ANEΚΔΟΤΑ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΘΕΟΔΩΡΟ ΤΟ ΣΤΟΥΔΙΤΗ. Δημοσθένης Ἀ. Κακλαμάνος

Transcript

1 ANEΚΔΟΤΑ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΘΕΟΔΩΡΟ ΤΟ ΣΤΟΥΔΙΤΗ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Θεόδωρος Στουδίτης, Ὑμνογραφικὰ χειρόγραφα, Ὑμνογραφία Ἡ βυζαντινὴ λειτουργικὴ ὑμνογραφία ὑπῆρξε προϊὸν μακρᾶς ἐξελίξεως, συνδεόμενο ἅμα τῇ γενέσει του μὲ τὴ λειτουργικὴ πράξη τῆς Ἐκκλησίας. Ὡ- στόσο, μολονότι μεγάλο μέρος τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφικῆς παραγωγῆς κατέστη γνωστὸ μέσω τῆς λειτουργικῆς του χρήσης, μὲ τὴ συμπερίληψή του στὶς ἔντυπες ἐκδόσεις τῶν λειτουργικῶν βιβλίων, καὶ παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἤ- δη ἀπὸ τὶς τελευταῖες δεκαετίες τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα ἔχουν πραγματοποιηθεῖ ἀρκετὲς καὶ σημαντικὲς προσπάθειες σὲ ἐπίπεδο κριτικῆς ἐκδόσεως ὑμνογραφικῶν κειμένων, μὲ χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τὴ συλλογικὴ ἔκδοση ἀσματικῶν κανόνων ποὺ δημοσιεύτηκαν σὲ δώδεκα τόμους στὴ σειρὰ Analecta Hymnica Graeca 1 καὶ ἄλλων μεμονωμένων ἐκδόσεων ὑμνογραφικῶν κειμένων ποὺ κατὰ καιροὺς ἔχουν κυκλοφορηθεῖ, ἀλλὰ καὶ εἰδικῶν μελετῶν ἀφιερωμένων στὸ ἔργο διακεκριμένων ὑμνογράφων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὅπως οἱ ἐργασίες γιὰ τὸ ὑμνογραφικὸ ἔργο τοῦ Ἰωσὴφ τοῦ Ὑμνογράφου 2, τοῦ Κοσμᾶ τοῦ Μελωδοῦ 3, τοῦ Θεοφάνους τοῦ Γραπτοῦ 4, τοῦ Μάρκου Εὐγενικοῦ 5 καὶ τοῦ Νικολάου Μαλαξοῦ 6, ὁ πλοῦτος τόσο τῆς βυ- 1 Αnalecta Hymnica Graeca e codicibus eruta Italiae Inferioris, τ. Ι-ΧΙΙ, Roma Εὐτ. Τωμαδάκης, Ἰωσὴφ ὁ Ὑμνογράφος. Βίος καὶ ἔργον, [«Ἀθηνᾶ» Σειρὰ Διατριβῶν καὶ Μελετημάτων 11], ἐν Ἀθήναις Βλ. ἐπίσης Εὐ. Κουσκουλῆ, «Προσθῆκαι εἰς τὸν κατάλογον τῶν ἔργων Ἰωσὴφ τοῦ Ὑμνογράφου», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 53 ( ) [= Κατάθεσις εἰς μνήμην τοῦ καθηγητοῦ Δημητρίου Ζ. Σοφιανοῦ], σσ Θ. Δετοράκης, Κοσμᾶς ὁ Μελωδός. Βίος καὶ ἔργο, [Ἀνάλεκτα Βλατάδων 28], Θεσσαλονίκη Ἀ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ὁ Γραπτός. Βίος καὶ ἔργο, [Διδ. Διατριβή], Ρέθυμνο Ἐ. Μίνεβα, Τὸ ὑμνογραφικὸ ἔργο τοῦ Μάρκου Εὐγενικοῦ, Ἀθήνα Δ. Στρατηγόπουλος, Ὁ Νικόλαος Μαλαξός, πρωτοπαπᾶς Ναυπλίου, καὶ τὸ συγγραφικό του ἔργο, [Βυζαντινὰ Κείμενα καὶ Μελέται 47], Θεσσαλονίκη ΚΟΣΜΟΣ/COSMOS

