Ο όροσ תו ר ה (Σορά = Καθοδήγηςη), με τον οποίο το έργο τιτλοφορείται ςτην

Transcript

1 Η Αρχαία Βίβλοσ τησ Εκκληςίασ Βήμα τέταρτο: ὅςα ὁ νόμοσ λέγει (Ρωμ 3:19) Σα πέντε πρώτα βιβλία τησ Αγίασ Γραφήσ ςυνιςτούν ενιαίο έργο που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου από τον Θεό, αναφέρεται ςτισ απαρχέσ τησ ανθρωπότητασ και ςυνεχίζεται με την εξιςτόρηςη επειςοδίων από τη ζωή των πατριαρχών (= γεναρχών) του Ιςραήλ, Αβραάμ, Ιςαάκ και Ιακώβ (ιθ - ιη π.χ. αιώνασ), ενώ το μεγαλύτερο μέροσ του είναι αφιερωμένο ςτην παρουςίαςη τησ προςωπικότητασ του Μωυςή και του έργου του, καθώσ και ςτην εξιςτόρηςη των περιπετειών των Ιςραηλιτών κατά τη μακρόχρονη πορεία τουσ από τη δουλεία τησ Αιγύπτου προσ την ελευθερία τησ Χαναάν (ιγ π.χ. αιώνασ). Ονομαςία Ο όροσ תו ר ה (Σορά = Καθοδήγηςη), με τον οποίο το έργο τιτλοφορείται ςτην Εβραΰκή Βίβλο, αποδίδεται ςτην αρχαία ελληνόγλωςςη ιουδαΰκή και χριςτιανική γραμματεία ωσ Νόμοσ 193. Η ονομαςία תו ר ה / Νόμοσ δεν δηλώνει ότι το περιεχόμενο του έργου αποτελείται αποκλειςτικά από νομικέσ διατάξεισ, αλλά ότι αυτό ςυνιςτά τον κανόνα τησ πίςτησ και τησ ζωήσ του Ιςραήλ, όπωσ αυτόσ διαμορφώθηκε μέςα από την ιςτορία του. Σόςο μέςα από τισ αφηγήςεισ όςο και από τισ πολυάριθμεσ διατάξεισ, ο πιςτόσ καθοδηγείται, ώςτε να ζήςει ςύμφωνα με τουσ όρουσ τησ διαθήκησ και το θέλημα του Θεού. Για πρακτικούσ λόγουσ το έργο χωρίςτηκε, πιθανότατα κατά τον δ π.χ. αιώνα, ςε πέντε ςχεδόν ιςομεγέθη βιβλία και έτςι προέκυψε η ελληνική ονομαςία Πεντάτευχοσ 194, από την οποία προήλθε η λατινική Pentateuchus 195. Ο όροσ αυτόσ, ωσ τεχνικόσ, προτιμάται ςτη χριςτιανική γραμματεία για τη δήλωςη τησ 193 Πρβλ. ι Προ 8,24 Ματ 5:17 Λου 10:26 24: Με τη λέξη τεύχοσ, που μεταξύ άλλων ςημαίνει και δοχείο, οι ελληνόφωνοι Ιουδαίοι τησ Αλεξάνδρειασ δήλωναν τα κυλινδρικά δοχεία μέςα ςτα οποία φυλάςςονταν τα πέντε βιβλία (= ειλητάρια) του Νόμου. 195 Παράλληλα με τον όρο Pentateuchus ςτην επιςτημονική γλώςςα χρηςιμοποιούνται και οι όροι Tetrateuchus και Hexateuchus. Ο πρώτοσ όροσ χρηςιμοποιείται από τουσ ερευνητέσ οι οποίοι θεωρούν ότι το πέμπτο βιβλίο τησ Πεντατεύχου, λόγω των ιδιαιτεροτήτων που εμφανίζει ςε ςχέςη με τα τέςςερα προηγούμενα, θα πρέπει να αποςπαςτεί από εκείνα και να μελετηθεί ξεχωριςτά. Κατά ανάλογο τρόπο, ο δεύτεροσ όροσ προτιμάται από ερευνητέσ οι οποίοι θεωρούν ότι το περιεχόμενο των βιβλίων τησ Πεντατεύχου θα πρέπει να ςυνεξετάζεται με εκείνο του επόμενου βιβλίου τησ Αγίασ Γραφήσ, Ἰηςοῦσ Ναυή, καθώσ ςε αυτό ολοκληρώνεται η αφήγηςη που άρχιςε ςτα προηγούμενα βιβλία.

2 ςυλλογήσ των πέντε πρώτων βιβλικών έργων, αντί του θρηςκευτικά φορτιςμένου τίτλου Νόμοσ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου. Οι ονομαςίεσ των επιμέρουσ βιβλίων που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο είναι διαφορετικέσ ςτην ιουδαΰκή και ςτη χριςτιανική Βίβλο. την Ιουδαΰκή Βίβλο, κατά αρχαία ςυνήθεια των λαών τησ περιοχήσ, τα βιβλία τιτλοφορούνται από τισ πρώτεσ λέξεισ του κειμένου τουσ, ενώ ςτην ελληνική Μετάφραςη των Εβδομήκοντα (Ο ) ονομάζονται με βάςη το περιεχόμενό τουσ. Έτςι, το πρώτο βιβλίο τησ Πεντατεύχου φέρει ςτισ εκδόςεισ τησ Σ α Ν ά Χ τον τίτλο ר אש ית ב (Μπερεςίθ = την αρχή), ενώ ςτισ εκδόςεισ του Ο τον τίτλο Γένεςισ (= απαρχή, δημιουργία), επειδή αναφέρεται ςτη δημιουργία του κόςμου και ςτη δημιουργία του λαού του Ιςραήλ. Σο δεύτερο βιβλίο τιτλοφορείται αντίςτοιχα א ל ה ש מות ו (Βεέλε ςεμόθ = Αυτά [είναι] τα ονόματα) και Ἔξοδοσ, από το κεντρικό θέμα του, την έξοδο των Ιςραηλιτών από την Αίγυπτο. Κατά ανάλογο τρόπο, το τρίτο βιβλίο τιτλοφορείται י ק ר א ו (Βαγικρά = Και κάλεςε) και Λευιτικόν, επειδή ςτο μεγαλύτερο μέροσ του περιέχει τελετουργικέσ διατάξεισ, την ευθύνη τησ τήρηςησ των οποίων είχε το προερχόμενο από τη φυλή Λευί ιερατείο. Σο τέταρτο βιβλίο τιτλοφορείται ςτην Ιουδαΰκή Βίβλο מ ד ב ר ב (Μπεμιδμπάρ = την έρημο) από τισ πρώτεσ ςημαντικέσ λέξεισ του κειμένου του. Η ελληνική ονομαςία του, Ἀριθμοί, οφείλεται ςτο ότι τα τέςςερα πρώτα κεφάλαιά του αναφέρονται ςε μια απογραφή του ιςραηλιτικού πληθυςμού κατά την αναχώρηςή του από το όροσ ινά, ενώ για μια δεύτερη απογραφή, πριν από την είςοδο ςτην Χαναάν, γίνεται λόγοσ ςτο κεφ 26. Σέλοσ, το πέμπτο βιβλίο τησ Αγίασ Γραφήσ και τελευταίο τησ Πεντατεύχου ονομάζεται ςτην Ιουδαΰκή Βίβλο ל ה ה ד ב ר ים א (Έλε χαντεβαρίμ = Αυτοί [είναι] οι λόγοι), ενώ ςτισ εκδόςεισ του Ο Δευτερονόμιον, από το περιεχόμενό του, που αποτελεί ςτο μεγαλύτερο μέροσ του επανάληψη τησ νομοθεςίασ που παρατίθεται ςτο βιβλίο Ἔξοδοσ με οριςμένεσ ςυμπληρώςεισ και προςαρμογέσ ςτισ νέεσ ςυνθήκεσ ζωήσ μετά την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν. Από τη μεταγραφή με λατινικούσ χαρακτήρεσ των ελληνικών τίτλων των βιβλίων που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο προέρχονται και τίτλοι των έργων ςτισ ςύγχρονεσ μεταφράςεισ τησ Χριςτιανικήσ Βίβλου: Genesis / La Genèse, Exodus / L Exode, Leviticus / Le Lévitique, Numbers / Le Nombres, Deuteronomy / Le Deutéronome. Η λατινική μετάφραςη Vulgata χρηςιμοποιεί αμφότερουσ τουσ τίτλουσ, εβραΰκό και ελληνικό, μεταγραμμένουσ με λατινικά γράμματα: Liber Bresith id est Genesis, Liber Ellesmoth id est Exodus, Liber Vaiecra id est Leviticus, Liber Vaiedabber id est Numeri, Liber helleaddabarim id est deuteronomium. 2

