ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ Α.Ε. Απρίλιος 2007 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΜΕΡΟΣ Α... 6 Α1. Παραγόμενες Ποσότητες Βιομάζας Γεωγραφική Κατανομή ανά Περιφέρεια Πρόβλεψη για την Ερχόμενη Τριετία... 6 Α2. Νομοθετικό Πλαίσιο για τη Διαχείριση της Βιομάζας στην Ελλάδα Α3. Υφιστάμενες Πρακτικές Διαχείρισης της Παραγόμενης Βιομάζας στην Ελλάδα Πρακτικές Διαχείρισης από Ελαιοπαραγωγούς ΜΕΡΟΣ Β Β1. Φυσικοχημικές Παράμετροι και Χαρακτηριστικά Βιομάζας Β.1.1 Στοιχειακή ανάλυση Β.1.2 Προσεγγιστική ανάλυση Β.1.3 Θερμογόνος δύναμη Β.1.4 Υγρασία Β.1.5. Πυκνότητα Β2. Προσδιορισμός Φυσικοχημικών Παραμέτρων και Χαρακτηριστικών Βιομάζας με Εργαστηριακές Αναλύσεις - Συμπληρωματικά Στοιχεία Βιβλιογραφικών Δεδομένων Β.2.1 Επιλογή ενδεικτικών φυσικοχημικών παραμέτρων που εξετάζονται Β.2.2 Αποτελέσματα εργαστηριακών αναλύσεων σε δείγματα ελαιοκλαδεμάτων Κορωνέικης ποικιλίας Β.2.3 Αξιολόγηση αποτελεσμάτων αναλύσεων και σύγκριση με τις αντίστοιχες τιμές της βιβλιογραφίας Β.2.4 Πρόσθετα βιβλιογραφικά δεδομένα ΜΕΡΟΣ Γ Γ1 Σχεδιασμός του συστήματος συγκέντρωσης και μεταφοράς βιομάζας κλαδοδεμάτων ελαιοδέντρων Γ2 Προβλήματα Βελτιστοποίησης Συλλογής / Μεταφοράς (Logistics) της Βιομάζας Γ2.1. Κεντροβαρική Χωροθέτηση Μονάδας Επεξεργασίας Ελαιοκλαδεμάτων Γ2.2 Εκτίμηση Κόστους Μεταφοράς της Βιομάζας στη Μονάδα Επεξεργασίας Γ.3 Υφιστάμενες Τεχνολογίες Επεξεργασίας Βιομάζας Γ4 Μονάδα Καύσης Βιομάζας Ελαιοκλαδεμάτων Γ4.1 Περιγραφή Τεχνολογίας - Απαιτούμενος Εξοπλισμός Υποδομές Γ Καύση Βιομάζας Ελαιοκλαδεμάτων σε Εσχάρα Γ Καύση σε Ρευστοποιημένη Κλίνη Γ.4.2 Παραγωγή αξιοποιούμενης θερμότητας Γ.4.3 Χαρακτηριστικά Μονάδας Καύσης Βιομάζας Ελαιοκλαδεμάτων Γ.4.4 Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις Γ.4.5 Υπολογισμός παραγόμενης ενέργειας Γ.4.6 Εκτίμηση Κόστους Επένδυσης και Λειτουργίας Μονάδας Καύσης Βιομάζας με Ανάκτηση Ενέργειας 113 Γ.4.7 Εκτίμηση οικονομικής σκοπιμότητας της επένδυσης Γ5. Μονάδα Αερόβιας Βιοσταθεροποίησης Ελαιοκλαδεμάτων Γ5.1 Περιγραφή της Μεθόδου - Απαιτούμενος Εξοπλισμός - Υποδομές Γ.5.2 Συνεπεξεργασία κλαδοδεμάτων με ελαιοπούλπα ελαιοτριβείων 2 φάσεων Γ.5.3 Συνεπεξεργασία κλαδοδεμάτων με βιοϊλύ από την αναερόβια επεξεργασία της ελαιοπούλπας ελαιοτριβείων 2 φάσεων Γ.5.4 Προσομοίωση αερόβιας βιοσταθεροποίησης βιομάζας Γ.5.5 Περιβαλλοντικές παράμετροι αερόβιας βιοσταθεροποίησης Γ.5.6 Κόστος Αερόβιας Βιοσταθεροποίησης Κλαδοδεμάτων Γ6. ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ Γ7. Συμπεράσματα Γενικές Προτάσεις για Κλιμάκωση των Τεχνολογιών Καύσης Αερόβιας Βιοσταθεροποίησης της Βιομάζας στην Ελλάδα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ

2 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΕΛΑΙΟΚΛΑΔΕΜΑΤΩΝ ΚΟΡΩΝΕΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΑΣ Β. Η ΠΥΡΟΛΥΣΗ ΩΣ ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΑΖΑΣ 2

3 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α.Θ.Δ Ε.Ε. ΚΑΕ ΚΑΠΕ Κ.Θ.Δ Σ.Α. ΧΥΤ BFBC CFBC ΕΗΕ FBC Ανώτερη Θερμογόνος Δύναμη Ευρωπαϊκή Ένωση Καύση με Ανάκτηση Ενέργειας Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας Κατώτερη Θερμογόνος Δύναμη Στερεά Απόβλητα Χώρος Υγειονομικής Ταφής Bubbling Fluidized Bed Combustion Circulating Fluidised Bed Combustion External Heat Exchanger Fluidized Bed Combustion 3