2 170 ζαντινῆς ὅσο καὶ τῆς μεταβυζαντινῆς ὑμνογραφίας δὲν ἔχει ἀποτιμηθεῖ ἕως σήμερα στὸ σύνολό του. Αἰτούμενο, ἐξάλλου, τῆς θεολογικῆς καὶ φιλολογικῆς ἔρευνας ἀποτελεῖ ἡ ἀναλυτικὴ καταγραφὴ τοῦ περιεχομένου τῶν χειρόγραφων ὑμνογραφικῶν καὶ μουσικῶν συλλογῶν, βυζαντινῶν καὶ μεταβυζαντινῶν, ἔργο τὸ ὁποῖο βρίσκεται ἀκόμη σὲ πολὺ πρώιμο στάδιο, ἐνῶ ἐπιτακτικὴ εἶναι καὶ ἡ ἀνάγκη τῆς συστηματικῆς καταγραφῆς τοῦ συνόλου τῶν ὑμνογραφικῶν κειμένων ποὺ περιελήφθησαν στὶς ἔντυπες ἐκδόσεις τῶν λειτουργικῶν βιβλίων, ὡς συνέχεια τοῦ ἔργου τῆς E. Follieri, Initia Hymnorum Ecclesiae Graecae 7, ἔργο πού, ἂν καὶ μνημειῶδες, δὲν διακρίνεται γιὰ τὴν πληρότητά του ἡ ἀνωτέρω βυζαντινολόγος ἔλαβε ὑπόψη της μόνον τὶς ἐκδόσεις τῶν λειτουργικῶν βιβλίων τῆς Βενετίας καὶ τῆς Ρώμης, ἀφήνοντας ἐκτὸς τοῦ πεδίου τῆς ἔρευνάς της τὶς ἐκδόσεις ἐκεῖνες ποὺ πραγματοποιήθηκαν σὲ τυπογραφεῖα τῆς Κωνσταντινουπόλεως στὰ μέσα τοῦ δέκατου ἔνατου αἰώνα, μὲ ἀποτέλεσμα ὕμνοι ποὺ εἶναι σὲ λειτουργικὴ χρήση στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία νὰ μὴν περιλαμβάνονται στὸ ἔργο της, καὶ ὡς ἐκ τούτου νὰ μὴν εἶναι ἀπόλυτα εὔκολο νὰ ἐπιβεβαιωθεῖ ἂν κάποιοι ὕμνοι εἶναι στὴν πραγματικότητα ἀνέκδοτοι 8. Ἴσως στὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ περιεχομένου τῶν ἐπιμέρους ἀκολουθιῶν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους μέσω τῶν ἔντυπων λειτουργικῶν βιβλίων καὶ ἰδιαίτερα τῶν Μηναίων θὰ πρέπει νὰ ἀναζητήσουμε τὸ λόγο γιὰ τὸν ὁποῖο ὑ- μνογραφικὲς συνθέσεις, μείζονες ἢ ἐλάσσονες, περιέπεσαν σὲ λήθη καὶ ἕως σήμερα παραμένουν ἄγνωστες, ζήτημα ποὺ ἀπασχόλησε πλειάδα λογίων ἤδη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ κυκλοφορήθηκαν οἱ πρῶτες ἔντυπες ἐκδόσεις τῶν λειτουργικῶν βιβλίων καὶ πού, σὲ συνάφεια μὲ τὸ θέμα τῆς διόρθωσης καὶ ἀναθεώρησής τους, ἐξακολουθεῖ, ὅπως ἐπισημαίνει ὁ Σ. Πασχαλίδης σὲ εἰδικὴ μελέτη του γιὰ τὶς διορθώσεις ποὺ ἐπέφερε στὰ ἔντυπα Μηναῖα ἕνας λόγιος 7 Ε. Follieri, Initia Hymnorum Ecclesiae Graecae, τ. Ι-V.1-2, [Studi e Testi ], Città del Vaticano Γιὰ τὴν ἐπισήμανση αὐτὴ βλ. Θ. Δετοράκης, «Ὑμνογραφικὲς παρατηρήσεις σὲ ἁγιορειτικὰ χειρόγραφα», Ἅγιον Ὄρος. Φύση Λατρεία Τέχνη. Πρακτικὰ Συνεδρίων, τ. Α, Θεσσαλονίκη 2001, σ Χαρακτηριστική, ἐν προκειμένω, εἶναι ἡ περίπτωση ἑνὸς κοντακίου (προοίμιο καὶ πρῶτος οἶκος) πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου (Τῆς ἐκκλησίας ὁ φωστὴρ ὁ τηλαυγέστατος...), τὸ ὁποῖο ἐκδόθηκε μόνον στὰ ἔντυπα Μηναῖα τῆς ἔκδοσης τῆς Κωνσταντινουπόλεως τοῦ ἔτους Πρβλ. Δ. Κακλαμάνος, Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης καὶ τὸ ἁγιολογικό του ἔργο. Συμβολὴ στὴ μελέτη τῆς ἐκκλησιαστικῆς γραμματείας τῆς μεσοβυζαντινῆς περιόδου, [Διδ. Διατριβή], Θεσσαλονίκη 2016, σ. 140.

