ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΥ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ

Transcript

1 A. T. E. I. ΚΑΒΑΛΑΣ Σ. ΤΕ. Γ. ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΥ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΤΕΙΧΟΣ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ» ΧΩΡΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΤΕΙΧΗ ΔΡΑΜΑΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΖΙΑΓΑΚΗ ΑΓΓΕΛΑ Α.Μ. :309 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΠΙΤΑΛΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΔΡΑΜΑ 2012

2 Περιεχόμενα σελ2 Ευχαριστίες.σελ4 Πρόλογος...σελ5 Σκοπός...σελ6 Εισαγωγή...σελ7 Κεφάλαιο 1 Διερεύνηση και Ερμηνεία της έννοιας του Πολιτισμικού Τοπίου και του πλαισίου Διατήρησης και Προστασίας του: 1 Αντίληψη και ερμηνεία της έννοιας του τοπίου...σελ Ερμηνεία και ανάλυση του πολιτισμικού τοπίου...σελ Σχέσεις σύγχρονης αρχαιολογικής επιστήμης και τοπιακών συνθηκών...σελ Αρχαιολογία και διαχείριση του τοπίου...σελ Προστασία και διατήρηση του πολιτισμικού τοπίου...σελ Μέτρα και στόχοι για την προστασία και διατήρηση του πολιτισμικού τοπίου...σελ Αναφορά στην ελληνική νομοθεσία για την προστασία του πολιτισμικού τοπίου,των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς (μνημεία, σύνολα και τόποι)......σελ Ζητήματα διαχείρισης και τρόποι σύγχρονης αντιμετώπισης των αρχαιολογικών χώρων, συνόλων και μνημείων ως τμήματα του αστικού τοπίου και σύνδεσή τους με τον δημόσιο χώρο...σελ Θεωρητικές προσεγγίσεις των αρχαιολογικών χώρων, μνημείων και ιστορικών συνόλων στα κέντρα των πόλεων...σελ Οργάνωση πολιτιστικών δραστηριοτήτων στους χώρους με ιστορική και αρχαιολογική αξία, προκειμένου αυτοί να αποκτήσουν ουσιαστική παρουσία στη συνείδηση των πολιτών...σελ.22 Κεφάλαιο 2 Σύγχρονες τάσεις στη Διαχείριση και Οργάνωση Πολιτισμικών Τοπίων σε αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικά μνημεία: 2.1 Σχεδιασμός και διαμόρφωση αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων...σελ Σύγχρονη διαχείριση πολιτισμικών-αρχαιολογικών τοπίων...σελ Ανάπτυξη και τάσεις του πολιτιστικού τουρισμού...σελ Ανάλυση παραδειγμάτων (case-studies) σχεδιασμού και διαμόρφωσης αρχαιολογικών τοπίων από βιβλιογραφικές πηγές Εισαγωγή...σελ Stonehenge: Τοπίο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς και το σχέδιο ανάδειξης και ερμηνείας του...σελ Αρχαιολογικό πάρκο Xanten και η αναβίωση της Ρωμαϊκής πόλης Αρχαιολογικό πάρκο αρχαίας Κάτω Πάφου, Κύπρος...σελ Αρχαιολογικό πάρκο της αρχαίας Κάτω Πάφου, Κύπρος...σελ Δ. Πικιώνη Έργα Ακροπόλεως: Τοπιογραφική διαμόρφωση των λόφων Ακροπόλεως, Νυμφών και Φιλοπάππου...σελ Χρήσεις και διαχείριση της βλάστησης σε οργανωμένους αρχαιολογικούς χώρους...σελ Αυτοφυής βλάστηση αρχαιολογικών χώρων...σελ Φυτοτεχνικός σχεδιασμός σε αρχαιολογικούς χώρους...σελ.47 2

3 Κεφάλαιο 3 Ιστορική ανασκόπηση: 3.1 Χάρτης υπόδειξης γεωγραφικής θέσης Βυζαντινών Τειχών...σελ Ιστορικά στοιχεία για την πόλη της Δράμας...σελ Ιστορική ανάλυση για τα Βυζαντινά τείχη της Δράμας...σελ.53 Κεφάλαιο 4 Ανάλυση- Μελέτη περιοχής των Βυζαντινών τειχών Δράμας 4.1 Υφιστάμενη κατάσταση του χώρου μελέτης...σελ Κυκλοφορία-Πρόσβαση- Φύτευση...σελ Προτεινόμενο σχέδιο ανάπλασης...σελ Περιγραφή επιμέρους δράσεων της προτεινόμενης μεθοδολογίας ανά στάδιο σχεδιασμού-διαχείρισης...σελ Παράρτημα φωτογραφικής τεκμηρίωσης μεθόδων οργάνωσης...σελ.64 Βιβλιογραφία:..σελ.67 Ιστολόγιο:...σελ.69 3

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα εργασία δεν θα μπορούσε να είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την παροχή βοήθειας η οποία υπήρξε καθοριστική για το αποτέλεσμα. Συγκεκριμένα θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή Dr. Σπιτάλα Νικόλαο Αναπληρωτή Καθηγητή στο Ανώτατο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Καβάλας παράρτημα Δράμας στο τμήμα Αρχιτεκτονικής Τοπίου καταρχήν γιατί δέχτηκε να αναλάβει την επίβλεψη της παρούσας εργασίας και στην συνέχεια για τις πολύτιμες συμβουλές του, την συλλογή πληροφοριών του θεωρητικού μέρους, την καθοδήγησή του, την υπομονή και τον χρόνο που αφιέρωσε ώστε η εργασία αυτή να μπορέσει να υλοποιηθεί αποκτώντας το σωστό περιεχόμενο και την σωστή μορφή. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον πατέρα μου για την τεράστια βοήθεια που μου έδωσε για την συλλογή πληροφοριών πάνω στο θέμα αυτό αλλά φυσικά και την τεράστια υπομονή του μέχρι την ολοκλήρωση της εργασίας μου. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την μητέρα μου για την ψυχολογική υποστήριξη που μου έδειξε όλο αυτόν τον καιρό. Καθώς και τον Νικόλαο Αϊναντζόγλου για τις συμβουλές του. 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία αυτή συντάχθηκε στα πλαίσια του εκπαιδευτικού προγράμματος του Ανώτατου Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος (Τ.Ε.Ι.) Καβάλας και της Σχολής Τεχνολογίας Γεωπονίας (Σ.Τ.Ε.Γ.) Δράμας, στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής Τοπίου, ως πτυχιακή εργασία με θέμα: Ανάπλαση και διαμόρφωση περιβάλλοντα χώρου, γύρω από τα βυζαντινά τείχη της Δράμας. 5

6 ΣΚΟΠΟΣ: Σκοπός της παρούσας πτυχιακής εργασίας αποτελεί η ανάδειξη και προβολή της σημαντικότητας του πολιτισμικού τοπίου σε σχέση με τη διαμόρφωση και παρουσίαση του αρχαιολογικού χώρου. Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε επισήμανε την αναγκαιότητα της αποδέσμευσης του σχεδιασμού από τα προδιαγεγραμμένα όρια του αρχαιολογικού ή ιστορικού τόπου και τη δυνατότητα μελέτης και αξιολόγησης του συνολικού πολιτισμικού τοπίου, που πλαισιώνει, περιγράφει και επεξηγεί το μνημείο. Η ανάλυση και διερεύνηση των παραμέτρων του τοπίου και η αξιολόγηση και συσχέτιση των κυρίαρχων χαρακτηριστικών του αποτελούν μια σφαιρική προσέγγιση που αποδίδει στο νέο αρχαιολογικό χώρο μια σύγχρονη, λειτουργική, κατανοητή και περισσότερο αποδεκτή ταυτότητα. Στην εργασία αυτή προτείνεται μια μεθοδολογία η οποία πρεσβεύει την προσέγγιση της οργάνωσης και διαμόρφωσης των επισκέψιμων αρχαιολογικών χώρων μέσω της μελέτης και διαχείρισης του ευρύτερου πολιτισμικού τοπίου. Αποτελεί «εξωστρεφή» αντιμετώπιση για τον σύγχρονο σχεδιασμό του περιβάλλοντος των μνημείων και διαφοροποιείται ριζικά από τις ισχύουσες πρακτικές γιατί: 1. θεωρεί το μνημείο αφορμή για την ανάδειξη και ερμηνεία του συνολικού πολιτισμικού τοπίου 2. ανάγει τον σχεδιασμό και την οργάνωση του αρχαιολογικού χώρου σε ολοκληρωμένο σχέδιο αξιολόγησης και διαχείρισης του ιδιαίτερου τοπίου 3. δημιουργεί τις προϋποθέσεις ώστε να ανταποκρίνονται οι δράσεις εντός του αρχαιολογικού χώρου με τις συνθήκες στο σύγχρονο περιβάλλον 4. αναλύει την ταυτότητα του πολιτισμικού τοπίου και αξιολογεί διαφορετικά χαρακτηριστικά του 5. συνδέει την επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο με περιήγηση και αντίληψη του τοπίου 6. προβάλλει τόσο πολιτισμικά όσο και σύγχρονα, φυσικά κλπ χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος και παρέχει ενημέρωση-πληροφόρηση στο σύνολο του χώρου 7. προτάσσει την αντιληπτικότητα, κατανόηση και ερμηνεία του πολιτισμικού τοπίου παράλληλα με βελτίωση της παρουσίασης, λειτουργικότητας και αισθητικής του αρχαιολογικού χώρου 8. δεν περιορίζεται μόνο στο άμεσο περιβάλλον των μνημείων αλλά αναζητά διεξόδους σύνδεσης και επικοινωνίας με χώρους του ευρύτερου τοπίου. Η μέθοδος προσέγγισης του μεμονωμένου στοιχείου (αρχαιολογικός χώρος) μέσα από το ευρύτερο σύνολο (πολιτισμικό τοπίο αναφοράς) διέπει γενικότερα τη δομή και σύνθεση της πτυχιακής εργασίας. Η έρευνα ξεκινά από το θεωρητικό πλαίσιο που διέπει τόσο την ερμηνεία και ανάλυση όσο και τη διατήρηση και προστασία του πολιτισμικού τοπίου. Στη συνέχεια, η μελέτη εστιάζεται στην πρόταση ανάπλασης των βυζαντινών τειχών της Δράμας, πραγματοποιώντας κατ αρχήν ιστορική ανασκόπηση και περιγραφή για το ανθρωπογενές τοπίο και το φυσικό περιβάλλον. Τη διερεύνηση του συγκεκριμένου αρχαιολογικού τοπίου ακολουθεί η ανάλυση και αξιολόγηση των υφιστάμενων συνθηκών οργάνωσης και λειτουργίας του. Η συγκέντρωση και επισήμανση των ιδιαιτεροτήτων, δυνατοτήτων και προβλημάτων σχετικά με την σημερινή κατάσταση των τειχών,οδηγεί στη διατύπωση πρότασης ανάδειξης αρχαιολογικού τοπίου μνημείου. 6

7 Εισαγωγή Ζώντας σε μια χώρα και ειδικά σε έναν τόπο, όπως η Δράμα, με πλούσιο πολιτισμικό παρελθόν και αφθονία αρχαίων λειψάνων σε διαφορετικά τοπία, η παρουσία και λειτουργία των αρχαιολογικών χώρων στο σύγχρονο περιβάλλον της ανθρώπινης καθημερινότητας αποτελεί ένα κρίσιμο και ευαίσθητο ζήτημα. Οι υπαίθριοι αρχαιολογικοί χώροι περιλαμβάνουν σημαντικά μνημεία πολιτισμού σε ένα περιβάλλον με πολλαπλό χαρακτήρα και, συχνά, αντίθετες ιδιότητες. Η Αρχιτεκτονική Τοπίου είναι η κατεξοχήν επιστήμη που, μέσω ποικίλων διαδικασιών ανάλυσης και αξιολόγησης του τοπίου, αντιλαμβάνεται και αντιμετωπίζει τα πολιτισμικά τοπία ως σύνθετες ενότητες με διαφορετικά χαρακτηριστικά και ιδιότητες. Η ικανότητα εκτίμησης και συσχετισμού όλων των διαστάσεων του τοπίου δίνει στους αρχιτέκτονες τοπίου τη δυνατότητα για συνολική μελέτη και σύγχρονο σχεδιασμό των πολιτισμικών τοπίων. Αντίθετα, επιστήμες όπως η αρχαιολογία ή η οικολογία αντιλαμβάνονται το τοπίο με διαφορετικές ιδιότητες και διαχειρίζονται το γνωστικό τους αντικείμενο σύμφωνα με πάγιες πρακτικές διατήρησης και προστασίας. Οι σύγχρονοι αρχαιολογικοί χώροι, περιορισμένοι και απομονωμένοι από το περιβάλλον τους εξαιτίας του ιδιοκτησιακού καθεστώτος και της απουσίας σχεδίων χρήσεων γης. διαχειρίζονται αποκλειστικά για την προβολή των συγκεκριμένων μνημείων και δεν προσφέρουν καμία γνώση ή σύνδεση με το ευρύτερο πολιτισμικό τοπίο. Αντίστοιχα, το περιβάλλον των οργανωμένων αρχαιολογικών χώρων παρουσιάζεται με ιδιότητες ετερόκλητες και ανταγωνιστικές προς το μνημείο και αποτελεί, ανάλογα με τη χρήση του, ξεχωριστό αντικείμενο διαχείρισης. Η διαχείριση και οργάνωση των αρχαιολογικών χώρων μέσα σε σύγχρονα τοπία ποικίλων χρήσεων και χαρακτηριστικών εγείρει έναν σοβαρό προβληματισμό σχετικά με την εξ ορισμού αντίφαση της υπόθεσης. Μνημεία και ιστορικοί τόποι θα πρέπει να διαμορφωθούν και να αναδειχτούν έτσι ώστε να ενταχθούν στο σύγχρονο περιβάλλον τους και να ικανοποιούν τις ανάγκες των επισκεπτών. Αντίθετα, κυρίαρχη πρακτική που εφαρμόζεται στην παρουσίαση μνημείων σε υπαίθριους χώρους είναι η συστηματική απομόνωση τους από το άμεσο περιβάλλον: συνήθως δημιουργούνται απόλυτα όρια πυκνής βλάστησης ή, συχνότερα σε αστικά τοπία, ετερογενείς χρήσεις γειτνιάζουν τόσο στενά με το μνημείο που δημιουργούν αδιαπέραστα σύνορα στον αρχαιολογικό χώρο. Η διαχείριση των οργανωμένων αρχαιολογικών χώρων από τις Αρχαιολογικές Υπηρεσίες χαρακτηρίζεται ως «εσωστρεφής» και περιοριστική καθώς επικεντρώνεται αποκλειστικά στο συγκεκριμένο μνημείο και καταργεί την σύνδεση και τους συσχετισμούς με το πολιτισμικό τοπίο. Ο επαναπροσδιορισμός της ταυτότητας του αρχαιολογικού χώρου και η μετατόπιση του αντικειμένου μελέτης από το μεμονωμένο μνημείο στο ευρύτερο πολιτισμικό τοπίο προτείνονται ως εναλλακτική προσέγγιση στο ζήτημα της σύγχρονης παρουσίασης και ανάδειξης μνημείων και τόπων. Στην παρούσα πτυχιακή εργασία επιχειρείται η προσέγγιση του αρχαιολογικού χώρου μέσα από την μελέτη και διερεύνηση του πολιτισμικού τοπίου. 7