4 0. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν τεύχος αποτελεί την τελική έκθεση της Μελέτης για τις δυνατότητες συγκέντρωσης και αξιοποίησης της βιομάζας που προκύπτει από τα κλαδέματα των ελαιώνων, η οποία ανατέθηκε από την ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ Α.Ε. με την από Σύμβαση, στην εταιρεία ΑΝΙǑΝ Περιβαλλοντική ΕΠΕ. Η μελέτη διενεργείται στο πλαίσιο του Προγράμματος δραστηριοτήτων οργανώσεων ελαιουργικών φορέων, υπό την αιγίδα της Ο.Ε.Φ. ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ στους τομείς του ελαιολάδου και της επιτραπέζιας ελιάς, στο πλαίσιο του Καν. (ΕΚ) 2080/2005" για την περίοδο εμπορίας και χρηματοδοτείται κατά 100% από κοινοτικούς πόρους. Στο παρόν τεύχος έχουν ληφθεί υπόψη οι από παρατηρήσεις της Επιτροπής Παραλαβής Έργων της Ελαιουργικής Α.Ε. (σχετ. έγγραφο της Ελαιουργικής Α.Ε. με Αριθμ. Πρωτ / ). Η μελέτη χωρίζεται σε 3 μέρη. Στο πρώτο μέρος εκτιμώνται οι παραγόμενες ποσότητες της βιομάζας μέσω της παραγωγής ελαιολάδου και ελαιοκάρπου την τελευταία πενταετία και γίνεται πρόβλεψη για την ερχόμενη τριετία, επιχειρώντας την κατανομή της στις κυριότερες γεωγραφικές περιοχές της χώρας. Επίσης, διερευνάται το νομοθετικό πλαίσιο που διέπει τη διαχείριση των παραγόμενων ποσοτήτων βιομάζας στην Ελλάδα, καθώς και των υφιστάμενων πρακτικών που ακολουθούνται από τους ελαιοπαραγωγούς σήμερα. Στο δεύτερο μέρος, διερευνώνται τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά (περιεχόμενη υγρασία, ανώτερη/κατώτερη θερμογόνος, φαινόμενη πυκνότητα σωρού, χρονική εξέλιξη της υγρασίας μετά το κλάδεμα) της υπό μελέτη βιομάζας από βιβλιογραφικά δεδομένα. Για την επιβεβαίωση των παραμέτρων αυτών διενεργούνται εργαστηριακές αναλύσεις δειγμάτων βιομάζας από κλαδέματα ελαιόδεντρων ποικιλίας κορωνέικης. Τα αποτελέσματα των εργαστηριακών αναλύσεων αξιολογούνται και αντιπαραβάλλονται με τα βιβλιογραφικά δεδομένα που συλλέχθηκαν στο πρώτο μέρος της μελέτης. Τέλος, στο τρίτο μέρος της μελέτης προτείνεται και κοστολογείται σύστημα συγκέντρωσης και μεταφοράς της βιομάζας σε επιλεγμένη μονάδα καύσης ή αέριας βιοσταθεροποίησης. Παρατίθενται στοιχεία κόστους επένδυσης και λειτουργικού κόστους για τα δύο εναλλακτικά σενάρια επεξεργασίας και εκτιμάται η οικονομική σκοπιμότητα με βάση τα προβλεπόμενα έσοδα, το κόστος συλλογής και επεξεργασίας της βιομάζας κ.α. παράγοντες. Η μελέτη 4

5 ολοκληρώνεται με την εξαγωγή συμπερασμάτων και την καταγραφή των προϋποθέσεων κάτω από τις οποίες θα μπορούσαν να εφαρμοστούν στη χώρα μας οι δύο τεχνολογίες. Στη σύνταξη της μελέτης συμμετείχαν: Τσιλιγιάννης Χρήστος Γεωργιοπούλου Μάρθα Φωτεινοπούλου Ειρήνη Τσεκούρα Ζωή Δρ. Χημικός Μηχανικός, Συντονιστής της ομάδας μελέτης Δρ. Χημικός Μηχανικός Χημικός Μηχανικός Χημικός. Αθήνα, Απρίλιος 2007 ΣΥΝΤΑΧΘΗΚΕ Χ. Α. ΤΣΙΛΙΓΙΑΝΝΗΣ Νόμιμος Εκπρόσωπος 5

6 ΜΕΡΟΣ Α Α1. Παραγόμενες Ποσότητες Βιομάζας Γεωγραφική Κατανομή ανά Περιφέρεια Πρόβλεψη για την Ερχόμενη Τριετία Η καλλιέργεια της ελιάς καταλαμβάνει σημαντική έκταση στην Ελλάδα, που ανέρχεται σε στρέμματα περίπου. Το κλάδεμα πραγματοποιείται μια φορά σε κάθε δένδρο και γίνεται στο στάδιο συγκομιδής του καρπού, δηλαδή μεταξύ Οκτωβρίου και Φεβρουαρίου. Τα υπολείμματα της καλλιέργειας της ελιάς που προέρχονται από το κλάδεμα, εξαρτώνται από την ποικιλία και την περιοχή. Από τις ελαιοποιήσιμες ποικιλίες, η ποικιλία Κορωνέικη δέχεται συχνότερο κλάδεμα, η ποικιλία Θρουμπολιά πολύ ελαφρύ και σε μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα, ενώ άλλες ποικιλίες δέχονται ενδιάμεσης αυστηρότητας κλάδεμα. Οι ποικιλίες βρώσιμης ελιάς (Αμφίσσης και Καλαμών) δέχονται ετήσιο κλάδεμα, μέτριας αυστηρότητας. Στον ακόλουθο πίνακα δίνονται οι εκτάσεις των ελαιώνων, ο αριθμός ελαιόδεντρων και η παραγωγή ελαιοκάρπου (βρώσιμες και προς ελαιοποίηση) στην Ελληνική επικράτεια τα έτη (σύμφωνα με διαθέσιμα στοιχεία της Ε.Σ.Υ.Ε.). Πίνακας Α.1.1 Καλλιεργούμενη έκταση και αριθμός δενδρώνων, παραγωγή ελαιοκάρπου στην Ελληνική επικράτεια Έτος Εκτάσεις Αριθμός Παραγωγή καρπού ελαιώνων δένδρων (σύνολο) (βρώσιμες) (για ελαιοποίηση) (στρέμματα) (τόννους) (τόννους) (τόννους) Πηγή: ΕΣΥΕ Η σχέση του παραγόμενου καρπού προς τα κλαδοδέματα, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία 1, είναι 1 Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ), Διερεύνηση Δυνατοτήτων Αξιοποίησης Βιομάζας για την Παραγωγή Ηλεκτρικής Ενέργειας από τη ΔΕΗ, Οκτώβριος