3 Κανόνασ Tόςο ςτην Ιουδαΰκή όςο και ςτη Χριςτιανική Βίβλο, τα βιβλία που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο κατατάςςονται πρώτα και με την ίδια πάντοτε ςειρά. την Ιουδαΰκή Βίβλο τα βιβλία τησ Πεντατεύχου ςυνιςτούν την πρώτη ομάδα έργων με τον τίτλο Νόμοσ, ενώ ςτη Χριςτιανική Βίβλο κατατάςςονται επικεφαλήσ τησ ομάδασ των έργων που φέρει το γενικό τίτλο Ιςτορικά Βιβλία. Η διαφορά αυτή εξηγείται από τη διαφορετική ςημαςία που οι δύο παραδόςεισ αποδίδουν ςτο περιεχόμενο του έργου. Για την ιουδαΰκή παράδοςη η τήρηςη του Nόμου αποτελεί το κέντρο και τον ςκοπό τησ θρηςκευτικήσ ζωήσ, ενώ για τη χριςτιανική το περιεχόμενο του έργου αποτελεί απλώσ το πρώτο μέροσ μιασ ευρύτερησ αφήγηςησ που αναφέρεται ςτην ιςτορία των ςχέςεων του Θεού με τον άνθρωπο. Κείμενο Σο μαςοριτικό (Μ) κείμενο τησ Πεντατεύχου διατηρήθηκε ςτη χειρόγραφη παράδοςη ςε πολύ καλή κατάςταςη, προφανώσ και λόγω τησ ςπουδαιότητασ που ο ιουδαΰςμόσ αποδίδει ςε αυτό. το Ο διαφαίνεται η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το πρωτότυπο, ςεβόμενοι όμωσ ταυτόχρονα το ελληνικό γλωςςικό αίςθημα. Έτςι, οι διαφορέσ που παρατηρούνται ανάμεςα ςτισ δύο μορφέσ του κειμένου είναι ελάχιςτεσ και όχι ιδιαίτερα ςημαντικέσ. Οι ςημαντικότερεσ διαφορέσ μεταξύ Μ και Ο εντοπίζονται ςτα βιβλία Ἔξοδοσ και Δευτερονόμιον. Ειδικότερα, ςτην ενότητα Εξο το ελληνικό κείμενο είναι ςε οριςμένα ςημεία εκτενέςτερο του εβραΰκού, ενώ κάποια εδάφια βρίςκονται ςε άλλη θέςη. Επίςησ, το ελληνικό κείμενο του Δευ 6:1-4 διαφέρει ςε οριςμένα ςημεία από το αντίςτοιχο εβραΰκό, ενώ μετά το Δευ 32:43 προςτίθενται από το Ο έξι επιπλέον ςτίχοι που δεν υπάρχουν ςτο Μ. Περιεχόμενο Η Πεντάτευχοσ περιέχει μια πολυεπίπεδη αφήγηςη που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου από τον Θεό και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή. Η αφήγηςη αυτή διανθίζεται με πλήθοσ νομικών διατάξεων που καλύπτουν όλο το φάςμα των ανθρώπινων δραςτηριοτήτων, αλλά και με ποιητικά κείμενα, θρύλουσ, γενεαλογικούσ καταλόγουσ, κλπ. Αναλυτικά το περιεχόμενο των επιμέρουσ έργων που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο έχει ωσ εξήσ: 1. Γένεςισ: κεφ. 50 Σο βιβλίο διαιρείται ςε δύο μέρη (κεφ 1 11 και 12 50), που το καθένα του έχει ωσ κύριο θέμα του μια δημιουργία: τη δημιουργία του κόςμου και τη δημιουργία του λαού του Ιςραήλ. Κόςμοσ και Ιςραήλ οφείλουν την ύπαρξή τουσ ςτον Θεό, είναι έργα του ίδιου Δημιουργού. τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή: 3

