ΤΟ ΝΕΟΝ ΕΚΛΟΓΙΟΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ. Δημοσθένης Ἀ. Κακλαμάνος

Transcript

1 ΤΟ ΝΕΟΝ ΕΚΛΟΓΙΟΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Κολλυβάδες, Nέον Ἐκλόγιον, Μακάριος Νοταρᾶς, Νικόδημος Ἁ- γιορείτης, ἁγιολογικὰ χειρόγραφα Τὰ ἁγιολογικὰ κείμενα ἀποτελοῦν, ὅπως ἐπανειλημμένως ἔχει λεχθεῖ 1, ἕ- να ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα εἴδη τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς γραμματείας, τὸ ὁποῖο γνώρισε ἰδιαίτερη ἄνθηση κατὰ τὴ μεσοβυζαντινὴ περίοδο 2 καὶ ἐντεῦθεν, ὁπότε ἀρχίζει ἡ συστηματοποίηση τῶν ἁγιολογικῶν συλλογῶν, μὲ τὴ συγκρότηση τῶν γνωστῶν Πανηγυρικῶν καὶ Μηνολογίων. Τὸ πλῆθος, ἄλλωστε, τῶν χειρογράφων, μέσω τῶν ὁποίων τὰ κείμενα αὐτὰ διαδόθηκαν, ἐνθαρρύνει τὴν παραπάνω ἐκτίμηση 3. Εἰδικὲς μελέτες γύρω ἀπὸ τὰ ἁγιολογι- * Ἡ παρούσα μελέτη ἀποτελεῖ διευρυμένη μορφὴ εἰσηγήσεώς μας στὸ Ἐπιστημονικὸ Συνέδριο τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ τίτλο: Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ ἡ ἐποχή του 200 χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμησή του (Θεσσαλονίκη, 6-8/11/2009). 1 Γιὰ τὴν ἀπήχηση, τὴ διάδοση καὶ τὴν ἀξία τῶν ἁγιολογικῶν κειμένων γενικότερα βλ. Δ. Σοφιανός, «Ἡ ὀρθόδοξη Ἁγιολογία σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Γραμματείας», Πρακτικὰ Διορθοδόξου Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου Κωνσταντῖνος ὁ Ὑδραῖος Νεομάρτυρες προάγγελοι τῆς ἀναστάσεως τοῦ Γένους, (Ὕδρα Νοεμβρίου 2000), Ὕ- δρα 2007, σ Βλ. σχετικὰ L. Rydén, «Byzantine Hagiography in the Ninth and Tenth Centuries: Literary Aspects», Analles Societatis Litterarum Humaniorum Regiae Upsaliensis, Lsbork 1986, σ Cl. Rapp, «Byzantine Hagiographers as Antiquarians: Seventh to Tenth Centuries», Byzantinische Forschungen 21 (1995) B. Flusin, «L hagiographie monastique à Byzance au IXe et au Xe siècle», Révue Benédictine 103 (1993) F. Halkin, «L Hagiographie byzantine au service de l Histoire», Proccedings of the XIIIth International Congress of Byzantine Studies (Oxford 5-10 Sept.), London 1967, σ. 354: «A Byzance, c est parmi les Vies des saints qu il faut chercher les succès de librairie, les best-sellers: le nombre incroyable des réeditions, remaniements, adaptations en est la preuve». Πρβλ. Κ. Μέντζου-Μεϊμάρη, Βυζαντινὴ Ἁγιολογικὴ Βιογραφία. Ἡ Ἁγιολογικὴ Βιογραφία στὸ Βυζάντιο ΚΟΣΜΟΣ/COSMOS

2 150 κὰ κείμενα καὶ τοὺς ἀναγνῶστες τους ἀποδεικνύουν περίτρανα ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα ἀπὸ τὰ πλέον ἀγαπητὰ ἀναγνώσματα τόσο τῶν λαϊκῶν στρωμάτων ὅσο καὶ τῶν ἀνθρώπων τῆς βυζαντινῆς ἀριστοκρατίας 4. Δὲν θὰ μπορούσαμε, ἐξάλλου, νὰ ἀγνοήσουμε τὶς λατρευτικὲς ἀνάγκες μιᾶς ἐκκλησιαστικῆς ἢ μοναστικῆς κοινότητας, ὅπου κατὰ κύριο λόγο γίνονταν οἱ ἀντιγραφὲς τῶν χειρογράφων, ἀνάγκες οἱ ὁποῖες ἐπέβαλαν τὴν ἀντιγραφὴ ἢ ἀκόμη καὶ τὴ σύνθεση νέων ἁγιολογικῶν κειμένων, δεδομένου, μάλιστα, ὅτι ἡ γένεση τοῦ γραμματειακοῦ αὐτοῦ εἴδους, ἀρχῆς γενομένης ἀπὸ τὰ Μαρτυρολόγια, συνδέεται κατ ἀρχὴν μὲ τὴ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας 5. Ἡ παράδοση αὐτή, ὡστόσο, μεταλαμπαδεύτηκε καὶ κατὰ τὴ μεταβυζαντινὴ περίοδο, κατὰ τὴν ὁποία ἐξακολούθησαν νὰ ἀντιγράφονται τὰ ἁγιολογικὰ κείμενα, ἐνῶ τὰ μαρτύρια τῶν νέων μαρτύρων τῆς πίστεως, κατέστησαν τὸ ἀντικείμενο μιᾶς νέας ἁγιολογικῆς παραγωγῆς, ἡ ὁποία, ὅπως ἔχει καταδειχθεῖ, δὲν ὑστερεῖ σὲ τίποτε ἀπὸ τὴν πρώιμη καὶ βυζαντινὴ μαρτυρολογικὴ γραμματεία 6. Παράλληλα, ὅμως, μὲ τὴν ἀντιγραφὴ βυζαντινῶν ἁγιολογικῶν χειρογράφων πορεύεται καὶ ἡ μετάφραση αὐτῶν τῶν κειμένων στὴ δημώδη γλώσσα 7. Ἤδη ἀπὸ τὸ 16 ο αἰώνα καὶ ἑξῆς ἀπαντοῦμε συχνὰ στὰ χειρόγραφα τὴν ἔνδειξη «ἐν τῇ καθωμιλουμένῃ» νὰ συνοδεύει τὸ γενικὸ τίτλο ἑνὸς χειρόγραφου κώδικα, ἐνῶ ἡ ὠφέλεια καὶ ἡ συνδρομὴ τῶν ἁγιολογικῶν κειμένων στὴν καὶ ἡ σημασία της στὴν πολιτιστικὴ ἱστορία τῆς Ν.Ἀ. Εὐρώπης, [Περιοδικὸ «Παρουσία», Παράρτημα ἀρ. 52], Ἀθήνα 2002, σ Γιὰ τὸ κοινό τῶν ἁγιολογικῶν κειμένων βλ. ἐνδεικτικὰ Ἀντ. Κιουσοπούλου, Χρόνος καὶ ἡλικίες στὴ βυζαντινὴ κοινωνία. Ἡ κλίμακα τῶν ἡλικιῶν ἀπὸ τὰ ἁγιολογικὰ κείμενα τῆς μέσης ἐποχῆς (7 ος -11 ος αἰ.), Ἀθήνα 1997, σ Βλ. ἐπίσης Δ. Σοφιανός, «Ἡ Ὀρθόδοξη Ἁγιολογία...», ὅ.π., σ Βλ. σχετικὰ Π. Πάσχος, Ἅγιοι, οἱ φίλοι τοῦ Θεοῦ. Εἰσαγωγὴ στὴν Ἁγιολογία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, [Ὑμναγιολογικὰ Κείμενα καὶ Μελέται 2], Ἀθήνα , σ Γιὰ τὴ σχέση μεταξὺ νέων καὶ παλαιῶν Μαρτυρολογίων βλ. Ἀντ. Παπαδόπουλος, «Θεολογία ἀρχαίων καὶ νέων μαρτυρολογίων», Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τῶν Νεομαρτύρων (Θεσσαλονίκη, Νοεμβρίου 1986), Θεσσαλονίκη 1988, σ Β. Φανουργάκης, «Μάρτυρες-Νεομάρτυρες», Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τῶν Νεομαρτύρων, ὅ.π., σ Γιὰ τὶς δημώδεις ἁγιολογικὲς μεταφράσεις κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας βλ. Ἑλ. Μελικίδου, Ἡ δημώδης μετάφραση τοῦ Βίου τοῦ ἁγίου Φιλαρέτου τοῦ Ἐλεήμονος. Συμβολὴ στὴ μεταφραστικὴ κίνηση τοῦ 16 ου καὶ 17 ου αἰώνα, [Διδ. Διατριβή], Θεσσαλονίκη 1997.