7 1:1.02. Με βάση τη θεώρηση αυτή προσδιορίζονται παραγόμενα κλαδέματα ελαιώνων τόνους / έτος περίπου για το σύνολο της χώρας. Με βάση το μέσο αριθμό ελαιοδέντρων στην ελληνική επικράτεια την τελευταία πενταετία (σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία της ΕΣΥΕ - βλ. πίνακα Α.1.1- είναι ), προσδιορίζεται η παραγωγή κλαδοδεμάτων με την υπόθεση ότι κάθε ελαιόδεντρο δίνει μέση ετήσια τιμή κιλά κλαδέματα (λαμβάνοντας υπόψη ότι το κύριο κλάδεμα των ελαιώνων στον ελλαδικό χώρο γίνεται κάθε δύο χρόνια ή αν γίνεται ετησίως είναι ελαφρύ). Από τα προαναφερθέντα και λαμβάνοντας μέση τιμή 12 κιλά κλαδέματα / ελαιόδενδρο προσδιορίζεται μέση ετήσια παραγωγή ελαιοκλαδεμάτων στην ελληνική επικράτεια ίση με τόνους. Στον ακόλουθο πίνακα δίνονται διαθέσιμα στοιχεία για τον αριθμό των ελαιοδένδρων στην ελληνική επικράτεια και βάσει αυτών οι προσδιοριζόμενες ποσότητες ελαιοκλαδεμάτων. Πίνακας Α.1.2 Καλλιεργούμενη έκταση και αριθμός δενδρώνων, παραγωγή ελαιοκάρπου στην Ελληνική επικράτεια Έτος Εκτάσεις Αριθμός Κλαδοδέματα Ελαιώνων* Δένδρων* (στρέμματα) (τόνοι) *Πηγή: ΕΣΥΕ Η κατανομή των στρεμμάτων στις διάφορες περιοχές της χώρας είναι περίπου αντίστοιχη με την κατανομή των ελαιόδεντρων. Στον κατωτέρω πίνακα φαίνεται η προσδιοριζόμενη κατανομή ελαιοκλαδεμάτων ανά γεωγραφικό διαμέρισμα. 7

8 Πίνακας Α.1.3 Γεωγραφική κατανομή παραγωγής κλαδοδεμάτων στην Ελληνική επικράτεια Ποσοστιαία κατανομή* Έκταση Αριθμός δένδρων Κλαδοδέματα (στρέμματα) (τόνοι) Στερεά Ελλάδα και Εύβοια 18,82% Πελοπόννησος 30,14% Ιόνιοι Νήσοι 5,79% Ήπειρος 2,91% Θεσσαλία 4,27% Μακεδονία 4,48% Θράκη 0,37% Νήσοι Αιγαίου 10,36% Κρήτη 22,85% Σύνολο Ελλάδας 100,00% *Πηγή: ΚΑΠΕ 1996 Μεγάλες ποσότητες κλαδοδεμάτων ελιάς παράγονται στην Πελοπόννησο (νομοί Λακωνίας, Μεσσηνίας, Αργολίδας και Ηλείας), Κρήτη (νομοί Χανίων, Ηρακλείου και Λασιθίου), Στερεά Ελλάδα (νομοί Εύβοιας, Φθιώτιδας και Αττικής), στα νησιά του Αιγαίου (νομοί Λέσβου, Δωδεκανήσου, Σάμου), στα νησιά του Ιονίου (νομοί Κέρκυρας, Λευκάδας, Ζακύνθου), στη Θεσσαλία (νομός Μαγνησίας) και στη Μακεδονία (νομός Χαλκιδικής). Ειδικότερα, στην Πελοπόννησο συγκεντρώνεται το 28-30% των παραγόμενων κλαδοδεμάτων, 22-23% στην Κρήτη, 10-13% στα Νησιά του Αιγαίου, 4-7% στη Θεσσαλία, 4% στη Μακεδονία, 3% στην Ήπειρο, 6% στα Νησιά Ιονίου και 0,4% στη Θράκη. 8

9 Γεωγραφική κατανομή παραγόμενων κλαδοδεμμάτων στην Ελλάδα 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% Στερεά Ελλάδ... Πελοπόννησος Ιόνιοι Νήσοι Ηπειρος Θεσσαλία Μακεδονία Θράκη Νήσοι Αιγαίου Κρήτη Σχήμα Α.1.1 Γεωγραφική κατανομή παραγόμενων κλαδοδεμάτων στην Ελλάδα Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι τη μέγιστη ετήσια παραγωγή κλαδοδεμάτων ελιάς έχει η Πελοπόννησος με παραγωγή που ανέρχεται στους τόννους περίπου. Προβλέψεις ελαιοκλαδεμάτων την ερχόμενη τριετία Η παραγωγή ελαιολάδου την επόμενη τριετία δεν αναμένεται να μειωθεί (παρά το νέο τρόπο καταβολής της ενιαίας ενίσχυσης και της απαγόρευσης επιδότησης των νέων φυτεύσεων) λόγω της αύξησης της παγκόσμιας ζήτησης του ελαιολάδου ως προϊόντος σημαντικής διατροφικής αξίας. Όπως προέκυψε από μελέτη του ΣΕΒΕ (Σύνδεσμος Εξαγωγέων Βορείου Ελλάδος), οι μεγαλύτερες ποσότητες παρθένου ελαιολάδου από την Ελλάδα και την Ισπανία, καταλήγουν στις παγκόσμιες αγορές μέσω της Ιταλίας. Οι ποσότητες αυτές εξάγονται χύμα από την Ελλάδα και την Ισπανία προς την Ιταλία, ενώ από την τελευταία το ελαιόλαδο κατευθύνεται προς τις αγορές τυποποιημένο και έχοντας ενσωματώσει σημαντική υπεραξία. Η προτίμηση στο ελαιόλαδο αυξάνεται τα τελευταία χρόνια στις δυτικές χώρες και στις Ασιατικές χώρες (Κίνα, Ιαπωνία), λόγω της φήμης της μεσογειακής διατροφής και του γεγονότος ότι υπερέχει έναντι των άλλων λιπών, ως προς τις επιπτώσεις στην υγεία. Σύμφωνα με την ίδια μελέτη και στατιστικά στοιχεία της Euro stat οι εισαγωγές παρθένου ελαιολάδου, προς τις 9