4 1:1 11:32 : Η προΰςτορία τησ ανθρωπότητασ 1:1 2:25 : Η δημιουργία του κόςμου και του ανθρώπου 3:1-24 : Η εμφάνιςη του κακού 4:1 6:4 : Η περίοδοσ από τον Αδάμ μέχρι τον Νώε 6:5 10:32 : Ο κατακλυςμόσ και η νέα αύξηςη τησ ανθρωπότητασ 11:1-9 : Ο πύργοσ τησ Βαβέλ 11:10-32 : Η περίοδοσ από τον ημ μέχρι τον Αβραάμ 12:1 50:26 : Η ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ 12:1 25:18 : Η ιςτορία του Αβραάμ 25:19 35:29 : Η ιςτορία του Ιςαάκ και του Ιακώβ 36:1-43 : Οι απόγονοι του Ηςαύ 37:1 45:28 : Η ιςτορία του Ιωςήφ και των αδελφών του 46:1 50:26 : Η εγκατάςταςη του Ιακώβ και των γιων του ςτην Αίγυπτο α) Η προΰςτορία τησ ανθρωπότητασ (1:1 11:32): Σο πρώτο μέροσ του βιβλίου ςυγκροτείται από διάφορεσ αφηγήςεισ που αναφέρονται ςε επειςόδια τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ, ςυνδεδεμένεσ μεταξύ τουσ με γενεαλογικούσ καταλόγουσ, ώςτε να προκύπτει μια ενιαία περιγραφή τησ πορείασ του ανθρώπου από τη δημιουργία μέχρι την εποχή του γενάρχη των Ιςραηλιτών, Αβραάμ. Η ενότητα αρχίζει με δύο αφηγήςεισ που περιγράφουν, με διαφορετικό η καθεμιά τρόπο, τη δημιουργία του κόςμου και του ανθρώπου από τον Θεό (1:1 2:4 α και 2:4 β -25) και ςυνεχίζεται με την περιγραφή τησ πρώτησ επανάςταςησ του ανθρώπου κατά του Θεού (βρώςη του καρπού τησ γνώςησ) που είχε ωσ αποτέλεςμα την εμφάνιςη του κακού ςτον κόςμο (3:1-24). Ακολουθεί μια ςυνοπτική παράςταςη τησ πορείασ τησ ανθρωπότητασ, κυρίωσ με την παράθεςη γενεαλογικών καταλόγων, που καλύπτει την περίοδο από τον Αδάμ μέχρι τον Νώε (4:1 5:32). Η πορεία αυτή καταλήγει ςε μια νέα επανάςταςη (αφύςικοι γάμοι των υιών του θεού με τισ θυγατέρεσ των ανθρώπων ) του ανθρώπου κατά του Θεού (6:1-4), που είχε ωσ ςυνέπεια τον μεγάλο κατακλυςμό (6:5 8:22). Ακολουθεί η περιγραφή τησ νέασ απαρχήσ του ανθρώπινου γένουσ (9:1-29) και τησ αύξηςησ τησ ανθρωπότητασ (10:1-32). Η ενότητα ολοκληρώνεται με την περιγραφή μιασ ακόμη επανάςταςησ (οικοδομή του πύργου τησ Βαβέλ) του ανθρώπου κατά του Θεού που είχε ωσ αποτέλεςμα τη διάςπαςη τησ ανθρώπινησ κοινωνίασ (11:1-9) και με την παράθεςη ενόσ καταλόγου των απογόνων του γιου του Νώε, ημ, που φτάνει μέχρι τον γενάρχη των Ιςραηλιτών, Αβραάμ (11:10-32). β) Η ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ (12:1 50:26): Σο δεύτερο μέροσ του βιβλίου αφηγείται την ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ με τη μορφή τησ εξιςτόρηςησ διάφορων επειςοδίων από την οικογενειακή ιςτορία τριών γενεών (Αβραάμ - άρρα, Ιςαάκ - Ρεβέκκα, Ιακώβ - Λεία / Ραχήλ). 4

5 Ο Αβραάμ επιδεικνύει απόλυτη πίςτη και υπακοή ςτο θείο θέλημα και ο Θεόσ κάνει μαζί του μια νέα αρχή από τον άνθρωπο αυτόν θα προέλθει ένασ λαόσ, ο οποίοσ θα καταςτεί φορέασ τησ θείασ ευλογίασ προσ όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ, με ςκοπό την τελική πλήρη αποκατάςταςη των ςχέςεων Θεού και ανθρώπου (12:1-9). Ακολουθεί η περιγραφή διάφορων επειςοδίων τησ ζωήσ του Αβραάμ που εκτυλίςςεται ςτο νότιο τμήμα τησ Χαναάν. Ενώ ο χώροσ δραςτηριότητασ τησ τρίτησ γενιάσ είναι ο βορράσ, η δεύτερη γενιά ςυνδέει τουσ δύο χώρουσ, αντικατοπτρίζοντασ έτςι τη γεμάτη εντάςεισ ιςτορία των δύο εβραΰκών βαςιλείων, καθώσ και τισ ςυγγενικέσ τουσ ςχέςεισ με τα γειτονικά βαςίλεια των Αραμαίων, Αμμωνιτών, Μωαβιτών και Εδωμιτών. Κατά ανάλογο τρόπο, η ιςτορία του Ιωςήφ που περιγράφεται ςτα κεφ και αφηγείται μια δραματική διαμάχη μεταξύ των αδελφών ςτην οικογένεια του Ιακώβ, προβάλλει τη ςυμφιλίωςη ωσ πολιτικό πρόγραμμα για την επιβίωςη του Ιςραήλ. ημείο τησ επέμβαςησ του Θεού για τη δημιουργία του λαού αυτού αποτελεί το γεγονόσ ότι ο Αβραάμ και η γυναίκα του άρρα αποκτούν, ςε βαθιά γεράματα και αντίθετα προσ κάθε φυςικό κανόνα, το μοναχογιό τουσ Ιςαάκ. Αλλά και η ςυνέχεια τησ ιςτορίασ δείχνει καθαρά τη ςυνεχή επέμβαςη και φροντίδα του Θεού προσ υπέρβαςη των αρνητικών για την πραγματοποίηςη των ςχεδίων του καταςτάςεων: ο Ιςαάκ οδηγείται ςτο θυςιαςτήριο, αλλά ςώζεται, ο Ιακώβ αυτοεξορίζεται ςτη Χαρράν, αλλά επιςτρέφει, ο Ιωςήφ πωλείται ωσ δούλοσ ςτην Αίγυπτο, αλλά ανέρχεται ςε ανώτατο αξίωμα και ςώζει τα αδέλφια και τον πατέρα του. 2. Έξοδοσ: κεφ. 40 Σο βιβλίο διαιρείται ςε τρία κύρια μέρη (κεφ :11 και 24:12 40), από τα οποία το πρώτο αναφέρεται ςτην απελευθέρωςη των Ιςραηλιτών από τη δουλεία τησ Αιγύπτου υπό την ηγεςία του Μωυςή και ςτην πορεία τουσ προσ το όροσ ινά, το δεύτερο ςτη ςύναψη τησ Διαθήκησ μεταξύ Θεού και Ιςραήλ και το τρίτο ςτην οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ. τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή: 1:1 18:27 : Η απελευθέρωςη του Ιςραήλ από την Αίγυπτο 1:1-21 : Η δουλεία τησ Αιγύπτου 2:1-25 : Η γέννηςη και η πρώτη περίοδοσ τησ ζωήσ του Μωυςή 3:1 4:31 : Η αποκάλυψη του Θεού (φλεγόμενη βάτοσ) και η κλήςη του Μωυςή 5:1 11:10 : Αντιπαράθεςη Μωυςή και Ααρών προσ τον φαραώ (10 πληγέσ) 12:1 13:22 : Σο πάςχα και η έξοδοσ από την Αίγυπτο 14:1 15:21 : Η διάβαςη τησ Ερυθράσ Θάλαςςασ και η Ωδή του Μωυςή 15:22 18:27 : Η πορεία από την Ερυθρά Θάλαςςα προσ το ινά 19:1 24:11 : Ο Νόμοσ και η Διαθήκη 24:12 40:38 : Η οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ 5

6 Σόςο η έξοδοσ από την Αίγυπτο όςο και τα γεγονότα που ακολούθηςαν κατανοήθηκαν από τουσ Ιςραηλίτεσ ωσ ςυνέπεια τησ ςωτηριώδουσ επέμβαςησ του Θεού. Με τη Διαθήκη που ςυνομολογείται ςτο ινά καθορίζεται η ειδική ςχέςη με την οποία ςυνδέεται ο Θεόσ με τον λαό του. Ο Θεόσ εξέλεξε τον Ιςραήλ ωσ λαό του, ωσ δική του περιουςία, τον απελευθέρωςε από την αιγυπτιακή ςκλαβιά, τον προςτάτευςε κατά την πορεία του ςτην έρημο και θα του χαρίςει χώρα. Ο Ιςραήλ από την πλευρά του οφείλει να ανταποκριθεί ςτα όςα έκανε ο Θεόσ γι αυτόν με μια ανάλογη ςυμπεριφορά, η οποία καθορίζεται από τον Νόμο τησ Διαθήκησ (το γνωςτότερο τμήμα του αποτελεί ο Δεκάλογοσ) και ανάλογη προςφορά λατρείασ ςτον Θεό. Η ςχέςη αυτή δεν είναι βέβαια αδιατάρακτη. Οι Ιςραηλίτεσ αθετούν από την πρώτη ςτιγμή τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ (λατρεία χρυςού μόςχου), ο Θεόσ όμωσ παραμένει πιςτόσ ς αυτήν, τουσ ςυγχωρεί και την ανανεώνει. 3. Λευιτικόν: κεφ. 27 Σο περιεχόμενο του βιβλίου ςυνιςτά μια ςυλλογή λεπτομερών θυςιαςτικών τυπικών, καθώσ και διατάξεων για τα καθήκοντα του ιερατείου. Αν και για τον ςύγχρονο άνθρωπο τα περίπλοκα τελετουργικά φαίνονται ξένα ή και, ωσ ένα βαθμό, βάρβαρα, για τουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ είχαν μεγάλη ςημαςία, γιατί προςέφεραν τη δυνατότητα αποκατάςταςησ των ςχέςεων που διαταράςςονταν με την αμαρτία. Η ςφαγή του ζώου από τη μια μεριά εκφράζει τον μη αναςτρέψιμο χαρακτήρα τησ βλάβησ που προκλήθηκε με την αμαρτία, καθώσ πάντα παραμένει ένασ πόνοσ και η αποκατάςταςη δεν μπορεί να είναι πλήρησ, και από την άλλη δηλώνει την ετοιμότητα του ανθρώπου να κάνει μια νέα αρχή, προςφέροντασ κάτι από την περιουςία του, χάνοντασ δηλαδή ένα μέροσ από τη δύναμή του, η κατάχρηςη τησ οποίασ ςυνιςτά την αμαρτία. Εκτόσ από τισ διατάξεισ που αφορούν κυρίωσ το ιερατείο, ςτο βιβλίο περιέχονται και διατάξεισ για τον λαό, προκειμένου αυτόσ να αποκτήςει την απαιτούμενη για τη ςυμμετοχή ςτη λατρεία του Θεού καθαρότητα. τισ διατάξεισ αυτέσ περιλαμβάνονται απλοί κανόνεσ υγιεινήσ και διατροφήσ, αλλά και νόμοι που ρυθμίζουν τη ςυμπεριφορά των ανθρώπων απέναντι ςτουσ ςυνανθρώπουσ τουσ (πρβλ 19,18). Παρά τον πρακτικό χαρακτήρα των παραπάνω διατάξεων, ςτόχοσ τουσ είναι να βοηθήςουν τον λαό του Θεού να αποφύγει την πτώςη του ςτην ειδωλολατρία. τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή: 1 7 : Θυςιαςτικά τυπικά 8 10 : Η καθιέρωςη του ιερατείου : Διατάξεισ καθαρότητασ 16 : Η Ημέρα του Εξιλαςμού : Ο Νόμοσ τησ Αγιότητασ 27 : Διατάξεισ για την εξαγορά των αφιερωμάτων Η ένταξη των τελετουργικών διατάξεων ςτο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ εξόδου και τησ ερήμου έχει ιδιαίτερη θεολογική ςημαςία. Ο Ιςραήλ δεν γνωρίζει 6

7 τον Θεό μέςα από μυθικέσ αφηγήςεισ ή φιλοςοφικέσ αναζητήςεισ, αλλά μέςα από την εμπειρία των θείων ενεργειών ςτην ιςτορία του. Οι Ιςραηλίτεσ δεν καλούνται να λατρέψουν τον Θεό για κάποια μυθικά κατορθώματά του ςτο αρχέγονο παρελθόν, αλλά για ςυγκεκριμένεσ επεμβάςεισ του μέςα ςτην πρόςφατη ιςτορία τουσ. Έτςι, με τη ςτερεότυπη επανάληψη τησ φράςησ Εγώ είμαι ο Κύριοσ (18:4,5,6 19:10,14,16,18 κ.ά.) μετά από κάθε εντολή, ο Θεόσ δεν εμφανίζεται ςαν τυραννικόσ δυνάςτησ, η ακρόαςη του ονόματοσ του οποίου προκαλεί τρόμο ςτουσ υπηκόουσ του και υπαγορεύει υποταγή, αλλά ωσ γνωςτόσ φίλοσ και ςυμπαραςτάτησ που ζητάει από τουσ ανθρώπουσ μια ανάλογη με τη δική του ςυμπεριφορά. Αν και για τον χριςτιανικό κόςμο το ςύνολο ςχεδόν των θυςιαςτικών διατάξεων του Λευιτικού αποτελεί μόνον τύπο τησ τέλειασ και μοναδικήσ θυςίασ του Ιηςού Χριςτού (πρβλ Εβρ κεφ 7 10), η βαςική αρχή του βιβλίου: Εγώ, ο Κύριοσ ο Θεόσ ςασ, είμαι άγιοσ, γι αυτό οφείλετε να είςτε άγιοι (19,2) διατηρεί την αιώνια ιςχύ τησ. 4. Αριθμοί: κεφ. 36 Σο περιεχόμενο του βιβλίου καλύπτει περίοδο ςαράντα ετών, κατά τη διάρκεια των οποίων ο λαόσ του Θεού περιπλανιέται ςτην έρημο. την αφήγηςη, που ςυνεχίζει την ιςτορία από το τέλοσ του βιβλίου τησ Εξόδου, εντάςςονται και διατάξεισ τελετουργικού και ηθικού χαρακτήρα, που ςυμπληρώνουν τη νομοθεςία του ινά ή προετοιμάζουν την εγκατάςταςη ςτη Χαναάν. Μετά την αναχώρηςη από την περιοχή του όρουσ ινά, οι Ιςραηλίτεσ πορεύονται μέςα από την έρημο προσ τα νότια ςύνορα τησ Γησ τησ Επαγγελίασ. Όταν όμωσ πληροφορούνται από τουσ καταςκόπουσ τουσ για την οχύρωςη των πόλεων και τη δύναμη των κατοίκων τησ χώρασ, χάνουν το θάρροσ τουσ και την εμπιςτοςύνη τουσ ςτη θεία βοήθεια. Μια προςπάθεια, μάλιςτα, μερίδασ του λαού να ειςβάλει ςτη χώρα από τον νότο, βαςιςμένη ςτισ δικέσ τησ δυνάμεισ και ενάντια ςτη θέληςη του Θεού, καταλήγει ςε αποτυχία. Αυτή η έλλειψη πίςτησ ςτον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την παράταςη τησ παραμονήσ των Ιςραηλιτών για μια γενιά ςτην έρημο, εκτόσ των ορίων τησ Χαναάν. Οι περιπλανήςεισ και οι ταλαιπωρίεσ τησ ερήμου αποθαρρύνουν ςυχνά τουσ Ιςραηλίτεσ και προκαλούν διαμαρτυρίεσ που φτάνουν μέχρι την αμφιςβήτηςη τησ αυθεντίασ των ηγετών τουσ. Παρ όλα αυτά, ο Θεόσ δεν εγκαταλείπει τον λαό του και τον οδηγεί τελικά, υπερβαίνοντασ όλα τα εμπόδια και τισ αντιξοότητεσ, ςτα ανατολικά όρια τησ Χαναάν. Η δομή του βιβλίου εμφανίζει την εξήσ μορφή: 1 4 : Απογραφή του λαού 5 6 : Νόμοι και διατάξεισ 7 : Προςφορέσ των αρχηγών των φυλών 8 : Οδηγίεσ για τουσ Λευίτεσ 9 10 : Ο εορταςμόσ του πάςχα και η αναχώρηςη 7

8 11 14 : Η πορεία από το ινά μέχρι τα νότια όρια τησ Χαναάν : Θυςιαςτικέσ διατάξεισ - Καθήκοντα και δικαιώματα των Λευιτών : Η πορεία από την Κάδη μέχρι τα ανατολικά όρια τησ Χαναάν 26 : Νέα απογραφή του λαού : Πρόςθετεσ οδηγίεσ και διατάξεισ : Κατάκτηςη και διανομή τησ ανατολικά του Ιορδάνη χώρασ 33 : Αναςκόπηςη τησ πορείασ από την Αίγυπτο μέχρι τη Μωάβ : Οδηγίεσ πριν από την είςοδο ςτη Χαναάν Η ςύνθεςη των διάφορων παραδόςεων γύρω από μεμονωμένα επειςόδια τησ ερήμου ςε μια ενιαία αφήγηςη, ςύμφωνα με την οποία οι Ιςραηλίτεσ, αν και φτάνουν ςτα όρια τησ Χαναάν, αναγκάζονται να παραμείνουν ςτην έρημο, επειδή χάνουν την εμπιςτοςύνη τουσ ςτη δύναμη του Θεού, εξυπηρετεί τον βαςικό ςτόχο του έργου: Όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο, έτςι και η είςοδοσ ςτη Χαναάν δεν θα είναι επίτευγμα τησ δύναμησ και τησ γενναιότητασ των Ιςραηλιτών, αλλά ςυνέπεια τησ πίςτησ τουσ ςτον Θεό, ο οποίοσ ευεργετεί το λαό του. 5. Δευτερονόμιον: κεφ. 34 Ευςεβείσ κύκλοι, επηρεαςμένοι από το κήρυγμα των προφητών, ςυγκεντρώνουν, επεξεργάζονται και επανερμηνεύουν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ, για να αντιμετωπίςουν, παραμένοντασ πιςτοί ςτο πνεύμα τησ μωςαΰκήσ νομοθεςίασ, τισ νέεσ προκλήςεισ που δέχεται ο λαόσ ςτη Χαναάν και κυρίωσ τον κίνδυνο τησ πτώςησ ςτην ειδωλολατρία. Πρόκειται για έναν απολογιςμό των περιπετειών τησ ερήμου και μια διαςάφηςη τησ νομοθεςίασ του ινά, που γίνεται με τη μορφή τριών λόγων (κεφ ), τουσ οποίουσ εκφωνεί ο Μωυςήσ λίγο πριν από τον θάνατό του. Έτςι το βιβλίο χωρίζεται εύκολα ςε τέςςερισ ενότητεσ: 1:1 4:43 : Πρώτοσ λόγοσ του Μωυςή Αναςκόπηςη τησ ιςτορίασ και παραινέςεισ 4:44 28:68 : Δεύτεροσ λόγοσ του Μωυςή 5:1-21 : Επανάληψη του Δεκαλόγου 12:1 26:15 : Σο δευτερονομιςτικό Βιβλίο του Νόμου 28:1-46 : Ευλογίεσ και κατάρεσ 28:69 30:30 : Σρίτοσ λόγοσ του Μωυςή Προτροπέσ για πιςτότητα ςτη Διαθήκη και τον νόμο : Σελευταίεσ οδηγίεσ και θάνατοσ του Μωυςή 32:1-43 : Η ωδή του Μωυςή Κεντρικό θέμα του Δευτερονομίου αποτελεί ο τονιςμόσ τησ μοναδικότητασ του Θεού, από την οποία απορρέει η διδαςκαλία για την ενότητα πίςτησ, λατρείασ και ηθικήσ, καθώσ και η υποχρέωςη των Ιςραηλιτών για πιςτή τήρηςη των διατάξεων του νόμου. Ο Θεόσ εξέλεξε από αγάπη και μόνον τον Ιςραήλ ωσ λαό του και ςυνήψε μαζί του Διαθήκη. Αλλά προώπόθεςη για την πιςτότητα του Θεού ςτουσ όρουσ τησ Διαθήκησ είναι η πιςτότητα του λαού ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και 8

9 μοναδικού Θεού, ο οποίοσ λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό. Οι αρχέσ αυτέσ του Δευτερονομίου επηρέαςαν τη θρηςκευτική μεταρρύθμιςη του βαςιλιά Ιωςία ( π.χ.), όταν, ςύμφωνα με τη βιβλική αφήγηςη (Β Βα κεφ 22 23), κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ, ανακαλύφθηκε ένα βιβλίο του Νόμου, που, κατά πάςα πιθανότητα, ταυτιζόταν με τον πυρήνα του παρόντοσ έργου (12:1 26:15). Η διδαςκαλία του Δευτερονομίου ςυνοψίζεται ςτην περικοπή 6:4-9, που ςυνιςτά μέχρι ςήμερα τη βαςική ομολογία πίςτεωσ του Ιςραήλ. Σην εντολή τησ αγάπησ προσ το Θεό που περιέχεται ςτην περικοπή (6:5) θα χαρακτηρίςει ο Ιηςούσ Χριςτόσ ωσ την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Ματ 22:37-38). ύνθεςη Χρονολόγηςη Σο πρόβλημα τησ ςυγγραφήσ και τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου αποτέλεςε από την αρχαιότητα μέχρι ςήμερα αντικείμενο πολλών ςυζητήςεων. Ομόφωνα η αρχαία ιουδαΰκή και χριςτιανική παράδοςη αποδίδει το έργο ςτον Μωυςή, ενώ, επίςησ ςχεδόν ομόφωνα, η ςύγχρονη έρευνα το θεωρεί προΰόν μεταγενέςτερησ ςύνθεςησ αρχαίων προφορικών και γραπτών παραδόςεων, που πιθανότατα ςυνέβη μετά τη βαβυλώνια αιχμαλωςία των Ιουδαίων, κατά την περίοδο τησ δράςησ του Έςδρα (ε π.χ. αιώνασ). Αν και εντελώσ αντίθετεσ οι δύο αυτέσ απόψεισ, δεν θα πρέπει να θεωρηθούν αντικρουόμενεσ μεταξύ τουσ, διότι τα κριτήρια προςέγγιςησ του προβλήματοσ από την αρχαία παράδοςη και τη ςύγχρονη έρευνα είναι διαφορετικά. Αναλυτικότερα, τον ρόλο του Μωυςή ωσ ςυγγραφέα υπαινίςςεται η ίδια η Πεντάτευχοσ, αποδίδοντασ ςε αυτόν τη ςυγγραφή οριςμένων περικοπών τησ. Έτςι, ςτο βιβλίο Έξοδοσ αναφέρεται ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη των Ιςραηλιτών κατά των Αμαληκιτών ο ίδιοσ ο Θεόσ προέτρεψε τον Μωυςή: «Κατάγραψε ςε ένα βιβλίο αυτό το περιςτατικό, για να μην ξεχαςτεί» 196. το ίδιο έργο αναφέρεται επίςησ ότι μετά από την κάθοδό του από το όροσ ινά: Ο Μωυςήσ κατέγραψε όλουσ τουσ λόγουσ του Κυρίου 197, ενώ λίγο παρακάτω για άλλη μια φορά προτρέπεται ο Μωυςήσ από τον Θεό: «Γράψε αυτά τα λόγια, γιατί με βάςη αυτά τα λόγια θα ςυνάψω διαθήκη μαζί ςου και με τουσ Ιςραηλίτεσ» 198. Ανάλογεσ αναφορέσ περιέχονται και ςτα βιβλία Ἀριθμοί 199 και Δευτερονόμιον 200. Με βάςη τα χωρία αυτά επικράτηςε, όπωσ προκύπτει από μεταγενέςτερα έργα τησ Βίβλου (π.χ. Μαλ 3:22 Νεε 8:1), πολύ νωρίσ ςτον ιουδαΰςμό η άποψη ότι ο Μωυςήσ υπήρξε ο ςυγγραφέασ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου και την ίδια άποψη 196 Εξο 17: Εξο 24:4 198 Εξο 34: : :44 31:9,22,24 32:45 9

10 διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (π.χ. Λου 24:44 Ιωα 1:46 5:45-47 Ρωμ 10:5). Κατά τη χριςτιανική, μάλιςτα, περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ, ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του γραφέα. Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ, ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι «περιφρονεί τον λόγο του Κυρίου όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό. Όμωσ, ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό, αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο, ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή, περιφρονεί τον λόγο του Κυρίου 201. Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ. Σο Σαλμούδ παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β μ.χ. αιώνα πάνω ςτο ζήτημα αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ Πεντατεύχου, που αναφέρονται ςτον θάνατό του. Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον διάδοχο του Μωυςή, ςτον Ιηςού του Ναυή, ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ 202. Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ Πτολεμαίοσ, που έζηςε τον ίδιο αιώνα, διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα: ςτο έργο του Μωυςή, των πρεςβυτέρων και του Θεού. Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (π.χ. ο νόμοσ για το διαζύγιο πρβλ Δευ 24:1 και Ματ 5:31-32). τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ μ.χ. αιώνα, ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο του Μωυςή (Δευ 34:5-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την παντοδυναμία του Θεού (όπωσ π.χ. ςτο Γεν 18:21, όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ διδαςκαλίασ του Μωυςή. Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α μ.χ. χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο του Μωυςή, η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα. το Βαβυλωνιακό Σαλμού δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ Ιςραηλίτεσ, αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ 203. Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ 201 Sanhedrin 99a. 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara, Sanhedrin 21b,22a (πρβλ. Mishna, Sanhedrin 2,14). Πρβλ. επίςησ Sukka 20a, όπου αναφέρεται ότι ο Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι. Βλ. επίςησ Joma 69b, Megilla 10b. Abboth I,1. 10

11 επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ: «Πρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ 204 ἐνιαυτῶν, θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε βίβλουσ, ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ, καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ, πάλαι διαφθαρείςασ κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων ϊνενεώςατο μνήμην» 205. Παρ όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν. Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ, ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μ.χ.), ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 36:31-43, που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ, πρέπει να γράφτηκε ςε μεταγενέςτερη περίοδο. το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη: Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν: Ο Βαλάκ, ο γιοσ του Βεώρ Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ. Μελετώντασ, μάλιςτα, το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ ( π.χ.). Ο Αβραάμ ιμπν Εζρά, ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα, ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ 206, την απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί. Παρ όλα αυτά, και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ, αν και πολύ προςεκτικά διατυπωμένεσ, για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον Μωυςή. το Γεν 12:6, για παράδειγμα, αναφέρεται χαρακτηριςτικά: Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά, ςτην τοποθεςία υχέμ. Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι. χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν, παρατηρεί: «Φαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο, τότε κρύβεται εδώ κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςει». Σο μυςτικό ςυνίςταται ςτο ότι ο ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού, ενώ μέχρι την εποχή του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ Βα 9:16). ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ «καὶ ἔγραψε Μωυςῆσ» (Εξο 24:4 Αρι 33:2 και κυρίωσ Δευ 31:9) και «πέραν τοῦ Ἰορδάνου» (Δευ 1:1) και δίνει ςτουσ αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή: «Αν κατανοείσ το μυςτικό τουσ, θα αναγνωρίςεισ την αλήθεια». την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ' πρόςωπο για τον εαυτό του, ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του 204 Ενν. τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ π.χ. αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγύπτου. 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ, PG 80,864Α. 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ

12 Ιορδάνη, πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη, όπου ο Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ. Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ ( μ.χ.) διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ «να χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςό». Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία, όπωσ καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον, καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντ αὐτῶν, ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ, ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ 207, Ή καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου. καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρ καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ. Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόν οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ, οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ. καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασ καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208, τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή 209. Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα, καθώσ ςε πλήθοσ περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο 210. Όταν, για παράδειγμα, ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό, οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ Βα 8:65) και η επόμενη μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β Πα 7:10). ύμφωνα όμωσ με το Λευ 23:27, τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του Εξιλαςμού. Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη ςημερινή του μορφή). την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να προςφερθεί μόνο ςτον τόπο ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ 211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κ.ά.) Παρ όλα αυτά, ςτα Ιςτορικά Βιβλία τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται 207 Δευ 2: Δευ 34: Πρβλ επίςησ Λευ 18:24-30, που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν. 210 ε κάποιεσ περιπτώςεισ, αντίθετα, γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο. Έτςι, η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 11:29εξ), εκπληρώνεται από τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 8:30εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη ςχετική εντολή του Δευ 24:16 «οὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων, καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρων» (Δ Βα 14:6). 211 Δευ 12:11 12

13 προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα, όπωσ ο Γεδεών, ο αμουήλ και ο Ηλίασ. Σο Δευ 20:19 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ πολεμικέσ επιχειρήςεισ, όμωσ ςύμφωνα με το Δ Βα 3:19 ο προφήτησ Ελιςαίοσ προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ. Ακόμη πιο αντιφατικέσ, ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο, είναι οι οδηγίεσ του Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 48) Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα τραπέζια (Ιεζ 40:38εξ), ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο. Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του πρώτου μήνα (Ιεζ 45:20), για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην Πεντάτευχο. Ο καθοριςμόσ, τέλοσ, τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών, καθώσ ςτο Αρι 28:11 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια, ένα κριάρι και εφτά χρονιάρικα αρνιά, ενώ ςτο Ιεζ 46:6 για ένα μοςχάρι, έξι αρνιά και ένα κριάρι. Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα, ότι η Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο. Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα. το Γεν 17:17 αναφέρεται ότι η γυναίκα του Αβραάμ, άρρα, ήταν ενενήντα χρονών, ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του. ύμφωνα με το Γεν 37:2 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και, κατά το Γεν 41:46, τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ. Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν 41:47) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 45:6). Έτςι, ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια. το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 38:1) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε, απόκτηςε τρεισ γιουσ, από τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και πέθαναν, ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38), από τουσ οποίουσ ο ένασ, ο Φαρέσ, έκανε επίςησ δύο παιδιά (Γεν 46:12). Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα. Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ 10:3 από τον Μωυςή, ενώ κατά το Εξο 38:1 από τον Βεςελεήλ. ύμφωνα με το Εξο 40:21 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή, η οποία κατά το Αρι 2:17 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου, ενώ ςύμφωνα με το Αρι 10:33 η Κιβωτόσ προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ. Κατά το Αρι 13:1-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού, ενώ κατά το Δευ 1:22 ύςτερα από απαίτηςη του λαού. Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι 33:37-38 ςτο όροσ Ωρ, ενώ ςύμφωνα με το Δευ 10:6 ςτη Μιςαδαί (εβρ. Μοςερά). 13

14 Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο. Η δημιουργία του κόςμου, για παράδειγμα, περιγράφεται ςτο Γεν 1:1 2:4 α (όπου τα ζώα δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 2:4 β -25 (όπου ο άνδρασ δημιουργείται πριν από τα ζώα). Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία οριςμένων τόπων, όπωσ π.χ. τησ Βηρςαβεέ (Γεν 21:22εξ και 26:23εξ) ή προςώπων, όπωσ π.χ. του Ιακώβ (Γεν 32:29 και 35:10). Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο, ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του ίδιου πράγματοσ. Η παλλακίδα του Αβραάμ, Άγαρ, διώκεται δύο φορέσ από τη άρρα (Γεν 16 και 21:9εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε μια πηγή ςτην έρημο. Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά, αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του Θεού (Γεν 12:10-20 και 20). Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη γυναίκα του Ιςαάκ, την Ρεβέκκα (Γεν 26:7εξ). Οι κατάλογοι των απογόνων του Κάιν (Γεν 4:17εξ) και του Καινάν (Γεν 5:12εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου. Αυτά τα παραδείγματα, και πλήθοσ άλλων, οδήγηςαν τουσ ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ. Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ. Έτςι ςτην αφήγηςη για τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 6:5-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να μπει ςτην κιβωτό (Γεν 6:18-20 και 7:1-3), αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ καθαρού ζώου μαζί του, ενώ την πρώτη μόνο ένα. την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ εμπόρουσ (Γεν 37:25,27,28 και 39:1) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 37:28 και 36). Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 37:26), ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 37:22). Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα, ότι, ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ, δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ, προερχόμενεσ από δύο διαφορετικέσ πηγέσ, ςυνενώθηκαν, ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία, ςε μία. Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο, οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ. Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή, που ςτη ςυνέχεια θα παρουςιαςτεί ςυνοπτικά. Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει «τισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ Γενέςεωσ». Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ, διατύπωςε την υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ, κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα. Απέμενε, μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ, ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων, που το 14

15 μοίραςε ςε υποπηγέσ. Έτςι, κατέταςςε π.χ. την ιςτορία για την αποπομπή τησ Άγαρ του Γεν 16 ςτην «Γιαχβική πηγή» και εκείνη του Γεν 21 ςτην «Ελοχιμική». Σο 1805 ο W.M.L. de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από άλλο ςυγγραφέα. Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη. Εκφράςεισ, όπωσ «τὴν γῆν, ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοι» ή «ἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςου» επαναλαμβάνονται ςυνέχεια. Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ό,τι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 13,7 λέξεισ). Ο Η. Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ελοχιμικά μέρη τησ Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ (π.χ. Γεν 1, όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (π.χ. Γεν 20:1-17). Παραπέμποντασ ςτισ δύο ελοχιμικέσ παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ (Γεν. κη' και λε' 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν. λβ' και λε' 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ελοχιμιςτέσ ςυγγραφείσ. Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J, την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία, που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή, με το γράμμα Ρ (από τη λέξη priest, ιερέασ, εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η άλλη με το γράμμα Ε. ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα. Σο Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ), για παράδειγμα, μπορεί να αποδοθεί ςτην J, το Γεν 21:8-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου τησ άρρασ) ςτην Ρ. ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ, όπωσ π.χ. ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 6:5 9:17), απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ, γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο διαφορετικέσ πηγέσ. Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 7:16, που ςτο πρώτο ημιςτίχιο χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ), ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J). Ακόμη περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ, η οποία, εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό, είναι δυνατή μόνο με βάςη τη διαφορά ύφουσ. Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ Πεντατεύχου, γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα. Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου δύο φορέσ ανά κεφάλαιο, ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια. Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 3:13εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 6:2εξ) ότι το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα, όταν ο Μωυςήσ κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο. Παρ όλα αυτά, επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ 15

16 Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J, Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο, όπωσ αναφέρθηκε, προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ τρεισ πηγέσ. Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν από τη D. το Δ Βα 22:3εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ βαςιλείασ του Ιωςία (622/21 π.χ.) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το «Βιβλίον του Νόμου», που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη. Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ «ςτρατιάσ τον ουρανού», κατέςτρεψε τα «υψηλά» και αναγνώριςε ωσ μοναδικό νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα. Σα μέτρα αυτά επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον, το οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 4:19 17:3). Ο χρόνοσ ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα, γιατί η λατρεία τησ «δυνάμεωσ/ςτρατιάσ του ουρανού» (Δ Βα 21:2-9 Β Πα 33:2-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή ( π.χ.) και ακόμη γιατί παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ' π.χ. αιώνα. Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια δυςκολότερη, αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen 212 κατέληξαν ςε ένα κατ αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα. Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ. Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη διάφορων ιερών, που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (π.χ. Χεβρών, Βαιθήλ κλπ). Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν, όπωσ κατά την εποχή τησ D, παράνομα κέντρα λατρείασ. Αντίθετα μάλιςτα, η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ «οίκοσ του Θεού» και «πύλη του ουρανού». Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή, κατά την οποία, όπωσ μαρτυρούν τα Ιςτορικά Βιβλία τησ Παλαιάσ Διαθήκησ, προφήτεσ, βαςιλιάδεσ και άλλα πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ. Η χρονική ςχέςη ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ. Η Ε εμφανίζει μια πιο εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J. Ο άγγελοσ π.χ. απευθύνεται, ςύμφωνα με την J, ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 16:7), ενώ κατά την Ε από τον ουρανό (Γεν 21:17). Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ, όταν βριςκόταν ςτην υπηρεςία του πεθερού του, θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 30:29εξ), ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 31:9εξ). Έτςι, η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι /θ και τησ Ε κατά τον η π.χ. αιώνα. 212 Κυρίωσ το έργο του: Prolegomena zur Geschichte Israels, Berlin , ςελ. 346,