3 Ἀνέκδοτα ὑμνογραφικὰ κείμενα γιὰ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸ Στουδίτη 171 τοῦ δέκατου ὄγδοου αἰώνα, ὁ μοναχὸς Καισάριος Δαπόντες, νὰ συνιστᾶ ἕνα σύγχρονο λειτουργικὸ αἴτημα στὴν ἐποχή μας 9. Καὶ ἐνῶ γιὰ τὸν ἀριθμὸ τῶν ἀνέκδοτων ἀσματικῶν κανόνων μποροῦμε σήμερα νὰ ἔχουμε μία εὐκρινέστερη εἰκόνα σὲ σχέση μὲ τὸ παρελθόν, χάρη σὲ θεμελιώδεις μελέτες ποὺ πραγματοποιήθηκαν μὲ βάση ἔρευνα σὲ χειρόγραφες ὑμνογραφικὲς καὶ μουσικὲς συλλογές, ὅπως τὸ Ταμεῖον ἀνεκδότων βυζαντινῶν ᾀσματικῶν κανόνων τῆς Ἑλ. Παπαηλιοπούλου-Φωτοπούλου 10, μὲ τὶς προσθῆκες καὶ διορθώσεις ποὺ ἐπέφερε σὲ αὐτὸ ὁ Δ. Στρατηγόπουλος 11, καὶ τὰ Incipitaria ἀνέκδοτων ὕμνων ποὺ ἐντοπίζονται σὲ ἑλληνικὰ χειρόγραφα τὰ ὁποῖα ἀπόκεινται σήμερα σὲ Βιβλιοθῆκες τῆς Βουλγαρίας καὶ στὴ Βιβλιοθήκη τῆς μονῆς Ἁγίας Αἰκατερίνης στὸ Σινᾶ, πολύτιμοι κατάλογοι ποὺ κατήρτισε ὁ D. Getov 12, διαφορετικὴ εἶναι ἡ κατάσταση τῆς ἔρευνας ἀ- ναφορικὰ μὲ τὰ ἐλάσσονα ὑμνογραφικὰ συνθέματα (στιχηρὰ προσόμοια καὶ ἰδιόμελα, καθίσματα, ἐξαποστειλάρια, μεγαλυνάρια κ.ἄ.) 13. Μοναδικὴ πρὸς αὐτὴ τὴν κατεύθυνση, ἂν καὶ ἐλλιπής, παραμένει ἡ τμηματικὰ δημοσιευμένη στὸ περιοδικὸ Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος μελέτη τοῦ Σ. Εὐστρατιάδου, μὲ τίτλο «Ταμεῖον Ἐκκλησιαστικῆς Ποιήσεως» 14, ἐνῶ σημαντικὲς παραμένουν καὶ ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἄποψη οἱ μνημονευθεῖσες ἐργασίες ποὺ ἀφοροῦν στὸ ὑμνογραφικὸ ἔργο μεμονωμένων ὑμνογράφων 15, μέσω τῶν ὁποίων κατέστησαν γνωστὰ ὑ- 9 Σ. Πασχαλίδης, «Ἡ διόρθωση τῶν Μηναίων ἀπὸ τὸν Καισάριο Δαπόντε καὶ ἡ πατριαρχικὴ ἔκδοσή τους τὸ 1843», Γηθόσυνον Σέβασμα. Ἀντίδωρον τιμῆς καὶ μνήμης εἰς τὸν μακαριστὸν καθηγητὴν τῆς Λειτουργικῆς Ἰ. Μ. Φουντούλην (2007), τ. Β, Θεσσαλονίκη 2013, σ Ἑλ Παπαηλιοπούλου-Φωτοπούλου, Ταμεῖον ἀνέκδοτων βυζαντινῶν ᾀσματικῶν κανόνων, Ἀθῆναι Δ. Στρατηγόπουλος, «Ἀνέκδοτοι βυζαντινοὶ ἀσματικοὶ κανόνες. Διορθώσεις καὶ προσθῆκες», Βυζαντινὰ 20 (1999) D. Getov, «Incipitarium for the apparently unedited liturgical Canons, as contained in the Greek manuscripts kept in Bulgarian Libraries», Bolletino della Badia Greca di Grottaferrata III s. 1 (2004) ὁ ἴδιος, «The unedited byzantine liturgical Canons in the Library of Congress microfilms of the Greek manuscripts in St Catherine s Monastery on Mount Sinai», Bolletino della Badia..., ὅ.π., 6 (2009) Πρβλ. τὴν ἐπισήμανση τοῦ Θ. Δετοράκη, «Παρατηρήσεις...», ὅ.π., σ Σ. Εὐστρατιάδης, «Ταμεῖον ἐκκλησιαστικῆς ποιήσεως», Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος 35 (1936)-51 (1952) passim. 15 Γενικότερα τὴν παλαιότερη σχετικὴ βιβλιογραφία, βλ. στὸ J. Szövérffy (in collaboration with E. Topping), A Guide to Byzantine Hymnography, τ. ΙΙ, Brookline Mass. - Leyden, 1979.

4 172 μνογραφικὰ συνθέματα, τὰ ὁποῖα ἐξέπεσαν κατὰ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου ἀ- πὸ τὴ λειτουργικὴ χρήση 16. Στὸ πλαίσιο αὐτὸ κρίνεται ἀπαραίτητη ἡ ἔρευνα καὶ δημοσίευση ἐπιμέρους ὕμνων ποὺ μπορεῖ νὰ παραδίδονται μεμονωμένοι ἢ ἐνταγμένοι σὲ εὐρύτερες ὑμνογραφικὲς συνθέσεις σὲ ὑμνογραφικοὺς καὶ μουσικοὺς κώδικες (Μηναῖα, Στιχηράρια κ.ἄ) καὶ ποὺ καταδεικνύουν ἀφενὸς τὸ μὴ στατικὸ χαρακτήρα τῆς λειτουργικῆς ὑμνογραφίας, ἡ ὁποία τροφοδοτοῦσε συστηματικὰ τὰ λειτουργικὰ βιβλία καὶ δὴ τὰ Μηναῖα 17, καὶ ἀφετέρου συμπληρώνουν τὴν εἰκόνα τῆς τιμῆς ἑνὸς ἁγίου καὶ τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξης τῆς λειτουργικῆς του μνήμης σὲ τοπικὸ ἢ εὐρύτερο πλαίσιο. Ἡ παραπάνω παρατήρηση ἐπιβεβαιώνεται καὶ στὴν περίπτωση τῆς σχετικῆς πρὸς τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸ Στουδίτη ὑμνογραφικῆς παραγωγῆς 18, ἡ ὁ- ποία, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὴν μέχρι σήμερα ἔρευνά μας, ἐμπλουτιζόταν διαρκῶς κατὰ τὴν πάροδο τῶν χρόνων, μὲ ἀφετηρία τὸν ἔνατο αἰώνα, ὅταν συντάχθηκαν τὰ πρῶτα ὑμνογραφικὰ κείμενα πρὸς τιμήν του 19, ἕως καὶ τὸ πρόσφατο παρελθόν, ὁπότε δύο ἔγκριτοι ἁγιορεῖτες ὑμνογράφοι, ὁ μακαριστὸς π. Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης καὶ ὁ π. Ἀθανάσιος Σιμωνοπετρίτης, ἀμφότεροι ὑμνογράφοι τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ὑμνολόγησαν τὸν ἅγιο Θεόδωρο, ὁ πρῶτος συνθέτοντας ἐκ νέου πλήρη ἀκολουθία του 20 καὶ ὁ δεύτερος ἀναπληρώνοντας τὴν ἤδη ὑπάρχουσα στὰ ἔντυπα Μηναῖα Ἀναφέρουμε ἐνδεικτικὰ τὴν περίπτωση τῆς ἀφαίρεσης τῶν ὕμνων τοῦ Νικολάου Μαλαξοῦ ἀπὸ τὰ ἔντυπα λειτουργικὰ βιβλία βλ. Δ. Στρατηγόπουλος, Ὁ Νικόλαος Μαλαξός..., ὅ.π., σ Γιὰ τὴν ἱστορία τῆς διαμόρφωσης τῶν Μηναίων, βλ. Ἀθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, «Σχεδίασμα περὶ τῶν λειτουργικῶν Μηναίων», Vizantiiski Vremennik 1 (1894) Τ. Θέμελης, «Τὰ Μηναῖα ἀπὸ τοῦ ΙΑ μέχρι τοῦ ΙΓ αἰῶνος», Νέα Σιὼν 43 (1948) 15-26, 65-82, , , , 44 (1949) 3-16, 65-80, A. Spanos, An annotated critical edition of an unpublished Byzantine Menaion for June: Codex Lesbiacus Leimonos 11, τ. Ι, Bergen 2007, σ Ἰδιαίτερα γιὰ τὸ ζήτημα τῆς διορθώσεως τῶν Μηναίων, βλ. Σ. Πασχαλίδης, «Ἡ διόρθωση τῶν Μηναίων...», ὅ.π., σ Κρ. Χρυσοχοΐδης, «Εἰσαγωγή», στό: Δ. Στρατηγόπουλος, Ἔντυπες Ἀκολουθίες Ἁγίων. Συλλογὴ Ντόρης Παπαστράτου, Ἀθήνα 2007, σ. κς -λς. 18 Γιὰ τὴν ὑμνογραφικὴ παράδοση γιὰ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸ Στουδίτη, βλ. Δ. Κακλαμάνος, Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης..., ὅ.π., σ Βλ. Δ. Κακλαμάνος, Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης..., ὅ.π., σ Βλ. ἀρχιμ. Γ. Χρυσοστόμου, Τὸ ἔργον τοῦ Ὑμνογράφου Γερασίμου μοναχοῦ Μικραγιαννανίτου. Εὑρετήρια, Θεσσαλονίκη 1997, σ Πρβλ. Δ. Κακλαμάνος, Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης..., ὅ.π., σ Ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν Β. Τσίγκο, Βίος, συγγράμματα καὶ Ἀκολουθία τοῦ ὁσίου πατρὸς καὶ ὁμολογητοῦ Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, Θεσσαλονίκη 2001, σ Ἀναπλήρωση τροπαρίων