8 Η συστηματική διαδικασία ανασκόπησης του θεωρητικού υπόβαθρου, εξέτασης ανάλογων case-studies σε ευρωπαϊκό επίπεδο και διερεύνησης των ιδιαιτεροτήτων, συνθηκών και προϋποθέσεων των βυζαντινών τειχών της Δράμας, καθόρισαν την τελική διατύπωση μεθοδολογίας η οποία αποσκοπεί, μέσα από τρία διαδοχικά στάδια, να επαναπροσδιορίσει την παρουσία και το ρόλο των επισκέψιμων αρχαιολογικών χώρων και να συνδέσει μνημεία και τοπίο σε ένα σύγχρονο, ευέλικτο και ενιαίο διαχειριστικό σχέδιο. Η πρόταση νέων αρχαιολογικών χώρων έχει αφετηρία και αναφορά την αξιολόγηση και ανάδειξη του σύγχρονου πολιτισμικού τοπίου. Η συνολική έρευνα του θέματος διαρθρώθηκε μέσα στα πλαίσια της επιστήμης της Αρχιτεκτονικής Τοπίου η οποία, συνδυάζοντας πτυχές της τέχνης και της τεχνικής, μελετά και αξιολογεί τα πολιτισμικά τοπία με σκοπό την ικανή διαχείριση και τον ευέλικτο σχεδιασμό τους. Στα πλαίσια αυτής της πολυμορφικής επιστήμης, διατυπώθηκαν, τροποποιήθηκαν και αναπτύχθηκαν διαφορετικές (αντίθετες και συμπληρωματικές) μέθοδοι - προσεγγίσεις για την έρευνα και τον σχεδιασμό του τοπίου, οι οποίες συνέβαλλαν στην εξέλιξη της σύγχρονης επιστήμης. Τέτοιες θεωρήσεις, ανεξάρτητα της προσέγγισης που υποστηρίζουν, αποτέλεσαν στο σύνολο τους βασικά εργαλεία δουλειάς για τους αρχιτέκτονες τοπίου σε όλα τα επίπεδα της επιστήμης τους. Αυτές οι μέθοδοι μελέτης του τοπίου υπήρξαν εφαλτήριο και οδηγοί για την ανάπτυξη της πτυχιακής μου εργασίας, κυρίως στην διατύπωση του σταδίου της ανάλυσης και αξιολόγησης του τοπίου (οικολογία - αντίληψη) της προτεινόμενης μεθοδολογίας διαχείρισης. Η συγκεκριμένη μεθοδολογία προτείνει την ενίσχυση της αντιληπτικότητας του συνολικού πολιτισμικού τοπίου παράλληλα με βελτίωση της λειτουργικότητας και παρουσίασης του αρχαιολογικού χώρου. Προτείνει οργανωμένες δράσεις που διαχέουν τους επισκέπτες στο τοπίο, πέρα από τα όρια του επισκέψιμου μνημείου, ώστε να βιώσουν την ιδιαίτερη διαχρονική σχέση που διέπει τα μνημεία πολιτισμού και το ευρύτερο ιστορικό και πολιτισμικό περιβάλλον τους. Η πρωτοτυπία της συγκεκριμένης μεθόδευσης δεν αφορά το στάδιο της ανάλυσης και εκτίμησηςαξιολόγησης του τοπίου αλλά τον συνολικό και συστηματικό τρόπο προσέγγισης της διερεύνησης και του σχεδιασμού των πολιτισμικών τοπίων. Η μέθοδος προτείνει τον επαναπροσδιορισμό των αρχαιολογικών χώρων-μνημείων και τον συσχετισμό τους με στοιχεία του ευρύτερου τοπίου μέσω της προηγηθείσας διαδικασίας προσέγγισης, θεωρώντας την συνολική διαχείριση και οργάνωση του πολιτισμικού τοπίου ως προϋπόθεση για την σύγχρονη διαμόρφωση και τον σχεδιασμό των αρχαίων μνημείων. Στο δεύτερο στάδιο της μεθοδολογίας προτείνονται πεδία (επέμβασης) διαχείρισης του πολιτισμικού τοπίου και ορίζεται ο νέος (προτεινόμενος) επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος, όπως προκύπτουν από την ανάλυση και αξιολόγηση και σύμφωνα με τις συνθήκες που επιβάλλουν οι σύγχρονες χρήσεις και ανάγκες των χρηστών. Ο αρχαιολογικός χώρος αποκτά σύγχρονη λειτουργική διάσταση και ανταποκρίνεται στο αντίστοιχο σχέδιο οργάνωσης και ανάδειξης του τοπίου. 8

9 Κεφάλαιο 1: Διερεύνηση και Ερμηνεία της έννοιας του Πολιτισμικού Τοπίου και του πλαισίου Διατήρησης και Προστασίας του: 1. Αντίληψη και ερμηνεία της έννοιας του τοπίου Η αντίληψη και ερμηνεία του τοπίου είναι θέματα που εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, υποκειμενικούς και αντικειμενικούς. Από κάποιους εκλαμβάνεται ως τεχνικός όρος και περιγράφεται ως περιβάλλον, για άλλους αποτελεί βιωματική ή πολιτισμική έννοια, ενώ υπάρχουν λαοί που αποδίδουν στο τοπίο ιερές και λατρευτικές ιδιότητες. Για το άτομο, η αντίληψη και κατανόηση του τοπίου συμβαδίζουν με τον τρόπο της σκέψης και κοσμοθεώρησης του υποκειμένου: το πολιτιστικό και κοινωνικό περιβάλλον, η διαπαιδαγώγηση και καλλιέργεια, η μόρφωση και ο τρόπος διαβίωσης παίζουν καταλυτικό ρόλο στην φιλοσοφία, τη στάση ζωής και το εύρος σκέψης και διαλογισμού του ατόμου. Για έναν λαό, ο κοινός τρόπος ερμηνείας και αντιμετώπισης του τοπίου εξαρτάται από την πολιτισμική του διαδρομή, ποικίλες ιστορικές παραμέτρους, την κοινωνική σύνθεση και παιδεία του πληθυσμού και τις συνθήκες διαβίωσης. Επιστημονικές κοινότητες με διαφορετικό αντικείμενο και επίπεδο σπουδών πρεσβεύουν διαφορετικές και συχνά αντίθετες θεωρήσεις σχετικά με την έννοια του τοπίου. Για περιβαλλοντολόγους, αρχαιολόγους, ιστορικούς, καλλιτέχνες, κοινωνιολόγους το τοπίο μεταφράζεται διαφορετικά, εκπροσωπεί άλλες ιδιότητες και περιλαμβάνει ποικίλα χαρακτηριστικά. Η επιστημονική αντιμετώπιση της έννοιας του τοπίου τοποθετείται στα τέλη του 19 ου αιώνα και είναι αποτέλεσμα της επιστήμης της γεωγραφίας (Κανταρτζής, 1991). Όπως περιγράφηκε τότε από την επιστημονική τάξη της Μ.Βρετανίας, "τοπίο είναι ένα κομμάτι γης με προσωπικό χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες, που θεωρείται προϊόν φυσικών διαδικασιών και παραγόντων αλλαγής ή διαμόρφωσης. Για τους εκπροσώπους των θετικών επιστημών που ασχολούνται με την προστασία και διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος, το τοπίο είναι μια σύνθετη έννοια: περιλαμβάνει φυσικά, γεωμορφολογικά, βιολογικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, τα οποία είναι άρρηκτα συνυφασμένα μεταξύ τους και δημιουργούν ένα ενιαίο και μοναδικό σύνολο. Το σύνολο αυτό δεν είναι στατικό, αντίθετα βρίσκεται σε μια δυναμική ισορροπία, η οποία εξασφαλίζει και τη μοναδικότητα του. Χαρακτηριστικό αυτής της θεώρησης είναι ότι. ο άνθρωπος με τις δραστηριότητες του αποτελεί "οργανικό" στοιχείο και συστατικό του τοπίου. Το συνολικό τοπίο διαμορφώνεται από διάφορα υποσύνολα, τα οποία ονομάζονται οικότοποι. Οι οικότοποι είναι ομάδες οικοσυστημάτων τοποθετημένων στο χώρο κατά ορισμένο χαρακτηριστικό τρόπο. Ονομάζονται φυσικοί οικότοποι όταν κυριαρχούνται από φυσική βλάστηση και τεχνητοί όταν επικρατούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι φυσικοί και τεχνητοί οικότοποι αποτελούν τα κύτταρα ή τις ελάχιστες δομικές μονάδες που μπορούν να αναγνωριστούν, να μελετηθούν, να περιγράφουν και να χαρακτηρίσουν ένα συγκεκριμένο τοπίο (Grove et al., 1993). Τοπίο, δηλαδή, είναι το φυσικό περιβάλλον του ανθρώπου με ιδιότητες πραγματικές και μετρήσιμες. Ο όρος «τοπίο» αναπτύχθηκε ως αντικείμενο μελέτης στην επιστήμη της γεωγραφίας λαμβάνοντας το όνομα «landschaft», που μεταφράζεται κυριολεκτικά ως «μορφή της γης», στην Γερμανία του 19 ου αιώνα. 9

10 Με την μελέτη της μορφολογίας του τοπίου, οι γεωγράφοι δημιούργησαν συστηματικές επιστημονικές θεωρίες για την αλληλεπίδραση των κοινωνιών με το φυσικό τους περιβάλλον και, συγκεκριμένα, με τον συσχετισμό του φυσικού με το κοινωνικό, οικονομικό, αισθητικό, πολιτικό, ιστορικό και πολιτισμικό (περιβάλλον) μιας περιοχής για ένα χρονικό διάστημα (Terkenli et al, 2001). Η θεώρηση του τοπίου λαμβάνει το 1925 μία νέα διάσταση από τον αμερικανό γεωγράφο C.Sauer στο βιβλίο του "Μορφολογία του Τοπίου" σχετικά με την δυναμική παρέμβαση του ανθρώπινου παράγοντα στη διαμόρφωση και εξέλιξη του τοπίου. Τότε, για πρώτη φορά επιχειρείται μια σοβαρή διαφοροποίηση στην υπάρχουσα άποψη σύμφωνα με την οποία, στην σχέση ανθρώπου- περιβάλλοντος, το φυσικό περιβάλλον έπαιζε τον ρόλο του ενεργού παράγοντα και ο άνθρωπος του αδύναμου ή προσαρμόσιμου οργανισμού και, απέδωσε στον άνθρωπο την ικανότητα να ανασχηματίζει το φυσικό περιβάλλον και να μετατρέπει τα φυσικά σε πολιτισμικά τοπία (Κανταρτζής, 1991). Η συνθήκη της αλληλεπίδρασης μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος στην διάρκεια του χρόνου αποτελεί κοινό στοιχείο και θεμελιώδη αρχή για όλες τις θεωρίες σχετικά με την ερμηνεία της έννοιας του τοπίου. Μια διαφορετική άποψη εκφράζουν αρχιτέκτονες τοπίου οι οποίοι σχεδιάζουν κήπους και ασχολούνται με την μελέτη και αναβίωση ιστορικών τοπίων. Σύμφωνα με αυτήν, οι υπαίθριοι χώροι που σχεδίασε και οργάνωσε ο άνθρωπος διαθέτουν συμβολισμούς και συμβολικές δράσεις. Οι κήποι και το ευρύτερο ανθρωπογενές περιβάλλον αποτελούν αδιάσπαστα σύνολα με τα οικεία κτίσματα και μνημεία και έτσι πρέπει να ερμηνεύονται και να αναλύονται. Εκτός από την συμβολική σημασία του τοπίου αποδίδονται σε αυτό επιπλέον και μυσταγωγικές ή τελετουργικές ιδιότητες (Everson and Williamson, 1998). Ειδικότερα οι ιστορικοί κήποι και τα σχεδιασμέναδιαμορφωμένα τοπία αποτελούν κομμάτι της πολιτισμικής κληρονομιάς και χαρακτηρίζονται ως «ζώντα μνημεία» με ειδικές απαιτήσεις για την συντήρηση και αποκατάσταση τους. Ο ιστορικός κήπος υποστηρίζεται ότι αποτελεί ένα συγκεκριμένο, φθαρτό και ανεπανάληπτο στοιχείο με δική του διαδικασία εξέλιξης, δική του ιστορία που αντικατοπτρίζει την κοινωνία και τον πολιτισμό που τον δημιούργησε και τον χρήσιμο ποίησε (Τσαλικίδης κα., 1998). Ιστορικά μνημεία και δράσεις στο περιβάλλον αντιπροσωπεύουν ορισμένους χρονολογικούς ορίζοντες του ιστορικού τοπίου, το οποίο συνεχώς μεταβάλλεται και μεταμορφώνεται κατά την διάρκεια του χρόνου. Αν και οι αρχαιολογικοί χώροι και τα ιστορικά μνημεία δεν μπορούν να διαχωριστούν από το ευρύτερο νοηματικό και φυσικό τους περιβάλλον, εντούτοις αποτελούν σπουδαίους δείκτες της σχέσης του ιστορικού ανθρώπου με το περιβάλλον του και υποβοηθούν στην ερμηνεία και αντίληψη του πολιτισμικού τοπίου καθώς προσδίδουν σε αυτό ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Είναι απομεινάρια παλαιότερων πολιτισμών, δημιούργησαν και μεταδίδουν γνώση, αποκαλύπτουν ή συγκαλύπτουν ιστορικά δεδομένα, διαθέτουν δυναμική, παρατείνουν τον χρονικό ορίζοντα καθώς προβάλλουν αντιληπτά στοιχεία του παρελθόντος στο παρόν και, ενισχύουν την μνήμη και τη γνώση (Armstrong et al., 1993). Τα μνημεία προσδίδουν μια μορφή σταθερότητας στο μεταβλητό τοπίο, αποτυπώνουν ιστορικά γεγονότα στη συλλογική μνήμη, παρέχουν δημόσιους χώρους για αναγνώριση, συγκέντρωση και περιήγηση, συχνά αποτελούν μάρτυρες που υπενθυμίζουν, προειδοποιούν και συνενώνουν. Η επανασύνδεση του αρχαιολογικού-ιστορικού χώρου με το περιβάλλον του μπορεί να ενισχύσει την απτή μεταμόρφωση του τοπίου σε λειτουργικό μέσο και την κατανόηση των αρχαιοτήτων-μνημείων σε σχέση με την ύλη και την μνήμη. 10