3 Τὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ οἱ πηγές του 151 πνευματικὴ ζωὴ τῶν πιστῶν προβάλλεται ἀπὸ τοὺς μεταφραστὲς ὡς βασικὸ κίνητρο αὐτῆς τῆς γλωσσικῆς ἐπεξεργασίας 8. Ὡστόσο, καὶ ἐνῶ τὰ ἁγιολογικὰ κείμενα διαδίδονται μέσω τῶν χειρογράφων ἕως καὶ τὸ 19 ο αἰώνα, ἀπὸ τὸ 17 ο αἰώνα ἐπιχειρεῖται μία προσπάθεια συγκρότησης ἐντύπων ἁγιολογικῶν συλλογῶν, ὅπου συμπεριλαμβάνονται σὲ μετάφραση παλαιὰ καὶ νέα ἁγιολογικὰ κείμενα. Ἀναφέρουμε ἐνδεικτικὰ τὸ συγγραφικὸ καὶ μεταφραστικὸ ἔργο τοῦ Μαξίμου Μαργουνίου, τοῦ Ἀγαπίου Λάνδου τοῦ Κρητός, τοῦ Δαμασκηνοῦ Στουδίτη καὶ τοῦ Ματθαίου Κιγάλα 9. Οἱ πρωτεργάτες τῆς φιλοκαλικῆς ἀναγέννησης, οἱ ἐπονομαζόμενοι Κολλυβάδες, ἀναδείχθηκαν στὴν ἐποχή τους σὲ κύριους ἐκφραστὲς καὶ συνεχιστὲς αὐτῆς τῆς μακραίωνης ἁγιολογικῆς παράδοσης, καθὼς τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς συγγραφικῆς τους παραγωγῆς ἐκπροσωπεῖται ἀπὸ ἁγιολογικὰ κείμενα κάθε μορφῆς Βίους, Ἐγκώμια, Μαρτύρια, Συναξάρια- ἄλλοτε πρωτότυπα, ἄλλοτε διασκευασμένα ἐκ τῶν βυζαντινῶν πρωτοτύπων καὶ ἄλλοτε μεταφράσεις στὴ δημώδη γλώσσα 10. Καρπὸ αὐτῆς τῆς ἁγιολογικῆς παραγωγῆς συνιστᾶ μεταξὺ ἄλλων καὶ τὸ Νέον Ἐκλόγιον, ἕνα ἔργο «ἐμφανῶς ἐπηρεασμένο ἀπὸ τὸν τίτλο καὶ τὸ περιεχόμενο μιᾶς πολὺ σημαντικῆς ἁγιολογικῆς συλλογῆς τῆς Τουρκοκρατίας, τοῦ Ἐκλογίου τοῦ μοναχοῦ Ἀγαπίου Λάνδου τοῦ Κρητός» 11. Τὸ Νέον Ἐκλόγι- 8 Βλ. Ἑλ. Μελικίδου, Ἡ δημώδης μετάφραση..., ὅ.π., σ Βλ. Ἑλ. Μελικίδου, Ἡ δημώδης μετάφραση..., ὅ.π., σ Γιὰ τὸ ἁγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων βλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων. Συμβολὴ στὴ μελέτη τῆς ἁγιολογικῆς γραμματείας κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 2007, ὅπου καὶ ἡ προγενέστερη βιβλιογραφία. 11 Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Γιὰ τὸ ἁγιολογικὸ ἔργο τοῦ Ἀγαπίου Λάνδου βλ. τώρα Σ. Πασχαλίδης - Δ. Κακλαμάνος, «Ὁ μοναχὸς Ἀγάπιος Λάνδος καὶ ἡ ἰδέα τῆς ἔκδοσης συλλογῶν ἀπὸ ἁγιορειτικὰ χειρόγραφα: Ἡ Καλοκαιρινὴ καὶ ὁ ἀνέκδοτος δεύτερος τόμος της», Ἁγιορειτικὴ Ἑστία, Η Διεθνὲς Ἐπιστημονικὸ Συνέδριο Ἅγιον Ὄρος καὶ Λογιοσύνη, (Θεσσαλονίκη Νοεμβρίου 2013), Πρακτικὰ Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 2014, σ

4 152 ον 12 κυκλοφορήθηκε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1803 καὶ γνώρισε ἕως σήμερα, μὲ κάποιες παραλλαγὲς στὴν πορεία, ἀρκετὲς ἐπανεκδόσεις 13. Γιὰ τὴν πατρότητα τῆς ἐν λόγω συλλογῆς ἔχει διατυπωθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι «ὑπῆρξε καρπὸς τῆς συνεργασίας τοῦ ὁσίου Νικοδήμου μὲ τὸν ἅγιο Μακάριο τὸ Νοταρᾶ, πιθανότατα δὲ καὶ μὲ τοὺς ἄλλους συνεργάτες καὶ συνασκητές του στὴ Χίο ἅγιο Ἀθανάσιο τὸν Πάριο καὶ Νικηφόρο τὸ Χῖο, ὅπως ἔχει καταδειχθεῖ πρόσφατα μὲ βάση τὸ περιεχόμενο τῶν κωδίκων 6 καὶ 7 τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Ἑλληνικοῦ Σχολείου Κορθίου στὴν Ἄνδρο, προερχομένων κατὰ πᾶσα πιθανότητα ἀπὸ τὴ Βιβλιοθήκη τοῦ Παρίου» 14. Στὸν ὑπ ἀριθμὸν 6 κώδικα 15, ἄλλωστε, τῆς παραπάνω Βιβλιοθήκης, ἀπαντᾶ κατάλογος (πιθανὸν ἀπὸ τὸ χέρι τοῦ ἁγίου Μακαρίου) 16 μὲ τὰ ὀνόματα ἁγίων, οἱ Βίοι τῶν ὁ- ποίων περιέχονται στὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ στὸ Νέον Λειμωνάριον 17, ἐνῶ στὸν ὑπ ἀριθμὸν 7 κώδικα 18 αὐτῆς τῆς Βιβλιοθήκης παρατίθενται οἱ Βίοι τῶν ἁγίων Μαξίμου τοῦ Καυσοκαλύβη, Γρηγορίου τοῦ Σιναΐτη καὶ Παϊσίου τοῦ Μεγάλου, κείμενα ποὺ ἀπαντοῦν καὶ στὸ Νέον Ἐκλόγιον 19. Δὲν θὰ μπορούσαμε, λοιπόν, νὰ ἀποκλείσουμε τὸ ἐνδεχόμενο ὁ κατάλογος αὐτὸς νὰ ἐπέχει τὴ θέση ἑνὸς σημειώματος, μίας προεργασίας ἤ, πιὸ ἁπλά, νὰ ἀποτελεῖ τμῆμα ἑνὸς 12 Γενικὰ γιὰ τὸ Νέον Ἐκλόγιον βλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο..., ὅ.π., σ , ὅπου καὶ ἀναφορὲς στὴν προγενέστερη σχετικὴ βιβλιογραφία. 13 Γιὰ τὴν ἱστορία τῶν ἐκδόσεων τοῦ Νέου Ἐκλογίου βλ. Π. Πάσχος, «Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὡς ἁγιολόγος», ὅ.π., σ. 253 σημ. 56 Π. Νικολόπουλος, «Βιβλιογραφικὴ ἐπιστασία τῶν ἐκδόσεων Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου», Πρακτικὰ Συμποσίου Νικοδήμου Ἁγιορείτου τοῦ Ναξίου Πνευματικὴ Μαρτυρία [= Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν ΙΣΤ ( )], Ἀθήνα 2000, σ Στὸ παρὸν ἄρθρο χρησιμοποιεῖται ἡ ἔκδοση τοῦ ἔτους Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Πρβλ. Ε. Παπαδάκη, «Ἡ πατρότητα τοῦ Βίου τοῦ ὁσίου Ἰωσὴφ Σαμάκου καὶ ἡ ἐποχὴ τῆς δράσης του στὸ Χάνδακα», Θησαυρίσματα 29 (1999) σ Γιὰ τὸν κώδικα αὐτὸ βλ. Σπ. Λάμπρος, «Κατάλογοι κωδίκων ἐν ταῖς Μοναῖς τῆς νήσου Ἄνδρου Ἁγίῳ Νικολάῳ καὶ Παναχράντῳ καὶ ἐν τῇ Βιβλιοθήκῃ τοῦ Ἑλληνικοῦ Σχολείου Κορθίου», Ἐπετηρὶς Παρνασσοῦ 3 (1899) σ Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Βλ. Ε. Παπαδάκη, «Ἡ πατρότητα τοῦ Βίου...», ὅ.π., Πρβλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ. 203 καὶ σημ Γιὰ τὸν κώδικα αὐτὸ βλ. Σπ. Λάμπρος, «Κατάλογοι κωδίκων ἐν ταῖς Μοναῖς...», ὅ.π., σ Βλ. Ε. Παπαδάκη, «Ἡ πατρότητα τοῦ Βίου...», ὅ.π., σ , σημ. 69. Πρβλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ

5 Τὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ οἱ πηγές του 153 ἀρχικοῦ σχεδιασμοῦ τῶν Κολλυβάδων γιὰ τὴ συγκρότηση μιᾶς συλλογῆς ἁ- γιολογικῶν κειμένων, ὅπως τὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ τὸ Νέον Λειμωνάριον 20. Τὸ γεγονὸς δὲ ὅτι πρόκειται γιὰ ἔργο ποὺ δὲν ἀποτελεῖ πόνημα μόνον τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, ἄποψη ποὺ στὸ παρελθὸν ἐπικρατοῦσε 21, ἀλλὰ μίας ὁ- μάδας συνεργατῶν καὶ συνεκδοτῶν, ἐπιμαρτυρεῖται καὶ ἀπὸ τὸ Προοίμιο τῆς ὑπὸ ἐξέταση συλλογῆς, καθὼς σὲ πρῶτο πληθυντικὸ πρόσωπο παρουσιάζεται ἡ διαδικασία τῆς ἐπεξεργασίας τῶν κειμένων καὶ τῆς μεθόδου συγκροτήσεως τῆς συλλογῆς 22. Ἐπιπλέον, ἡ προσωπική μας ἔρευνα γύρω ἀπὸ τὶς πηγὲς τοῦ Νέου Ἐκλογίου, μᾶς ἐπιτρέπει νὰ προσθέσουμε στὴν ἕως τώρα σχετικὴ μὲ τὴν πατρότητα τῆς συλλογῆς αὐτῆς ἔρευνα μία ἀκόμη παρατήρηση: ὅπως θὰ δειχθεῖ στὴ συνέχεια, ὁ ἅγιος Νικόδημος στὰ Συναξάρια ποὺ περιέλαβε στὸ Συναξαριστή 23 του παραπέμπει στοὺς Βίους τῶν Ἁγίων ποὺ περιέχονται στὸ Νέον Ἐ- κλόγιον, ἐπισημαίνοντας τὶς περιπτώσεις ἐκεῖνες κατὰ τὶς ὁποῖες ὁ ἴδιος μετέφρασε αὐτοὺς τοὺς Βίους. Ἡ ἐπισήμανση αὐτή, ὡστόσο, δὲν ὑπάρχει σὲ ὅ- λα τὰ σχετικὰ Συναξάρια ποὺ ἀφοροῦν σὲ Ἁγίους τῶν ὁποίων οἱ Βίοι περιλήφθηκαν καὶ στὸ Νέον Ἐκλόγιον, ἡ μετάφραση τῶν ὁποίων πιθανὸν νὰ πραγματοποιήθηκε ἀπὸ τὸν ἅγιο Μακάριο τὸ Νοταρᾶ ἢ ἀπὸ κάποιο ἄλλο πρόσωπο ποὺ συμμετεῖχε στὴ διαδικασία συγκρότησης τῆς συλλογῆς. Ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενό της, ἡ ἐν λόγω συλλογὴ συνίσταται ἀπὸ τριάντα ἕξι ἁγιολογικὰ κείμενα, κυρίως Βίους καὶ Μαρτύρια, ἐνῶ στὸ τέλος παρατίθενται καὶ πέντε ψυχωφελεῖς Διηγήσεις, καθὼς ἐπίσης καὶ τὸ Μαρτύριο τοῦ νεομάρτυρος Γεωργίου τοῦ ἐν Ἐφέσῳ. Τὰ κείμενα τῶν βιογραφούμενων ἁγί- 20 Γιὰ τὸ Νέον Λειμωνάριον βλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Βλ. Π. Πάσχος, «Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης...», ὅ.π., σ Βλ. Νέον Ἐκλόγιον Περιέχον Βίους ἀξιολόγους διαφόρων Ἁγίων, καὶ ἄλλα τινὰ ψυχωφελῆ Διηγήματα. Ἐκλεχθὲν Ἐκ πολλῶν, καὶ διαφόρων Βιβλίων, εἰς ἁπλῆν τε φράσιν μεταγλωττισθέν, καὶ νῦν πρῶτον τύποις ἐκδοθέν, Διὰ συνδρομῆς φιλοχρίστου τινὸς Χριστιανοῦ, εἰς κοινὴν τῶν Ὀρθοδόξων ὠφέλειαν. Ἐνετίῃσιν. ᾳωγ Παρὰ Νικολάῳ Γλυκεῖ τῷ ἐξ Ἰωαννίνων, σ. η. Πρβλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Γιὰ τὸ Συναξαριστὴ τοῦ ἁγίου Νικοδήμου βλ. τώρα Σ. Πασχαλίδης, «Ὁ τρόπος ἐργασίας τοῦ ὁσίου Νικοδήμου κατὰ τὴ συγγραφὴ τοῦ Συναξαριστοῦ καὶ οἱ πηγές του», Πρακτικὰ Β Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης 200 χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμησή του, Θεσσαλονίκη 2011, σ [= Ὁ ἴδιος, Ἐν Ἁγίοις. Εἰδικὰ θέματα βυζαντινῆς καὶ μεταβυζαντινῆς Ἁγιολογίας, τ. Α, σ ].

6 154 ων καλύπτουν ἕνα μεγάλο χρονικὸ εὖρος, μὲ ἀφετηρία τὸ Μαρτύριο τῆς ἁγίας Φωτεινῆς τῆς Σαμαρείτιδος καὶ κατακλείδα τὸ Βίο τοῦ ἁγίου Ἱεροθέου τοῦ Ἰβηρίτη, ὁ ὁποῖος κοιμήθηκε περὶ τὰ μέσα τοῦ 18 ου αἰώνα 24. Ἡ ἐπιλογὴ δὲ τῶν συγκεκριμένων κειμένων εἶναι συνυφασμένη μὲ τὸ γενικότερο σκοπὸ ποὺ διαπνέει σύνολο τὸ συγγραφικὸ ἔργο τῶν ἐκπροσώπων τοῦ φιλοκαλικοῦ κινήματος, ποὺ δὲν εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὴν ἐπανασύνδεση τοῦ ὑπόδουλου γένους μὲ τὴ ζῶσα ἐκκλησιαστικὴ παράδοση 25. Ἕνα ἀπὸ τὰ πολλὰ θέματα ποὺ καλεῖται νὰ ἐξετάσει ἡ ἔρευνα γύρω ἀπὸ τὸ Νέον Ἐκλόγιον εἶναι καὶ αὐτὸ ποὺ ἀφορᾶ στὶς πηγὲς ποὺ χρησιμοποίησαν τὰ πρόσωπα ποὺ συνεργάστηκαν γιὰ τὴ συγκρότησή του. Ἡ πρώτη συστηματικὴ ἔρευνα ἐπὶ τοῦ θέματος πραγματοποιήθηκε ἀπὸ τὸν καθηγητὴ Συμε- ὼν Πασχαλίδη 26, ὁ ὁποῖος ἐπισημαίνει τὶς πηγὲς ὀκτὼ ἁγιολογικῶν κειμένων ποὺ περιλήφθηκαν στὸ Νέον Ἐκλόγιον πρόκειται γιὰ τοὺς Βίους τῶν ἁγίων Νεκταρίου τοῦ Καρεώτη, Γρηγορίου ἐπισκόπου Ἄσσου (BHG 710a), Γρηγορίου Νικομηδείας (BHG 709), Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας (BHG 2099h), Εὐθυμίου τοῦ Νέου (BHG 653), Ἱεροθέου τοῦ Ἰβηρίτη, Λεοντίου Πατριάρχη Ἱεροσολύμων (BHG 985), Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ (BHG 718) καὶ τῶν ἁγίων Συμεὼν καὶ Σάβα τῶν Χιλανδαρινῶν (BHG 1693). Στὴν παρούσα μελέτη θὰ ἀ- νιχνεύσουμε τὶς χειρόγραφες πηγές, ἐπὶ τῇ βάσει τῶν ὁποίων παραφράσθηκαν καὶ κάποια ἀκόμη ἀπὸ τὰ περιληφθέντα στὸ Νέον Ἐκλόγιον ἁγιολογικὰ κείμενα. Τὴν πρώτη μαρτυρία γιὰ τὴ μέθοδο ἐργασίας καὶ γιὰ τὶς πηγὲς τοῦ Νέου Ἐκλογίου ἐντοπίζουμε στὸ Προοίμιό του, ὅπου καταγράφονται τὰ ἀκόλουθα: «Διὰ τοῦτο καὶ ἡμεῖς [...] ἐπιμελήθημεν ὄχι μόνον εἰς τὸ νὰ συναχθοῦν ἀπὸ διάφορα βιβλία, πολλῶν καὶ διαφόρων Ἁγίων βίοι ἀνδρῶν ὁμοῦ καὶ γυναικῶν, ἀλλὰ καὶ νὰ μεταφρασθοῦν ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸν εἰς τὸ ἁπλοῦν, καὶ νὰ ἐκδοθοῦν εἰς τὸ φῶς τῆς τυπογραφίας ὅσοι δηλαδὴ δὲν ἐπρόφθασαν πρωτύτερα νὰ συ- 24 Π. Πάσχος, «Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης...», ὅ.π., σ Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Βλ. σχετικὰ Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Βλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Τὴν ταύτιση τῶν περιεχομένων στὸ Νέον Ἐκλόγιον παραφρασμένων Βίων μὲ τοὺς ἀντίστοιχους βυζαντινοὺς Βίους πραγματοποίησε ὁ καθηγητὴς Π. Β. Πάσχος, «Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης...», ὅ.π., σ

7 Τὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ οἱ πηγές του 155 ναχθοῦν ἐπὶ τὸ αὐτό, ἢ νὰ μεταφρασθοῦν, ἢ νὰ τυπωθοῦν» 27. Πρόκειται δηλαδὴ γιὰ κείμενα ποὺ ἀντλήθηκαν ἀπὸ διάφορες χειρόγραφες πηγές, ὅπως διαφαίνεται ἀπὸ τὴ φράση «νὰ συναχθοῦν ἀπὸ διάφορα βιβλία», καὶ κυρίως γιὰ κείμενα ποὺ ἕως τὴν ἐποχὴ τῆς σύνθεσης τοῦ Νέου Ἐκλογίου δὲν εἶχαν συγκεντρωθεῖ καὶ κυκλοφορηθεῖ. Ὡς ἐκ τούτου, οἱ προηγούμενες ἔντυπες συλλογὲς ἀποκλείονται ὡς πιθανὲς πηγὲς τοῦ Νέου Ἐκλογίου. Τὶς πηγὲς αὐτὲς εὔλογα θὰ μπορούσαμε νὰ ἀναζητήσουμε στὶς χειρόγραφες ἁγιολογικὲς συλλογὲς τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ποὺ τόσο ὁ ἅγιος Νικόδημος ὅσο καὶ οἱ ὑπόλοιποι Κολλυβάδες μελέτησαν κατὰ τὴ διαμονή τους στὶς ἁγιορειτικὲς μονές. Σ αὐτὸ τὸ σημεῖο, μάλιστα, ἐπικαλούμενοι τὴν ἄποψη ὅτι τὸ Νέον Ἐ- κλόγιον ἀποτελεῖ προϊὸν συνεργασίας τοῦ ἁγίου Νικοδήμου μὲ τὸν ἅγιο Μακάριο Νοταρᾶ, κρίνουμε σκόπιμο νὰ ἐπισημάνουμε τὴ συλλεκτικὴ καὶ βιβλιογραφικὴ δραστηριότητα τοῦ τελευταίου 28. Ἀνατρέχουμε ἐν προκειμένω σὲ σχετικὴ πληροφορία ποὺ περιέχεται σὲ Ἐπιστολὴ τοῦ Παϊσίου Βελιτσκόφσκυ πρὸς τὸ μοναχὸ Θεοδόσιο, ὅπου ἀναφέρεται ὅτι ὁ ἅγιος Μακάριος Νοταρᾶς κατὰ τὶς τρεῖς μεταβάσεις του στὸ Ἅγιον Ὄρος ἐπισκεπτόταν τὶς ἀθωνικὲς Βιβλιοθῆκες, ἀντιγράφοντας, μάλιστα, τὰ κείμενα ἐκεῖνα ποὺ τὸν ἐνδιέφεραν 29, ἐνῶ κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο ἐργάστηκε καὶ στὴ Βιβλιοθήκη τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου στὴν Πάτμο 30. Ἐπιπροσθέτως, στὴν ἀνίχνευση τῶν πηγῶν τοῦ Νέου Ἐκλογίου, σημαντικὴ θέση κατέχουν καὶ οἱ περιεχόμενες στὸ Συναξαριστὴ μαρτυρίες, καθὼς σὲ μεγάλο ἀριθμὸ Συναξαρίων Ἁγίων, ὁ ἅγιος Νικόδημος παραπέμπει στοὺς ἐκτενεῖς Βίους τους ποὺ συμπεριλήφθηκαν παραφρασμένοι στὸ Νέον Ἐκλόγιον, ἀναφέροντας, ὅπως θὰ δοῦμε στὴ συνέχεια, τὴ Βιβλιοθήκη ἢ τὶς Βιβλιοθῆκες ἀπὸ τὶς ὁποῖες προμηθεύτηκε ὁ ἴδιος ἢ τὰ πρόσωπα ποὺ συνεργάστηκαν γιὰ τὴ συγκρότηση αὐτῆς τῆς συλλογῆς τὰ σχετικὰ κείμενα. Ἄξιο μνείας εἶναι, μάλιστα, τὸ γεγονὸς ὅτι σὲ πολλὲς περιπτώσεις μνημονεύονται περισσότερες τῆς μιᾶς Βιβλιοθῆκες ὡς ἐκ τούτου εὔλογα θὰ μπορούσαμε νὰ ὑποθέσουμε 27 Νέον Ἐκλόγιον..., ὅπ. π., σ. η. Πρβλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Γιὰ τὴ συλλεκτικὴ καὶ βιβλιογραφικὴ δραστηριότητα τοῦ ἁγίου Μακαρίου Νοταρᾶ βλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Βλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Βλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ

8 156 ὅτι οἱ σχετικὲς παραφράσεις ἐνδεχομένως βασίσθηκαν σὲ περισσότερα ἀπὸ ἕνα χειρόγραφα ποὺ φυλάσσονταν στὶς ἁγιορειτικὲς Βιβλιοθῆκες. Κάτι τέτοιο, ἄλλωστε, ἔχει πειστικὰ ὑποστηριχθεῖ γιὰ τὴν παράφραση τοῦ Βίου τοῦ ἁγιορείτη ὁσίου Νεκταρίου τοῦ Καρεώτη, γιὰ τὴν ὁποία ἐλήφθησαν ὑπόψη δύο χειρόγραφοι κώδικες, οἱ κώδικες Δοχειαρίου 73 καὶ Ὁ Βίος τῆς ἁγίας Συγκλητικῆς 32 προῆλθε ἀπὸ τὴν παράφραση τοῦ ἀρχικοῦ Βίου τῆς Ἁγίας (BHG 1694), ὁ ὁποῖος ἀποδίδεται στὸ Μέγα Ἀθανάσιο 33 (BHG 1694), βάσει τοῦ ὑπ ἀριθμὸν 6 κώδικα τῆς ἁγιορειτικῆς Σκήτης τῆς Ἁγίας Ἄννης (σσ ), ποὺ χρονολογεῖται μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1790/1791 καὶ περιλαμβάνει ἑπτὰ ἁγιολογικὰ κείμενα, κάποια ἀπὸ τὰ ὁποῖα περιέχονται ἐντὸς Ἀκολουθιῶν 34. Τὴ μετάφραση τοῦ Βίου πραγματοποίησε ὁ ἅγιος Νικόδημος κατὰ τὴ μαρτυρία τοῦ ἴδιου στὸ Συναξαριστή του 35. Ἐπὶ τῇ βάσει τοῦ Βατοπεδινοῦ κώδικα 84 τοῦ 9 ου /10 ου αἰώνα (φφ. 48 r - 61 v ), ἕνα Μηνολόγιο γιὰ τοὺς μῆνες Μάιο ἕως Αὔγουστο 36, παραφράσθηκε ὁ 31 Βλ. Θεόκτιστος Δοχειαρίτης, «Ἅγιοι, Ὅσιοι καὶ Νεομάρτυρες Δοχειαρίτες», Παρουσία Ἱερᾶς Μονῆς Δοχειαρίου, Ἅγιον Ὄρος 2001, σ σημ Πρβλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ σημ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Κριτικὴ ἔκδοση τοῦ Βίου μὲ εἰσαγωγή καὶ σχόλια πραγματοποίησε ἡ Λ. Ἀμπελαργᾶ, Ὁ Βίος τῆς ἁγίας Συγκλητικῆς. Εἰσαγωγή-Κριτικὸ κείμενο-σχόλια. Συμβολὴ στὴ διερεύνηση καὶ μελέτη τῆς πρώιμης ἀσκητικῆς γραμματείας, [ΚΒΕ/ΒΚΜ 31], Θεσσαλονίκη 2002, σ (κείμενο). Γιὰ τὴν πλούσια χειρόγραφη παράδοση τοῦ Βίου βλ. σ Γιὰ τὸν κώδικα αὐτὸ βλ. Σπ. Λάμπρος, Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς Βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἑλληνικῶν κωδίκων, Amsterdam 1966, τ. 1, σ. 11 Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης, «Κατάλογος χειρογράφων κωδίκων τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Κυριακοῦ τῆς κατὰ τὸ Ἁγιώνυμον Ὄρος τοῦ Ἄθω Ἱερᾶς καὶ Μεγαλωνύμου Σκήτης τῆς Ἁγίας Θεομήτορος Ἄννης», ΕΕΒΣ 29 (1959) σ Λ. Ἀμπελαργᾶ, Ὁ Βίος τῆς ἁγίας Συγκλητικῆς..., ὅ.π., σ , ὅπου καὶ λεπτομερὴς περιγραφὴ τοῦ κώδικα. 35 Βλ. Νικόδημος Ἁγιορείτης, Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ, Ἀθῆναι , τ. Β, σ. 27 σημ. 1: Τῆς Ἁγίας Συγκλητικῆς ταύτης τὸν κατὰ πλάτος Βίον, συνέγραψεν μὲν ὁ Μέγας Ἀθανάσιος ὁ Ἀλεξανδρείας, μετέφρασε δὲ ἡ ἐμὴ ἀδυναμία. Εὐρίσκεται δὲ εἰς τὸν Νέον Ἐκλόγιον. 36 Γιὰ τὸν κώδικα αὐτὸ βλ. Σωφρ. Εὐστρατιάδης - Ἀρκάδιος Βατοπεδινός, Κατάλογος τῶν ἐν τῇ ἱερᾷ μονῇ Βατοπεδίου ἀποκειμένων κωδίκων, Paris 1924, σ Α. Ehrhard, Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche, Leipzig , τ. Ι, σ

9 Τὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ οἱ πηγές του 157 Βίος τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντίας (BHG 596) 37, καθὼς ἐπίσης καὶ ἡ συνοδευτικὴ τοῦ Βίου Ἐπιστολὴ τοῦ Πολυβίου ἐπισκόπου Ρινοκούρων, Εἰς τὰ ὑπόλοιπα τοῦ Βίου τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἐπιφανίου (BHG 597) 38, κείμενα ποὺ συμπεριλήφθηκαν σχεδὸν αὐτούσια, ὡς πρὸς τὴ δομὴ καὶ τὸ περιεχόμενό τους, στὸ Νέον Ἐκλόγιον 39. Γιὰ τοὺς ἁγίους Ἀνδρόνικο καὶ Ἀθανασία ἐπελέγη μία παραλλαγὴ τοῦ ἀρχικοῦ τους Βίου (BHG 123d) 40, ἡ ὁποία παρελήφθη, σχεδὸν αὐτούσια, ἀπὸ τὸν Ἰβηριτικὸ κώδικα 735 τοῦ 17 ου αἰώνα (φφ. 147 r -153 v ), ὅπου περιλαμβάνονται ἐν τῇ καθωμιλουμένῃ ἀσκητικὰ καὶ ἁγιολογικὰ κείμενα 41. Τὸ ἴδιο κείμενο, μὲ κάποιες παραλλαγές, παρατίθεται στὸ Συναξαριστὴ τοῦ ἁγίου Νικοδήμου 42. Ἐπισημαίνουμε, ὡστόσο, ὅτι παρόμοιο κείμενο περιέχεται καὶ στὰ ἔντυπα Μηναῖα 43. Στὸν ὑπ ἀριθμὸν Η 191 (φφ. 1 r -138 r ) κώδικα τῆς ἱερᾶς μονῆς Μεγίστης Λαύρας φαίνεται ὅτι βασίζεται ὁ παραφρασμένος Βίος τοῦ ὁσίου Κυρίλλου τοῦ Φιλεώτη (BHG 468) 44, τὸν ὁποῖο συνέθεσε ὁ Νικόλαος Κατασκεπηνός. 37 Ὁ Βίος ἐκδόθηκε στὴν PG 41, Ἡ Ἐπιστολὴ ἐκδόθηκε στὴν PG 41, Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Γιὰ τὰ βυζαντινὰ καὶ μεταβυζαντινὰ ἁγιολογικὰ κείμενα γιὰ τὸν ἅγιο Ἐπιφάνιο βλ. τώρα Σ. Πασχαλίδης, «Ἡ βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ ἁγιολογικὴ καὶ ὑμνογραφικὴ παράδοση γιὰ τὸν ἅγιο Ἐπιφάνιο Κωνσταντίας», Πρακτικὰ Συνεδρίου: Ἅγιος Ἐπιφάνιος Κωνσταντίας. Πατὴρ καὶ Διδάσκαλος τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, (Παραλίμνι, 8-11 Μαΐου 2008), Ἁγία Νάπα - Παραλίμνι 2012, σ Ἰδιαίτερα γιὰ τὸν συμπεριληφθέντα στὸ Νέον Ἐκλόγιον Βίο του βλ. σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π, σ Γιὰ αὐτὴ τὴν παραλλαγὴ τοῦ Βίου τῶν ἁγίων Ἀνδρονίκου καὶ Ἀθανασίας, τὰ χειρόγραφα στὰ ὁποῖα ἀπαντᾶ καὶ τὶς ἐκδόσεις της βλ. Φ. Χατζημιχαήλ, Τὰ ἁγιολογικὰ ἔργα γιὰ τοὺς ἁγίους Ἀνδρόνικο καὶ Ἀθανασία, [Διδ. Διατριβή], Θεσσαλονίκη 2007, σ Τὸ πρωτότυπο κείμενο ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν L. Clugnet, Vie et récits de l abbé Daniel le Scétiote, [Bibliothèque Hagiographique Orientale 1], Paris 1901, σ Σπ. Λάμπρος, Κατάλογος..., ὅ.π., τ. 2, σ. 215 Φ. Χατζημιχαήλ, Τὰ ἁγιολογικὰ ἔργα..., ὅ.π., σ Νικόδημος Ἁγιορείτης, Συναξαριστής..., ὅ.π., τ. Α, σ Μηναῖον τοῦ Ὀκτωβρίου περιέχον ἅπασαν τὴν ἀνήκουσαν αὐτῷ Ἀκολουθίαν, μετὰ καὶ τῆς προσθήκης τοῦ Τυπικοῦ ὑπὸ Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ τοῦ Ἰμβρίου, ἐν Βενετίᾳ , σ Γιὰ τὴν ἐπισήμανση αὐτὴ βλ. καὶ Φ. Χατζημιχαήλ, Τὰ ἁγιολογικὰ ἔργα..., ὅ.π., σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Τὸν πρωτότυπο Βίο τοῦ Ἁγίου ἐξέδωσε ὁ E. Sargologos, La Vie de Saint Cyrille le Philéote moine byzantin (1110). Introduction, texte critique,

10 158 Ὁ ἐκδότης τοῦ ἐν λόγω Βίου, ἄλλωστε, Ε. Sargologos, ἀντιπαραβάλλοντας τὸ κείμενο ποὺ ἀπαντᾶ στὸν παραπάνω κώδικα μ αὐτὸ ποὺ περιέχεται στὸ Νέον Ἐκλόγιον, ἐπεσήμανε τὴ σχέση ἐξάρτησης, ἡ ὁποία ἐντοπίζεται τόσο σὲ γλωσσικὰ θέματα ὅσο καὶ στὴ μεταφορὰ ἐκ τοῦ χειρογράφου στὸ ἔντυπο κείμενο σχολίων τοῦ κωδικογράφου 45. Ὁ Βίος τοῦ ὁσίου Μελετίου τοῦ Γαλησιώτη καὶ ὁμολογητῆ 46 ἀποτελεῖ παράφραση τοῦ πρωτότυπου Βίου τοῦ ὁσίου, τὸν ὁποῖο συνέθεσε ὁ Μακάριος Χρυσοκέφαλος (BHG 1246a). Τῆς μετάφρασης τοῦ Βίου ἐπιμελήθηκε ὁ ἅ- γιος Νικόδημος, ὅπως ὁ ἴδιος σημειώνει στὸ Συναξαριστή του 47. Πηγή του ἀ- ποτέλεσε ὁ πρωτότυπος Βίος τοῦ ὁσίου, ὅπως αὐτὸς παραδίδεται στὸν κώδικα Διονυσίου 655 (φφ. 1 r -37 r ) τοῦ 14 ου αἰ. 48, στὴ Βιβλιοθήκη τῆς μονῆς στὴν ὁποία ἐγκαταβίωσε ἐρχόμενος στὸ Ἅγιον Ὄρος ὁ ὅσιος Νικόδημος 49. Γιὰ τὸν ἅγιο Ἀνδρέα Κρήτης δὲν ἐπελέγη ὁ ἀρχαιότερος Βίος του, γραμμένος ἀπὸ τὸ Νικήτα Πατρίκιο καὶ κυαίστορα (BHG 113), ἀλλὰ ἐκεῖνος ὁ Βίος ποὺ συνέταξε ὁ ἁγιορείτης Μακάριος Μακρῆς 50 (BHG 114). Ὁ ἐν λόγω Βίος ἀντλήθηκε ἀπὸ τὸ μοναδικὸ κώδικα στὸν ὁποῖο αὐτὸς διασώζεται, τὸν κώδικα Βατοπεδίου 635 τοῦ ἔτους 1422 (φφ. 19 r -28 v ), τὸν τελευταῖο τόμο ἑ- νὸς πεντάτομου Πανηγυρικοῦ ποὺ συγκροτήθηκε στὴ μονὴ Βατοπεδίου μεταξὺ τῶν ἐτῶν , καὶ συμπεριλήφθηκε μὲ ἐλάχιστες παραλλαγές traduction et notes, [Subsidia Hagiographica 39], Bruxelles 1964, σ Γιὰ τὴ χειρόγραφη παράδοση τοῦ Βίου βλ. σ E. Sargologos, La Vie de Saint Cyrille..., ὅ.π, σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Νικόδημος Ἁγιορείτης, Συναξαριστής..., ὅ.π., τ. Β, σ. 94 σημ. 1: Τὸν Βίον τοῦ Ὁσίου τούτου μετέφρασεν ἡ ἐμὴ ἀναξιότης, καὶ ὅρα τοῦτον εἰς τὸ Νέον Ἐκλόγιον. 48 Περιγραφὴ τοῦ κώδικα ἀπὸ τὸν Εὐθύμιο Διονυσιάτη, «Συμπληρωματικὸς κατάλογος ἑλληνικῶν χειρογράφων ἱερᾶς μονῆς Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους», ΕΕΒΣ 27 (1957) σ Βλ. σχετικὰ Θεόκλητος Διονυσιάτης, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ὁ βίος καὶ τὰ ἔργα του ( ), Ἀθῆναι , σ Τὸ Βίο ἐξέδωσε ὁ Ἀ. Ἀργυρίου, Μακαρίου τοῦ Μακρῆ Συγγράμματα, [ΚΒΕ/ΒΚΜ 25], Θεσσαλονίκη 1996, σ Γιὰ τὸν κώδικα αὐτὸ βλ. Σωφρ. Εὐστρατιάδης - Ἀρκάδιος Βατοπεδινός, Κατάλογος..., ὅ.π., σ. 127 Α. Ehrhard, Überlieferung..., ὅ.π., τ. ΙΙΙ, σ Γιὰ τὸ Πανηγυρικὸ τῆς μονῆς Βατοπεδίου, τὸ συντάκτη, τὴ δομή, τὸ περιεχόμενο καὶ τὰ κριτήρια ἐπιλογῆς τῶν συμπεριληφθέντων σ αὐτὸ κειμένων βλ. Δ. Κακλαμάνος, «Νέα Πανηγυρικὰ στὸ Ἅγιον Ὄρος κατὰ τὸ 15 ο αἰώνα. Τὰ Πανηγυρικὰ τῆς μονῆς Βατοπεδίου (κώδ ) καὶ ὁ συντάκτης του», Ἁ-

11 Τὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ οἱ πηγές του 159 στὸ Νέον Ἐκλόγιον 52. Μαρτυρία γιὰ τὴ Βιβλιοθήκη ἀπὸ τὴν ὁποία ἀντλήθηκε ὁ Βίος, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸ μεταφραστὴ τοῦ βυζαντινοῦ κειμένου, παραδίδεται ἀπὸ τὸν ἅγιο Νικόδημο στὸ Συναξαριστή του: «Εὑρίσκεται δὲ ἐν τῷ πέμπτῳ Πανηγυρικῷ τῆς Μονῆς Βατοπεδίου. Μετέφρασε δὲ εἰς τὸ ἁπλοῦν ἡ ἐμὴ ἀναξιότης» 53. Παρόμοια πληροφορία ἀπαντοῦμε στὸ Συναξαριστὴ καὶ γιὰ τὸ Βίο τοῦ ἁγίου Εὐδοκίμου (BHG 607) 54 : «Ὁ δὲ ἑλληνικὸς Βίος τούτου σῴζεται ἐν τῇ Λαύρᾳ, ἐν τῇ τῶν Ἰβήρων καὶ ἐν ἄλλαις» 55. Πράγματι, πρόκειται γιὰ ἕνα ἁγιολογικὸ κείμενο, προερχόμενο ἀπὸ τὴ γραφίδα τοῦ Συμεὼν τοῦ Μεταφραστῆ 56, μὲ πλούσια χειρόγραφη παράδοση καὶ δὴ ἁγιορειτική, ἐνῶ δὲν μποροῦμε νὰ ἀποκλείσουμε τὸ ἐνδεχόμενο ὁ ἐν λόγω Βίος νὰ ἀντλήθηκε ἀπὸ τὸ ἀνωτέρω Πανηγυρικὸ τῆς μονῆς Βατοπεδίου (φφ. 386 r -408 v ), ἀπὸ ὅπου προ- ῆλθε καὶ ἡ παράφραση τοῦ Βίου τοῦ ἁγίου Ἀνδρέα Κρήτης. Ἄγνωστος παραμένει ὁ χειρόγραφος κώδικας ἀπὸ τὸν ὁποῖο ἀντλήθηκαν ὁ Βίος καὶ τὰ θαύματα τοῦ ὁσίου Θεοδοσίου τοῦ Νέου 57, κείμενο ποὺ συνέθεσε ὁ Νικόλαος Μαλαξός 58, ἕνας κώδικας, πού, ὅπως ἐκτιμᾶται 59, περιεῖχε γιορειτικὴ Ἑστία, ΣΤ Διεθνὲς Ἐπιστημονικὸ Συνέδριο Τὸ Ἅγιον Ὄρος στὸν 15 ο καὶ 16 ο αἰώνα, (Θεσσαλονίκη Νοεμβρίου 2011), Πρακτικὰ Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 2012, σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Γιὰ τὴν παράφραση τοῦ ἐν λόγω Βίου βλ. Θ. Δετοράκης, Οἱ Ἅγιοι τῆς πρώτης βυζαντινῆς περιόδου τῆς Κρήτης καὶ ἡ σχετικὴ πρὸς αὐτοὺς φιλολογία, [Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου 11], Ἀθῆναι 1970, σ. 181 Ἀ. Ἀργυρίου, Μακαρίου τοῦ Μακρῆ Συγγράμματα, ὅ.π., σ , Νικόδημος Ἁγιορείτης, Συναξαριστής..., ὅ.π., τ. Γ, σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Νικόδημος Ἁγιορείτης, Συναξαριστής..., ὅ.π., τ. Γ, σ Τὸ κείμενο ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν C. Loparev, «Βίος τοῦ ἁγίου καὶ δικαίου Εὐδοκίμου», Pamjantiki Drevnej Pismennosti 96 (1893) Γιὰ αὐτὸν τὸ βίο βλ. Ἰ. Θεοδωρακόπουλος, «Ὁ Βίος τοῦ ὁσίου Εὐδοκίμου καὶ συναφῆ ἁγιολογικὰ κείμενα», Ἐλ. Κουντούρα-Γαλάκη (ἐπιμ.), Οἱ ἥρωες τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Οἱ νέοι Ἅγιοι, 8 ος -16 ος αἰώνας, [Ἐθνικὸ Ἵδρυμα Ἐρευνῶν/Ἰνστιτοῦτο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν Διεθνῆ Συμπόσια 15], Ἀθήνα 2004, σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Τὸ Βίο ἐπανεξέδωσε ἀπὸ τὸ Νέον Ἐκλόγιον ὁ Κ. Μέρτζιος, «Περὶ τοῦ Ἀθηναίου ὁσίου καὶ ἰαματικοῦ Θεοδοσίου τοῦ Νέου», Τὰ Ἀθηναϊκὰ 30 (1965) Βλ. Δ. Στρατηγόπουλος, Ὁ Νικόλαος Μαλαξός, Πρωτοπαπᾶς Ναυπλίου, καὶ τὸ συγγραφικό του ἔργο, [ΚΒΕ/ΒΚΜ 47], Θεσσαλονίκη 2008, σ Βλ. ἐπίσης Β. Κόντη, «Τὰ θαύματα στὸ ἁγιολογικὸ ἔργο τοῦ Νικολάου Μαλαξοῦ», Aureus. Τόμος ἀφιερωμένος στὸν καθηγητὴ Εὐάγγελο Κ. Χρυσό, Ἀθήνα 2014, σ