17 Πριν από τον Wellhausen η Ρ, εξαιτίασ των πολλών αριθμών, ονομάτων και λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει, θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή. Ο Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο, τη κηνή. Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D. Εκτόσ αυτού, οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια του βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ αρχέσ του σ π.χ. αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ. Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ και ε π.χ. αιώνα. χετικά με τουσ αριθμούσ, τα ονόματα κλπ, ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι αποτελούν απλά ςχήματα, που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή φανταςία. ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω, η Πεντάτευχοσ, ςτην ολοκληρωμένη μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά επεξεργαςίεσ, δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 π.χ. κατά τη ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8. Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει, φυςικά, κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου. Ο Wellhausen θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα, το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή. Έτςι, θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε, παρά εκείνη την οποία ςτην πραγματικότητα περιέγραφε. Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο, για παράδειγμα, αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η π.χ. αιώνα. Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ, μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ. Εξο 32:4 β με Γ Βα 12:28 β ) 213. το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία. Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια: «Ἐχέτω ὑμῖν, ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ, καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίου;» (Αρι 16:3). Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ θεωρείται η Ρ. τη D οι ιερείσ ονομάζονται «Λευίτεσ» ή «γιοι του Λευί», χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών. Αντίθετα ςτην Ρ (ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 4) οι ιερείσ ονομάζονται «γιοι του Ααρών», ενώ οι υπόλοιποι Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό. Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ π.χ. αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ 213 Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι, ςύμφωνα με το Εξο 32:4, ο Ααρών, αν και καταςκευάζει ένα μόνο μοςχάρι, απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που, ςύμφωνα με το Γ Βα 12:28, απευθύνθηκε ςτουσ Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ, ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια: «Αυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτο». 17

18 ιερείσ, ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών. Η πρακτική αυτή αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ, όπου το ιερατικό αξίωμα περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ, που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών. Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό, ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω, να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ, παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ διαμορφώθηκαν. Αυτή η εποχή, όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen, προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή αεροφωτογραφία 214. Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ. Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ, ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ. Όμωσ, αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή, η εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών. ύντομα ανακαλύφθηκαν επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή. Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26). Η Ε, αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό, χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (π.χ. Εξο κεφ 13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ. Η D απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ ίδιεσ φράςεισ (πρβλ) 215. Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ ςτο Γεν 26:34 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ, κατά το Γεν 28:9 προςτίθεται ς αυτέσ και η Μαελέθ, ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν 36:1εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά, Ελιβεμά και Βαςεμμάθ. Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα διαίρεςη των πηγών. Έτςι, η πηγή J, για παράδειγμα, χωρίςτηκε ςε J 1 και J 2. H J 1 θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L (Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή). Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ, κάθε μια από τισ οποίεσ θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία. Η επικρατέςτερη διάκριςη είναι ςε P g (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και P s (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ). Η P s διακρίνεται ςτη ςυνέχεια 214 ό.π. ςελ Πρβλ Δευ 6:6-9: καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα, ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον, ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςου καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσ καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου, καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςου καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν. με Δευ 11:18-20: καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶν καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν, καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶν καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσ καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν. 18

19 ςε Ρ o (Θυςιαςτικοί Νόμοι, Λευ κεφ 1 7) Ρ r (Διατάξεισ Καθαρότητασ, Λευ κεφ 11 15), P h (Νόμοσ τησ Αγιότητασ, Λευ κεφ 17 26) κλπ. Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ, γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν αδύνατη. Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου, ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ πηγέσ. Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που ςυνθέτουν την Πεντάτευχο, όπωσ τα ποιήματα, τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ αφηγήςεισ. Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman Gunkel, ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ για τη νέα μορφή έρευνασ. Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη ότι πολλέσ αφηγήςεισ, νομικέσ ςυλλογέσ, ποιήματα, κλπ άρχιςαν να διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ. Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ λαών. Η μελέτη των κειμένων αυτών, ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ, απέδειξε ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ, που είναι πολύ αρχαιότερα από τον υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ προώποθέτουν ένα άλλο, αρχαιότερο, επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ. Έτςι, διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών. Οι J, Ε, D, και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ, αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ. Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ: Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων ηρώων. Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά γεγονότα, όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο. Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τέτοια ςύνθεςησ είναι η Ωδή του Μωυςή και τησ Μαριάμ ςτο Εξο 15:1-21. υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά εξουςιοδοτημένα γι αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών ςυνάξεων. Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 24:2-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105. Ο νόμοσ, ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ εκδήλωςησ των θείων ενεργειών, υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών ςτο λαό, γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο. 19

20 Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων, όπωσ ιερέων, γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών, όπωσ τησ Βαιθήλ, τησ ηλώ κλπ. Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ, που την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι. Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε. Η καταγραφή όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων, οι οποίεσ ςυνέχιςαν, παράλληλα με τη γραπτή μορφή τουσ, να παραδίδονται και προφορικά. Η παράλληλη πορεία γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη καταγραφή ή και νεότερα. Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε, ύςτερα από κατάλληλη επεξεργαςία, για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ μορφή. Οι λεγόμενεσ πηγέσ, λοιπόν, τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των παραδόςεων, οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ. Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε χωρίσ αντικείμενο, εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι πηγέσ περιέχουν ςτοιχεία που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ. Η J, για παράδειγμα, θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων, αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 18:23εξ) νεότερη προςθήκη. Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ, αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 25:25εξ) προέρχεται από τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ. Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι, βέβαια, η μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ. Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών, καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών. Πρώτο βήμα προσ την κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν αποτελεί αυτοτελή πηγή, αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ ςτην J. την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan Engnell 216, ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου, χωρίσ να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ. Κατά την άποψη του, ένασ κύκλοσ μορφωμένων ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ, που από παλιά κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών, αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του δικού του παραδοςιακού υλικού. Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ, ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε. Σο έργο αυτό, που από τον Engnell ονομάςτηκε «Ρ-ςύγγραμμα», ολοκληρώθηκε τον ε 216 Critical Essays on the Old Testament, London 1970, ςελ