5 Ἀνέκδοτα ὑμνογραφικὰ κείμενα γιὰ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸ Στουδίτη 173 Ὅπως ἐξάγεται ἀπὸ τὴν ἔρευνά μας σὲ βυζαντινὰ καὶ μεταβυζαντινὰ χειρόγραφα Μηναῖα τοῦ Νοεμβρίου, τὸ περιεχόμενο τῆς ἀκολουθίας του εἶχε ἀπὸ ἐνωρὶς παγιωθεῖ καὶ ἀποτελεῖτο ἀπὸ τρία ἑσπέρια στιχηρὰ προσόμοια (Πάτερ ἀληθῶς φερώνυμε..., Πάτερ πατέρων Θεόδωρε..., Χάρις δαψιλὴς τοῦ Πνεύματος...) σὲ ἦχο πλ. δ, πρὸς τὸ «Ὤ τοῦ παραδόξου θαύματος» δοξαστικὸ (Ὅσιε πάτερ, εἰς πᾶσαν τὴν γῆν...) σὲ ἦχο πλ. β ἀπολυτίκιο (Ὀρθοδοξίας ὁδηγέ...) σὲ ἦχο πλ. δ κάθισμα (Θεία δόγματα καταπλουτήσας...) σὲ ἦχο γ, πρὸς τὸ «Θείας Πίστεως», κανόνα μελισμένο σὲ ἦχο πλ. δ, πρὸς τὸ «Ἀρματηλάτην Φαραώ», ὁ ὁποῖος ἀποδίδεται στὸ Θεοφάνη τὸ Γραπτό 22 κοντάκιο (Τὸν ἀσκητικὸν καὶ ἰσάγγελον βίον σου ) σὲ ἦχο β, πρὸς τὸ «Τὰ ἄνω ζητῶν», καὶ ἐξαποστειλάριο (Ὑπὲρ τῶν θείων εἰκόνων...) πρὸς τὸ «Ὁ οὐρανὸς τοῖς ἄστροις». Πρόκειται γιὰ τὰ κείμενα αὐτὰ ποὺ ἀπαντοῦν ἐν πολλοῖς στὰ χειρόγραφα Μηναῖα Νοεμβρίου καὶ ποὺ ἐπελέγησαν καὶ εἰσήχθησαν καὶ στὰ ἔντυπα Μηναῖα, στὴν ἀκολουθία τῆς 11 ης Νοεμβρίου 23, ἡμέρας μνήμης καὶ τῶν ἁγίων Μηνᾶ, Βίκτωρος, Βικεντίου καὶ Στεφανίδος 24. Εἶναι ἀξιοσημείωτο ἐν προκειμένω ὅτι ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Θεοδώρου δὲν ἐπισκιάσθηκε ἀπὸ τὴ μνήμη τοῦ μεγαλομάρτυρος Μηνᾶ, ἑνὸς ἀρχαιότερου καὶ λαοφιλοῦς ἁγίου, ὅπως συνάγεται ἀπὸ τὸ εὖρος τῆς σχετικῆς πρὸς αὐτὸν ἁγιολογικῆς καὶ ὑμνογραφικῆς γραμματείας 25, ἀφοῦ στὴν ἀκολουθία τῆς 11 ης Νοεμβρίου, τόσο στὰ χειρόγραφα ὅσο καὶ στὰ ἔντυπα Μηναῖα παρατίθενται ἰσάριθμα σχεδὸν ὑμνογραφικὰ συνθέματα γιὰ τοὺς δύο ἁγίους. Μὲ ἐξαίρεση ἕνα σύνολο ἀνέκδοτων ὑμνογραφικῶν κειμένων ποὺ συγκροτοῦν μία ἀτελὴ ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου, διαφορετικὴ ἀπὸ ἐκείνη τῶν ἔντυπων Μηναίων, αὐτὴ ποὺ παραδίδεται ἀπὸ τὸν ὑπ ἀριθμ. 184 κώδικα τῆς Πατριαρχικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἀλεξάνδρειας καὶ ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τὸ ἀντι- ἀπὸ τὴν ἔκδοση τῆς Κωνσταντινουπόλεως τοῦ ἔτους 1843 ἔχουμε καὶ στὸ ἔργο τοῦ π. Γ. Ρήγα, Ἀκολουθίαι Ἁγίων συλλεγεῖσαι καὶ ἐπιμελῶς διορθωθεῖσαι, τ. Β, Ἀθήνα 2004, σ Βλ. καὶ Δ. Κακλαμάνος, Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης..., ὅ.π., σ Βλ. Ἀ. Ζερβουδάκη, Θεοφάνης ὁ Γραπτός..., ὅ.π., σ , ἀρ. 47. Πρβλ. Δ. Κακλαμάνος, Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης..., ὅ.π., σ Μηναῖα τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, τ. Β, ἐν Ῥώμῃ 1892, σ Γιὰ μία ἀναλυτικὴ καταγραφὴ τῶν ἐκδόσεών τους, βλ. Δ. Κακλαμάνος, Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης..., ὅ.π., σ Γιὰ τὰ ἁγιολογικὰ καὶ ὑμνογραφικὰ κείμενα γιὰ τὸν ἅγιο Μηνᾶ, βλ. Θ. Δετοράκης, Μηνᾶς ὁ Μεγαλομάρτυς. Ὁ ἅγιος τοῦ Μεγάλου Κάστρου. Ἁγιολογικὰ - Ὑμνολογικὰ - Ἱστορικά, Ἡράκλειον 1995, σ ,