12 160 τέσσερα ἁγιολογικὰ ἔργα τοῦ Νικολάου Μαλαξοῦ καὶ πιθανῶς περιῆλθε κάποια στιγμὴ στὴν κατοχὴ τῶν Κολλυβάδων καὶ ἐπὶ τῇ βάσει αὐτοῦ πραγματοποιήθηκαν οἱ σχετικὲς παραφράσεις. Δὲν εἶναι, ἐπίσης, δυνατὸ νὰ ἐπισημάνουμε τὴν πηγὴ τὴν ὁποία οἱ δημιουργοὶ τοῦ Νέου Ἐκλογίου εἶχαν ὑπ ὄψιν τους κατὰ τὴν παράφραση τοῦ Βίου τοῦ ὁσίου Παύλου τοῦ Ξηροποταμηνοῦ 60 (BHG 1475), ὁ πρωτότυπος Βίος τοῦ ὁποίου δὲν σώζεται σήμερα 61, ἀλλὰ μνημονεύεται στὸν κατάλογο τοῦ προαναφερθέντος κώδικος Κορθίου Ἕνα ἀκόμη ἁγιολογικὸ κείμενο ποὺ συμπεριλήφθηκε στὸ Νέον Ἐκλόγιον εἶναι καὶ ὁ Βίος τοῦ ὁσίου Λαζάρου τοῦ Γαλησιώτη 63 καὶ συγκεκριμένα ἐκεῖνος ὁ Βίος ποὺ συντάχθηκε ἀπὸ τὸν πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριο τὸν Κύπριο (BHG 980) 64. Ὁ ἐν λόγω Βίος μεταφράσθηκε ἀπὸ τὸν ἅγιο Νικόδημο, μαρτυρία τὴν ὁποία ὁ ἴδιος δίδει σὲ ὑποσημείωση τοῦ Συναξαρίου τοῦ ὁσίου Λαζάρου ποὺ περιέχεται στὸ Συναξαριστή του: «Τὸν κατὰ πλάτος βίον τοῦ Ἁγίου τούτου ὅρα εἰς τὸ τετυπωμένον Νέον Ἐκλόγιον, τὸν ὁποῖον Βίον συνέγραψε μὲν συνοπτικώτερον ἑλληνιστὶ ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως κύριος Γρηγόριος ὁ Κύπριος, μετέφρασε δὲ εἰς τὸ ἁπλοῦν ἡ ἐμὴ ἀναξιό- 59 Βλ. σχετικὰ Ε. Παπαδάκη, «Ἡ παράδοση τοῦ Βίου...», ὅ.π., σ Πρβλ. Δ. Στρατηγόπουλος, Ὁ Νικόλαος Μαλαξός..., ὅ.π., σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Πρβλ. G. Da Costa-Louillet, «La Vie de S. Paul de Xéropotamos et le Chrysobulle de Romain Ier Lécapène», Byzantion 11 (1936) σ. 181: «... la Vie originale de S. Paul de Xéropotamos. Elle n a peut etre jamais été écrite et si elle a existé, elle n a jamais été retrouvée». Τὸ ζήτημα τῶν σχετικῶν πρὸς τὸν ὅσιο Παῦλο τὸν Ξηροποταμηνὸ ἁγιολογικῶν πηγῶν ἐξετάζει καὶ ὁ S. Binon, Les origines légendaires et l histoire de Xéropotamou et de Saint-Paul de l Athos. Étude diplomatique et critique, [Bibliothèque de Muséon 13], Louvain 1942, σ Πρβλ. καὶ Π. Γουναρίδης, «Ὁ ἅγιος Παῦλος καί ἡ μονή Ξηροποτάμου», Σύμμεικτα 8 (1989) σ Σπ. Λάμπρος, «Κατάλογοι κωδίκων...», ὅ.π., σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Ὁ Βίος ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν H. Delehaye, «Vita Sancti Lazari auctore Gregorio Cyprio», AASS Novembris III (1910), Γιὰ τὴ χειρόγραφη παράδοση τοῦ ἐν λόγω Βίου, τὶς πηγές, τὸ χρόνο καὶ τὸν τόπο συντάξεώς του βλ. Ἄν. Λαμπροπούλου, Βίος τοῦ ὁσίου Λαζάρου, [Διδ. Διατριβή], Ἀθήνα 1986, σ Ἀναλυτικὴ περιγραφὴ τῶν χειρογράφων ποὺ περιέχουν τὸ Βίο βλ. S. Kotzabassi, Die handschriftliche Überlieferung der rhetorischen und hagiographischen Werke des Gregor von Zypren, [Serta Graeca 6], Wiesbaden 1998, σ , 71-72, 187,

13 Τὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ οἱ πηγές του 161 της» 65. Ἀπὸ τὴν ἴδια ὑποσημείωση πληροφορούμαστε καὶ γιὰ τὴ βιβλιοθήκη ἀπὸ τὴν ὁποία προμηθεύτηκε ὁ ἅγιος Νικόδημος αὐτὸν τὸ Βίο: «Σημείωσαι δέ, ὅτι ἐν τῇ μεγίστῃ Λαύρᾳ τοῦ Ἄθω εὑρίσκεται ὁ Βίος τοῦ Ἁγίου τούτου ἑλληνικὸς εἰς περισσότερον πλάτος ἐκτεταμένος» 66. Πρόκειται γιὰ τὸ Λαυρεωτικὸ κώδικα Ι 127, κώδικα τοῦ 17 ου /18 ου αἰώνα, ὅπου ἐκτὸς ἀπὸ τὸ συγκεκριμένο Βίο (φφ. 296 r -341 v ) περιλαμβάνονται καὶ ἄλλα σχετικὰ πρὸς τὸν ἅγιο Λάζαρο ὑμναγιολογικὰ κείμενα 67. Ἀπὸ μία συλλογὴ μὲ τὸ περιεχόμενο καὶ τὴ σκοποθεσία τοῦ Νέου Ἐκλογίου δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ἀπουσιάζει ὁ κατανυκτικὸς Βίος τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Καυσοκαλύβη. Ἀπὸ τοὺς τρεῖς ἐκτενεῖς Βίους τοῦ Ἁγίου, ἐκεῖνος ποὺ ἐπιλέγεται νὰ παραφρασθεῖ καὶ νὰ συμπεριληφθεῖ στὸ Νέον Ἐκλόγιον 68 εἶναι ὁ Βίος ποὺ συνέθεσε ὁ ἡγούμενος τῆς μονῆς Βατοπεδίου καὶ κατόπιν ἐ- πίσκοπος Περιθεωρίου Θεοφάνης (BHG 1237) 69, τμῆμα τοῦ ὁποίου χρησιμοποιήθηκε ἀπὸ τοὺς Κολλυβάδες καὶ σὲ μία ἀκόμη συλλογή τους, τὴ Φιλοκαλία 70. Ὁ ἐν λόγω Βίος ἀπαντᾶ σὲ ἀρκετὰ ἁγιορειτικὰ χειρόγραφα, σὲ κάποια ἀπὸ τὰ ὁποῖα περιέχεται σὲ μετάφραση ἐν τῇ καθωμιλουμένῃ, ὅπως εἶναι λόγου χάρη ὁ κώδικας Παντοκράτορος 114 τοῦ 18 ου αἰώνα (φφ. 1 r -47 r ) 71. Ὡστόσο, ὁ Βίος περιέχεται καὶ στοὺς κώδικες Παντελεήμονος 552 τοῦ 16 ου αἰώνα (φφ ) 72, στὸν κώδικα Σκήτης Ἁγίας Ἄννης 6 (σσ ), σὲ ἀρκετοὺς κώδικες τῆς Σκήτης τῶν Καυσοκαλυβίων, ἀλλὰ καί, ὅπως προαναφέρθηκε, στὸν ὑπ ἀριθμὸν 7 κώδικα τοῦ Ἑλληνικοῦ Σχολείου Κορθίου Ἄνδρου (σσ ) 73. Tὸ γεγονὸς ἐπίσης ὅτι ὁ Βίος τοῦ ὁσίου Μαξίμου παραδίδεται 65 Νικόδημος Ἁγιορείτης, Συναξαριστής..., ὅ.π., τ. Α, σ. 443 σημ Νικόδημος Ἁγιορείτης, Συναξαριστής..., ὅ.π. 67 Γιὰ τὸν κώδικα αὐτὸ βλ. Σπυρίδων Λαυριώτης - Σωφρ Εὐστρατιάδης, Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει, Cambridge-Paris 1925, σ. 203 Α. Εhrhard, Überlieferung..., ὅ.π., τ. ΙΙΙ, σ. 994 Ἄν. Λαμπροπούλου, Βίος τοῦ ὁσίου Λαζάρου..., ὅ.π., σ. 1-6 S. Kotzabassi, Die handschriftliche Überlieferung..., ὅ.π., σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Ὁ Βίος ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸ F. Halkin, «Deux Vies de S. Maxime le Kausokalybe ermite au Mount Athos (XVI e s.)», AnBoll 54 (1936) Bλ. σχετικὰ Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Γιὰ τὸν κώδικα αὐτὸ βλ. Σπ. Λάμπρος, Κατάλογος..., ὅ.π., τ. 1, σ Γιὰ τὸν κώδικα αὐτὸ βλ. Σπ. Λάμπρος, Κατάλογος..., ὅ.π., τ. 2, σ Βλ. Σπ. Λάμπρος, «Κατάλογοι κωδίκων...», ὅ.π., σ. 130.