10 εισαγωγές των υπολοίπων φυτικών ελαίων σημειώνουν αύξηση ανάμεσα στο 1999 και το 2003 σε πολύ μεγάλα ποσοστά (από 59% στον Καναδά, 49% ΗΠΑ-Ιαπωνία, 31% Γαλλία, 18% Γερμανία-Ην. Βασίλειο). H συνολική κατανάλωση ελαιολάδου στις εν λόγω χώρες αυξάνεται σταθερά την ίδια πενταετία, αλλά σε μικρότερο βαθμό. Αυτό σημαίνει ότι το παρθένο ελαιόλαδο βελτιώνει σταθερά τη θέση του, εκτοπίζοντας άλλα φυτικά έλαια, ανάμεσά τους και το μη παρθένο ελαιόλαδο και βέβαια αυτό αποτελεί εν δυνάμει πλεονέκτημα για το ελληνικό ελαιόλαδο το οποίο στο μεγαλύτερο μέρος του είναι παρθένο. Σε αρκετές χώρες, οι οποίες αποτελούν παράλληλα και καλές αγορές-στόχους, το ελληνικό ελαιόλαδο σημειώνει αύξηση στα τελευταία πέντε χρόνια (ΗΠΑ 38%, Καναδά 106%, Αυστραλία 99%, Γαλλία 72%, Ελβετία 116%, Ιαπωνία 18%). Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της ίδιας μελέτης το ελληνικό παρθένο ελαιόλαδο έχει το πλεονέκτημα ότι είναι εντελώς αναξιοποίητο μέχρι στιγμής και παρουσιάζει σημαντικές προοπτικές αξιοποίησης στο μέλλον. Η κατανάλωση και οι εισαγωγές παρθένου ελαιολάδου στις σημαντικότερες δυτικές χώρες αυξάνεται σταθερά, δημιουργώντας κατάλληλο περιβάλλον για την αυξανόμενη ζήτηση του ελληνικής προέλευσης και τυποποίησης ελαιολάδου. Τα τελευταία χρόνια γίνεται συντονισμένη προσπάθεια από τις τυποποιητικές επιχειρήσεις με τη συνδρομή της πολιτείας προκειμένου να ενισχυθεί η επώνυμη παρουσία του ελληνικού ελαιολάδου στις αγορές του εξωτερικού. Την περίοδο αυτή βρίσκονται σε εξέλιξη τρία προγράμματα συνολικού προϋπολογισμού 10 εκ. ευρώ 2 : Το πρόγραμμα "Κότινος" που περιλαμβάνει την Ελλάδα και δέκα χώρες της Ε.Ε., το πρόγραμμα "Ελαίων Γεύσεις" που υλοποιείται σε χώρες εκτός Ε.Ε., ενώ από το δεύτερο εξάμηνο του 2006 υλοποιείται από τον Ελληνικό Οργανισμό Εξωτερικού Εμπορίου ΟΠΕ με τη στήριξη του Υπουργείου Οικονομίας και Οικονομικών πρόγραμμα προώθησης του ελληνικού τυποποιημένου ελαιολάδου σε ΗΠΑ, Καναδά και Αυστραλία. Η εν λόγω δράση χρηματοδοτείται κατά 50% από τις εταιρείες που συμμετέχουν. Παράλληλα, προς άμεση έγκριση έχει υποβληθεί δεύτερο πακέτο προγραμμάτων προϋπολογισμού 7 εκ. ευρώ για την περίοδο στο οποίο περιλαμβάνονται κι άλλες σημαντικές αγορές όπως η Κίνα η οποία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ελληνικό ελαιόλαδο. Σήμερα κυκλοφορούν στην Κίνα περί τις 50 ετικέτες ελαιολάδου, αρκετές εκ των οποίων είναι ελληνικές. Παράγοντες της αγοράς εκτιμούν ότι από τους τόνους ελαιόλαδου που διακινούνται στα μεγάλα αστικά κέντρα ετησίως, περίπου οι τόνοι είναι ελληνικό ελαιόλαδο. 2 Οικονομική Καθημερινή, Κυριακή 1 Απριλίου

11 Στον ακόλουθο πίνακα δίνονται οι εξαγωγές ελληνικού ελαιολάδου τα έτη 2004 και 2005 από διαθέσιμα στοιχεία της Euro stat. Πίνακας Α.1.4 Οι εξαγωγές ελληνικού ελαιολάδου Χώρα εξαγωγής Ποσότητα του 2005 Ποσότητα του 2004 Ποσοστιαία διαφορά (κιλά) (κιλά) HΠA % Καναδάς % Μ. Βρετανία % Γερμανία % Αυστραλία % Αυστρία % Ολλανδία % Ελβετία % Σουηδία % Γαλλία % Ιαπωνία % Δανία % Σύνολο Ελλάδας % *Πηγή: Euro stat Εξ άλλου και η ζήτηση για βρώσιμες ελιές αυξάνει σταθερά τα τελευταία χρόνια. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα φημισμένα brasseries του Παρισιού σερβίρονται ελιές Καλαμών και Αμφίσσης ενώ στη Νέα Υόρκη το διακεκριμένο κατάστημα τροφίμων Food Emporium έχει τις ελληνικές βρώσιμες ελιές και το ελληνικό ελαιόλαδο ως το ταχύτερα αναπτυσσόμενο προϊόν. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα ανωτέρω εκτιμάται ότι η παραγωγή ελαιοκλαδεμάτων την ερχόμενη τριετία στην Ελλάδα δεν θα μειωθεί αλλά θα παραμείνει σχεδόν στα σημερινά επίπεδα της τάξης του τόνων ετησίως λόγω αύξησης της ζήτησης για τα προϊόντα ελιάς παρά τις μειώσεις των επιδοτήσεων. Τελικά, λαμβάνοντας υπ όψη και την απαγόρευση επιδότησης των νέων φυτεύσεων τεκμαίρεται ότι η ετήσια ποσότητα ελαιοκλαδεμάτων και ειδικά ποικιλίας κορωνέικη θα παραμείνει σταθερή. 11