6 174 κείμενο ἰδιαίτερης μελέτης μας 26, ἐλάσσονα ὑμνογραφικὰ πρὸς τιμήν του συνθέματα περιλαμβάνονται σὲ χειρόγραφες ὑμνογραφικὲς καὶ μουσικὲς συλλογὲς τῆς βυζαντινῆς καὶ μεταβυζαντινῆς περιόδου, ἐπιμαρτυρώντας, ἂν ὄχι τὴν ἀνάπτυξη, τουλάχιστον τὴ διατήρηση τῆς μνήμης του κατὰ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου 27. Εἰδικότερα, στὴν ἀνέκδοτη ὑμνογραφία τοῦ ἁγίου Θεοδώρου συγκαταλέγονται πέντε στιχηρὰ προσόμοια τοῦ ἑσπερινοῦ, ἕνα στιχηρὸ ἰδιόμελο, δύο καθίσματα 28, ἕνα ἐξαποστειλάριο καὶ ἕνα μεγαλυνάριο, τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἔχουν ἐπισημανθεῖ ἀπὸ τὸ Σ. Εὐστρατιάδη 29 καὶ ἐν συνεχεία ἀπὸ τὴν E. Follieri 30. Τέσσερα στιχηρὰ προσόμοια τοῦ ἑσπερινοῦ παραδίδονται ἀπὸ τὸν κώδικα Parisinus gr. 259 (πίν. Α ), ἕνα Μηναῖο Νοεμβρίου τοῦ δωδέκατου αἰώνα 31, ὁ ὁποῖος συνιστᾶ ἕναν ἀπὸ τοὺς τρεῖς γνωστοὺς μάρτυρες παράδοσης ἑνὸς κοινοῦ τῶν συνεορταζόντων ἁγίων κατὰ τὴν 11 η Νοεμβρίου κανόνα 32. Τὰ τρία ἀπὸ τὰ τέσσερα αὐτὰ στιχηρὰ προσόμοια εἶναι μελισμένα σὲ ἦχο α, πρὸς τὸ «Πανεύφημοι μάρτυρες», καὶ εἶναι γραμμένα ἀπὸ μεταγενέστερο χέρι στὴν ἄνω δεξιὰ ὤα τοῦ φύλλου 108r, δίπλα ἀπὸ τὰ ἀντίστοιχα τροπάρια ποὺ ἀπαντοῦν καὶ στὴν ἔντυπη ἀκολουθία τοῦ ἁγίου, γεγονὸς ποὺ ἀποτελεῖ τεκμήριο τῆς ἐπεξεργασίας ποὺ ὑπέστησαν τὰ λειτουργικὰ βιβλία προϊόντος τοῦ χρόνου, ὅσον ἀφορᾶ στὸ ζήτημα τοῦ ἐμπλουτισμοῦ τους μὲ τὴν προσθήκη νέων, μικρότερων ἢ μεγαλύτερων ὑμνογραφικῶν συνθέσεων, ἐνῶ στὸ φύλλο 108v παρατίθεται ἕνα ἀκόμη, σὲ ἦχο πλ. δ, πρὸς τὸ «Ὤ τοῦ παραδόξου θαύματος». 26 D. Kaklamanos, «Un Canon inédit de Nicétas Stéthatos en l honneur de saint Théodore Stoudite» (ὑπὸ ἔκδοση στὸ περιοδικὸ Anallecta Bollandiana). 27 Γενικότερα γιὰ τὴ λειτουργικὴ τιμὴ τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου καὶ τὴν ἱστορικὴ ἐξέλιξη τοῦ ἑορτασμοῦ τῆς μνήμης του, βλ. Δ. Κακλαμάνος, Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης..., ὅ.π., σ Ἐσφαλμένως ὁ Σ. Εὐστρατιάδης, «Ταμεῖον...», Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος 38 (1939) σ. 312, κατατάσσει στὴν ὑμνογραφία τοῦ ἁγίου Θεοδώρου ἕνα ἀκόμη κάθισμα (Ὁ τῆς δόξης Κύριος...) πρόκειται γιὰ κάθισμα ποὺ πρέπει νὰ συμπεριληφθεῖ στὴν ὑμνογραφία τοῦ μεγαλομάρτυρος Μηνᾶ. 29 Σ. Εὐστρατιάδης, «Ταμεῖον...», ὅ.π., σ Ε. Follieri, Initia..., ὅ.π., passim. 31 Βλ. H. Omont, Inventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliothèque Nationale de France, τ. Ι: Αncien fonds grec, Paris 1886, σ Ὁ κανόνας ἐκδόθηκε στὰ Analecta Hymnica Graeca..., ὅ.π., τ. ΙΙΙ, Roma 1972, σ Βλ. καὶ Δ. Κακλαμάνος, Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης..., ὅ.π., σ. 141.