14 162 καὶ σὲ κώδικες τῆς Σκήτης Καυσοκαλυβίων, δὲν μπορεῖ νὰ ἀποκλείσει τὴν πιθανότητα ἡ μετάφρασή του ἀπὸ τὸν ὅσιο Νικόδημο νὰ βασίστηκε σὲ κάποιον ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς κώδικες. Ἄλλωστε, εἶχε ἤδη χρησιμοποιήσει ἕνα καυσοκαλυβίτικο χειρόγραφο, τὴ νεομαρτυρολογικὴ συλλογὴ τοῦ παπα-ἰωνᾶ τοῦ Καυσοκαλυβίτη, κατὰ τὴ σύνθεση τοῦ Νέου Μαρτυρολογίου 74. Ἀπὸ τὸν προαναφερθέντα Ἁγιαννανίτικο κώδικα (σσ ) πιθανὸν ἐπελέγη καὶ ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Νήφωνος τοῦ Ἀθωνίτη (BHG 1371) 75, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὴν ἀντιπαραβολὴ τοῦ χειρογράφου μὲ τὸν παραφρασμένο στὸ Νέον Ἐκλόγιον Βίο του 76. Ἀπὸ τὸν κώδικα Δοχειαρίου 73 (φφ. 56 r -61 r ) παρελήφθη ἡ Διήγησις ἀξιόλογος περὶ τοῦ θαύματος τοῦ ἁγίου Γεωργίου καὶ περὶ τοῦ Σαρακηνοῦ τοῦ θεασαμένου τὴν ὀπτασίαν ἐν τῷ ναῷ αὐτοῦ 77 (BHG 690), ἕναν κώδικα 78 ποὺ ἀπαρτίζεται ἀπὸ εἴκοσι τρία ἁγιολογικὰ κείμενα γιὰ τὸ μήνα Νοέμβριο καὶ ποὺ ἀποτέλεσε τὴν πηγὴ ἑνὸς ἀκόμη Βίου ποὺ συμπεριλήφθηκε στὸ Νέον Ἐ- κλόγιον, τὸ Βίο τοῦ ὁσίου Νεκταρίου τοῦ Καρεώτη 79, ἐνῶ ἀπὸ τὸν κώδικα Διονυσίου 126 (φφ. 241 r -254 r ), τοῦ ἔτους , ἀντλήθηκε ὁ Λόγος θαυμάσιος τοῦ φιλοσόφου Θεοδώρου τοῦ Προδρόμου εἰς τὴν τιμίαν ἄλυσιν τοῦ ἁγίου καὶ κορυφαίου τῶν ἀποστόλων Πέτρου (BHG 1488m) Γιὰ τὶς πηγὲς τοῦ Νέου Μαρτυρολογίου βλ. Σ. Πασχαλίδης, «Οἱ χειρόγραφες νεομαρτυρολογικὲς Συλλογὲς καὶ τὸ Νέον Μαρτυρολόγιον. Πρόδρομη ἀνακοίνωση», Πρακτικὰ Διορθοδόξου Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου Κωνσταντῖνος ὁ Ὑδραῖος Νεομάρτυρες προάγγελοι τῆς ἀ- ναστάσεως τοῦ Γένους, ὅ.π., σ (ἰδιαίτερα γιὰ τὴ συλλογὴ τοῦ παπα-ἰωνᾶ ὡς πηγὴ τοῦ Νέου Μαρτυρολογίου βλ. σ ). 75 Ὁ πρωτότυπος Βίος ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸ F. Halkin, «La Vie de Saint Niphon ermite au Mont Athos (XIV e s.)», AnBoll 58 (1940) Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Γιὰ τὰ ὑπόλοιπα χειρόγραφα ποὺ περιέχουν τὸν ἐν λόγω Βίο βλ. F. Halkin, «La Vie de Saint Niphon...», ὅ.π., σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Τὸ πρωτότυπο κείμενο ἐξέδωσε ὁ J. Aufhauser, Miracula S. Georgii, Lipsiae 1913, σ Γιὰ τὸν κώδικα αὐτὸ βλ. Σπ. Λάμπρος, Κατάλογος..., ὅ.π., τ. 2, σ. 240 A. Ehrhard, Ü- berlieferung..., ὅ.π., τ. ΙΙ, σ. 442 Π. Πάσχος, «Σώφρων μεμηνώς...», ὅ.π., σ. 242 σημ Βλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ Ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων..., ὅ.π., σ Γιὰ τὸν κώδικα αὐτὸ βλ. βλ. Σπ. Λάμπρος, Κατάλογος..., ὅ.π., τ. 1, σ A. Ehrhard, Überlieferung..., ὅ.π., τ. ΙΙ, σ Νέον Ἐκλόγιον..., ὅ.π., σ Τὸ πρωτότυπο κείμενο παραμένει ἀνέκδοτο.

15 Τὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ οἱ πηγές του 163 Ἀπὸ τὴν προηγηθείσα δειγματολειπτικὴ ἔρευνα γύρω ἀπὸ τὶς πηγὲς τοῦ Νέου Ἐκλογίου, ἀποδεικνύεται ὅτι οἱ ἐκδότες του ἔλαβαν ὑπόψη τους ἕνα μεγάλο ἀριθμὸ χειρόγραφων ἁγιολογικῶν συλλογῶν ποὺ κυκλοφοροῦσαν κατὰ τὴν ἐποχή τους στὶς ἁγιορειτικὲς μονές, ἀλλὰ καὶ ἄλλες συλλογὲς ποὺ περιῆλθαν κατὰ διαστήματα στὴν κατοχή τους, ὅπως λόγου χάρη οἱ δύο προαναφερθέντες κώδικες τοῦ Ἑλληνικοῦ Σχολείου Κορθίου τῆς Ἄνδρου, ἐνῶ ὁ ἀριθμὸς τῶν χειρογράφων ἐνισχύει τὴν ἄποψη περὶ περισσοτέρων τοῦ ἑνὸς συνεργατῶν γιὰ τὴ συγκέντρωση τῶν κειμένων ποὺ συναπαρτίζουν τὸ Νέον Ἐκλόγιον. Παρόλα αὐτὰ ἡ ἔρευνα σχετικὰ μὲ τὶς πηγὲς καὶ τὴ μέθοδο συγκρότησης τοῦ Νέου Ἐκλογίου δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὅτι ἔχει ὁλοκληρωθεῖ ὅσο ἡ περιγραφὴ τῶν ἁγιορειτικῶν χειρογράφων παραμένει πλημμελής. Μία νέα, πιὸ λεπτομερὴς περιγραφή τους, κυρίως σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ στὸ περιεχόμενό τους, θὰ φέρει στὸ φῶς καὶ ἄλλες πηγές, τὶς ὁποῖες ἔλαβαν ὑπόψη τους οἱ Κολλυβάδες τόσο γιὰ τὴ συγκρότηση τοῦ Νέου Ἐκλογίου ὅσο καὶ τῶν ὑπόλοιπων ὑ- μναγιολογικῶν συλλογῶν τους. Παράλληλα, ἡ ἔρευνα θὰ πρέπει νὰ στραφεῖ καὶ σὲ μία ἀκόμη κατεύθυνση στὴ μελέτη τῶν χειρογράφων ἐκείνων ποὺ ἀ- πὸ τὶς ἀθωνικὲς μονὲς μεταφέρθηκαν εἴτε σὲ ἄλλες ἑλληνικὲς Βιβλιοθῆκες εἴτε σὲ Βιβλιοθῆκες τοῦ ἐξωτερικοῦ, καὶ ποὺ πιθανὸν νὰ ἀπετέλεσαν τὶς πηγὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἀντλήθηκαν κάποιοι ἀπὸ τοὺς Βίους τοῦ Νέου Ἐκλογίου.

16 164 THE NEON EKLOGION AND ITS SOURCES SUMMARY The present study explores the sources of an important hagiographical collection of the Ottoman period, the Neon Eklogion, which was compiled and published by the pioneers of the Philokalic movement, saints Nikodemos the Hagiorite and Makarios Notaras. More specifically, the study involved examination of the manuscript sources for the following hagiographical texts: Life of Synkletike (BHG 1694), Life of Epiphanios, archbishop of Constantia (BHG 596) and the Letter of bishop Polybios, which accompanies the above Life of saint Epiphanios (BHG 597), Life of Andronikos and Athanasia (BHG 123d), Life of Cyril Phileotes (BHG 468), Life of Meletios Galesiotes (BHG 1246a), Life of Andrew of Crete (BHG 114), Life of Eudokimos (BHG 607), Life and Miracles of Theodosios the Younger, Life of Paul of Xeropotamou (BHG 1475), Life of Lazarus Galesiotes (BHG 980), Life of Maximos Kausokalybes (BHG 1237), Life of Niphon the Athonite (BHG 1371), Life of Nektarios Kareotes, as well as the Narration on a miracle of saint George (BHG 690) and the Oration of Theodore Prodromos on the Chains of the apostle Peter (BHG 1488m). It has also been demonstrated that the information given by saint Nikodemos in the relative entries of his Synaxaristes are an important testimony that reveals the sources employed for the texts of the Neon Eklogion. Moreover, it is possible to determine which hagiographical translations were made by saint Nikodemos and which by saint Makarios, a fact that attests to their common writing activity.