12 Επομένως, η ποσότητα της παραγόμενης βιομάζας κατά την ερχόμενη τριετία ανά Περιφέρεια της χώρας έχει ως εμφανίζεται στον ακόλουθο πίνακα. Πίνακας Α.1.5 Πρόβλεψη για παραγωγή βιομάζας από κλαδέματα ελαιώνων την ερχόμενη τριετία ανά Γεωγραφική Περιφέρεια (τόννοι) (τόννοι) (τόννοι) Στερεά Ελλάδα και Εύβοια Πελοπόννησος Ιόνιοι Νήσοι Ηπειρος Θεσσαλία Μακεδονία Θράκη Νήσοι Αιγαίου Κρήτη Σύνολο Ελλάδας

13 Α2. Νομοθετικό Πλαίσιο για τη Διαχείριση της Βιομάζας στην Ελλάδα Η κοινοτική νομοθεσία και η αντίστοιχη εναρμόνιση στην ελληνική νομοθεσία για τη διαχείριση των μη επικίνδυνων αποβλήτων έχουν ως εξής: Υγειονομική διάταξη Ε1β/301/1964 "Περί συλλογής, αποκομιδής και διάθεσης απορριμμάτων". Ο νόμος αυτός περιγράφει τις τεχνικές προδιαγραφές διαχείρισης των ΣΑ και παρέχει τις βασικές τεχνικές οδηγίες για την υγειονομική ταφή στην Ελλάδα. Οδηγία 75/442/ΕΟΚ της 15/7/1975 για τα απόβλητα, και η αντίστοιχη ρύθμιση στην ελληνική νομοθεσία, Οδηγία 2000/76/ΕΚ της 4/12/ 2000, για την αποτέφρωση των αποβλήτων Τροποποιεί την 75/439/ΕΟΚ Οδηγία εφαρμογής της Υ.Δ. Ε1β/221 με αριθμό Α5/4690/ΕΓΚ.62/26/4/80 : η εγκύκλιος αυτή αναφέρει τους όρους για τη χορήγηση άδειας διάθεσης λυμάτων ή βιομηχανικών αποβλήτων, τον τρόπο ανανέωσης προσωρινής άδειας διαθέσεώς τους και στοιχεία για τον έλεγχο αποδόσεως των εγκαταστάσεων επεξεργασίας. Στο παράρτημα 1 της οδηγίας υπάρχει ενδεικτικός πίνακας με τα προτεινόμενα χαρακτηριστικά ποιοτικών παραμέτρων για τον έλεγχο των βιομηχανικών αποβλήτων κατά κλάδο και είδος βιομηχανίας. Στην κατηγορία Βρώσιμα Λίπη και Έλαια του κλάδου Τροφίμων και Ποτών οι τακτικοί ποιοτικοί παράμετροι που πρέπει να εξετάζονται είναι το BOD 5, COD, τα αιωρούμενα στερεά, τα λίπη, τα έλαια και το ph ενώ οι συμπληρωματικοί παράμετροι είναι το N, o P, τα θειικά και τα θειούχα κατά περίπτωση. ΠΔ 1180/1981 : Περί ρυθμίσεως θεμάτων αναγόμενων εις τα της λειτουργίας βιομηχανιών, βιοτεχνών, πάσης φύσεως μηχανολογικών εγκαταστάσεων και αποθηκών και της εκ τούτων διασφαλίσεως του περιβάλλοντος εν γένει (ΦΕΚ 293/ ). Το Προεδρικό αυτό Διάταγμα αποτελεί την προγενέστερη μορφή του Νόμου 1650/86 και με το άρθρο 3 καθορίζει τις κατευθυντήριες τιμές εκ των οποίων θα καθορίζονται τα επιτρεπόμενα όρια εκπομπής ρυπαινουσών ουσιών για κάθε υδάτινο αποδέκτη αναλόγως της χρήσεως και της αφομοιωτικής ικανότητας του σύμφωνα προς τις εκάστοτε ισχύουσες υγειονομικές διατάξεις. 13

14 Νόμος 1650/1986 (ΦΕΚ 160Α/ ) : Για την προστασία του περιβάλλοντος Νόμος 1739/1987 (ΦΕΚ 201A/ ) : Διαχείριση των υδατικών πόρων και άλλες διατάξεις Οδηγία 91/156/ΕΟΚ της 18/3/91 που τροποποιεί την οδηγία 75/442 για τα απόβλητα, ΚΥΑ 69728/824/96 "Μέτρα και όροι για την διαχείριση των στερεών αποβλήτων". Η διαχείριση των μη επικίνδυνων αποβλήτων νομοθετικά προσδιορίζεται κυρίως από την ΚΥΑ 69728/824/96. Η απόφαση αυτή ορίζει ότι οι αρχές που πρέπει να διέπουν τη διαχείριση των μη επικίνδυνων αποβλήτων είναι οι εξής: Πρόληψη ή μείωση των παραγόμενων ποσοτήτων μέσω της υιοθέτησης και εφαρμογής καθαρών και οικονομικά βιώσιμων τεχνολογιών. Αξιοποίηση των αποβλήτων με ανακύκλωση, επαναχρησιμοποίηση ή οποιαδήποτε άλλη διαδικασία που έχει ως στόχο την παραγωγή δευτερογενών πρώτων υλών. Ενεργειακή αξιοποίηση των αποβλήτων. ΚΥΑ /97 (ΦΕΚ 1016/Β/ ) σχετικά με την κατάρτιση πλαισίου προδιαγραφών και γενικών προγραμμάτων διαχείρισης στερεών αποβλήτων, και ΚΥΑ /97 (ΦΕΚ 1016/Β/ ) σχετικά με τον Εθνικό Σχεδιασμό διαχείρισης στερεών αποβλήτων (Γενικές κατευθύνσεις της πολιτικής διαχείρισης των στερεών αποβλήτων). Οδηγία ΕΚ 2000/76 της 28/12/2000, για την αποτέφρωση των αποβλήτων. Οδηγία ΕΚ 2003/33 της 19/12/2002, για τον καθορισμό κριτηρίων και διαδικασιών αποδοχής των αποβλήτων στους Χώρους Υγειονομικής Ταφής σύμφωνα με το άρθρο 16 και το παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 1999/31/ΕΚ ΚΥΑ 50910/2727/2003 (ΦΕΚ 1909/Β/2003) "Μέτρα και όροι για τη διαχείριση στερεών αποβλήτων. Εθνικός και Περιφερειακός Σχεδιασμός Διαχείρισης". Σύμφωνα με την ΚΥΑ αυτή τίθενται διαχρονικοί στόχοι για τη διαχείριση των ΣΑ σε επίπεδο χώρας με σκοπό Α) την πρόληψη ή μείωση παραγωγής αστικών αποβλήτων, 14

15 Β) την επέκταση και εκσυγχρονισμό του δικτύου συλλογής και μεταφοράς τους, Γ) την αξιοποίηση των διαφόρων υλικών που περιέχονται στα ΣΑ και την ανάκτηση ενέργειας από αυτά Δ) τη μείωση του βιοαποδομήσιμου κλάσματος των στερεών αποβλήτων που οδηγούνται προς ταφή, Ε) την περιβαλλοντικά αποδεκτή τελική διάθεση σε Χώρους Υγειονομικής Ταφής (ΧΥΤ) του τμήματος εκείνου των ΣΑ τα οποία δεν υπόκεινται σε επεξεργασία, Στ) την αποκατάσταση περιβαλλοντικών βλαβών σε χώρους που έχουν ρυπανθεί από την ανεξέλεγκτη διάθεση ΣΑ, και αναβάθμιση του τοπίου που έχει υποστεί βλάβη. Επίσης, το νομοθετικό πλαίσιο της Ε.Ε. και η ελληνική νομοθεσία έχουν εκδώσει τους παρακάτω νόμους για τη διαχείριση της ιλύος στη γεωργία: Οδηγία 86/278/ΕΟΚ της 12/6/1986 "Σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος και ιδίως του εδάφους κατά τη χρησιμοποίηση της ιλύος καθαρισμού λυμάτων στη γεωργία" ΚΥΑ 50910/2727/2003 (ΦΕΚ 1909/Β/2003) "Μέτρα και όροι για τη διαχείριση στερεών αποβλήτων. Εθνικός και Περιφερειακός Σχεδιασμός Διαχείρισης". Εθνικό Θεσμικό Πλαίσιο για Ηλεκτροπαραγωγή από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (συμπεριλαμβανομένης της βιομάζας) ΚΥΑ 29457/1511 (ΦΕΚ 992/Β/ ) "Καθορισμός μέτρων και όρων για τον περιορισμό των εκπομπών στην ατμόσφαιρα ορισμένων ρύπων που προέρχονται από μεγάλες εγκαταστάσεις καύσης". Περιλαμβάνει όρια εκπομπών από μεγάλες μονάδες καύσης με ανάκτηση ενέργειας (μεταξύ των οποίων και εγκαταστάσεις καύσης βιομάζας). Νόμος 2773/99 (ΦΕΚ Α-286) : απελευθέρωση αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Είναι ο βασικός νόμος που αφορά στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (κεφάλαιο 10, άρθρα 35-41). Οι βασικές του διατάξεις συνοψίζονται στα παρακάτω : - O Διαχειριστής του Συστήματος Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας (ΔΕΣΜΗΕ) υποχρεούται σε προτεραιότητα σύνδεσης στις εφαρμογές Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας - Η ΔΕΣΜΗΕ υποχρεούται σε δεκαετές συμβόλαιο σύνδεσης με τον παραγωγό με δικαίωμα δεκαετούς ανανέωσης 15

16 - Η ηλεκτρική ενέργεια από τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας πωλείται στη ΔΕΣΜΗΕ με προκαθορισμένο ποσοστό τιμής αγοράς - Το παρόν σύστημα τιμολόγησης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας κάνει σαφή διάκριση μεταξύ του Αυτοπαραγωγού και του Ανεξάρτητου Παραγωγού. - Κάθε παραγωγός ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ υπόκειται σε μια ειδική ετήσια αμοιβή (2% επί των πωλήσεων ηλεκτρικής ενέργειας στο δίκτυο ) η οποία δίδεται στις τοπικές αρχές. Ο νόμος αυτός καθιέρωσε μια νέα άδεια την αποκαλούμενη Άδεια Παραγωγής Ηλεκτρικής Ενέργειας η οποία είναι η πρώτη άδεια που απαιτείται από οποιοδήποτε σταθμό ηλεκτροπαραγωγής, συμβατικό ή ΑΠΕ, η οποία βασίζεται σε μακροχρόνιο προγραμματισμό χορήγησης αδειών που περιλαμβάνει επίσης την προκαταρκτική περιβαλλοντική εκτίμηση, άδεια χρήσης του εδάφους, έγκριση των περιβαλλοντικών όρων, άδεια εγκαταστάσεων, άδεια λειτουργίας κλπ. Οδηγία 2001/77/Η ΕΚ Η Οδηγία αυτή στο παράρτημα της θέτει έναν ενδεικτικό στόχο για την Ελλάδα της κάλυψης του 20,1 % της ακαθάριστης εθνικής κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας της μέχρι το 2010 από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας. Ο στόχος αυτός είναι απόλυτα συμβατός με τις διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας που απορρέουν από το πρωτόκολλο του Κιότο το οποίο προβλέπει για την Ελλάδα αύξηση 25 % του διοξειδίου του άνθρακα μέχρι την περίοδο σε σχέση με το έτος αναφοράς Νόμος 2941/2001 (ΦΕΚ Α-201) : Aπλοποίηση διαδικασιών για Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας Ο νόμος αυτός είναι συμπληρωματικός του νόμου 2773/99 με ορισμένες σημαντικές διατάξεις όπως - τον καθορισμό των γενικών όρων κάτω από τους οποίους επιτρέπεται η εγκατάσταση σταθμών Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας σε δάση και δασικές εκτάσεις - τον χαρακτηρισμό όλων των έργων ΑΠΕ ως κοινωφελείς εγκαταστάσεις προσδίδοντάς τους τα ίδια δικαιώματα και προνόμια σε διαδικασίες απαλλοτρίωσης εδάφους με εκείνα που ισχύουν για τα δημόσια έργα, ανεξάρτητα από τη νομική φύση του κυρίου του έργου (ιδιωτική ή δημόσια). 16

17 Υ.Α. 2000/2002 (ΦΕΚ Β152) : "Διαδικασία έκδοσης αδειών εγκατάστασης και λειτουργίας σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και μεγάλων υδροηλεκτρικών σταθμών και τύποι συμβάσεων αγοραπωλησίας ηλεκτρικής ενέργειας" ΚΥΑ 1726/2003 (ΦΕΚ Β552) : έγκριση προκαταρκτικών αξιολογήσεων περιβαλλοντικών επιδράσεων, περιβαλλοντικοί όροι και διατάξεις, μεταφορά της ιδιοκτησίας ή του δικαιώματος χρήσης δασών και αγροτικής γης στα πλαίσια της έκδοσης των αδειών εγκατάστασης για τις εγκαταστάσεις παραγωγής ενέργειας που χρησιμοποιούν Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας Ρυθμίζει τη γενική διαδικασία χορήγησης αδειών ΑΠΕ και την περιβαλλοντική διαδικασία έγκρισης. Μεταξύ των κανονισμών που εισάγονται σε αυτή την Κοινή Υπουργική Απόφαση είναι ο καθορισμός μειωμένων χρονικά ορίων συμβάλλοντας στη μείωση του χρόνου της διαδικασίας εγκρίσεων. Ν.3423/2005 (ΦΕΚ Α/304, 13/12/2005): Εισαγωγή στην Ελληνική Αγορά των Βιοκαυσίμων και των άλλων Ανανεώσιμων Καυσίμων. Τροποποιεί το Ν. 3054/2002 (ΦΕΚ 230 Α') Νόμος 3468/2006 (ΦΕΚ Α-129, ): Παραγωγή Ηλεκτρικής Ενέργειας από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας και Συμπαραγωγή Ηλεκτρισμού και Θερμότητας Υψηλής Απόδοσης και λοιπές διατάξεις. Με τις διατάξεις του νόμου αυτού μεταφέρεται στο ελληνικό δίκαιο η Οδηγία 2001/77/ΕΚ για την προαγωγή της ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται από ανανεώσιμες πηγές στην εσωτερική αγορά. Οι σημαντικότερες διατάξεις του νόμου αυτού αναφέρονται - στην άδεια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (Α.Π.Ε.) και Συμπαραγωγή Ηλεκτρισμού και Θερμότητας Υψηλής Απόδοσης (Σ.Η.Θ.Υ.Α.). - στις άδειες εγκατάστασης και λειτουργίας σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από Α.Π.Ε. και Σ.Η.Θ.Υ.Α. 17

18 - στην ένταξη σταθμών Α.Π.Ε. και Σ.Η.Θ.Υ.Α. στο Σύστημα ή το Διασυνδεδεμένο Δίκτυο. - στην ένταξη σταθμών Α.Π.Ε. και Σ.Η.Θ.Υ.Α. στα Μη Διασυνδεδεμένα Νησιά. - στη σύμβαση πώλησης της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από Α.Π.Ε. και Σ.Η.Θ.Υ.Α. στη ΔΕΗ. - στην τιμολόγηση πώλησης της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από Α.Π.Ε. ή Σ.Η.Θ.Υ.Α. και Υβριδικούς Σταθμούς. - στις εγγυήσεις προέλευσης της Ηλεκτρικής Ενέργειας από Α.Π.Ε. - στα όργανα συντονισμού και προώθησης επενδύσεων στους τομείς Α.Π.Ε. και Σ.Η.Θ.Υ.Α. Διαχείριση γεωργικών αποβλήτων Ο συνήθης τρόπος διαχείρισης της βιομάζας που προκύπτει από το κλάδεμα των ελαιόδεντρων είναι η συγκέντρωσή της στα χωράφια και η καύση της από τους παραγωγούς. Η καύση αυτή κατά κύριο λόγο γίνεται ανεξέλεγκτα και χωρίς να λαμβάνονται τα ακόλουθα μέτρα όπως αναφέρονται στους Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής που εξέδωσε το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης στης 20/1/2004. Συγκεκριμένα στο άρθρο 8 της εν λόγω απόφασης αναφέρεται ότι: Τα υπολείμματα των αροτραίων καλλιεργειών με σωστή διαχείριση μπορούν να προσφέρουν προστασία στο χωράφι από τη διάβρωση και να εμπλουτίσουν το έδαφος με οργανική ουσία, συνιστάται δε ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες να ακολουθούνται οι ακόλουθες πρακτικές Άμεση ενσωμάτωση στο έδαφος Βόσκηση της καλαμιάς και ενσωμάτωση στο έδαφος των υπολειμμάτων μετά τη βόσκηση Κοπή, κάλυψη του εδάφους με τα υπολείμματα (mulching) και ενσωμάτωσή τους στο έδαφος την επόμενη άνοιξη Αναφορικά με την καύση των υπολειμμάτων των καλλιεργειών (καλαμιάς), απαγορεύεται: στις οικολογικά ευαίσθητες περιοχές, στις επικλινείς εκτάσεις (κλίση μεγαλύτερη από 10 %) και στις περιοχές με οργανικά εδάφη (οργανική ουσία μεγαλύτερη από 4 %). Στις περιοχές όπου εφαρμόζεται το κάψιμο των υπολειμμάτων των καλλιεργειών επιβάλλεται η λήψη των ακόλουθων μέτρων: 18