7 Ἀνέκδοτα ὑμνογραφικὰ κείμενα γιὰ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸ Στουδίτη 175 Ἕνα, ἐπίσης, στιχηρὸ προσόμοιο (Δι ἐγκρατείας τὸν νοῦν...) σὲ ἦχο πλ. δ, πρὸς τὸ «Ὤ τοῦ παραδόξου θαύματος», τὸ ὁποῖο δὲν ἔχει ἐπισημανθεῖ ἀπὸ τὸ Σ. Εὐστρατιάδη καὶ τὴν E. Follieri, παραδίδεται ἀπὸ τὸν κώδικα Parisinus gr. 267, ἕνα Μηναῖο Σεπτεμβρίου-Ἰανουαρίου ποὺ χρονολογεῖται στὸ δέκατο τέταρτο αἰώνα 33. Ἀνέκδοτο εἶναι καὶ ἕνα στιχηρὸ ἰδιόμελο (Ἡ τῆς πίστεως ἐπανθοῦσα ἀρετή...), τὸ ὁποῖο ψάλλεται σὲ ἦχο πλ. δ καὶ παραδίδεται ἀπὸ δύο κώδικες τὸν μουσικὸ κώδικα Μεγίστης Λαύρας Γ 86 [326] (πίν. Β ), Στιχηράριο τοῦ δεκατου τέταρτου αἰώνα (φ. 48r), ὁ ὁποῖος περιέχει στιχηρὰ ἰδιόμελα καὶ δοξαστικὰ γιὰ ἑορτὲς τοῦ σταθεροῦ καὶ κινητοῦ κύκλου 34, καὶ τὸν κώδικα Μεγίστης Λαύρας Θ 47 [909], ποὺ συνιστᾶ Μηναῖο Νοεμβρίου καὶ χρονολογεῖται στὸ δέκατο τέταρτο αἰώνα (φ. 67r) 35. Στοὺς προαναφερθέντες κώδικες Parisinus gr. 259 (φ. 105r) καὶ 267 (σ. 421) παραδίδεται ἐπίσης ἕνα κάθισμα (Θεῖον ἔπαθλον ὀρθοδοξίας...) σὲ ἦχο γ, πρὸς τὸ «Θείας πίστεως», ἐνῶ ἕνα ἀκόμη κάθισμα (Τῆς σοφίας τὸ ῥεῖθρον τῆς θεϊκῆς...), σὲ ἦχο πλ. δ, πρὸς τὸ «Τὴν σοφία τοῦ Λόγου», ἀπαντᾶ στὸ Μηναῖο Σεπτεμβρίου-Φεβρουαρίου τοῦ κώδικα Μεγίστης Λαύρας Ε 152 (φ. 124v) τοῦ δέκατου ἕβδομου αἰώνα 36. Στὸν προερχόμενο ἀπὸ τὴ Μονὴ τοῦ Μεγάλου Μετεώρου κώδικα ΕΒΕ 629 (φ. 231r), ἕνα Μηναῖο Σεπτεμβρίου-Δεκεμβρίου, τὸ ὁποῖο ἀντιγράφηκε τὸ ἔτος 1386 ἀπὸ τὸ μητροπολίτη Λαρίσης Ἰωάσαφ (πίν. Γ ) 37, περιέχεται, ἐντὸς τῆς ἀκολουθίας τοῦ ἁγίου Θεοδώρου (φφ. 226r-231r), ἕνα ἀνέκδοτο καὶ μὴ καταγεγραμμένο ἕως σήμερα ἐξαποστειλάριο (Εἰκόνα τὴν πανάχραντον...) πρὸς τὸ «Τοῖς μαθηταῖς συνέλθωμεν». Τέλος, ἀνέκδοτο παραμένει καὶ ἕνα μεγαλυνάριο (Χαίροις ἐκκλησίας ἡ ἀηδών ), τὸ ὁποῖο προέρχεται ἀπὸ τὴ γραφίδα ἑνὸς ἀπὸ τοὺς παραγωγικότερους ὑμνογράφους τῆς πρώιμης μεταβυζαντινῆς περιόδου, τοῦ Νικολάου Μαλαξοῦ, πρωτοπαπᾶ Ναυπλίου 38 περιλαμβάνεται στὸν αὐτόγραφο στὸ 33 Βλ. H. Omont, Inventaire sommaire..., ὅ.π., σ Βλ. Σπυρίδων Λαυριώτης - Σ. Εὐστρατιάδης, Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας (τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει), [Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη Β -Γ ], Paris 1925, σ Βλ. Σπυρίδων Λαυριώτης - Σ. Εὐστρατιάδης, Κατάλογος..., ὅ.π., σ Βλ. Σπυρίδων Λαυριώτης - Σ. Εὐστρατιάδης, Κατάλογος..., ὅ.π., σ Βλ. Ἰ.-Ἀ. Σακκελίων, Κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθῆναις Δ. Στρατηγόπουλος, Νικόλαος Μαλαξός..., ὅ.π., σ. 295, ἀρ Πρβλ. Δ. Κακλαμάνος, Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης..., ὅ.π., σ. 132.