11 Ο παρατηρητής- επισκέπτης μετατρέπεται σε συμμετέχοντα στη σφαίρα του τοπίου. Τα ανθρώπινα μνημεία δημιουργούν χώρους στο φυσικό και πολιτισμικό τοπίο που συνδέουν την εμπειρία και την μνήμη με τον παρόντα χρόνο (Armstrong et al., 1993). Σύμφωνα με μια σύγχρονη άποψη της Αρχιτεκτονικής του Τοπίου, το τοπίο είναι το δυναμικό αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του φυσικού αρχικού χώρου, της βιολογικής εγκατάστασης και της ανθρώπινης δραστηριότητας στο σημείο που αυτό το αποτέλεσμα γίνεται αντιληπτό από τον άνθρωπο ως χώρος που βιώνεται και ως τόπος κοινωνικής πρακτικής (Κανταρτζής, 1991). Με σκοπό την διατήρηση της ποικιλότητας και παραγωγικότητας τους, η διαχείριση των σύγχρονων τοπίων οφείλει να ερμηνεύσει, να κατανοήσει και να σεβαστεί το τοπίο ως ένα σύνολο, ως τη συγχώνευση φύσης και πολιτισμού, το προϊόν ανθρώπινων δραστηριοτήτων, μεμονωμένων και συλλογικών, σύγχρονων και παλαιότερων και, αντιδράσεων ή ανεξάρτητων ρυθμών του περιβάλλοντος (Green et al., 2001). 1.1 Ερμηνεία και ανάλυση του πολιτισμικού τοπίου Ο σύγχρονος όρος του τοπίου, όπως έχει εξελιχθεί στις ανθρωπολογικές επιστήμες, αποκτά όλο και μεγαλύτερη έμφαση στο ανθρωπογεωγραφικό περιεχόμενο μιας περιοχής όπως αυτό διαμορφώνεται σε ένα δεδομένο φυσικό πλαίσιο από τον ανθρώπινο παράγοντα και τη δράση του διαχρονικά (Τερκενλή, 2000). Λαμβάνοντας υπόψη τις διαστάσεις της ιστορικότητας και γεωγραφίας του χώρου, το τοπίο αποκτά, επιπλέον των φυσικών διαστάσεων, νόημα και συμβολική αξία για τον άνθρωπο. Είναι ο χώρος που ο άνθρωπος ως άτομο όσο και συλλογικά ως μέλος μιας ευρύτερης πολιτισμικής κοινότητας αντιλαμβάνεται, νοηματοδοτεί και διαμορφώνει σύμφωνα με τα μέσα και τις εκάστοτε επιδιώξεις του (Τερκενλή, 2000). Ενώ οι άνθρωποι προσλαμβάνουν με την αίσθηση της όρασης την ίδια εικόνα του τοπίου, με δεδομένα φυσικά γνωρίσματα και ιδιότητες, εντούτοις αντιλαμβάνονται το τοπίο με διαφορετικούς τρόπους εξαιτίας πολύπλοκων νοητικών και ψυχολογικών διαδικασιών. Ο όρος «πολιτισμικό τοπίο» (cultural landscape) αναφέρθηκε πρώτη φορά από τον πολιτισμικό γεωγράφο C.Ο.Sauer σε μια ομιλία που έδωσε σε Αμερικανούς συναδέλφους το 1925 όπου δήλωσε ότι, «culture is the agent, the natural area is the medium, and the cultural landscape is the result» (o πολιτισμός είναι το αίτιο, η φυσική περιοχή το μέσον και το πολιτισμικό τοπίο το αποτέλεσμα). Μέχρι εκείνη την εποχή επικρατούσε το κίνημα του «περιβαλλοντικού προσδιορισμού» (environmental determinism) που υποστήριζε ότι, οι πολιτισμικές διαφορές των λαών οφείλονται στις διαφορές των περιβαλλοντικών συνθηκών και εκτιμούσε ότι, οι άνθρωποι που διαβιούν στο ίδιο περιβάλλον θα μοιράζονται αναπόφευκτα την ίδια κουλτούρα (Ingerson, 2000). Τα πολιτισμικά τοπία αφηγούνται την ιστορία ανθρώπων, γεγονότων και τόπων στο πέρασμα του χρόνου και αποτελούν την ορατή εκδήλωση της πολιτισμικής ιστορικότητας στον παρόντα χώρο και χρόνο. Το πολιτισμικό τοπίο περικλείει τον συμβολισμό και την μοναδική νοηματική του τόπου καθώς επίσης και τους δεσμούς που συνδέουν τους ανθρώπους με το οικείο περιβάλλον τους (Taylor, 1999). 11

12 Με την αλληλεπίδραση ανθρώπου και περιβάλλοντος και την δημιουργία της αίσθησης μοναδικότητας του χώρου, οι φυσικοί χώροι γίνονται τόποι με ανθρώπινη σημασία και ταυτότητα). Η έννοια «του ιδιαίτερου τόπου» και της σύνδεσης του ανθρώπου με το περιβάλλον αποδίδονται στην τακτική επένδυσης νοήματος στον χώρο, στο κοινωνικό περιβάλλον και σε συγκεκριμένα σχήματα της καθημερινής ζωής με την άσκηση ελέγχου ή με την προσωπική ή συλλογική ταύτιση με αυτά (Τερκενλή, 1996). Ο άνθρωπος εκλαμβάνει από τη φύση του ως πρωταρχικό ιδιαίτερο τόπο τον εαυτό του. Μέσα από την επαφή του με το περιβάλλον και την επένδυση προσωπικών του στοιχείων σε αυτό κατανοεί, συσχετίζεται και διαμορφώνει το οικείο τοπίο. Ο ιδιαίτερος τόπος διαμορφώνεται στο σημείο επαφής μεταξύ του εαυτού και του εξωτερικού περιβάλλοντος. Υπάρχουν οι προσωπικοί ιδιαίτεροι τόποι, συνδεδεμένοι με την οικογένεια ή τη μοναχικότητα, και οι συλλογικοί τόποι, που διαμορφώνονται από τις εθνικές, πολιτισμικές ή ιδεολογικές συνθήκες και περιλαμβάνουν φυσικά ή υλικά στοιχεία, κοινωνικές σχέσεις και σχήματα συνηθειών (Τερκενλή, 1996). Η αντίληψη και αξιολόγηση των πολιτισμικών τοπίων έγκειται στη νοηματική αξία και ιδιαίτερη σύνδεση με τους ανθρώπους του οικείου περιβάλλοντος, δηλαδή του κατοίκους του τόπου. Ο τρόπος που βιώνεται το τοπίο από τους ντόπιους ανθρώπους και οι συνθήκες (περιβαλλοντικές, κοινωνικές, εθνολογικές, οικονομικές, πολιτισμικές) που διαμόρφωσαν την ταυτότητα και μορφή του χώρου παίζουν τον σημαντικότερο ρόλο στην μελέτη για κατανόηση των πολιτισμικών τοπίων ως χώρων κοινωνικής πρακτικής, ανάγνωση κοινωνικών και οικολογικών δομών και γεγονότων, ως προσέγγιση κοινωνικό-οικολογικής και αντιληπτικής διερεύνησης (Ανανιάδου- Τζημοπούλου, 1984). Μέσα από μια κοινωνικό-οικολογική και αντιληπτική ανάλυση (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1982) αναδεικνύονται όλες οι χαρακτηριστικές ιδιότητες του πολιτισμικού τοπίου, η ιστορικότητα και σημειολογία του, η πολιτισμική ταυτότητα και ιδιαιτερότητα, η μοναδική αίσθηση του τόπου και η δυναμική του. Το πολιτισμικό τοπίο αποτελεί υπόβαθρο για την καθημερινή κοινωνική δραστηριότητα και επίσης ένα συμβολικό πλαίσιο, μια υποδομή για το φαντασιακό (Ananiadou- Tzimopoulou, 1996), είναι δηλαδή το σύνθετο αποτέλεσμα φυσικών και ανθρώπινων διεργασιών που γίνεται κατανοητό (αντιληπτό) μέσα από συνειδησιακές και ασυνείδητες διαδικασίες. Το πολιτισμικό τοπίο παρουσιάζει τρεις διαφορετικές αλληλένδετες όψεις, οι οποίες εμφανίζουν υψηλή αλληλοσυσχέτιση και αλληλεπίδραση και ποικίλουν σημαντικά στον χώρο-χρόνο και το κοινωνικό περιβάλλον (Terkenli, 2001): 1. την οπτική ή παραστατική όψη (visual aspect), η οποία εκφράζεται ανάλογα με την μορφή ή τον τύπο του τοπίου 2. την γνωστική ή νοηματική όψη (cognitive aspect), η οποία αφορά το αόριστο νόημα ή την σημασία του τοπίου 3. την εμπειρική ή λειτουργική όψη (experiential aspect), η οποία περιλαμβάνει όλες τις βιοφυσικές διαδικασίες και τις σχετικές ανθρώπινες μαρτυρίες. 12

13 Οι διαστάσεις του πολιτισμικού τοπίου δεν περιορίζονται στα ορατά αποτελέσματα των επιδράσεων του πολιτισμού πάνω στην φυσική διάσταση του τοπίου αλλά συμπεριλαμβάνουν αφηρημένες έννοιες και χαρακτηριστικά όπως συμβολισμοί, ιδεολογικές πεποιθήσεις, βιωματική αντίληψη, ταύτιση ή αποξένωση με τον χώρο κ.α., που σχετίζονται με τον ανθρώπινο ψυχισμό, την κοινωνική συνείδηση και πολιτισμική ταυτότητα. Ως πολιτισμικά τοπία ορίζονται οι πραγματικοί, με αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά, τόποι που διαθέτουν αόρατους, χωρίς κλίμακα μέτρησης και αξιολόγησης, προσδιορισμούς. Στον σύγχρονο σχεδιασμό, η διατήρηση και ενίσχυση τόσο των φυσικών και ιστορικών στοιχείων όσο και της πολιτισμικής μνήμης του τοπίου αποτελούν ισότιμους στόχους. Προϋπόθεση για την χρηστή διαχείριση των πολιτισμικών τοπίων αποτελεί ο πρωταρχικός προσδιορισμός των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, του δυναμικού, της ικανοχωρητικότητας, των προοπτικών εξέλιξης και της καταλληλότητας για διαμόρφωση με παράλληλη προβολή μιας εικόνας πάνω στο τοπίο με σκοπό τη δημιουργία ενός νέου χώρου. Η σύγχρονη διαχείριση των πολιτισμικών τοπίων οφείλει να απευθύνεται σε όλες τις επιμέρους, πραγματικές και αόριστες παραμέτρους που καθορίζουν την μορφή και ταυτότητα του εκάστοτε τοπίου. Οι ολοκληρωμένες μέθοδοι διαχείρισης του τοπίου, πιο επιτακτικά σήμερα από ότι στο παρελθόν, πρέπει να απευθύνουν, να συνδυάζουν και να συνδέουν ένα μεγάλο αριθμό διαφορετικών λειτουργιών του τοπίου όπως είναι η οικολογική σταθερότητα, η οικονομική βιωσιμότητα, η έκφραση της ταυτότητας του τόπου, οι δράσεις αναψυχής, η ιστορική δυναμική κλπ. (Terkenli, 2001). Σκοπός της διαχείρισης των πολιτισμικών τοπίων αποτελεί η διατήρηση της ιδιαίτερης ταυτότητας του ως πεδίο εκδήλωσης και εξέλιξης της συλλογικής και ατομικής ανθρώπινης δραστηριότητας και έκφρασης. Η ιστορικότητα, ως δυναμικό στοιχείο αναγνώρισης των πολιτισμικών τοπίων, αποτελεί καθοδηγητικό άξονα για την διατήρηση και ανάδειξη της πολιτισμικής διάστασης του τοπίου. Τα σύγχρονα πολιτισμικά τοπία πρέπει να αντιμετωπίζονται με βάση την δική τους ιστορικότητα και δυναμικότητα του χώρου, σαν καλλιτεχνικά δημιουργήματα και τόποι που γεννούν νοήματα, αξίες, επιθυμίες και προσδοκίες στους ανθρώπους που τα βιώνουν και τα απολαμβάνουν παρά σαν στατικά απομεινάρια του παρελθόντος (Ananiadou- Tzimopoulou, 1996). Η πολιτισμικότητα, ιστορικότητα και μοναδικότητα του πνεύματος του τόπου που διαθέτουν τα πολιτισμικά τοπία δημιουργούν τις συνθήκες αυτές για αναδιαμόρφωση τους σε νέους συμβολικούς χώρους εκτίμησης για τους χρήστες και, επαναπροσδιορισμό της λειτουργικότητας τους ώστε να ικανοποιούν τις απαιτήσεις για τον σύγχρονο χώρο. 13

14 1.2 Σχέσεις σύγχρονης Αρχαιολογικής επιστήμης και τοπιακών συνθηκών Αρχαιολογία και διαχείριση του τοπίου Καθώς το τοπίο αποτελεί σύνθετο και πολύπλοκο αποτέλεσμα της αδιάκοπης αλληλεπίδρασης ανθρώπου και περιβάλλοντος κατά την διάρκεια της ιστορίας, παρέχει στους αρχαιολόγους επιστήμονες τις απαιτούμενες πληροφορίες και ενδείξεις, άμεσες ή έμμεσες και πραγματικές ή αόριστες, για την δράση προηγούμενων πολιτισμών που μέσα από διαδοχικά στρώματα ιστορίας συνθέτουν την μορφή του σύγχρονου πολιτισμικού τοπίου. Η εξέλιξη της αρχαιολογίας από ερασιτεχνική ενασχόληση σε αναγνωρισμένη επιστήμη συστηματικής έρευνας και, η ίδρυση διεθνών αρχαιολογικών σχολών που διεξάγουν ανασκαφική δραστηριότητα σε όλο τον κόσμο αποκάλυψαν σημαντικά αρχαιολογικά και ιστορικά ευρήματα και ανέδειξαν ανεκτίμητα επιτεύγματα των ανθρώπινων πολιτισμών κατά την διάρκεια αρχαίων και ιστορικών χρονολογικών περιόδων. Μέχρι πρόσφατα, οι μέθοδοι της εφαρμοσμένης «ορθόδοξης εμπειρικής αρχαιολογίας» (Robb, 1998) αφορούσαν μόνο τα μεμονωμένα, εξέχοντα αρχαιολογικά και ιστορικά μνημεία με σκοπό την μελέτη, ανάδειξη και προστασία τους. Η σημασία του ευρύτερου περιβάλλοντος των μνημείων, ο ρόλος του πολιτισμικού τοπίου και η στενή σχέση όλων των οικείων, διαφορετικών σε χρονολόγηση και χαρακτήρα στοιχείων της πολιτισμικής κληρονομιάς αποκαλύφθηκαν με την ανάπτυξη των νέων επιστημών της Τοπιακής αρχαιολογίας (Landscape archaeology) και της Τοπιακής ιστορίας (Landscape history) στην διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών. Ο σύνθετος χαρακτήρας και η σημειολογία του τοπίου καθώς και διάφορες περιβαλλοντικές μεθοδολογίες άρχισαν να επηρεάζουν την διαδικασία των αρχαιολογικών ερευνών (Robb, 1998). Η σύγχρονη αρχαιολογία καταγράφει, μελετάει, αξιολογεί, προστατεύει, αναδεικνύει, οργανώνει και διαχειρίζεται τα στοιχεία αυτά του ιστορικού περιβάλλοντος που προάγουν την διατήρηση και αειφορική ανάπτυξη του πολιτισμικού τοπίου καθώς και την ανάδειξη της διαφορετικότητας των πολιτισμών. Σημαντικά βήματα προόδου έχουν γίνει προς την κατεύθυνση που το μνημείο, ο αρχαιολογικός χώρος, η ιστορική τοποθεσία, το παραδοσιακό σύνολο και γενικότερα η πολιτισμική κληρονομιά δεν θα αποτελούν στατικά στοιχεία του παρελθόντος με μουσειακό χαρακτήρα αλλά στοιχεία της κοινωνικής ζωής με δυναμική και ζωντανή παρουσία στην σημερινή πραγματικότητα (Μπανιάς, 1995). Εκτεταμένοι αρχαιολογικοί χώροι (όπως το νεολιθικό μνημείο του Stonehenge στην Αγγλία) ερμηνεύονται και προβάλλονται με τρόπο τέτοιο ώστε, οι επισκέπτες να μπορούν να περιηγηθούν σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους του παρελθόντος μέσα από κατάλληλα οργανωμένες διαδρομές, οι οποίες συνδέουν διαφορετικούς μνημειακούς χώρους με αρχαιολογική και ιστορική συνέχεια. Οι απαιτήσεις των σύγχρονων μορφών τουρισμού, όπως ο πολιτιστικός και ο περιβαλλοντικός τουρισμός, κατευθύνουν τον σχεδιασμό και την διαχείριση των αρχαιολογικών χώρων σε νέους δρόμους σύγχρονους και πρωτοποριακούς, που όχι μόνο θα σέβονται το πολιτισμικό παρελθόν αλλά ταυτόχρονα θα το αναδεικνύουν και θα το κάνουν οικείο και κατανοητό με προηγμένα τεχνολογικά μέσα πληροφόρησης και καινούριες επικοινωνιακές μεθόδους (Μπανιάς, 1995). 14