19 να ζητείται άδεια από τις αρμόδιες αρχές όπου αυτό απαιτείται να ενημερώνεται πριν την καύση η πυροσβεστική υπηρεσία πριν την έναρξη της καύσης να έχουν ληφθεί μέτρα ελέγχου αυτής, όπως δημιουργία αυλακιών για πυρασφάλεια στο χώρο της καύσης να υπάρχουν διαθέσιμα 200 lt νερού, φτυάρια και τουλάχιστον δύο άνθρωποι να εποπτεύουν το χώρο ο χώρος καύσης των κλαδιών να μην είναι κοντά σε στύλους της ΔΕΗ, του ΟΤΕ, εγκαταστάσεις φυσικού αερίου κλπ η καύση να γίνεται, αν είναι δυνατό, αντίθετα από τη φορά του ανέμου και όπου είναι δυνατό η στάχτη να ενσωματώνεται εντός δύο ημερών από την καύση Επίσης αναφορικά με τα κλαδέματα των πολυετών φυτών, όπως τα κλαδέματα που προκύπτουν από την ελαιοκαλλιέργεια, αναφέρονται τα εξής: η καύση τους πρέπει να γίνεται κατά τη διάρκεια των χειμερινών μηνών και να λαμβάνονται μέτρα για την αποφυγή πρόκλησης πυρκαγιάς, όπως αυτά αναφέρονται παραπάνω απαγορεύεται να καταστρέφονται με χρήση φωτιάς σε εκτάσεις που βρίσκονται σε ακτίνα 500 μέτρων από δάση ή οικολογικά ευαίσθητες περιοχές, εκτός και αν έχει δοθεί ειδική προς τούτο άδεια από την Πυροσβεστική Υπηρεσία. Συνιστάται η αξιοποίησή τους για την παραγωγή ενέργειας στον οικιακό τομέα (τζάκια ξυλόσομπες) ή η μετά από ψιλοτεμαχισμό ενσωμάτωσή τους σε σωρούς κομπόστας. Α3. Υφιστάμενες Πρακτικές Διαχείρισης της Παραγόμενης Βιομάζας στην Ελλάδα Πρακτικές Διαχείρισης από Ελαιοπαραγωγούς Τα υπολείμματα από την καλλιέργεια της ελιάς χρησιμοποιούνται κατά το μεγαλύτερο μέρος σαν καυσόξυλα (μεγάλης διαμέτρου κλαδιά), ενώ τα λεπτόκλαδα συγκεντρώνονται και καίγονται στο χωράφι. Εναλλακτικοί τρόποι διαχείρισης των συγκεκριμένων αποβλήτων είναι: 1. Η αερόβια βιοαποδόμησή τους (κυρίως λεπτοκλάδων αλλά και τεμαχισμένων κλαδιών) με στόχο την παραγωγή οργανικών λιπασμάτων προς χρήση στο χώρο καλλιέργειας. Στην περίπτωση αυτή είναι δυνατόν να συνδυασθεί με την αξιοποίηση άλλων βιολογικών αποβλήτων και ιλύων όπως π.χ. με την εκροή από την αναερόβια επεξεργασία της 19

20 ελαιοπούλπας των ελαιουργείων δύο φάσεων όπου τα τεμαχισμένα κλαδοδέματα, κυρίως λεπτόκλαδα προστίθενται στην βιοσταθεριοποίηση ως αυξητικό του πορώδους, που βελτιώνει την μικροκυκλοφορία αέρα εντός του σωρού και ως βελτιωτικό δομής του τελικού εδαφοβελτιωτικού 2. Η αναερόβια επεξεργασία τους (κυρίως λεποκλάδων αλλά και τεμαχισμένων κλαδιών) για παραγωγή βιοαερίου και ενέργειας με ανάμειξή τους με κατάλληλες βιοιλύες (π.χ. ελαιοπούλπα ελαιουργείων δύο φάσεων, ιλύες αγροτοβιομηχανικών συσκευασίας προϊόντων τομάτας, χυμοποιείων κ.α. ). 3. Η απ ευθείας καύση τους (κλαδιών και λεπτοκλάδων) για την ανάκτηση ενέργειας σε εστίες τύπου εσχάρας ή ρευστοστερεάς κλίνης με εκμετάλλευση της θερμογόνου δύναμης στην περίπτωση που η καύση είναι θερμοδυναμικά αυτοσυντηρούμενη. 4. Η πυρόλυση αποτελεί παλαιά τεχνική που χρησιμοποιείται για την ενεργειακή μετατροπή της βιομάζας. Η μέθοδος αυτή είναι ακόμη σε πειραματικό στάδιο και οι αποδόσεις της αμφιλεγόμενες. Βασικό πρόβλημα αποτελεί η πίσσα των καυσαερίων και η εναπομένουσα καρβουνά (κωκ). Σε πρόσφατη επίσκεψη στην Ιταλία όπου έγινε παρακολούθηση της λειτουργίας μονάδας πυρόλυσης τα προβλήματα αυτά αντιμετωπίζονταν με ειδικές διατάξεις. Μειονέκτημα αποτελεί επίσης το υψηλό κόστος. Η αναλυτική διερεύνηση της πυρόλησης δεν περιλαμβάνεται στα πλαίσια της παρούσας μελέτης. Στο παράρτημα δίνεται σύντομη περιγραφή της μεθόδου. 20