8 176 μεγαλύτερο μέρος του κώδικα Marcianus gr. II 140 (φ. 579r [χς r]), ὅπου παραδίδονται συγκεντρωμένα τὰ ὑμνογραφικά του ἔργα 39. Οἱ παραπάνω ὑμνογραφικὲς συνθέσεις ἐκδίδονται στὴ συνέχεια κατὰ στίχον, ἐνῶ τὰ ὀρθογραφικὰ λάθη ποὺ ἐντοπίζονται στὰ χειρόγραφα ποὺ τὶς περιλαμβάνουν διορθώνονται σιωπηρά. 39 Βλ. Δ. Στρατηγόπουλος, Νικόλαος Μαλαξός..., ὅ.π., σ , ὅπου καὶ προγενέστερη βιβλιογραφία.

9 Ἀνέκδοτα ὑμνογραφικὰ κείμενα γιὰ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸ Στουδίτη 177 I Στιχηρὰ προσόμοια [1] (χφ. Parisinus gr. 259, φ. 108r) Στιχηρὰ Προσόμοια τοῦ ὁσίου Θεοδώρου Ἦχος α. Πανεύφημοι μάρτυρες ὑμᾶς Ἡ χάρις τοῦ Πνεύματος ἐν σοί, πάτερ, κατοικήσασα, σὲ ἀπετέλεσεν ὄργανον καὶ θεῖον σκήνωμα 5 τῆς ἁπλῆς Tριάδος, Ἣν ἐθεολόγησας πανσόφοις ἀνοθεύτοις ἐκφράσεσιν, Ἣν καθικέτευε δωρηθῆναι ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν 10 τὴν εἰρήνην καὶ τὸ μέγα ἔλεος. Ταυτότης κινήσεως ἡμῖν καὶ τῆς γνώμης σύμπνοια, ὁμοτιμία τε φύσεως, πάτερ, γνωρίζεται 15 ἐπὶ τῆς Τριάδος, καθὼς ἀπευθύνθημεν ἐκ τῆς σῆς σοφῆς διατάξεως, Πατὴρ ἀγέννητος, γεννητὸς Υἱὸς καὶ Πνεῦμα δὲ 20 προηγμένον ἐκ Πατρὸς ὁμότιμον. Σαγήνῃ χρησάμενος, σοφέ, τῆς γραφῆς εἰς πέλαγος τῶν ἁλιέων ἐχάλασας, ἔνθεν ἀνείλκυσας

10 τὸν σεπτὸν καὶ θεῖον μαργαρίτην, ὅσιε, Χριστὸν τὸν σαρκωθέντα Θεὸν ἡμῶν, Ὃν νῦν ἱκέτευε δωρηθῆναι ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν 30 τὴν εἰρήνην καὶ τὸ μέγα ἔλεος. heirm (Πανεύφημοι μάρτυρες ὑμᾶς) ER 109, EV 103, MR I, ταῖς ψυχαῖς ἔλεος] om. cod. 17 ἐκ τῆς σῆς fοrtasse] κανησης cod. 19 πνεῦμα] πνεύματι cod ταῖς ψυχαῖς ἔλεος] om. cod. 1-2 (χάρις κατοικήσασα) cf. Ιο. Chrysost., In catenas sancti Petri (sp.), ed. Batareikh, 8, 3 5 (Ταυτότης κινήσεως ὁμοτιμία τε φύσεως) cf. Greg. Theol., Or. 29 (De filio), ed. J. Barbel, 2, (Πατὴρ ὁμότιμον) cf. Joh. Damasc., Canon in Pentec., PeR 396, PeV (Σαγήνῃ πέλαγος) cf. Matt. 13, (τὸν σεπτὸν μαργαρίτην) cf. Matt. 13,46 [2] (χφ. Parisinus gr. 259, φ.108v) Ἦχος πλ. δ. Ὤ τοῦ παραδόξου θαύματος Πάτερ θεόφρον Θεόδωρε, θείᾳ φρονήσει τὸν νοῦν ὀχυρώσας λαμπρότατα, τὸν θυμὸν ἀνδρείᾳ τε, 5 σωφροσύνῃ τὴν ἔφεσιν, δικαιοσύνῃ πᾶσαν τε δύναμιν ψυχῆς ἰθύνας φιλοσοφώτατα, ἅρμα τερπνότατον 10 ἀρετῶν συνήρμοσας, οὗ ἐπιβὰς χαίρων ἀνελήλυθας πρὸς τὸν δεσπότην σου. heirm (Ὤ τοῦ παραδόξου θαύματος) ER 283, EV 431, MR I, 25

11 Ἀνέκδοτα ὑμνογραφικὰ κείμενα γιὰ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸ Στουδίτη 179 [3] (χφ. Parisinus gr. 267 σ. 419) Ἦχος πλ. δ. Ὤ τοῦ παραδόξου θαύματος Πάτερ ἀθλητὰ Θεόδωρε, δι ἐγκρατείας τὸν νοῦν πιεζόμενος πάντοθεν, πρὸς τὸ πρῶτον αἴτιον 5 ἀνατρέχειν πεποίηκας, ὁμολογίας λάμπων φαιδρότητι καὶ τὴν στολήν σου φοινίξας αἵματι, μάρτυς γενόμενος, ἀσκητὴς θεόληπτος, 10 ἐκκλησιῶν ἔρεισμα καὶ πίστεως πύργος ἀσάλευτος. heirm (Ὤ τοῦ παραδόξου θαύματος) ER 283, EV 431, MR I, 25 6 φαιδρότητι] φαιδρότητα cod. 11 cf. Μatt. 7,24-25 ΙΙ Στιχηρὸ Ἰδιόμελο (χφφ. Μεγίστης Λαύρας Θ 46 [908] φ. 67r, Γ 86 [326], φ. 48r) Ἦχος πλ. β Ἡ τῆς πίστεως ἐπανθοῦσα ἀρετὴ καὶ τὸ καρτερικὸν ἐν τῇ ἀσκήσει σου πάντας ἕλκει πρὸς ὑμνῳδίαν τῶν κατορθωμάτων σου, Θεόδωρε πανόλβιε 5 ὅθεν τοῖς θεῖοις σου μελίσμασι τὴν τῶν ἀνθῶν ποικιλίαν τρανῶς ἐπαφῆκας ἡμῖν