15 Η επιστήμη της αρχαιολογίας συνεργάζεται σήμερα ισότιμα με άλλες επιστήμες ώστε να μελετήσει ολοκληρωμένα και να προστατεύσει ικανοποιητικά τον σύνθετο και πολύπλοκο χαρακτήρα των ιστορικών πολιτισμικών τοπίων. Η συνεργασία με γεωτεχνικούς, αρχιτέκτονες τοπίου, περιβαλλοντολόγους, αρχιτέκτονες- χωροτάκτες, ανθρωπολόγους-κοινωνιολόγους κ.α. πρέπει να αποτελεί συνθήκη σε κάθε έργο διαμόρφωσης και ανάδειξης του πολιτισμικού τοπίου αρχαιολογικών και ιστορικών μνημείων. 1.3 Προστασία και διατήρηση του πολιτισμικού τοπίου: Μέτρα και στόχοι για την προστασία και διατήρηση του πολιτισμικού τοπίου Η σύγχρονη προστασία και διατήρηση των πολιτισμικών τοπίων αποτελεί στην εφαρμογή της ένα περίπλοκο πρόβλημα εξαιτίας της σημειολογικής ασάφειας του ορισμού του πολιτισμικού τοπίου (πολυπλοκότητα της ερμηνείας και κατανόησης των διαστάσεων του τοπίου), της αναγκαιότητας για συνεργασία ετερόκλητων επιστημονικών κλάδων και, της μεγάλης ταχύτητας και του μεγέθους των αλλαγών που συμβαίνουν τις τελευταίες δεκαετίες σε σχέση με την τεχνολογική ανάπτυξη, την διαθεσιμότητα υλικών αγαθών, τις κοινωνικές πεποιθήσεις και τον ανθρώπινο ψυχισμό. Σημαντικό ζήτημα του αντικειμένου της προστασίας των πολιτισμικών τοπίων αποτελεί η κλίμακα του χώρου (αντικείμενο διαχείρισης) και του χρόνου (αντικείμενο μελέτης). Σύμφωνα με το πρώτο άρθρο του «Χάρτη της Βενετίας», του καταστατικού κειμένου που διατυπώθηκε το 1964 και διέπει την προστασία και διατήρηση των ιστορικών μνημείων, «η έννοια του ιστορικού μνημείου δεν καλύπτει μόνο το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο αλλά και την αστική ή αγροτική τοποθεσία που μαρτυρεί έναν ιδιαίτερο πολιτισμό, μια ενδεικτική εξέλιξη ή ένα ιστορικό γεγονός. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τις μεγάλες δημιουργίες αλλά και για τα ταπεινά έργα που με τον καιρό απέκτησαν πολιτισμική σημασία». Σημείο των καιρών και αποτέλεσμα των παγκόσμιων κοινωνικοοικονομικών και πολιτισμικών ανακατατάξεων αποτελεί η διαφοροποίηση της ερμηνείας και αντίληψης του πολιτισμικού τοπίου καθώς και της έννοιας του ιδιαίτερου τόπου, με αποτέλεσμα η προστασία και διατήρηση των παραμέτρων της πολιτισμικότητας, ιστορικότητας, γεωγραφικότητας και φυσικότητας του τοπίου να αντιμετωπίζουν ένα επιπλέον σύγχρονο εμπόδιο. Η συλλογικότητα της ανθρώπινης επίδρασης στο φυσικό περιβάλλον και της διαμόρφωσης ανθρωπογεωγραφικού περιεχομένου του τοπίου φαίνεται να υποχωρεί μπροστά στην εξατομίκευση του χώρου και την κατάργηση του ιδιαίτερου τόπου, δημόσιου και ιδιωτικού. Με την αυξανόμενη εκποίηση των ζωτικών πόρων και των ανθρώπινων σχέσεων, την έντονη αστικοποίηση και τον άκρατο ατομικισμό, η προσωπική ταυτότητα υπερισχύει από οποιαδήποτε συλλογική ταυτότητα και η φυσική κοινότητα του ανθρώπου χάνει τον ρόλο της ως ο ιδιαίτερος τόπος της προσωπικής γνώσης και εμπειρίας (Τερκενλή, 2000). 15

16 Ενώ τα πολιτισμικά τοπία της σύγχρονης καθημερινότητας, είτε αυτά ανήκουν στον αστικό χώρο είτε βρίσκονται σε αγροτικό περιβάλλον, ολοένα ομογενοποιούνται και αντικειμενοποιούνται στα πλαίσια του υπερτονισμού της οπτικής διάστασης των σύγχρονων τοπίων όπου χάνονται οι διαστάσεις της γεωγραφίας, της ιστορίας, της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας και ταυτότητας (Τερκενλή, 2000), οι μέθοδοι προστασίας και διατήρησης οφείλουν να ανατρέψουν αυτή την κατάσταση και να αναδείξουν την πολιτισμική διαφορά και τον κοινωνικό-ιστορικό χαρακτήρα των πολιτισμικών τοπίων. Σαν οδηγός εφαρμογής σε μικρότερη κλίμακα χώρου, τέσσερις είναι οι βασικές ιδιότητες που πρέπει να διαθέτει ένας τόπος ή ένα έργο για να χαρακτηρισθεί ως μνημείο: α) πρωτοτυπία ή γνησιότητα β) χρόνο (ιστορικότητα) γ) ποιότητα και δ) συμβολισμό (μήνυμα) (Λάββας, 1984), για να τύχει προστασίας και ανάδειξης. Σημαντικό κριτήριο για την διασφάλιση της διατήρησης και ικανής διαχείρισης των πολιτισμικών τοπίων αποτελεί η αναγνώριση των πολιτισμικών λειψάνων ως ίχνημάρτυρες του ιστορικού παρελθόντος και αναπόσπαστα τμήματα ενός δυναμικού και σύγχρονου παρόντος. Η προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς οφείλει να συμπεριλάβει στις δράσεις της την ενίσχυση της μοναδικότητας του χαρακτήρα του τοπίου για τους καθημερινούς σκοπούς της ζωής των κατοίκων, δηλαδή των ανθρώπων του οικείου περιβάλλοντος. Σήμερα η προστασία των πολιτισμικών τοπίων και ιστορικών μνημείων της ανθρωπότητας δεν είναι μια υπόθεση περιορισμένης κλίμακας αλλά μια νομοτελειακή αναγκαιότητα και έχει ως στόχο να διατηρήσει και να μεταβιβάσει την ιστορική κληρονομιά στις μελλοντικές γενιές ώστε να μην διακοπεί η πολιτιστική συνέχεια των λαών στον άξονα του χρόνου (Λάββας, 1984). Η ταχύτητα των σύγχρονων αλλαγών και το μέγεθος των νέων επεμβάσεων, η εξιδανίκευση της ατομικής αυτοτέλειας και η απώλεια του ιδιαίτερου τόπου, η επικράτηση της αισθητικής αξιολόγησης και η δημιουργία «επίπλαστων» πολιτισμικών τοπίων για τον τουρισμό και αναψυχή απειλούν την φυσική ισορροπία και ομαλή λειτουργία της ανθρώπινης κοινωνικής ύπαρξης καθώς συντελούν στην διακοπή της συνομιλίας, του contrapunkto (Λάββας, 1984) ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Η προστασία και διατήρηση του μνημειακού δυναμικού του παρελθόντος γεννιέται από τη βαθιά εσωτερική αναγκαιότητα κάθε εποχής, ειδικά σε κράτη ή χρόνους που σημειώνεται προοδευτική παραγωγή, να κρατήσει την ισορροπία της ανάμεσα σε αυτά που έχουν προηγηθεί και εκείνα που η ίδια μελλοντικά κατατείνει (Λάββας, 1984). Οι τεχνικές προστασίας και ανάδειξης των πολιτισμικών τοπίων θεωρούν το τοπίο ως ζωντανό και μεταβαλλόμενο οργανισμό που βρίσκονταν καθ όλη την διάρκεια της ιστορίας σε συνεχή αλληλεξάρτηση με τον άνθρωπο και τις κοινωνικές δραστηριότητες. Το πολιτισμικό τοπίο απέκτησε μορφή, δομή και περιεχόμενο από την δράση, συναίσθηση, καλλιέργεια, ψυχοσύνθεση και φαντασία των ντόπιων ανθρώπων. Η ιστορικότητα και προοπτική διάσταση του ανθρώπινου παράγοντα πρέπει να συνυπολογίζονται και να συνεκτιμούνται σε κάθε μέτρο που λαμβάνεται για την προστασία και διατήρηση των ανθρώπινων πολιτισμικών τοπίων. Η αποσπασματική αντιμετώπιση ορισμένων τμημάτων (όπως αρχαιολογικοί χώροι, ιστορικά μνημεία, αρχιτεκτονικά κτίσματα και σύνολα, καλλιτεχνικές και παραδοσιακές δημιουργίες) που διαθέτουν μεγαλύτερη ιστορική, αισθητική ή καλλιτεχνική αξία σύμφωνα με οικονομικά κριτήρια αποξενώνει τον σύγχρονο χρήστη, στερεί από τα πολιτισμικά τοπία τις ιδιότητες της αλληλεξάρτησης, δυναμικότητας, συνέχειας και εξέλιξης και, καταργεί την ιστορικότητα και πολιτισμικότητα του χώρου. 16

17 Η ολοκληρωμένη διαχείριση των ιστορικών πολιτισμικών τοπίων αναλύει, ερμηνεύει και προστατεύει το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών στοιχείων του περιβάλλοντος σε όλο το φάσμα του χώρου και την κλίμακα του χρόνου και, συνυπολογίζει τον ανθρώπινο παράγοντα ως καταλυτικό κριτήριο στις σύγχρονες δράσεις πολιτισμικού χαρακτήρα Αναφορά στην ελληνική Νομοθεσία για την προστασία του πολιτισμικού τοπίου, των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς (μνημεία, σύνολα και τόποι) Η ελληνική νομοθεσία για πρώτη φορά σε συνταγματικό επίπεδο αναφέρει και καθιερώνει την προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος από το άρθρο 24 του Συντάγματος (1975) ως υποχρέωση του Κράτους, το οποίο πρέπει να λαμβάνει προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα (Τριχίλης, 1990). Συγκεκριμένα, όπως ορίστηκε στην συνέχεια με ειδική νομοθετική διάταξη (Ν.360/1976) «με τον όρο πολιτιστικό περιβάλλον εννοούμε τα ανθρωπογενή στοιχεία του πολιτισμού και χαρακτηριστικά αυτά όπως διαμορφώθηκαν από την παρέμβαση και σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένων των ιστορικών χώρων και της καλλιτεχνικής και πολιτιστικής εν γένει κληρονομιάς της χώρας». Ορισμοί της πολιτιστικής κληρονομιάς: Άρθρο 1 1. Ως μνημεία ορίζονται αρχιτεκτονικά έργα, σημαντικά έργα γλυπτικής και ζωγραφικής, έργα ή κατασκευές αρχαιολογικού χαρακτήρα, επιγραφές, σπήλαια και σύνολα έργων παγκοσμίου αξίας από άποψη ιστορίας, τέχνης ή επιστήμης. 2. Ως σύνολα οικοδομημάτων ορίζονται ομάδες κτιρίων μεμονωμένων ή ενοτήτων (οικισμών) τα οποία, λόγω της αρχιτεκτονικής, της ομοιογένειας ή της θέσης τους έχουν παγκόσμια αξία από άποψη ιστορίας, τέχνης ή επιστήμης. 3. Ως τοπία ορίζονται έργα του ανθρώπου ή συνδυασμός έργων του ανθρώπου και της φύσης, καθώς και εκτάσεις περιλαμβανομένων και των αρχαιολογικών χώρων οι οποίες έχουν παγκόσμια αξία από ιστορική, αισθητική, εθνολογική και ανθρωπολογική άποψη. Ορισμοί της φυσικής κληρονομιάς: Άρθρο 2 1. Θεωρούνται τα φυσικά μνημεία αποτελούμενα από φυσικούς ή βιολογικούς σχηματισμούς ή από ομάδες αυτών των σχηματισμών παγκόσμιας αξίας από αισθητική κι επιστημονική άποψη. 2. Θεωρούνται οι γεωλογικοί και φυσιογραφικοί σχηματισμοί και ακριβώς καθορισμένες εκτάσεις που αποτελούν την κατοικία απειλούμενων ζωικών και φυτικών ειδών, παγκόσμιας αξίας από άποψη επιστήμης ή ανάγκης διατήρησης. 3. Θεωρούνται τα φυσικά τοπία ή οι ακριβώς καθορισμένες εκτάσεις παγκόσμιας αξίας από άποψη επιστήμης, ανάγκης διατήρησης ή φυσικού κάλλους. 17

18 Άρθρο 5 Για να εξασφαλιστεί η κατά το δυνατόν αποτελεσματικότερη προστασία και συντήρηση και η πλέον δραστήρια αξιοποίηση της πολιτισμικής και φυσικής κληρονομιάς κάθε χώρας και, ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες, τα Κράτη- μέλη της Σύμβασης θα προσπαθήσουν στο μέτρο του δυνατού: να υιοθετήσουν μια γενική πολιτική που θα αποσκοπεί στην απόδοση λειτουργικότητας στην πολιτιστική και φυσική κληρονομιά στα πλαίσια της κοινωνικής ζωής και, να εντάξουν την προστασία αυτής της κληρονομιάς στα σχέδια προγραμματισμού και διαχείρισης. Το 1975 ανακηρύχθηκε ευρωπαϊκό Έτος Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς και συνέπεσε στην Ελλάδα με την μεταπολίτευση και την ψήφιση του δημοκρατικού Συντάγματος. Κορυφαία εκδήλωση της εποχής αποτέλεσε το Συνέδριο του Άμστερνταμ όπου έγινε αποδεκτός ο «Ευρωπαϊκός Χάρτης Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς» και, το οποίο κατέληξε στην έκδοση της ομώνυμης Διακήρυξης για την ανάγκη της από κοινού προστασίας και ανάδειξης της. Στην Ελλάδα το Σύνταγμα του 1975 καθιέρωσε την προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος και έδωσε στην συνέχεια την εξουσιοδότηση στον κοινό νομοθέτη να ρυθμίζει τη διοικητική διαδικασία ώστε να εφαρμοστεί η συνταγματική επιταγή (Τριχίλης, 1990). Συγκεκριμένα το άρθρο 24 του ελληνικού συντάγματος ορίζει ότι, η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. ενώ για την διαφύλαξη του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας (Σύνταγμα της Ελλάδος). Στο παρελθόν, το ελληνικό κράτος μεριμνούσε στο μέτρο του δυνατού για την προστασία της εθνικής πολιτιστικής και ειδικά της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς βάσει του Νόμου 1469/1950, όπου χρησιμοποιούνταν οι όροι «έργα τέχνης χρήζοντα ειδικής κρατικής προστασίας» και «ιστορικό κτίριο» για μεμονωμένα κτίσματα, ενώ για τα τοπία και τα σύνολα έδινε την δυνατότητα χαρακτηρισμού τους «τόπων ιδιαίτερου φυσικού κάλλους» ή «ιστορικών τόπων» 18

19 1.5 Ζητήματα διαχείρισης και τρόποι σύγχρονης αντιμετώπισης των αρχαιολογικών χώρων, συνόλων και μνημείων ως τμήματα του αστικού τοπίου και σύνδεσή τους με τον δημόσιο χώρο. Έχοντας αναλύσει παραπάνω τους λόγους που οδηγούν τον σύγχρονο άνθρωπο στην ανάγκη διατήρησης και προστασίας της πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής του κληρονομιάς και έχοντας αναφέρει την αντιμετώπιση που αυτοί οι χώροι δέχτηκαν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και την εικόνα που αυτή η αντιμετώπιση επέφερε, θα γίνει μια προσπάθεια παρουσίασης της αντιμετώπισης των χώρων αυτών σε πιο πρακτικό πλέον επίπεδο, σε ότι αφορά την παρουσία τους στο αστικό τοπίο και τη σχέση τους με τον δημόσιο χώρο, όπως αυτή διαμορφώθηκε και παρουσιάστηκε τα τελευταία χρόνια. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι αρχαιολογικοί χώροι και τα ιστορικά σύνολα αποτελούν θραύσματα άλλων εποχών, που εντάσσονται με μοναδικό τρόπο στο σύγχρονο αστικό τοπίο. Έτσι, αποτελούν, ουσιαστικά, σκηνικά, όπου εξελίσσεται η σύγχρονη ζωή. Στην περίπτωση της πόλης της Θεσσαλονίκης, όπως και σε άλλες ιστορικές πόλεις, οι χώροι αυτοί παρουσιάζουν ένα ακόμη πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό, που παρουσιάζεται σε λίγες ιστορικές πόλεις της Ελλάδας και της Ιταλίας. Καλύπτουν, δηλαδή, το μεγαλύτερο μέρος του δημοσίου χώρου του κέντρου της και ουσιαστικά αποτελούν τους μοναδικούς της «ανοιχτούς ή ελεύθερους» χώρους. Ο χειρισμός των αρχαιολογικών χώρων και συνόλων από τους αρχαιολόγους, αρχιτέκτονες και άλλους αρμόδιους και η σχέση τους με τον δημόσιο χώρο διαμορφώνεται τα τελευταία χρόνια ακολουθώντας διαφορετικές λογικές, που κρίνονται κατάλληλες ανάλογα με τις θεωρητικές προσεγγίσεις που αφορούν τα θέματα της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Ξεκινώντας την ανάλυση των τρόπων που αντιμετωπίστηκαν οι χώροι αυτοί κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, γίνεται αναφορά στο δημόσιο ή μη χαρακτήρα τους και στη συμμετοχή τους ή μη στη δημόσια ζωή της πόλης. Τα τελευταία χρόνια η αντιμετώπιση των παραπάνω χώρων παρουσιάζει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που την διαφοροποιούν από αυτήν που παρουσιάστηκε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Έτσι, η απομόνωση, περίφραξη, λειτουργική κατάργηση και μνημειακή αντιμετώπιση έδωσε τη θέση της σε όρους όπως ένταξη, επανάχρηση, λειτουργική αξιοποίηση. Η ένταξη των ιστορικών κτιρίων, συνόλων και μνημείων στο αστικό τοπίο της πόλης αλλά και στη σύγχρονη ζωή των κατοίκων της αποτελεί πλέον τον κυριότερο στόχο των αρμοδίων κάθε φορά αρχιτεκτόνων και αρχαιολόγων, καθώς κρίνεται απαραίτητη για την αύξηση της διδακτικής αξίας των χώρων πολιτισμού της. Η αλλαγή αυτή σηματοδοτεί και την μετατροπή των αρχαιολογικών χώρων και συνόλων από απλούς χώρους «διακόσμησης»ή «ντεκόρ» της πόλης, σε ουσιαστικούς χώρους λειτουργίας και χρήσης. Έτσι, οι βασικές συνιστώσες οι οποίες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στις σύγχρονες επεμβάσεις στους αρχαιολογικούς χώρους, αλλά και στα μνημεία αφορούν την διατήρηση, προστασία, ερμηνεία, ανάδειξη, επανάχρηση και ένταξη των αρχαιολογικών θραυσμάτων στον σύγχρονο αστικό ιστό. Σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις, η ερμηνεία και αντίληψη των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων αποτελεί σημείο διερεύνησης που αγγίζει την ουσία του σχεδιασμού. Στόχος είναι η προσέγγιση και η προσπάθεια κατανόησης και ερμηνείας του κάθε χώρου ή μνημείου, ώστε να αποτελέσει μέσο σύνδεσης του παρελθόντος με τον παρόν. 19

20 Στη σημερινή εποχή δε νοείται προστασία χωρίς οργανική ένταξη του αρχαιολογικού χώρου με στο περιβάλλον. Με τον όρο ένταξη δεν νοείται μόνο προσαρμογή κατασκευαστικών και μορφολογικών στοιχείων, αλλά και λειτουργική και κοινωνική ένταξη, που επιτυγχάνεται μέσα από την ενεργοποίηση του αρχαιολογικού χώρου και την οργανική επαφή του με τον κάτοικο ή επισκέπτη της πόλης. Η μονοσήμαντη αντιμετώπιση των αρχαιοτήτων στον ιστό της πόλης ως μουσειακό είδος δεν αρκεί για την περαιτέρω επιβίωσή τους, ενώ παράλληλα η βιωματική εμπειρία του ιστορικού τόπου και των μνημείων που προτείνεται πλέον, θα επιτρέψει την ανάπτυξη οικειότητας με τους χώρους και τα μνημεία και τελικώς την κατανόηση και ένταξή τους στη δημόσια ζωή της πόλης.. Πρόκειται ουσιαστικά για μία σύνθετη διαδικασία που δεν είναι εύκολο να πραγματοποιηθεί. Παρόλα αυτά, πολλές προτάσεις έχουν σχεδιαστεί μέχρι σήμερα και ορισμένες έχουν πραγματοποιηθεί ήδη, προκειμένου οι αρχαιολογικοί χώροι και τα ιστορικά κτίρια και σύνολα να ενταχθούν στο σύγχρονο αστικό ιστό, εγκαταλείποντας τον αρχικό τους ρόλο ως απλά περιορισμένα, χωρίς συνέχεια αστικά τοπία, που λειτουργούσαν απλά ως σκηνικά των σύγχρονων δραστηριοτήτων της πόλης ή ως άβατοι τόποι. Οι προτάσεις και τα βήματα που ακολουθήθηκαν προκειμένου να πραγματοποιηθεί η αλλαγή αυτή, καθώς και οι σύγχρονες πρακτικές αντιμετώπισης τέτοιων θεμάτων αναλύονται παρακάτω. 1.6 Θεωρητικές προσεγγίσεις των αρχαιολογικών χώρων, μνημείων και ιστορικών συνόλων στα κέντρα των πόλεων. Το ζήτημα των αρχαιολογικών χώρων και των άμεσων περιβαλλόντων χώρων των μνημείων και ιστορικών συνόλων στα ιστορικά κέντρα των πόλεων έχει κατά καιρούς απασχολήσει πολλούς θεωρητικούς, καθώς η σημασία και ο ρόλος τους μπορούν να δεχτούν διαφορετικές ερμηνείες και να εξυπηρετήσουν διαφορετικές ανάγκες. Οι παραπάνω χώροι βιώνονται από τους κατοίκους και επισκέπτες των πόλεων ως δημόσιοι χώροι και έχουν εγγραφεί στο συλλογικό υποσυνείδητο, ως τόποι διαχρονικοί αλλά και καθημερινοί συγχρόνως που εκτονώνουν, όπου είναι δυνατό, τις ανάγκες της δημόσια ζωής της κάθε πόλης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει να γίνει μια σύντομη αναφορά στους θεωρητικούς τρόπους αντιμετώπισης και αντίληψης των ιστορικών δημοσίων χώρων στις πόλεις, στο βαθμό που εμπεριέχονται η έννοια του τόπου, οι συμβολισμοί τους και η ανάγνωση της ιστορικής και διαχρονικής τους συνέχειας. Σε μία ιστορική πόλη, την «πόλη της συλλογικής μνήμης», όπως την ονομάζει η Christine Boyer, ανακαλύπτουμε τα επάλληλα στρώματα του ιστορικού χρόνου, ή τα διάφορα αρχιτεκτονικά στρώματα, που συνυπάρχουν, εφάπτονται, χωρίς αναγκαστικά να παίρνουν υπόψη τους το ένα το άλλο. Στο φαινόμενο της αργής διάταξης της πόλης σε στρώματα, όταν μια χρονική φάση προστίθεται πάνω στην άλλη, φέρνοντας μαζί της νέες μορφές και πολιτισμικές πρακτικές, το γεγονός αυτό αναγνωρίζεται ως γεγονός εμπλουτισμού. Το θέμα όμως είναι τελείως διαφορετικό και πολυσύνθετο όταν εμφανίζονται τμηματικές λογικές στην ίδια χρονική περίοδο, όταν ένας τόπος ένας φλοιός-μιας προηγούμενης περιόδου έρχεται στην επιφάνεια της τρέχουσας πόλης. Οι «παράλληλες πόλης» θέτουν εμπόδια η μία στην άλλη, συγκρούονται ή αλληλοαγνοούνται, καθώς διατηρούν και οι δύο τον παρόντα ρεαλιστικό χώρο. 20

21 Σε αυτούς τους ακριβώς τους τόπους, στις ρωγμές του αστικού ιστού, εντοπίζεται η ανάγκη επέμβασης προκειμένου να αποκατασταθεί η ισορροπία ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν, ανάμεσα στη μνήμη και τη συνέχεια και να δημιουργηθεί το μέλλον της σύγχρονης πόλης. Η λογική, η ένταση, η «ηθική» τελικά, αυτών των επεμβάσεων, είναι ένα μεγάλο θέμα. Κάθε αρχαιολογικός χώρος ή χώρος μνημείου που στέκει χωρίς λειτουργικό ρόλο στο κέντρο μιας πόλης ουσιαστικά έχει τον χαρακτήρα του κλειστού «ιερού» χώρου, που δεν μπορεί να προσεγγιστεί ή να βιωθεί από τον σύγχρονο άνθρωπο. Ο προσδιορισμός των χώρων αυτών και του ρόλου τους έχει επιχειρηθεί πολλές φορές να προσδιοριστεί και πολλές είναι οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί στο ερώτημα αυτό. Σε μία πρώτη προσέγγιση μπορεί να ειπωθεί ότι οι χώροι αυτοί λειτουργούν, ουσιαστικά, ως «άβατοι» χώροι, ως χώροι φύλαξης της ιστορικής κληρονομιάς και της μνήμης. Ο χαρακτήρας αυτός, όπως ορίζεται 10 παραπάνω, δεν αφήνει τα περιθώρια ταύτισης των χώρων αυτών με τη λειτουργία της σύγχρονης ζωής. Έτσι, οι αρχαιολογικοί χώροι που βρίσκεται στις παρυφές ενός διαρκώς μεταλλασσόμενου αστικού ιστού, ζουν, ουσιαστικά, σε διαφορετικούς ρυθμούς, αποτελούν μία ρωγμή στη διαδοχή των αστικών γεγονότων και ένα σύστημα ασυνέχειας, καθώς ο χρόνος κυλά πιο αργά σε αυτούς και είναι πολύ δύσκολο να συντονιστούν με την ζωή και λειτουργία της σύγχρονης πόλης. Ο Χρήστος Παπούλιας προσπαθώντας να καθορίσει ή να προσδιορίσει τον ρόλο των χώρων αυτών στις σύγχρονες πόλεις αναφέρεται στο κείμενο του Michele Foucault και κάνει λόγο για ετεροτοπικούς χώρους, δηλαδή για χώρους με διαφορετικά χαρακτηριστικά και ποιότητες από την υπόλοιπη πόλη. Ο Rossi, παράλληλα, είναι αυτός που υποστηρίζει ότι ουσιαστικά η πόλη γίνεται αντιληπτή και ταυτίζεται με την συλλογική μνήμη των πολιτών της. Με αυτή την έννοια η συλλογική μνήμη γίνεται το νήμα που διαπερνάει όλη την πολύπλοκη δομή της πόλης με τον ίδιο τρόπο που η μνήμη διατρέχει ολόκληρη τη ζωή ενός ανθρώπου. Μία άλλη άποψη διατυπώνεται από την Christine Boyer, σύμφωνα με την οποία η μεταμοντέρνα εικονοποίηση του χώρου και του χρόνου, εκμεταλλεύεται την ιστορία και τα θραύσματα του παρελθόντος για μια ρομαντική και παραπλανητική αντίληψη της πόλης. Οι παραπάνω απόψεις, καθώς και ένα πλήθος άλλων που αφορούν το συγκεκριμένο θέμα ουσιαστικά αποδεικνύουν τη πολυπλοκότητα που παρουσιάζουν θέματα που αφορούν τον χειρισμό και τον σχεδιασμό την πόλης γενικότερα, και της πόλης σε σχέση με τους αρχαιολογικούς και πολιτιστικούς της χώρους ειδικότερα. Η ποικιλία των απόψεων και ερμηνειών που παρουσιάζονται παραπάνω, εξηγείται καθώς η σχέση των πόλεων με τα μνημεία και τους ιστορικούς τόπους είναι σύνθετη και εμπεριέχει λειτουργίες ολόκληρης της κοινωνίας που αφορούν θέματα λειτουργίας, θρησκευτικά, αισθητικά, συμβολικά, ιδεολογικά, βιωματικά και συναισθηματικά. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η ταυτότητα μιας περιοχής ή χώρας είναι άμεσα συνυφασμένη με τους αρχαιολογικούς χώρους, τα μνημεία και τα ιστορικά της σύνολα. Η διατήρηση και προστασία των περιοχών αυτών στα κέντρα των σύγχρονων πόλεων, αποτελεί λοιπόν, μία αναγκαιότητα που όμως απαιτεί χωρικές και υλικές θυσίες, καθώς και πολύπλοκους χειρισμούς που αφορούν την σύνδεση των χώρων αυτών με την σύγχρονη πόλη και την καθημερινή ζωή των πολιτών και υπαγορεύουν τρόπους ανάγνωσης και θέασης των συμβολικά φορτισμένων ιστορικών τόπων. 21

22 Εξάλλου, σήμερα, μέσα σε ένα νέο καθεστώς παγκοσμιοποίησης η διατήρηση, συντήρηση και προστασία των χώρων αυτών, η αναζήτηση του διαφορετικού ή της ιδιαιτερότητας της κάθε περιοχής αποκτούν ιδιαίτερα μεγάλη σημασία. 1.7 Οργάνωση πολιτιστικών δραστηριοτήτων στους χώρους με ιστορική και αρχαιολογική αξία, προκειμένου αυτοί να αποκτήσουν ουσιαστική παρουσία στη συνείδηση των πολιτών. Οι αρχαιολογικοί χώροι και τα ιστορικά σύνολα, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, πολλές φορές χάνουν την ιστορική και πολιτιστική τους αξία στη συνείδηση των πολιτών μιας πόλης, καθώς η παρουσία τους στο τοπίο των καθημερινών εργασιών και δράσεων οδηγεί στην προσωρινή αναστολή της αρχαιολογικής τους ιδιαιτερότητας. Παράλληλα, η μακροχρόνια αποσύνδεση τους από τη δημόσια δράση και η αποσπασματικότητα με την οποία εμφανίζεται η ιστορική στρωματογραφία της πόλης είναι αποτέλεσμα της επέκτασης του σύγχρονου αστικού ιστού και ως ένα βαθμό είναι το φυσικό της επακόλουθο. Ενισχύεται, όμως, και από την αποσπασματικότητα με την οποία αντιμετωπίζεται ο κάθε αρχαιολογικός χώρος. Ο ιστορικός τόπος που βρίσκεται μέσα στον αστικό ιστό μιας σύγχρονης πόλης δεν αποτελεί αποκλειστικά πεδίο αρχαιολογικής έρευνας. Η οργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων σε αρχαιολογικούς χώρους της πόλης που έχουν υποστεί διαδικασίες συντήρησης και αποκατάστασης αποτελεί ένα ακόμα βήμα, ώστε οι χώροι αυτοί να αποκτήσουν ξανά τον χαμένο τους δημόσιο χαρακτήρα, όμως δυστυχώς οργανώνονται τελείως αποσπασματικά και σπάνια. 22

23 Κεφάλαιο 2 Σύγχρονες τάσεις στη Διαχείριση και Οργάνωση Πολιτισμικών Τοπίων σε αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικά μνημεία 2.1 Σχεδιασμός και διαμόρφωση αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων. Οι δράσεις οργάνωσης και διαμόρφωσης αρχαιολογικών χώρων έχουν ως στόχο να καταστήσουν αυτούς επισκέψιμους, να δημιουργήσουν δηλαδή χώρους περιφραγμένους, φυλασσόμενους, με βοηθητικές υποδομές λειτουργίας, οι οποίοι θα απευθύνονται στον ντόπιο και ξένο επισκέπτη. Σήμερα, η διατήρηση των μοναδικών χαρακτηριστικών του χώρου και η ελάχιστη δυνατή παρέμβαση από τον άνθρωπο αποτελούν κριτήρια της διαχείρισης αρχαιολογικών και ιστορικών μνημείων. Στόχος της οργάνωσης και σχεδίασης των αρχαιολογικών χώρων είναι να γίνει το σύνολο του τοπίου κατανοητό με την χρήση ελάχιστων σχεδιαστικών μεθόδων και, να αποκτήσει ο χώρος μια υψηλή συμβολική αξία με την χρησιμοποίηση λιτών μέσων. Όπως τονίζονταν στο κείμενο "Έκθεσις επί των Έργων Διευθετήσεως εν Δελφοίς (1946), το έργο είχε ως κύριο σκοπό την διαφύλαξη της ατμόσφαιρας του χώρου και επίσης ότι η φύση, η οποία δεν ενδιαφέρεται για τα έργα των ανθρώπων και τη διατήρηση της μνήμης τους, γνωρίζει το μυστικό ενεργώντας με τις φυσικές δυνάμεις να τα περιβάλλει (τα μνημεία), όταν δεν τα καταστρέφει ολοσχερώς, με την αγνότερη ποίηση (της εγκατάλειψης) (Πικιώνη κείμενα, 1985) Η επιστήμη της αρχαιολογίας κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, η αποκλειστική μελέτη των παραμέτρων ενός αρχαιολογικού χώρου με διενέργεια ανασκαφών και ακαδημαϊκή ανάλυση των ευρημάτων συνιστούν ελλιπή διαδικασία για την ουσιαστική έρευνα, κατανόηση και διαχείριση του συνόλου του πολιτισμικού τοπίου. Επιστημονικοί κλάδοι που καλούνται σήμερα με κάποια διστακτικότητα και επιφύλαξη να συνεργαστούν με τους αρχαιολόγους στο πεδίο της ανάλυσης και σύνθεσης σε ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους είναι, εκτός των αρχιτεκτόνων και συντηρητών, ιστορικοί, περιβαλλοντολόγοι και γεωτεχνικοί (γεωπόνοι, δασολόγοι, γεωλόγοι). Η επιστήμη της Αρχιτεκτονικής του Τοπίου ορίζει τον σχεδιασμό ως μία δραστηριότητα συνειδητής επέμβασης στο τοπίο ή σχεδιασμένης αλλαγής κάτω από κριτήρια κοινωνικό-οικονομικά, οικολογικά και αντιληπτικά (προσεγγίσεις), που στοχεύει στην χωρική επίλυση των διαφόρων προβλημάτων και που οφείλει να υπαγορεύει τις συνέπειες των λύσεων διαχρονικά, ενσωματώνοντας την αποκτούμενη γνώση σε κάθε εφαρμοζόμενη διαμόρφωση (Κανταρτζής, 1991). Οι αρχαιολογικοί χώροι διαμορφώνουν με τρόπο αντιληπτικό και ερμηνευτικό το πολιτισμικό τοπίο. Δεν είναι μόνο η ιστορία που τους χαρακτηρίζει αλλά τα ίδια τα μνημεία και ο περιβάλλοντας χώρος τους γίνονται τόποι διεξαγωγής παλιών και νέων γεγονότων για την ανθρώπινη μνήμη (Rossi, 1986: Αστρεινίδου, 2000). Η κατανόηση του χώρου μέσα από μια σύνθετη οικολογική, πολιτισμική και αντιληπτική ανάλυση αποκαλύπτει τις ιδιαιτερότητες του τοπίου και τις δυνατότητες που διαθέτει για δυναμική εξέλιξη και προσαρμογή στις συνθήκες της σύγχρονης ζωής. 23

24 Η επιστημονική ενασχόληση με την ανάδειξη των ιστορικών μνημείων και του περιβάλλοντα χώρου αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο του τομέα της "πολιτιστικής διαχείρισης" και της ένταξης των μνημείων στον σύγχρονο λειτουργικό χώρο του οικείου- αστικού ή αγροτικού- τοπίου (Λάββας, 1998). Σήμερα έχουν εκπονηθεί και εφαρμοστεί μελέτες κυρίως σε αρχαιολογικούς χώρους εντός του αστικού πολεοδομικού χώρου και όσον αφορά την δημιουργία υπαίθριων αρχαιολογικών πάρκων σε περιοχές εκτός σχεδίου οικισμών, οι οποίες προτείνουν διαφορετικές σχεδιαστικές μεθόδους και αρχές για να πραγματωθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα: η διατήρηση και προβολή της δισυπόστατης διάστασης του πολιτισμικού τοπίου όσον αφορά την ιστορική σημαντικότητα και μελλοντική δυνατότητα του. Τα πολιτισμικά τοπία οφείλουν να διαφυλαχτούν, όχι με την στατική αντιμετώπιση τους ως μουσειακά εκθέματα αλλά, με την διατήρηση της ετερογένειας. της αποσπασματικότητας, των τοπικών ιδιαιτεροτήτων του κάθε συστατικού χώρου μέσα από νέες και σύγχρονες προσεγγίσεις σχεδιασμού (Αστρεινίδου, 2000). Θεμελιώδης αρχή κάθε ενέργειας σχεδιασμού και διαμόρφωσης αρχαιολογικού χώρου είναι η εφαρμογή "ήπιων" και "αφανών" προσεγγίσεων, οι οποίες Θα ξεκινούν από το μνημειακό έργο, όχι ανταγωνιστικό αλλά "υποτακτικά" και επιβοηθητικά στην ανάδειξη του (Λάββας, 1998). Οι νέες παρεμβάσεις πρέπει να λαμβάνουν τα μνημεία ως σημεία αναφοράς και να καλλιεργούν μια εσωτερική μόνιμη σχέση μαζί τους. Χωρίς να καταργούνται η έμπνευση και δημιουργικότητα, οι σύγχρονες δράσεις διατήρησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων πρέπει να σέβονται τις διαφορετικές μαρτυρίες του παρελθόντος και τους περιορισμούς (δεσμεύσεις) που τυχόν προκύπτουν από την οργάνωση του ευρύτερου χώρου και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιοχής στον παρόντα χρόνο. Στόχος του σχεδιασμού για την ανάδειξη αρχαιολογικών και ιστορικών μνημείων είναι η προβολή ενός νέου "πολιτισμικού τοπίου" με χαρακτήρα μοναδικό, δημιουργικό, καθημερινό, δυναμικό, χρηστικό, ποιοτικό, συλλογικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και διασκεδαστικό (Ανανιάδου- Τζημοπούλου, 1992). Οι δημιουργικές εφαρμογές της διατήρησης του πολιτισμικού τοπίου προχωρούν πέρα από την ακαδημαϊκή παρουσίαση των μνημείων και στοχεύουν να κάνουν τους επισκέψιμους αυτούς χώρους ζωντανούς και ελκυστικούς με την παρουσίαση δημιουργικών διαδικασιών που προκαλούν την μνήμη και το πνεύμα για εξερεύνηση και μάθηση. Μια νέα οργάνωση των αρχαιολογικών χώρων οφείλει να δημιουργεί χώρους ειδικούς, που θα βιώνονται δημιουργικά, άξιους ενδιαφέροντος και ελκυστικούς για τον επισκέπτη, γεμάτους με φανερή ιστορικότητα και μνήμες, χωρίς να προκαλείται κατάχρηση ή αλλοτρίωση του ίδιου του τόπου (Ανανιάδου- Τζημοπούλου, 1992). Μέχρι πρόσφατα, αρχαιολόγους και αρχιτέκτονες απασχολούσε η φύση, η μορφή, τα υλικά και η κλίμακα των σύγχρονων δράσεων εντός των αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων. Το εύρος, η σημαντικότητα και οι ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντα χώρου και ευρύτερου πολιτισμικού τοπίου δεν επηρέαζαν την αντίληψη και τον σχεδιασμό για την ορθολογική διαχείριση των μνημείων. 24

25 Το 1946 η Αισθητική Επιτροπή της Γενικής Γραμματείας Τουρισμού στην εισήγηση της επί των αρχών επί των οποίων πρέπει να βασιστούν τα νομοθετικά μέτρα προασπίσεως της Αισθητικής της χώρας εις τας τουριστικός ζώνας, ανέφερε: «...συχνότατα είναι προτιμότερη η φυσική κατάσταση στην οποία μας παραδόθηκαν (τα αρχαία μνημεία) από τον χρόνο, παρά ο πλαστός ή πλήρως εξεζητημένος εξωραϊσμός, όπως ονομάζεται, αυτών των χώρων (Οι ακατάλληλες, στομφώδεις και αυθαίρετες, διαμορφώσεις στους αρχαιολογικούς χώρους) δεν καταστρέφουν μόνο την φυσική αρμονία των εξωτερικών χαρακτηριστικών του τοπίου- σχήματος, τόνου και χρώματος- αλλά και το μεταφυσικό, το ψυχικό σύμβολο που πρεσβεύει η εικόνα του ιδιαίτερου τοπίου» (Πικιώνη κείμενα, 1985). Ο αρχιτέκτονας Δ.Πικιώνης στην έκθεση που συνέταξε το 1946 επί των έργων διευθετήσεως εν Δελφοίς τόνιζε την αναγκαιότητα εκτέλεσης των σχετικών δράσεων με αισθαντική απλότητα, φυσικά και ανεπιτήδευτα και, την προϋπόθεση κατασκευής των διαφόρων κτισμάτων ώστε να είναι ομόρρυθμα ταπεινά, απλά και απερίτεχνα, σε συμφωνία με το τοπίο, και εναρμονιζόμενα (όχι σε ανταγωνισμό) με τις αρχαιότητες (Πικιώνη κείμενα, 1985). Η συνεργασία με γεωτεχνικούς επιστήμονες μπορεί να αναδείξει την σημαντικότητα της βλάστησης και της γεωμορφολογίας στη διαμόρφωση και ανάδειξη των ιδιαίτερων στοιχείων του πολιτισμικού τοπίου. Γιατί η ορθολογική και δημιουργική διαχείριση των φυτεύσεων μπορεί να τονίσει ή απλά να υπενθυμίσει χαρακτηριστικά ενός συγκεκριμένου αρχαιολογικού χώρου και να αναδείξει την βλάστηση ως πρωταγωνιστικό στοιχείο του ιστορικού τοπίου (Αστρεινίδου, 2000). Η κατάλληλη σύνθεση των φυτεύσεων στον περιβάλλοντα χώρο μνημείων ή το ευρύτερο ιστορικό τοπίο, π.χ. εντός της έκτασης υπαίθριου αρχαιολογικού πάρκου, μπορεί να λειτουργήσει με άμεσο και κατανοητό τρόπο για τον συμβολισμό και την μετάδοση πληροφοριών στους επισκέπτες. Για παράδειγμα, η φύτευση διαφορετικών φυτικών ειδών κατά μήκος μονοπατιών ενισχύει τις βιωματικές εμπειρίες του επισκέπτη σχετικά με την πιθανή διαφορετικότητα της σημασίας διαδρομών και χωρικών ενοτήτων. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Πικιώνης στην εισήγηση της Αισθητικής Επιτροπής της Γενικής Γραμματείας Τουρισμού επί των αρχών επί των οποίων πρέπει να βασιστούν τα νομοθετικά μέτρα προασπίσεως της Αισθητικής της χώρας εις τας τουριστικός ζώνας (1946), «η σχέση μεταξύ γης και αυτόχθονης βλάστησης δεν είναι γεγονός τυχαίο. Ως σχήμα, ως χρώμα, ως τόνος, ως άρωμα, αυτή η χλωρίδα συνδέεται με μια μύχια αρμονία με την γη, η οποία την δημιούργησε» (Πικιώνη κείμενα, 1985). Περίπου μια δεκαετία αργότερα ο ίδιος επισημαίνει στην εισήγηση του σχετικά με τη συνεργασία που είχε εις τα υπό εκτέλεση έργα των περί την Ακρόπολιν αρχαιολογικών χώρων (1955) ότι, ενώ βέβαια οι φυτεύσεις πρέπει να είναι ενισχυτικές της παρούσας θαμνώδους βλάστησης και να εγκατασταθούν φυτικά είδη (όπως η ελιά, η δάφνη, η μυρσίνη, η ροδιά) που εξακριβωμένα εμφανίζονταν στο ιστορικό τοπίο της αρχαίας Αθήνας εντούτοις οι φυτεύσεις, από άποψη σύνθεσης, οπτικής, χρώματος, σχήματος και συμβολισμού των χρησιμοποιούμενων φυτών, πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο ειδικής μελέτης (Πικιώνη κείμενα, 1985). Οι ιδιότητες της βλάστησης, που έχουν καθοριστικό ρόλο στην διαχείριση των ιστορικών τοπίων, περιλαμβάνουν τόσο την σύνθεση των φυτικών ειδών όσο και την δομή των τύπων της χλωρίδας. 25

26 Η δυνατότητα αποκατάστασης των αρχαιολογικών χώρων και απόδοσης αυθεντικότητας στο τοπίο εξαρτώνται από την διαχείριση, αξιολόγηση και προβολή των άυλων ιδιοτήτων του χώρου (ιστορικότητα, πολιτισμικότητα, συμβολισμοί, μνήμες, σχέσεις κλπ) με μορφή που οι άνθρωποι μπορούν να νιώσουν και να καταλάβουν. Κάθε σχέδιο οργάνωσης και διαμόρφωσης αρχαιολογικών χώρων πρέπει να διαθέτει ορισμένα χαρακτηριστικά και θεμελιώδεις αρχές που προκύπτουν μέσα από ερμηνευτική ανάλυση και κατανόηση του οικείου πολιτισμικού τοπίου. Αυτές οι αρχές οργάνωσης απευθύνονται στην άρση των προβληματικών συνθηκών που παρουσιάζονται από προηγούμενη διαχείριση και, στην ενίσχυση και ανάδειξη των κυρίαρχων και ιδιαίτερων στοιχείων του τοπίου π.χ. με την στροφή ή επικέντρωση του ενδιαφέροντος του χώρου, την κατάλληλη διαχείριση των συνδέσεων, την ανάδειξη πόλων έλξης και σημαντικών οπτικών φυγών, την ενίσχυση κατευθύνσεων και προοπτικών κλπ (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1992). Συνήθως οι άνθρωποι που ασχολούνται με την διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου των μνημείων αποδίδουν την εικόνα ενός «μεταφρασμένου τοπίου» το οποίο αποτελεί μια προσωπική απόδοση βασισμένη σε σύγχρονα δεδομένα και αντιλήψεις. Αποτέλεσμα της ανάλυσης και κατανόησης των παραμέτρων και της εξέλιξης του πολιτισμικού τοπίου είναι η αναγνώριση της σημαντικότητας των τοπιακών ιδιαιτεροτήτων του ιστορικού τόπου κατά τον σχεδιασμό και την υλοποίηση σύγχρονων παρεμβάσεων. Η διαχείριση του ιστορικού τοπίου οφείλει να λαμβάνει υπόψη της το νοηματικό περιεχόμενο και τις ειδικές αισθητικές αξίες του υπάρχοντος τόπου (Αστρεινίδου, 2000) ώστε να προτείνει ικανές λύσεις ανάδειξης και ενίσχυσης της μοναδικής ιστορικότητας και πολιτισμικότητας του χώρου. Η σύγχρονη διαχείριση του πολιτισμικού τοπίου ακολουθεί μεθόδους αναλυτικές και εκτεταμένες για να προσεγγίσει το αντικείμενο της. Επιδιώκει την ανάδειξη του ιδιαίτερου χαρακτήρα και της μοναδικότητας του τοπίου χωρίς να απομονώνει τα ιστορικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του από το σύγχρονο περιβάλλον και τις καθημερινές συνθήκες. Επενδύει στην εφαρμογή ήπιων και συμβατικών μέτρων με μεγάλο εύρος χρόνου και πιστότητα στις θεμελιώδεις αρχές οργάνωσης και εξέλιξης του πολιτισμικού τοπίου. Στηρίζεται στην εθελοντική συνεργασία και συνειδητή συμμετοχή των ανθρώπων που δραστηριοποιούνται μέσα στον ίδιο χώρο. Εφευρίσκει συμβατικούς τρόπους για να κινητοποιήσει το ενδιαφέρον κατοίκων και επισκεπτών, παίρνοντας πάντα ως σημείο αναφοράς την ιδιαιτερότητα του ιστορικού τοπίου και την μοναδικότητα του φυσικού περιβάλλοντος. Δεν διαχειρίζεται το ιστορικό πολιτισμικό τοπίο ως τόπο απόλυτης προστασίας αλλά εφαρμόζει μέτρα που εξασφαλίζουν την καλύτερη δυνατή προστασία και ανάδειξη μνημείων και συνόλων μέσα από την συνεχιζόμενη αλληλεπίδραση ανθρώπων και περιβάλλοντος. 26

27 2.2 Σύγχρονη διαχείριση πολιτισμικών-αρχαιολογικών τοπίων Νέα δεδομένα στους τομείς της αρχαιολογίας, της οικολογίας, της ιστορίας, της ανθρωπογεωγραφίας, της αρχιτεκτονικής τοπίου και άλλων επιστημών καθώς και σύγχρονες κοινωνιολογικές απόψεις για το περιβάλλον, την ιστορία και τον πολιτισμό έχουν εισαγάγει νέες παραμέτρους στην ερμηνεία και αντιμετώπιση του ανθρωπογενούς ιστορικού τοπίου. Η αντίληψη για την διάσταση, την αναγκαιότητα διαχείρισης και τις επεμβάσεις στο πολιτισμικό τοπίο έχουν διαφοροποιηθεί από παλιότερα και επιχειρούν να προαγάγουν την ποικιλότητα, μεταβλητότητα, πολυπλοκότητα και πολιτισμικότητα του τοπίου. Οι σύγχρονες μέθοδοι διατήρησης διερευνούν την αποκατάσταση μιας παραγωγικής σχέσης μεταξύ του παρόντος και του μέλλοντος για το σύνολο του περιβάλλοντος (Fairclough, 1999) και αντιμετωπίζουν τους μεμονωμένους ιστορικούς χώρους των πολιτισμικών μνημείων ως αναπόσπαστα τμήματα του ευρύτερου τοπίου και της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού. Σήμερα αποδίδονται στα πολιτισμικά τοπία οι ιδιότητες της διαδοχής (προοπτική χρόνου) και της ιεραρχίας, της σύνδεσης δηλαδή μέσα από σχέσεις αλληλεξάρτησης με άλλα τοπία μεγαλύτερης κλίμακας (πλαίσια αναφοράς) ή μικρότερης (Κανταρτζής, 1991). Η ανάγκη για διαφύλαξη του πολιτισμικού τοπίου και η τάση διατήρησης των ιστορικών μνημείων και παραδοσιακών χρήσεων γης αποκαλύπτουν την σημαντικότητα ύπαρξης ανθρώπινης συνέχειας στην σύγχρονη αντίληψη και κατανόηση του τοπίου. Τα αρχαιολογικά και ιστορικά μνημεία πρέπει να προβάλλονται ως χώροι πολλαπλής (πνευματικής και φυσικής) πολιτιστικής δράσης μέσα στο πλαίσιο της σύγχρονης καθημερινότητας και, το ιστορικό πολιτισμικό τοπίο να ενσωματώνεται στο πεδίο διεκδίκησης για την διατήρηση της βιοποικιλότητας και αειφορίας (McGlade, 1999). Η διαχείριση του ιστορικού πολιτισμικού τοπίου οφείλει να εξετάζει από διαφορετικές οπτικές γωνίες τα αξιώματα που διαμορφώνουν σε κάθε περίπτωση την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του τοπίου, έτσι ώστε να κατορθώσει να προτείνει ικανές λύσεις για την προστασία και ανάδειξη της μοναδικότητας του. Η προσέγγιση αυτή ακολουθεί τις βασικές αρχές ανάλυσης του τοπίου με σκοπό τον καθορισμό χρήσεων γης, όπου καθορίζονται βαθμοί καταλληλότητας των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων για κάθε προτεινόμενη χρήση καθώς και βαθμοί κινδύνου υποβάθμισης του περιβάλλοντος από υπάρχουσες φυσικές και ανθρωπογενείς αιτίες. Ο συνδυασμός των δύο αυτών στοιχείων καταλήγει σε πρόταση περιοχών ανάπτυξης, προστασίας ή ειδικής διατήρησης και σε συνδυασμούς αυτών (Τσαλικίδης, 1982). Η διερεύνηση των ιστορικών διεργασιών, της χρονικής διάρκειας (συνέχεια και μεταβολή) και της πολυπλοκότητας σε συνδυασμό με την ποικιλότητα (χαρακτηρισμός της ιστορικής προέλευσης και ιδιότητας) του τοπίου (Fairclough, 1999) οδηγεί στην περιγραφή και αντίληψη του μεγέθους της ιστορικότητας και πολιτισμικότητας του χώρου και προβλέπει την εξέλιξη τους μέσα από εφαρμογή ρυθμιστικών μέτρων και δράσεων. Η βάση της χρηστής διαχείρισης του ιστορικού πολιτισμικού τοπίου έγκειται στην κατανόηση και υποστήριξη της θεμελιώδους έννοιας της κοινωνικής-πολιτικής δομής του χώρου. 27

28 Οι σχέσεις του ανθρώπου με το περιβάλλον του ορίζονται από την συν- εξέλιξη των κοινωνικό- ιστορικών και φυσικών διαδικασιών και, την χρόνο- χωρική τους συνάντηση με αποτέλεσμα το τοπίο να περιγράφεται ως ένα κοινωνικό- οικολογικό, δυναμικό σύστημα που μεταβάλλεται από μακροχρόνιες δράσεις (McGlade, 1999). Ο διαχωρισμός του πολιτισμικού μνημείου από τον περιβάλλοντα χώρο αφαιρεί από το μνημείο την ζωτική ιδιότητα της διαχρονικής διαδραμάτισης ενός αναγνωρίσιμου ρόλου μέσα στο οικείο ιστορικό τοπίο (Αστρεινίδου, 2000). Γιατί, με τον τρόπο αυτό, διακόπτεται η αντιληπτική συνέχεια που διακρίνει το σύνολο του ιστορικού τοπίου, το οποίο δεν αποτελεί ένα ρεαλιστικό, οριστικό, περιορισμένο και υλικό αντικείμενο, ώστε έτσι καταργείται η αρχή της πολυπλοκότητας και ποικιλότητας που εκδηλώνονται με την παρουσία απεριόριστων μορφών και συνδυασμών χαρακτηριστικών στοιχείων. Εκτιμώντας το γεγονός ότι, το τοπίο είναι ουσιαστικά πολυδιάστατες δημιουργίες που προκύπτουν από ιδεολογικές πεποιθήσεις ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ ιστορικά ορισμένων δράσεων και τυχαίων διαδικασιών (McGlade, 1999), τότε αυτή η ακαθόριστη δυναμική πρέπει να αναλυθεί και να διατηρηθεί στα πλαίσια της ερμηνείας και ανάδειξης του ιστορικού πολιτισμικού τοπίου. 2.3 Ανάπτυξη και τάσεις του πολιτιστικού τουρισμού Η Ελλάδα, όσον αφορά τον Τουρισμό, τον Πολιτισμό, το Περιβάλλον, την Αισθητική και τον Αστικό Πολεοδομικό Σχεδίασμά, δεν διαθέτει ένα ολοκληρωμένο, μακρόπνοο πρόγραμμα οργάνωσης με στόχο την ποιοτική αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών και τον πολλαπλασιασμό του τελικού οικονομικού αποτελέσματος, γι αυτό απαιτείται πολιτική ανοικτών οριζόντων η οποία θα προλάβει τις εξελίξεις, όχι μόνο να τις ακολουθήσει (Λούκας, 2002). Πόσο μάλλον όταν ο ελληνικός τόπος και τα μνημεία του δεν ανήκουν στην σφαίρα των πρόχειρων και γρήγορων απολαύσεων (Καρούζος, 1972: 1997) του τουρισμού και επίσης λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη ότι, το μέλλον του ελληνικού τουρισμού προδιαγράφεται δυσοίωνο και αναζητάει σύγχρονες εναλλακτικές λύσεις-διεξόδους. Σε παγκόσμιο επίπεδο η προβληματική για την εξέλιξη των παγκόσμιων μετακινήσεων του τουρισμού, την ανάδειξη και προβολή της ιδιαίτερης πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε τόπου και, την προστασία και διατήρηση τόσο των ιστορικών χώρων όσο και της μορφής και του χαρακτήρα των τοπίων που δέχτηκαν τουριστικές υποδομές, ξεκίνησε λίγο πριν την τελευταία δεκαετία και, σε ορισμένες περιπτώσεις, κατάφερε να συμβάλλει θετικά στην αειφορική ανάπτυξη και την ικανοποιητική διαφύλαξη της πολιτισμικής, ιστορικής, περιβαλλοντικής και κοινωνικής ταυτότητας περιοχών. Το 1976 η Παγκόσμια Επιστημονική Επιτροπή του ICOMOS (Παγκόσμιο Συμβούλιο για τα Μνημεία και τους Τόπους) για τον Πολιτιστικό Τουρισμό ανακοίνωσε στο παγκόσμιο συνέδριο για τον σύγχρονο τουρισμό και τον ουμανισμό τη Σύμβαση του Πολιτιστικού Τουρισμού (Charter of Cultural Tourism).Στην πρώτη αυτή Σύμβαση, η οποία αναθεωρήθηκε το 1999, δίνονταν βάση στην διαχείριση των εντάσεων μεταξύ των τουριστών σε περιοχές με σημαντική πολιτισμική αξία και αυτών που επιφορτίζονταν την προστασία και διατήρηση των τοπίων (η οποία σχέση θεωρούνταν ανταγωνιστική καθώς οι διαχειριστές και συντηρητές αντιμετώπιζαν τον τουρισμό σαν απειλή για τη φυσική ακεραιότητα και την ατμόσφαιρα του χώρου). 28

29 Σημαντικές θέσεις της πρώτης Σύμβασης του ICOMOS αναφέρονται παρακάτω: Ο τουρισμός είναι ένα αμετάκλητο κοινωνικό, ανθρώπινο, οικονομικό και πολιτιστικό γεγονός. Η επιρροή του στο πεδίο των μνημείων και των τόπων είναι ιδιαίτερα σημαντική. Για να διατηρηθεί αυτή η επιρροή σε επιτρεπτά όρια πρέπει να μελετηθεί προσεκτικά και να αποτελέσει, σε όλα τα στάδια, αντικείμενο μιας ρυθμιστικής και δραστικής στρατηγικής. Σε κάθε περίπτωση, συνυπολογίζοντας τις επιπτώσεις στο μέλλον, είναι ο σεβασμός προς την παγκόσμια πολιτιστική και φυσική κληρονομιά που πρέπει να λάβει προτεραιότητα έναντι κάθε άλλης θεώρησης, ανεξάρτητα από το πόσο δικαιολογημένοι μπορεί να είναι αυτοί οι λόγοι από κοινωνικής, πολιτικής ή οικονομικής άποψης. Οι οργανισμοί που εκπροσωπούν τον τουρισμό, από τη μια μεριά, και η προστασία της φυσικής και μνημειακής κληρονομιάς, από την άλλη, οφείλουν να ασπαστούν ότι η προστασία και ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς για το συμφέρον όλων δεν μπορεί να διασφαλιστεί παρά μόνο με μεθοδικούς τρόπους, όπως για παράδειγμα με την ενοποίηση των πολιτισμικών πόρων με τους κοινωνικούς και οικονομικούς στόχους σε εθνικό, περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο. Συναισθανόμενοι την έντονη ανάγκη που κυριαρχεί σήμερα για να αλλάξει ουσιαστικά η κοινή στάση απέναντι στα φαινόμενα που προκύπτουν από την μαζική ανάπτυξη του τουρισμού, οι υπεύθυνοι οφείλουν να διασφαλίσουν την, από την σχολική ηλικία, καλλιέργεια των παιδιών ώστε να κατανοούν και να σέβονται τα μνημεία, τον τόπο και την πολιτιστική κληρονομιά και, επίσης την προβολή στο κοινό από όλα τα έντυπα και οπτικοακουστικά μέσα των παραμέτρων του προβλήματος. Η πρώτη Σύμβαση της Παγκόσμιας Επιστημονικής Επιτροπής του ICOMOS για τον Πολιτιστικό Τουρισμό αναθεωρήθηκε το 1999 εξαιτίας της θεαματικής ανάπτυξης του παγκόσμιου ρεύματος τουρισμού και της αλλαγής των δεδομένων στον τομέα της προστασίας και διαχείρισης των πολιτισμικών τοπίων, όπως σημειώθηκαν μετά τη δεκαετία του Στη νέα Σύμβαση για τον Παγκόσμιο Πολιτιστικό Τουρισμό επιχειρείται η δημιουργία μιας καινούριας σχέσης με την προώθηση της αρχής ότι, ένας από τους κυρίαρχους λόγους που εκτελούνται έργα διατήρησης αρχαιολογικών- ιστορικών μνημείων και τόπων είναι να γίνει η πολιτισμική σημαντικότητα του τοπίου ή του μεμονωμένου χώρου προσβάσιμη και αντιληπτή στον επισκέπτη με μεθοδικό τρόπο. Στο κείμενο της Σύμβασης τονίζεται η αναγκαιότητα επίτευξης δημόσιας ενημέρωσης και υποστήριξης υψηλού επιπέδου ώστε να διασφαλιστεί η απαιτούμενη πολιτική και οικονομική ενίσχυση καθώς και η συνεργασία της τουριστικής βιομηχανίας στην διατήρηση του περιβάλλοντος και των παραδοσιακών πολιτισμών, οι οποίοι αποτελούν σημαντικό τουριστικό θέλγητρο. Η κληρονομιά ενός λαού είναι ένας πολύ γενικός όρος που περιλαμβάνει τόσο το φυσικό όσο και το πολιτισμικό περιβάλλον. Συμπεριλαμβάνει τοπία, ιστορικούς χώρους, τόπους και δομημένα περιβάλλοντα όπως και βιοποικιλότητα, σύνολα, παρελθοντικές και συνεχιζόμενες πολιτισμικές πρακτικές, γνώση και βιωματικές εμπειρίες. Καταγράφει και εκφράζει τις μακροχρόνιες διαδικασίες της ιστορικής ανάπτυξης, δημιουργώντας την αίσθηση διαφορετικών εθνικών, περιφερειακών, ιθαγενών και τοπικών ταυτοτήτων και είναι ένα αναπόσπαστο τμήμα της σύγχρονης ζωής. Είναι ένα δυναμικό σημείο αναφοράς και θετικό όργανο για εξέλιξη και αλλαγή. 29

30 Η κληρονομιά και συλλογική μνήμη κάθε τοπικής κοινωνίας είναι αναντικατάστατη και αποτελεί μια σημαντική βάση για τωρινή και μελλοντική ανάπτυξη. Ένας από τους βασικότερους στόχους της πολιτιστικής διαχείρισης είναι η επικοινωνία της σπουδαιότητας και της ανάγκης διατήρησης της κληρονομιάς τόσο στην φιλοξενούσα κοινωνία όσο και στους επισκέπτες. Ικανοποιητική και διαχειριζόμενη φυσική, πνευματική και ή συναισθηματική πρόσβαση στην κληρονομιά και στην πολιτισμική ανάπτυξη είναι ταυτόχρονα υποχρέωση και δικαίωμα Ανάλυση παραδειγμάτων σχεδιασμού και διαμόρφωσης αρχαιολογικών τοπίων Εισαγωγή Στη διεθνή και, σπανιότερα την ελληνική βιβλιογραφία και κυρίως αρθογραφία, αναφέρονται συχνά παραδείγματα εφαρμογών (case-studies) διαμόρφωσης ιστορικών χώρων και δημιουργίας αρχαιολογικών πάρκων σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι δημοσιεύσεις αυτές αποτελούν συνήθως ανακοινώσεις της ερευνητικής εργασίας επιστημονικών ομάδων αρχαιολόγων και/ ή αρχιτεκτόνων, που ασχολήθηκαν με την μελέτη και τον σχεδίασμά σε αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικά μνημεία και, εφάρμοσαν μεθόδους και θεμελιώδεις αρχές των επιστημών τους στην διαμόρφωση και παρουσίαση των χώρων αυτών. Ουσιαστικά, λαμβάνεται μέριμνα για την προστασία των μνημείων από εξωγενείς παράγοντες, για την διασφάλιση της προοπτικής συνέχισης των αρχαιολογικών δραστηριοτήτων και ανασκαφών και, για την αντιμετώπιση των λειτουργικών και οργανωτικών ζητημάτων που προκύπτουν με το άνοιγμα των αρχαιολογικών χώρων στους επισκέπτες. Οι αρχιτέκτονες, που συνήθως καλούνται να σχεδιάσουν την εμφάνιση των αρχαιολογικών τοπίων, υπακούουν στην καθοδήγηση της αρχαιολογικής επιστήμης και στην ιδιοσυγκρασία της αρχιτεκτονικής τους κατάρτισης και εμπειρίας. Συχνά, οι σύγχρονες διαμορφώσεις μέσα στο περιβάλλον των αρχαιολογικών μνημείων έχουν τόσο έντονη «αρχιτεκτονική γλώσσα» (κλίμακα και τεχνοτροπία), που καθίστανται αυτόνομες και ανεξάρτητες από, ή αταίριαστες με, το οικείο πολιτισμικό τοπίο. Η αναθέτουσα αρχή (Υπουργείο, Οργανισμός, Δήμος, Υπηρεσία κλπ.) προδιαγράφει τους βασικούς στόχους, που είναι η ευρεία αναγνωσιμότητα της ιστορίας, η διατήρηση και αποκατάσταση του τοπίου, μεμονωμένων χαρακτηριστικών και του ευρύτερου περιβάλλοντος, η δημιουργία στεγασμένης και υπαίθριας υποδομής για τους επισκέπτες και, η περιβαλλοντική ευαισθησία και αειφορικότητα, χωρίς όμως να ορίζονται συγκεκριμένες προδιαγραφές για τον σχεδίασμά, ειδικές παράμετροι που αφορούν τον συγκεκριμένο τόπο και, στόχοι για τη γενικότερη ανάδειξη και αντίληψη του πολιτισμικού τοπίου. Ως προϋποθέσεις σπάνια περιλαμβάνονται η πρωταρχική ανάλυση-καταγραφή του τοπίου) και η σύνθετη αξιολόγηση του χώρου ενώ οι πρώτες παρουσιάσεις συνήθως αφορούν την μελέτη προσέγγισης της σχεδιαστικής ιδέας. Τα περισσότερα παραδείγματα σύγχρονων διαμορφώσεων αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων εξυπηρετούν έναν πολύ συγκεκριμένο σκοπό διαχείρισης ώστε να θεωρούνται επιτυχημένα από οικονομικής και πολιτιστικής άποψης. 30

31 Ο τελικός αυτός στόχος, που καθιστά τα μνημεία βιώσιμα με την προσέλκυση ειδικών ή μη επισκεπτών, μπορεί να είναι εκπαιδευτικός, τουριστικός, ψυχαγωγικός, επιστημονικός ή οικολογικού προσανατολισμού. Ο χαρακτήρας και η μεθοδολογία των επεμβάσεων στον περιβάλλοντα χώρο των μνημείων, μετά την αποπεράτωση των ανασκαφικών δραστηριοτήτων, είναι πάντα ανάλογοι των τελικών προσδοκιών (στόχων) που αποσκοπεί η πολιτιστική εκμετάλλευση. Όταν ζητούμενο είναι για παράδειγμα, η αναπαράσταση ενός ζωντανού μοντέλου διατήρησης και ολοκληρωμένης οργάνωσης και σχεδιασμού του τοπίου, τότε ο σκοπός εκπληρώνεται με την ίδρυση ενός εκπαιδευτικού κέντρου εξοπλισμένου με την κατάλληλη υποδομή, όπου ντόπιοι και επισκέπτες θα έχουν τη δυνατότητα να μαθαίνουν σχετικά με την φυσική και ιστορική παράδοση του τόπου και την κοινωνικό-πολιτισμική ιστορία του (Jarvis, 2001). Μία σύγχρονη τάση της εποχής, που έχει συζητηθεί διεξοδικά και έχει υλοποιηθεί σε παγκόσμια κλίμακα, είναι η δημιουργία Αρχαιολογικών Πάρκων. Μέσα σε οροθετημένες εκτεταμένες περιοχές λαμβάνεται μέριμνα για την συνολική ανάδειξη περισσοτέρων του ενός πολιτισμικών στοιχείων, που μπορεί μεταξύ τους να διαφέρουν σε σημαντικότητα, κλίμακα ή ιστορική (χρονολογική) προέλευσηκαταγωγή. Τα Αρχαιολογικά πάρκα απευθύνονται στην διάθεση για μάθηση (εκπαίδευση) και εξερεύνηση (αναψυχή) των επισκεπτών καθώς λειτουργούν σαν παράθυρα στην ιστορική ταυτότητα ενός τόπου και σαν βάσεις για την ανακάλυψη συγκεντρωμένων αρχαιολογικών μνημείων Στην συνέχεια περιγράφονται, αναλύονται και σχολιάζονται τρία παραδείγματα σύγχρονης οργάνωσης και διαχείρισης σημαντικών αρχαιολογικών-πολιτισμικών τοπίων στην Ελλάδα, την Ευρώπη (Αγγλία και Γερμανία) και την Κύπρο. Όπως προκύπτουν μέσα από σχετικά κείμενα και άρθρα της διεθνούς βιβλιογραφίας παρεμβάσεις στους σημαντικούς αυτούς πολιτισμικούς τόπους αποτελούν αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος όσον αφορά την προστασία και αξιολόγηση του πολιτισμικού τοπίου και θέματα τακτικής αναφοράς και δημοσίευσης της έρευνας σε έντυπα, εργασίες και συνέδρια με επιστημονική και πολιτισμική εμβέλεια. Σε όλα τα παραδείγματα (case- studies) αναλύεται η ιστορική και πολιτισμική ταυτότητα της περιοχής, περιγράφονται οι μέθοδοι διαχείρισης και οργάνωσης των αρχαιολογικών χώρων, γίνεται αναφορά στις προθέσεις και τους τελικούς στόχους του σχεδιασμού και του αποτελέσματος των παρεμβάσεων. Οι τρεις περιπτώσεις πολιτισμικών τοπίων χαρακτηρίζονται από διαφορετικές ιδιότητες και παρουσιάζουν ποικιλότητα συνθηκών αλλά ταυτόχρονα διαθέτουν ως κοινό παρονομαστή μοναδική ιστορικότητα και, πρόθεση για δημόσια προβολή και τουριστική αξιοποίηση εκ μέρους των διαχειριστικών αρχών. Κριτήριο επιλογής των συγκεκριμένων παραδειγμάτων αποτέλεσε η διαθεσιμότητα σύγχρονου ερευνητικού υλικού (κείμενα, κριτικές, σχέδια, φωτογραφίες) ώστε να είναι δυνατή η συνεχιζόμενη και επικαιροποιημένη διερεύνηση και ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης, της σχεδιαστικής προσέγγισης για την οργάνωση και διαμόρφωση και, των σύγχρονων δράσεων που εκτελούνται εντός των αρχαιολογικών χώρων και έχουν ως στόχο την προστασία, διατήρηση, ανάδειξη και αξιοποίηση των μνημείων και του πολιτισμικού τοπίου. 31

32 Οι αρχαιολογικοί χώροι και ευρύτερα οι υπαίθριοι τόποι που φιλοξενούν αρχαία και ιστορικά ευρήματα πρέπει να διαμορφώνονται και να διαχειρίζονται ως ΖΩΝΤΑΝΑ ΚΥΤΤΑΡΑ του πολιτισμού, ΑΛΛΗΛΕΝΔΕΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ του τοπίου, χώροι ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ και ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ, ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΑ πολλαπλής ερμηνείας και σύνθετης αξιολόγησης, ΦΟΡΕΙΣ του παρελθόντος και ΔΕΙΚΤΕΣ του μέλλοντος. Το Σχέδιο του Stonehenge προτείνει να εκσυγχρονιστεί ο αρχαιολογικός χώρος προς όφελος των επισκεπτών και των μνημείων «STONEHENGE», Εικόνα 1 Stonehenge Εικόνα 2 Stonehenge2007_07_30.jpg Α. ) Περιγραφή και ιστορική ανασκόπηση To Στόουνχεντζ είναι νεολιθικό μεγαλιθικό μνημείο του οποίου η διαμόρφωση συνεχίστηκε ως την Εποχή του Χαλκού, κοντά στο Έιμσμπερι (Amesbury) της Αγγλίας στην κομητεία του Γουΐλτσιρ (Wiltshire), περίπου 13 χλμ βορειοδυτικά του Σώλσμπερι (Salisbury). Πρόκειται για έναν κύκλο μεγαλίθων, που κατασκευάστηκε σύμφωνα με τις πλέον αποδεκτές αρχαιολογικές εκτιμήσεις ανάμεσα στο 2500 π.χ. και το 2000 π.χ.. Το αρχαιότερο κυκλικό ανάχωμα και η περιφερειακή τάφρος, που ανήκουν σε πρωιμότερη φάση του μνημείου, χρονολογήθηκαν προσφάτως περί το 3100 π.χ.. Το όνομα Στόουνχεντζ (Stonehenge) προέρχεται από τις αρχαίες αγγλικές λέξεις Stanhen gist, που σημαίνουν 'κρεμαστοί λίθοι' και έδωσαν το όνομά τους σε μια ολόκληρη κατηγορία μνημείων γνωστών ως henge(s), δηλαδή κυκλικές ή οβάλ σχήματος περιοχές με διακριτά χαρακτηριστικά τους το κυκλικό ανάχωμα και την τάφρο που το περιβάλλει. Οι αρχαιολόγοι καθορίζουν τα henge(s) ως εκχωματώσεις που συνίστανται από ένα κυκλικό έγκλεισμα, περιβεβλημένο με κρηπιδωμένη κυκλική τάφρο. Όπως συμβαίνει συχνά με την αρχαιολογική ορολογία, η λέξη είναι δάνεια από τους παλιούς αρχαιοδίφες. Όμως, ο όρος henge δεν είναι και ο καταλληλότερος για την περιγραφή του Στόουνχεντζ, στην περίπτωση του οποίου το κρηπίδωμα βρίσκεται εσωτερικά της τάφρου. Παρόλο που το Στόουνχεντζ ως μνημείο είναι σύγχρονο άλλων τυπικότερων. 32