12 180 διὸ συγκροτοῦσι χοροὶ τῶν ἀσωμάτων καὶ πανηγυρίζει ἡ ἐκκλησία τὴν μνήμην σου μυστικῶς ἐγκαυχωμένη, 10 Χριστὸν τὸν Θεὸν μὴ ἐλλείπῃς πρεσβεύειν τοῦ σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν. IIΙ Καθίσματα [1] (χφφ. Parisinus gr. 259, φ. 106r, Parisinus gr. 267, σ. 421) Ἦχος γ. Θείας πίστεως ὁμολογία Θεῖον ἔπαθλον ὀρθοδοξίας, μέγα καύχημα τῆς σωφροσύνης, ὡς ἱερεὺς φερωνύμως ἀνέλαμψας, τῶν μοναζόντων τὸ κλέος τὸ ἔνθεον, 5 τῶν ὀρθοδόξων δογμάτων τὸ στήριγμα, πάτερ ὅσιε, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε δωρήσασθαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος. heirm (Θείας πίστεως ὁμολογία) ER 187, EV 267, MR I, 29 7 ἡμῖν ἔλεος] om. cod. [2] (xφ. Μεγίστης Λαύρας Ε 152, φ. 124v) Ἦχος πλ. δ. Τὴν σοφίαν τοῦ Λόγου Τῆς σοφίας τὸ ῥεῖθρον τῆς θεϊκῆς ἀναβλύζων, παμμάκαρ, σὺ δαψιλῶς ἅπασιν ἐξέχεας ἀρετῶν τὰ διδάγματα

13 Ἀνέκδοτα ὑμνογραφικὰ κείμενα γιὰ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸ Στουδίτη καὶ τῶν εἰκονομάχων ἐλέγχων κακόνοιαν, τοῖς ὀρθοδόξοις τὸ κράτος τοῖς λόγοις σου δέδωκας ὅθεν δι ἀγώνων 10 πνευματικῶν ἐκδημήσας, στέφος ἀσκήσεως ἐκομίσω ἀθλήσας, θεοφόρε Θεόδωρε, πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ 15 σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν heirm. (Τὴν σοφίαν τοῦ Λόγου) EV 298, MR I, 9 15 σωθῆναι ἡμῶν] om. cod. ΙV Ἐξαποστειλάριο (xφ. ΕΒΕ 629, φ. 231r) Ἦχος β. Τοῖς μαθηταῖς συνέλθωμεν Εἰκόνα τὴν πανάχραντον προσκυνῶν τοῦ δεσπότου Χριστοῦ, πάτερ Θεόδωρε, καὶ τῆς τοῦτον τεκούσης 5 καὶ τῶν ἁγίων ἁπάντων, ἐξορίας, βασάνους καὶ θλίψεις καθυπέμεινας παρὰ τῶν κακοδόξων, ὡς ἀθλητής, 10 ὁμολογητής τε θεῖος καὶ κῆρυξ καὶ μοναζόντων ἔρεισμα καὶ φωστὴρ ὀρθοδόξων. heirm. (Τοῖς μαθηταῖς συνέλθωμεν) ΤR 8, MR I, 22

14 182 V Μεγαλυνάριο (Marcianus gr. II 140, φ. 579r [χς r]) Νικολάου Μαλαξοῦ Εἰς τὸν ἅγιον Θεόδωρον τὸν Στουδίτην Χαίροις ἐκκλησίας ἡ ἀηδών, μελουργὲ Στουδίτα, κατηχήσεων συγγραφεῦ, τῶν θείων εἰκόνων ὑπέρμαχε καὶ πάντων τῶν εὐσεβῶν δογμάτων, σοφὲ Θεόδωρε.

15 Ἀνέκδοτα ὑμνογραφικὰ κείμενα γιὰ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸ Στουδίτη 183 TEXTES HYMNOGRAPHIQUES INÉDITES SUR SAINT THÉODORE STOUDITE SOMMAIRE Dans cet article nous procédons à l'édition critique de dix textes hymnographiques inédits, de la période byzantine et post-byzantine, sur saint Théodore Stoudite. Plus précisément, nous publions, à partir des codex Parisinus gr. 259, Parisinus gr. 267, Monastère de la Grande Laure Γ 86, E 152 et Θ 47, ΕΒΕ 629 et Marcianus gr. II 140, cinq stichères prosomoia, un stichère idiomèle, deux kathismata, un exapostilaire qui n'a pas été mentionné jusqu'à ce jour, et un mégalinarion, attribué au célèbre hymnographe de la période post-byzantine et correcteur des livres liturgiques, Nikolaos Malaxos. Un texte introductif précède cette édition, dans lequel nous soulignons la nécessité de répertorier pas seulement les compositions musicales et hymnographiques majeures de la période byzantine et post-byzantine, mais également les compositions hymnographiques mineures, révélées dans d'anciennes collections manuscrites ou d'éditions liturgiques imprimées, qui ne sont pas mentionnées dans les instrumenta studiorum de l'hymnographie byzantine, tandis qu'une mention particulière est consacrée à la tradition hymnographique liée à saint Théodore Stoudite dans les manuscrits d'où proviennent les textes de l'édition présente.

16 184 Πίν. Α. Κώδ. Parisinus gr. 259, 12 αἰ., φ. 108r: Στιχηρὰ προσόμοια στὴ μνήμη τοῦ ὁσίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου

17 Ἀνέκδοτα ὑμνογραφικὰ κείμενα γιὰ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸ Στουδίτη 185 Πίν. Β. Κώδ. Μεγ. Λαύρας Γ 86, 14 ος αἰ., φ. 48r: Στιχηρὸ ἰδιόμελο στὴ μνήμη τοῦ ὁσίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου