Υ π ά ρ χ ο υ ν α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ έ ς η θ ι κ έ ς α ξ ί ε ς ;

Transcript

1 Υ π ά ρ χ ο υ ν α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ έ ς η θ ι κ έ ς α ξ ί ε ς ; του Δημήτρη Μησουρά, θεολόγου 1. - Ο άνθρωπος είναι ηθικό ον 2. - Οι ηθικές αρχές δεν είναι υποκειμενικές 3. - Οι ηθικές αρχές δεν είναι σχετικές 4. - Οι ηθικές αρχές δεν είναι αποτέλεσμα κοινωνικής μάθησης 5. - Οι ηθικές αρχές δεν είναι ένστικτο 6. - Οι ηθικές αρχές προέρχονται από το Θεό 7. - Επίλογος Εισαγωγή Είμαι σίγουρος πως κατά την διάρκεια της προηγούμενης εβδομάδας έκανες πολλές "ηθικές" κρίσεις. Κρίσεις για το τι είναι καλό και για το τι είναι κακό. Για κάποιους ίσως σκέφτηκες πως δεν είναι σωστοί άνθρωποι, για κάποιους άλλους πως είναι σωστοί σ' αυτό το θέμα και λάθος σένα άλλο. Ίσως κάποιοι αδίκησαν εσένα η σου φέρθηκαν άσχημα η ακόμα κάποιοι να σε συκοφάντησαν. Σίγουρα σκέφτηκες γι αυτούς πως δεν έπρεπε να το κάνουν. Που βασίζονται όμως οι κρίσεις σου για το τι είναι καλό και τι είναι κακό ; Γιατί να είναι καλή η τάδε συμπεριφορά και κακή μια άλλη; Υπάρχουν απόλυτες ηθικές αρχές. Πού τις βρήκαμε; Ποιος τις έφτιαξε; Πολλοί απαντούν πως οι ηθικές αρχές είναι οι κανόνες που κάνουν την κοινωνία να δουλεύει σωστά και κατά συνέπεια είναι σχετικοί. άλλοι πως το καλό και το κακό είναι απλώς ένστικτο. Κάποιοι άλλοι λένε πως το καλό και το κακό είναι υποκειμενικό και εξαρτάται από το πως το βλέπει ο καθένας μας. Μερικοί ισχυρίζονται πως την έννοια του καλού και του κακού την διδασκόμαστε από την κοινωνία και είναι οι αποκρυσταλλωμένοι κοινωνικοί τρόποι συμπεριφοράς. Και οι απόψεις δεν σταματάνε εδώ. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μεγάλη σύγχυση πάνω στο θέμα των αξιών και η άποψη τους είναι μάλλον ένα κράμα των παραπάνω αντιλήψεων. Υπάρχει όμως και η άποψη πως υπάρχουν αντικειμενικές ηθικές αρχές. Αν αυτό είναι αλήθεια πρέπει να μπορεί να αποδειχτεί και να επιδειχθεί. Ας το αναλύσουμε: 1. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΙΝΑΙ ΗΘΙΚΟ ΟΝ Η έννοια του σωστού ή του λάθους, του ηθικά σωστού ή του ηθικά λάθους υπάρχει στον άνθρωπο κάθε κοινωνίας και φυσικά υπάρχει και σ εμάς. Δεν είναι λίγες οι φορές που επίμονα υπερασπιζόμαστε την άποψη μας για το σωστό ή το λάθος. Ζητάμε εξηγήσεις από κάποιον που μας αδίκησε η από κάποιον που δεν κράτησε την υπόσχεση του. Αντίθετα, κάποιες άλλες φορές επαινούμε κάποιον για κάποια καλή πράξη. Για παράδειγμα θεωρούμε καλό τον άνθρωπο που σέβεται τους γονείς του ή επαινούμε την τιμιότητα κάποιου άλλου. Ενεργώντας έτσι αποδεχόμαστε α) πως υπάρχουν ηθικές αρχές. Αυτό δηλώνουν οι πολλές λέξεις στο λεξιλόγιο μας όπως, καλό, κακό, δίκαιο, άδικο, τίμιος, άτιμος, ειλικρινής κλπ. Όλες αυτές οι λέξεις είναι ηθικά χρωματισμένες. Δεν έχουν κανένα νόημα αν δεν υπάρχει η έννοια της ηθικής. Μα και ο τρόπος που συμπεριφερόμαστε και αντιδρούμε στις συμπεριφορές των άλλων απέναντί μας δείχνουν πως πιστεύουμε στην ύπαρξη σωστής συμπεριφοράς. Αν π.χ. φερθούμε σε κάποιον καλά και εκείνος ανταποκριθεί στην καλοσύνη μας με κακότητα, τότε πιστεύουμε πως 1

2 είναι ένας κακός άνθρωπος. Με βάση την ηθική χαρακτηρίζουμε τον Χίτλερ ως εγκληματία. β) πως αυτές οι ηθικές αρχές ισχύουν για όλους τους ανθρώπους. Αυτό δείχνουμε όταν προσπαθούμε να υποστηρίξουμε την γνώμη μας. Λέμε σε κάποιον π.χ. πως δεν έπρεπε να αθετήσει την υπόσχεσή του. Λέγοντας αυτό παίρνουμε σαν δεδομένο ότι ο άλλος συμφωνεί πάνω στις ηθικές αρχές της ειλικρίνειας, της υπευθυνότητας και της συνέπειας. Και πράγματι εκείνος δεν προσβάλει αυτές τις αρχές αλλά προσπαθεί να δικαιολογηθεί. Οι δικαιολογίες του συνήθως προσπαθούν να δείξουν τον λόγο για τον οποίο δεν μπόρεσε να κρατήσει την υπόσχεσή του και όχι πως δεν ήθελε να την κρατήσει, πράγμα που θα ήταν ηθικά κακό. Και οι δύο λοιπόν έχουν μια κοινή βάση σωστής συμπεριφοράς. Τα ζώα μάχονται για την επικράτηση του ενός η του άλλου. Δεν υπάρχει σ αυτά η έννοια της ηθικής. Οι άνθρωποι μόνο συζητούν για να δείξουν πως έχουν δίκαιο. Και αυτές οι δικαιολογίες μας δείχνουν πόσο βαθιά είναι ριζωμένη μέσα μας η έννοια του ηθικά σωστού. γ) πως υπάρχουν πράξεις ηθικά ανώτερες από κάποιες άλλες, π.χ. το να ενδιαφέρεται κάποιος για τα παιδιά του είναι ηθικά ανώτερο από το να τα εγκαταλείπει. Η μητέρα Τερέζα σίγουρα είναι πιο ηθική από τον Χίτλερ. Η έννοια της ηθικής στηρίζεται πάνω στην ηθική ελευθερία του ανθρώπου. Δεν μιλάμε για ηθική στο δένδρο. Δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι ηθικά κακό επειδή δεν έχει την σκιά που θέλουμε. Θα ήταν εντελώς παράλογος ένας τέτοιος ισχυρισμός, διότι το δένδρο κάτω από τις συγκεκριμένες συνθήκες δεν μπορούσε παρά να είναι αυτό που είναι. Στον άνθρωπο όμως δεν συμβαίνει το ίδιο. Θα ήταν παράλογο να ισχυριστείς πως ένας βιαστή μικρών παιδιών δεν έχει καμία ευθύνη για την πράξη του, και αυτό γιατί θα μπορούσε να μην το κάνει. Ήταν ελεύθερος να αποφασίσει. Αν δεν υπάρχει η ηθική έννοια ως πραγματικότητα δεν θα μπορούσες να χαρακτηρίσεις τις ενέργειες του Χίτλερ κακές. Οι επιλογή των ενεργειών του θα ήταν τόσο ηθικά αδιάφορες όσο το να είχε αποφασίσει να παίζει βιολί αντί για πιάνο. Ο ηθικά σωστός άνθρωπος με τον ηθικά λάθος δεν θα είχανε καμία παραπάνω διαφορά, από την διαφορά που έχει ένας άνθρωπος με μαύρα μαλλιά από έναν άλλο με ξανθά. Η κοινωνία μας είναι επηρεασμένη από την υλιστική αντίληψη περί κόσμου. Κατά αυτήν δεν υπάρχει τίποτα το οποίο δεν μετριέται με κάποιο μηχάνημα. Και επειδή οι ηθικές αξίες δεν μπορούν να μετρηθούν με κάποιο μηχάνημα, όπως π.χ. ο ηλεκτρισμός, άρα δεν υπάρχουν. Εδώ υπάρχει σύγχυση για το τι μπορεί και τι δεν μπορεί να μας πει η επιστήμη. Η επιστήμη προσπαθεί να μας πει για το πώς τον πραγμάτων. Δεν μπορεί όμως να μιλήσει για το γιατί. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να διαπιστώσει τον θάνατο από έναν φόνο, δεν μπορεί όμως να μας πει γιατί έγινε ο φόνος. Επίσης είναι έξω από την σφαίρα της επιστήμης το τι οφείλει να κάνει ο άνθρωπος. Το ότι η επιστήμη δεν μπορεί να αποδείξει τις ηθικές αρχές δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν. Επειδή δεν μπορεί να αποδείξει την αγάπη της μητέρας προς το παιδί, δεν σημαίνει πως αυτή η αγάπη δεν υπάρχει. Κάποιοι, κάτω από την ίδια επιρροή, ρωτάνε πού είναι οι ηθικές αρχές για να τις δούνε.. Οι ίδιοι όμως, καθημερινά παλεύουν για τα δικαιώματα τους. Πού είδανε γραμμένα τα δικαιώματα τους. Παρ όλο που δεν τα είδανε κάπου γραμμένα πιστεύουν πως υπάρχουν. Το ίδιο συμβαίνει και με τις ηθικές αρχές. Δεν είναι κάπου γραμμένες με την υλιστική έννοια αλλά υπάρχουν μέσα στον άνθρωπο, και όπως θα δούμε στην συνέχεια υπάρχουν και τα βλέπουν όλοι οι άνθρωποι του κόσμου μας με τα μάτια που διαφέρουν από τα μάτια που κοιτάμε τον φυσικό κόσμο. Στην πραγματικότητα η ερώτηση αυτή είναι της ίδιας κατηγορίας με την ερώτηση τί βάρος έχει το κόκκινοή τί χρώμα είναι η νότα C. Με άλλα λόγια τα φυσικά μας μάτια θα δούνε τα χρώματα, τα αυτιά μας θα ακούσουν το κελάηδημα ενός πουλιού, όμως η ψυχή μας θα δειτην αγάπη ενός ανθρώπου προς εμάς και θα δεικαι θα μιλήσειγια την έννοια της ηθικής. 2. ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ Κάποιοι πιστεύουν πως οι ηθικές αρχές είναι ένα θέμα τελείως υποκειμενικό. Πιστεύουν πως δεν υπάρχουν παγκόσμιες ηθικές αρχές αλλά πως η ηθική νοείται και γίνεται αντιληπτή διαφορετικά από κάθε άνθρωπο. Για κάποιον η τάδε πράξη είναι σωστή και για κάποιον άλλο δεν είναι. Δεν υπάρχει κάποια αντικειμενική βάση για το σωστό και το λάθος. Η άποψη αυτή έχει πολλούς 2

3 υποστηρικτές διότι προσφέρει ηθική ελευθερία και την άνεση να αποφασίζει ο καθένας για το καλό και το κακό χωρίς να υπάρχει καμία υποχρέωση σε έναν θεό που απαιτεί υπακοή σε κάποιες ηθικές αρχές. Ο ισχυρισμός αυτός έχει πολλά τρωτά σημεία ώστε να μην μπορεί να γίνει αποδεκτός Καταρχήν εξεταζόμενη κάτω από την επιστήμη της λογικής δεν μπορεί να σταθεί. Ας δούμε την πρόταση εφόσον εγώ πιστεύω πως κάτι είναι λάθος, είναι λάθος. Εδώ έχουμε σε μία πρόταση την έννοια λάθος με υποκειμενικό και αντικειμενικό νόημα, πράγμα που σύμφωνα με την λογική δεν μπορεί να μας δώσει κάποιο ασφαλές συμπέρασμα. Επιπλέον μέσα από ένα υποκειμενικό στοιχείο κάνουμε μία αντικειμενική δήλωση, πράγμα που επίσης δεν στέκει λογικά. Ακόμα αν ισχυριστούμε πως όλα είναι υποκειμενικά τότε δεν αποκλείουμε την άποψη κάποιου πως όλα είναι αντικειμενικά, αυτό όμως μας οδηγεί σε αντίφαση με την αρχική δήλωση πως όλα είναι υποκειμενικά. Αν π.χ. ένας άνθρωπος ισχυριστεί ότι η συμπεριφορά του Βρούτου προς τον Καίσαρα ήταν σωστή και κάποιος άλλος, κάτω από τις ίδιες συνθήκες με τον πρώτο, πως δεν ήταν, έχουμε για το ίδιο συμβάν δύο διαφορετικές απόψεις, δηλαδή Α = -Α (όπου Α= η συμπεριφορά του Βρούτου προς τον Καίσαρα είναι σωστή). Σύμφωνα όμως με την λογική πρόκειται περί σφάλματος. Το Α κάτω από τις ίδιες συνθήκες είναι πάντοτε Α και ποτέ -Α Πολλοί υποστηρίζουν πως οι ηθικές αρχές είναι υποκειμενικές επειδή δεν μπορούν να ανακαλυφθούν από την επιστήμη με τις αισθήσεις ή να αποδειχθούν με την μαθηματική λογική Ήδη έχουμε αναφέρει, πως η αρμοδιότητα της επιστήμης είναι άλλη και πως αυτό βρίσκεται έξω από το πεδίο των δυνατοτήτων της. Η προϋπόθεση του παραπάνω επιχειρήματος είναι πως οτιδήποτε δεν μπορεί να ανακαλυφθεί με τις αισθήσεις ή να αποδειχθεί με την μαθηματική λογική, δεν είναι αντικειμενικό. Αυτή η πρόταση όμως αυτοαναιρείται διότι η ίδια δεν μπορεί να ανακαλυφθεί με τις αισθήσεις ή να αποδειχθεί με την μαθηματική λογική. Εκείνοι που ισχυρίζονται την άποψη πως οι ηθικές αρχές είναι υποκειμενικές χρησιμοποιούν το παρακάτω παράδειγμα. Ένα πορτοκάλι λένε, για κάποιον είναι εύγευστο και για κάποιον άλλον δεν είναι. Η γεύση του πορτοκαλιού είναι υποκειμενική. Κατά τον ίδιο τρόπο οι ηθικές αρχές είναι υποκειμενικές εφόσον διαφορετικά αντιλαμβάνεται κάποιος το καλό και το κακό. Είναι αλήθεια πως υπάρχουν διαφορές μεταξύ των ανθρώπων στο τι είναι καλό και τί είναι κακό. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν αντικειμενικές ηθικές αρχές όπως υπάρχει μία μόνο γεύση στο πορτοκάλι. Όταν κάποιος χαρακτηρίζει εύγευστο ένα πορτοκάλι, δεν μας λέει τίποτα παραπάνω από την δικιά του αντίληψη για τη γεύση του πορτοκαλιού. Η δήλωση του μας δείχνει κάτι σε σχέση μόνο μαυτόν που κάνει την δήλωση. Το πορτοκάλι εξακολουθεί να έχει μία γεύση. Στην πραγματικότητα η γεύση παίζει μεγάλο και σημαντικό ρόλο στο θέμα της ηθικής. Πολλοί υποστηρίζουν πως το καλό είναι ότι είναι εύγευστο, ελκυστικό ή βολικό. Αντίθετα το κακό είναι εκείνο που δεν είναι ελκυστικό σ εμάς ή δεν μας βολεύει Και αυτό είναι υποκειμενικό. Όμως δεν θεωρούμε πάντα μια ελκυστική ιδέα καλή, ούτε βέβαια μία μη ελκυστική ιδέα, κακή. Μπορεί κάτι να μην με βολεύει και να το θεωρώ σωστό. Πολύ εύστοχα ο C.S.Lewis παρατηρεί: "Ένας άνθρωπος που κάθεται σε μία γωνιακή θέση στο τρένο, επειδή έφθασε εκεί πρώτος, και ένας άνθρωπος που μπήκε πονηρά μέσα και μου έκλεψε την τσάντα, είναι δύο άνθρωποι που δεν με βολεύουν. Όμως καταδικάζω τον δεύτερο και δεν κατηγορώ τον πρώτο. Δεν θυμώνω με ένα άνθρωπο που σκοντάφτει πάνω μου κατά λάθος. Θυμώνω όμως με τον άνθρωπο που προσπαθεί να μου βάλει τρικλοποδιά, έστω αν τελικά δεν το πέτυχε. Πολλές φορές τη συμπεριφορά που μου είναι βολική δεν την θεωρώ καθόλου καλή. Σ έναν πόλεμο η κάθε πλευρά θα έβρισκε χρήσιμο και βολικό έναν προδότη από την αντίθετη πλευρά. Αλλά παρ όλο που θα τον χρησιμοποιούσε, θα τον θεωρούσε έναν παλιάνθρωπο. Έτσι δεν μπορείς να πεις ότι αυτό που εμείς θεωρούμε καλή συμπεριφορά των άλλων είναι απλώς η συμπεριφορά που μας βολεύει". Αν και πολλοί υποστηρίζουν την άποψη των υποκειμενικών ηθικών αρχών, κανένας δεν ζει και δεν λειτουργεί με αυτή την άποψη. Την χρησιμοποιούν μάλλον σαν μία καλή δικαιολογία για την συνείδησή τους. Αν ενεργούσαν με την άποψη πως όλα είναι υποκειμενικά, τότε δεν έπρεπε να 3

4 κάνουν καμία κρίση. Δεν μπορούνε να κατηγορήσουν κανέναν και για τίποτα. Γιατί αν γιαυτούς κάτι είναι καλό, για κάποιους απλώς δεν είναι. Ποτέ δεν θα μπορούσαν να ισχυριστούν πως κάτι δεν είναι σωστό ή πως κάποιος δεν έχει δίκαιο. Εγώ προσωπικά δεν ξέρω κανέναν που να συμπεριφέρεται έτσι. Όλοι ανεξαιρέτως οι άνθρωποι έχουν κάποιες ηθικές απόψεις που πιστεύουν ότι πρέπει και οι άλλοι να τις δέχονται. Το θεωρούν μάλιστα δεδομένο. Ένας σπουδαστής στο μάθημα της ηθικής είχε ως θέμα σε μία εργασία, την απόδειξη της μη ύπαρξης αντικειμενικών ηθικών αρχών. Όταν τελείωσε την εργασία του, την παρέδωσε στον καθηγητή του σε έναν ωραίο μπλε φάκελο. Ο καθηγητής αφού την βαθμολόγησε του την επέστρεψε. Με μεγάλη του έκπληξη ο μαθητής είδε πως είχε πάρει την βάση της βαθμολογίας. Πήγε λοιπόν στον καθηγητή και του ζήτησε τον λόγο για τον οποίο είχε πάρει τόσο χαμηλό βαθμό. Ο καθηγητής του είπε πως του έβαλε χαμηλό βαθμό γιατί δεν του άρεσε το χρώμα του φακέλου. Ο μαθητής τότε διαμαρτυρήθηκε έντονα λέγοντας πως δεν ήταν σωστό αυτό που έκανε ο καθηγητής, την ίδια ώρα όμως κατέρριπτε την ορθότητα της εργασίας του περί υποκειμενικών ηθικών αρχών. Υπάρχει μια καθολική λοιπόν ασυνέπεια λόγων και πράξεων από αυτούς που ισχυρίζονται πως οι ηθικές αξίες είναι υποκειμενικές. Αν όλοι οι άνθρωποι πίστευαν σ αυτή την άποψη τότε θα επικρατούσε στον κόσμο μας μία τέλεια ασυνεννοησία όπως αν ο κάθε άνθρωπος είχε την δική του διαφορετική λογική. Επίσης θα επικρατούσε μία ολοκληρωτική αναρχία, ο καθένας θα έκανε ότι ήθελε. Ευτυχώς που δεν είναι έτσι τα πράγματα. Όπως όλοι οι άνθρωποι έχουν την ίδια λογική και συμφωνούν πάνω στις αρχές της, έτσι και στην ηθική πιστεύουν τις ίδιες αρχές, άσχετα αν δεν τις ακολουθούν ή τις εκφράζουν διαφορετικά Βασικά η συζητούμενη άποψη τοποθετεί τον άνθρωπο ως το κέντρο των πάντων. Όχι την ανθρώπινη υπόσταση αλλά τον κάθε συγκεκριμένο άνθρωπο ως το κέντρο του κόσμου. Έτσι έχει πολλά σημεία αναφοράς τα οποία ισχύουν μόνο για τον εαυτό τους. Γιαυτό βγάζουμε τόσα άτοπα συμπεράσματα. Σε λίγο θα δούμε ποια είναι η σωστή αντίληψη, ποιο είναι το κέντρο που καθορίζει τις ηθικές αξίες. 3. ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΣΧΕΤΙΚΕΣ Πολλοί πιστεύουν πως οι ηθικές αρχές είναι σχετικές. Αν κοιτάξουμε στις διάφορες κοινωνίες λένε, θα δούμε διάφορες αντιλήψεις για το καλό και το κακό. Σε κάποιες φυλές θυσιάζουν τα παιδιά τους στους θεούς. Σε μας αυτό είναι ηθικά κακό αντίθετα για αυτούς δεν είναι. Οι Εσκιμώοι αφήνουν τα παιδιά τους να πεθάνουν στο κρύο. Στην δική μας κοινωνία όχι μόνο ο φόνος είναι καταδικαστέος αλλά και η μη σωστή ανατροφή των παιδιών. Σαν συμπέρασμα λοιπόν μπορούμε να πούμε πως δεν υπάρχουν απόλυτες ηθικές αρχές που συμμερίζονται όλοι οι άνθρωποι. ʼρα οι ηθικές αρχές είναι σχετικές και διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία. Καταρχήν η ίδια η δήλωση πως όλα είναι σχετικά δεν στέκει.διότι αν ισχυριστείς πως όλα είναι σχετικά, τότε επιτρέπεις την ύπαρξη της αντίληψης πως όλα είναι αντικειμενικά. Πράγμα που είναι παράλογο. Μα και για να υποστηρίξεις πως όλα είναι σχετικά, χρησιμοποιείς και βασίζεσαι σε μία απόλυτη δήλωση.επίσης ο ισχυρισμός πως το καλό και το κακό διαφοροποιείται σε κάθε κοινωνία, μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως, εφόσον ο άνθρωπος είναι το σταθερό στοιχείο και οι διαφορετικές συνθήκες των κοινωνιών το μεταβλητό, άρα οι συνθήκες των κοινωνιών καθορίζουν την ηθική του ανθρώπου. Όμως αν οι συνθήκες που υπήρχαν σε κάθε κοινωνία διαμόρφωσαν τις ηθικές αρχές, τότε αποδίδουμε στην κοινωνία ρόλους ρυθμιστικούς και καθοριστικούς της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Όμως είναι οι συνθήκες της κοινωνίας που έχουν τον τελικό λόγο, για το πως συμπεριφέρεται ο άνθρωπος ή ο ίδιος ο άνθρωπος; Με άλλα λόγια ο άνθρωπος επηρεάζεται και κατευθύνεται από τις συνθήκες ή αυτός είναι κύριος του εαυτού και καθορίζει την συμπεριφορά του σε κάθε περίσταση; Η πολύ διαδεδομένη άποψη πως υπάρχουν μεγάλες διαφορές στις ηθικές αρχές μεταξύ των κοινωνιών και άρα οι ηθικές αξίες είναι σχετικές, δεν ευσταθεί. Η αίτια της είναι μάλλον η κακή πληροφόρηση πάνω στο θέμα και η μη καθαρή αντίληψη για το τι εννοούμε λέγοντας απόλυτες 4

5 και αντικειμενικές ηθικές αρχές. Στα εξής βασικά σημεία στηρίζεται αυτή η κακή αντίληψη: α) Υπάρχει σύγχυση μεταξύ της διαφορετικής αντίληψης για την πραγματικότητα και την διαφορετική άποψη πάνω σε κάποιες ηθικές αρχές. Για παράδειγμα στις Ινδίες τις αγελάδες τις θεωρούν ιερές και για αυτό δεν τις τρώνε. Είναι μεγάλο αμάρτημα να σκοτώσει κάποιος μία αγελάδα. Αντίθετα σεμάς δεν υπάρχει τίποτα το κακό στο να σκοτώσει και να φάει κάποιος μία αγελάδα. Υπάρχει διαφορετική αντίληψη για την αγελάδα ανάμεσα σεμάς και την Ινδία Οι ινδοί πιστεύουν στην μετενσάρκωση. Οι ψυχές μετά τον θάνατο επιστρέφουν στην γη, όπου μπορεί να πάρουν την μορφή ενός ανθρώπου αλλά και ενός ζώου. Μπορεί δηλαδή η αγελάδα που βλέπει μπροστά του ένας ινδός να είναι η πεθαμένη και τώρα ενσαρκωμένη γιαγιά του. Είναι λοιπόν φυσικό να μην θέλει να φάει την γιαγιά του όπως δεν θέλουμε και εμείς να φάμε την δικιά μας γιαγιά. Εδώ δεν υπάρχει καμιά διαφορετική ηθική αρχή αλλά διαφορετική αντίληψη της πραγματικότητας. Σε κάποιες, λίγες, φυλές συνηθίζουν να θυσιάζουν τα παιδιά τους στους θεούς. Αυτό συμβαίνει όταν κάποια αρρώστια ή κάποια άλλη συμφορά έχει χτυπήσει την συγκεκριμένη κοινωνία. Η θυσία του παιδιού δεν ευχαριστεί τους γονείς του. και δεν σημαίνει πως δεν τιμούν και σέβονται την ανθρώπινη ζωή. Αλλά πιστεύουν πως αυτό είναι το θέλημα των θεών ή των πνευμάτων για να σηκώσουν την πληγή ή συμφορά που έχει πέσει πάνω στην φυλή τους, και πως αυτή η πράξη είναι για το καλό της φυλής τους. Βλέπουμε λοιπόν πως σε κάθε περίπτωση, πριν βγάλουμε τα οποιαδήποτε συμπεράσματα για διαφορετικές ηθικές αρχές, πρέπει να δούμε γιατί κάνουν την συγκεκριμένη ενέργεια. Και στις δύο περιπτώσεις που αναφέρθηκαν διαπιστώνουμε πως δεν υπάρχουν διαφορετικές ηθικές αρχές αλλά διαφορετική αντίληψη για την πραγματικότητα. β) Μπορεί διαφορετικές κοινωνίες να έχουν τις ίδιες ηθικές αρχές αλλά λόγω των διαφορετικών συνθηκών να οδηγούνται σε διαφορετικώς ενέργειες. Είναι γνωστό πως οι Εσκιμώοι, παλαιότερα, άφηναν τα παιδιά τους να πεθάνουν στο κρύο. Μια τέτοια πράξη θα έλεγε κάποιος πως είναι τελείως απάνθρωπη και δείχνει ανθρώπους χωρίς σεβασμό στην ζωή. Το τελείως αντίθετο συμβαίνει. Οι Εσκιμώοι είναι ένας λαός νομαδικός που μετακινείται συνεχώς. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ζουν μερικές φορές είναι πάρα πολύ δύσκολες. Σε τέτοιες δύσκολες συνθήκες το να επιζήσει ένα νεογέννητο μωρό είναι αδύνατο. Η μητέρα το αφήνει στο κρύο να πεθάνει κατά έναν λιγότερο οδυνηρό τρόπο από τον θάνατο που θα επέρχονταν μέσα από τις ταλαιπωρίες του ταξιδιού. Η συγκεκριμένη πράξη είναι μία πράξη συμπόνιας και όχι αδιαφορίας. Δεν λέω πως ο θάνατος του παιδιού είναι ηθικά σωστός, αυτό που λέω είναι πως η εσκιμώα μητέρα αγαπάει το παιδί της όσο το αγαπάει και η ελληνίδα που το προσέχει. Οι συνθήκες όμως στις δύο περιπτώσεις είναι διαφορετικές. Βλέπουμε πως πίσω από διαφορετικές πράξεις δεν υπάρχουν διαφορετικές ηθικές αρχές. γ) Υπάρχουν διαφορετικές ηθικές αρχές μεταξύ διαφορετικών κοινωνιών, όχι γιατί δεν πιστεύουνε στις ίδιες αρχές αλλά γιατί δεν τις τηρούν. Για παράδειγμα σε κάποιες φυλές οι άνθρωποι έκαναν επιθέσεις σε γειτονικές φυλές όπου σκοτώνανε τους ανθρώπους και λεηλατούσαν τις περιουσίες τους. Κάποιες άλλες φυλές είναι ειρηνικές και δεν προβαίνουν σε τέτοιες ενέργειες. Εδώ βλέπουμε τελείως διαφορετικές ηθικές αρχές. Δεν είναι όμως ακριβώς έτσι. Διότι οι άνθρωποι στην πρώτη περίπτωση δεν κάνανε κακό σε ανθρώπους της ίδιας φυλής και φυσικά δεν θέλανε να κάνουνε οι άλλοι στους ίδιους. Αν συνέβαινε αυτό, τότε έπρεπε να πάρουν εκδίκηση και αυτό το έκαναν όχι απλώς από θέμα εγωισμού αλλά γιατί θεωρούσαν πως αυτό που τους κάνανε δεν ήταν σωστό. Μπορεί λοιπόν κάποιοι για τον εαυτό τους να πιστεύουν σε κάποιες ηθικές αρχές αλλά να μην της τηρούν στους άλλους.. Με όλα αυτά δεν λέω πως δεν υπάρχουν διαφορές μεταξύ των κοινωνιών όσον αφορά την ηθική.όμως το στοιχείο που μας εκπλήσσει δεν είναι οι διαφορές αλλά οι ομοιότητες παρ όλες τις διαφορές στην ιστορία, στο κλίμα, στην τεχνολογία, στην ανάπτυξη, στην εκπαίδευση, στην θρησκεία κ.λ.π. Υπάρχουν σχεδόν σε όλες τις κοινωνίες η αγάπη, η δικαιοσύνη, ο σεβασμός, η συνεργασία, η συμπόνια, κλπ όπως υπάρχουν η κλοπή, το ψέμα, η έννοια του κακού, ο φόνος, η φιλαυτία, ο βιασμός, η δειλία κ.λ.π. Στην σημερινή εποχή όλα σχεδόν τα κράτη συμφωνούν πάνω στα ανθρώπινα δικαιώματα του ανθρώπου, άσχετα αν δεν τα τηρούν. 5

6 δ) Το ότι υπάρχουν διαφορετικές ηθικές αρχές δεν σημαίνει πως όλες είναι σωστές. Δεν μπορούμε να δεχθούμε τον κανιβαλισμό της μίας κοινωνίας και την ποινικοποίηση του από μία άλλη εξίσου σωστό. Αν κάποιοι πιστεύουν πως 2+2=5 και κάποιοι άλλοι πως 2+2=4, δεν σημαίνει πως και οι δύο έχουν δίκαιο επειδή απλώς πιστεύουν ότι έτσι είναι. ʼρα σαν συμπέρασμα μπορούμε να πούμε πως μπορεί να υπάρχουν αντικειμενικές ηθικές αρχές χωρίς όλοι να συμφωνούν σ' αυτές. Στην πραγματικότητα πολύ λίγες εξαιρέσεις μπορείς να βρεις σόλον τον κόσμο, από τότε που τον γνωρίζουμε, που να μην πιστεύει στις ίδιες αντικειμενικές ηθικές αρχές. Όταν κάποιος έχει δυσχρωματοψία και διαφωνεί ως προς κάποιο χρώμα δεν σημαίνει πως έχει δίκαιο στον ισχυρισμό του. Με την ίδια έννοια μπορούμε να πούμε πως κάποιοι έχουν ηθική δυσχρωματοψία. Δεν θα πάρουμε αυτούς ως κριτήριο για την αλήθεια. Και η αλήθεια είναι πως υπάρχει αρκετή δυσχρωματοψία στον κόσμο μας. Ο ισχυρισμός πως οι ηθικές αξίες είναι σχετικές οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχουν καλές και κακές αρχές, απλώς διαφορετικές. Αυτή η άποψη αν και υποστηρίζεται από κάποιους, στην πραγματικότητα δεν πιστεύεται ούτε καν από τους ίδιους που την υποστηρίζουν. Δεν νομίζω πως μπορεί να ισχυριστεί κάποιος πως η συμπεριφορά των Ες-Ες είναι ηθικότερη της χριστιανικής συμπεριφοράς. Όλοι οι άνθρωποι κρίνουν κάποιο έθνος, ή κάποια κοινωνία ως καλύτερη ή χειρότερη από κάποια άλλη. Όταν συγκρίνεις δύο κοινωνίες χρησιμοποιείς κάποια βάση, διαφορετικά δεν μπορεί να γίνει σύγκριση. Με κάποιο κριτήριο κάνεις την σύγκριση, το οποίο είναι διαφορετικό από τα συγκρινόμενα. Δεν μπορείς για παράδειγμα να πεις πως ένα μπαλόνι είναι ψηλότερα από ένα άλλο αν δεν έχεις κάποιο σημείο που καθορίζει την απόσταση των μπαλονιών από αυτό. Το ίδιο συμβαίνει και με την σύγκριση δύο κοινωνιών. Στο μυαλό σου έχεις κάποιο όπως το ονομάζει ο C.S. Lewis, πραγματικό δίκαιο. Αυτό το πραγματικό δίκαιο ή κατά μία άλλη ονομασία αντικειμενικές ηθικές αρχές, δεν είναι σχετικό. Είναι η βάση σου και είναι απόλυτο και αντικειμενικό. Και εδώ όπως και στον ηθικό υποκειμενισμό έχουμε ένα κέντρο. Στον υποκειμενισμό το κέντρο είναι ο κάθε άνθρωπος. Στον κοινωνικό σχετικισμό είναι η κοινωνία. Όμως η κοινωνία όπως είπαμε δεν έχει οντότητα. Κοινωνία είναι οι άνθρωποι που την αποτελούν και οι τρόποι συμπεριφοράς αυτών των συγκεκριμένων ανθρώπων. Αυτοί οι τρόποι συμπεριφοράς κρύβουν πίσω τους τις ίδιες ηθικές αρχές με πολύ λίγες εξαιρέσεις. Πώς βρέθηκαν οι ίδιες ηθικές αρχές σε όλους τους ανθρώπους; Η άποψη ότι η πηγή τους είναι οι κοινωνικές διαδικασίες και ζυμώσεις δεν δίνει απάντηση στο ερώτημά μας. Ας ξαναδούμε τον συλλογισμό του κοινωνικού σχετικισμού (1) Εάν οι κοινωνίες διαφέρουν στις ηθικές αρχές, τότε οι ηθικές αρχές είναι σχετικές (2) Πράγματι οι κοινωνίες διαφέρουν, άρα οι ηθικές αρχές είναι σχετικές. Σαυτόν τον συλλογισμό και οι δύο προτάσεις είναι ψευδείς. Η πρώτη (1) γιατί όπως δείξαμε α)μπορεί να υπάρχουν διαφορετικές αρχές χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και οι δύο είναι σωστές β) γιατί οι ηθικές αρχές μιας κοινωνίας είναι άποψη του τι είναι καλό και κακό και όχι το καλό και το κακό καθ' εαυτό. Η δεύτερη πρόταση (2) είναι και αυτή ψευδής διότι οι κοινωνίες δεν διαφέρουν στην πραγματικότητα πάνω στο τι είναι καλό και κακό και αυτό το συμπεραίνουμε από το ότι :α) διαφορετικές κοινωνίες έχουν τις ίδιες ηθικές αρχές αλλά λόγω των διαφορετικών συνθηκών οδηγούνται σε διαφορετικές ενέργειες β) υπάρχουν διαφορετικές ηθικές αρχές μεταξύ διαφορετικών κοινωνιών όχι γιατί δεν πιστεύουνε στις ίδιες αρχές αλλά γιατί δεν τις τηρούν γ) σε όλες τις κοινωνίες βρίσκουμε μια μεγάλη ομοιότητα στην αντίληψή τους για το καλό και το κακό. 4. ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Πολλοί πιστεύουν πως οι ηθικές αρχές είναι αποτέλεσμα κοινωνικής μάθησης και γι αυτό είναι υποκειμενικές. 6

7 Εδώ υπάρχει μια μεγάλη παρεξήγηση. Κάποιοι πιστεύουν πως οτιδήποτε μαθαίνουμε από τους δασκάλους τους γονείς μας ή από την κοινωνία γενικότερα είναι μια ανθρώπινη εφεύρεση και όχι μία αντικειμενική αλήθεια. Είναι αλήθεια πως πολλά πράγματα που μαθαίνουμε είναι συνήθειες απλώς της κοινωνίας μας. Το συγκεκριμένο ντύσιμο, οι συγκεκριμένες γεύσεις που τρώμε, από πια μεριά του δρόμου οδηγούμε το αμάξι μας π.χ. είναι συνήθειες τις δικής μας κοινωνίας. Υπάρχουν όμως και πράγματα τα οποία μαθαίνουμε, που δεν είναι συνήθειες τις κοινωνίας μας αλλά είναι αντικειμενικές αλήθειες που ισχύουν για όλες τις κοινωνίες όπως το ότι 2+2=4. Δεν υπάρχει κοινωνία που να πιστεύει πως 2+2=5. Επίσης αν ένα παιδί γεννηθεί σ ένα ερημονήσι και δεν μάθει την προπαίδεια δεν σημαίνει πως η προπαίδεια δεν ισχύει. Όπως έχουμε δει μέχρι τώρα οι ηθικές αρχές ανήκουν στην δεύτερη κατηγορία. Τις ηθικές αρχές λοιπόν δεν τις δημιουργήσαμε αλλά τις ανακαλύψαμε και τις ανακαλύψαμε μέσα μας. Ο ισχυρισμός πως οι ηθικές αρχές είναι αποτέλεσμα κοινωνικής μάθησης κατεβάζει τον άνθρωπο στο επίπεδο του ζώου. Ο άνθρωπος δεν είναι ένα ποντίκι που μπορεί να εθιστεί σε κάτι. Δεν είναι σαν τα σκυλιά του Παβλόφ που απλώς αποκτούν συγκεκριμένα αντανακλαστικά για συγκεκριμένες καταστάσεις. Οι άνθρωποι πράγματι διδάσκονται από την κοινωνία αλλά διδάσκονται ως άνθρωποι και όχι ως ποντίκια η σκυλιά. Όπως αν διδάξεις σ έναν άνθρωπο πως 2+2=2 δεν πρόκειται να το δεχθεί ποτέ, έτσι ακριβώς αν διδάξεις σε μία μάνα πως πρέπει να μισεί το παιδί της, δεν θα το δεχθεί ποτέ. Ο άνθρωπος είναι μία ελεύθερη προσωπικότητα που έχει μαζί με άλλα χαρακτηριστικά και ελεύθερη ηθική βούληση, την οποία κανένας δεν μπορεί να κατευθύνει όπως θέλει. Η ιστορία το αποδεικνύει περίτρανα. 5. ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΝΣΤΙΚΤΟ Κάποιοι πιστεύουν πως η ηθική μπορεί να εξηγηθεί ως ένα βιολογικό ένστικτο το οποίο αναπτύσσεται μέσω της αποτυχίας και της επιτυχίας, κατά την εξελικτική διαδικασία. Είναι αυτό που κάνει τον άνθρωπο να δουλεύει σωστά και να επιζεί. Η άποψη αυτή μειώνει την ηθική στο επίπεδο του βιολογικού ενστίκτου. Και φυσικά τον άνθρωπο στο επίπεδο του ζώου. Όμως ο άνθρωπος δεν βιώνει την ηθική ως ένστικτο αλλά σαν έναν νόμο, που του λέει τι οφείλει να κάνει και τι να μην κάνει. Φυσικά και υπάρχουν ένστικτα στον άνθρωπο. Όλοι ξέρουμε πώς αισθανόμαστε όταν έχουμε κίνητρο το ένστικτο. Όλοι γνωρίζουμε το σεξουαλικό ερέθισμα, ή την επιθυμία για φαγητό, η μητέρα την μητρική αγάπη. Το ένστικτο μας ωθεί να κάνουμε κάτι και εμείς το ακολουθούμε. Το ένστικτο δεν είναι διαλεκτικό μαζί μας, μας λέει απλώς να κάμουμε κάτι είτε το θέλουμε είτε όχι. Ο ηθικός νόμος μας λέει τι οφείλουμε να κάνουμε. Ας υποθέσουμε πως μία μητέρα επιστρέφοντας σπίτι της το βλέπει να έχει πιάσει φωτιά και το μικρό παιδί της να είναι μέσα. Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης θα την ωθήσει να αποφύγει την φωτιά και να μην μπει μέσα στο σπίτι. Το ένστικτο της μητέρας όμως θα την ωθήσει να σώσει το παιδί της. Πέρα από αυτά τα δύο στοιχεία υπάρχει και ένα τρίτο που της λέει τι πρέπει να κάνει. Αν πρέπει να ακολουθήσει την μία ή την άλλη παρόρμηση. Ο C.S.Lewis πολύ σωστά παρατηρεί: "Το πράγμα που κρίνει μεταξύ των δύο ενστίκτων, που αποφασίζει ποιο να ενισχύσουμε, αυτό το ίδιο δεν μπορεί να είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο". Ο ηθικός νόμος μας λέει ποια μελωδία πρέπει να παίξουμε, τα ένστικτα είναι απλώς τα πλήκτρα. Ένα δεύτερο στοιχείο που μας δείχνει πως ο ηθικός νόμος δεν είναι κάποιο η κάποια ένστικτα είναι το εξής. Στις περιπτώσεις που δύο ένστικτα συγκρούονται μεταξύ τους τότε πρέπει να υπερισχύει το δυνατότερο, το οποίο και θα ακολουθήσουμε τελικά. Αυτό δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα. Πάρα πολλές φορές άνθρωποι έχουν ριψοκινδυνεύσει την ζωή τους για κάποιους άλλους. Ο ηθικός νόμος πολλές φορές μας λέει να υποστηρίξουμε το ασθενέστερο ένστικτο. Και φυσικά την ώρα που ενισχύουμε ένα ασθενές ένστικτο, σε σχέση με κάποιο άλλο, δεν λειτουργούμε από ένστικτο. Με άλλα λόγια το στοιχείο που σου λέει να παίξεις μία νότα πιο δυνατά δεν μπορεί να είναι η ίδια η νότα. Ένα τρίτο στοιχείο που δείχνει πως τα ένστικτα δεν μπορεί να είναι οι ηθικές αρχές που έχουν οι άνθρωποι, είναι ότι τα ένστικτα δεν είναι αυτά καθ εαυτά καλά ή κακά. Είναι λάθος να νομίζουμε πως κάποια ένστικτα όπως η αγάπη και ο πατριωτισμός είναι καλά και κάποια άλλα όπως το 7

8 ένστικτο για να πολεμήσουμε ή το σεξουαλικό ένστικτο είναι κακό. Υπάρχουν περιπτώσεις που η στοργή μίας μητέρας ή ο πατριωτισμός ενός άντρα πρέπει να περιοριστεί, διαφορετικά η στοργή της μητέρας θα οδηγήσει σε αδικία προς άλλα παιδιά και ο πατριωτισμός του άντρα σε αδικία προς άλλα έθνη. Κατά τον ίδιο τρόπο μπορεί κάποιες φορές να χρειαστεί να ενθαρρυνθεί το σεξουαλικό ένστικτο μέσα στο γάμο. Τα ένστικτα είναι τα πλήκτρα ενός πιάνου. Δεν είναι καλά ή κακά. Πρέπει όμως να παιχτούν σωστά για να δώσουν ένα αρμονικό άκουσμα, μία σωστή ηθική. Η παρτιτούρα μας δείχνει ποια πλήκτρα πρέπει να πατήσουμε, πώς και πότε. Το ίδιο είναι και ο ηθικός νόμος, μας λέει πώς οφείλουμε να συμπεριφερθούμε. Μπορούμε να τον ακούσουμε ή να τον αγνοήσουμε. 6. ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΠΡΟΕΡΧΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΟ Είδαμε μέχρι τώρα πως ο άνθρωπος είναι ένα ηθικό ον. Ζει και συμπεριφέρεται με κάποιες ηθικές αρχές, με κάποιο ηθικό πρότυπο. Πιστεύει πως το ίδιο ηθικό πρότυπο έχουν και οι άλλοι άνθρωποι. Επίσης, πως η ηθική δεν είναι υποκειμενική, πως δεν διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία, πως δεν είναι προϊόν κοινωνικής μάθησης, πως δεν είναι ένστικτο. Βλέπει όμως πως είναι μέσα του. Είναι μέσα του, αλλά δεν τον έχει δημιουργήσει ο ίδιος. Του λέει τι οφείλει να κάνει, πώς πρέπει να ζει και να συμπεριφέρεται. Μπορεί να υπακούσει αυτόν τον νόμο η να παρακούσει. Όμως αυτός ο νόμος τον επιφορτίζει με κάποιες ευθύνες και τον κάνει να νοιώθει άσχημα όταν δεν τον υπακούει. Βλέπει πως αν υπακούσει σε αυτές τις αρχές συμβάλει στο καλό της κοινωνίας. Το μεγάλο ερώτημα είναι πώς βρέθηκαν αυτές οι αρχές μέσα του, πώς βρέθηκαν σ όλους τους ανθρώπους ; Ας ακολουθήσουμε τον επιστημονικό τρόπο ανεύρεσης της αλήθειας. Η επιστήμη με βάση τα δεδομένα κάνει υποθέσεις και βλέπει αν στέκουν. Η μόνη δυνατή υπόθεση που μπορούμε να κάνουμε είναι πως τον ηθικό νόμο μέσα μας τον ενστάλαξε ο Θεός. Η υπόθεση αυτή είναι η μόνη που απαντάει και δίνει λύσεις σ όλα τα ερωτήματα γύρω από τον ηθικό νόμο μέσα μας. Διότι δεν μπορούν οι ηθικές αρχές να έχουν δημιουργηθεί μόνες τους (ex nihilo nihil fit). Ο Θεός ο δημιουργός του ανθρώπου είναι αυτός που μπορούσε να δώσει τις οδηγίες για να ζήσει σωστά. Και πιστεύω απόλυτα πως αυτό έχει γίνει. Πιστεύω λοιπόν στον Θεό και για αυτό ξέρω πως οι ηθικές αρχές είναι αντικειμενικές και αυτή η πίστη μου συμβαδίζει απόλυτα με τα δεδομένα της πραγματικότητας. Πιστεύω ότι ο Θεός της Βίβλου είναι ο Θεός που μου έδωσε τις ηθικές αρχές μέσα μου. Αυτές οι ηθικές αρχές πηγάζουν από την προσωπικότητα του Θεού. Είναι παγκόσμιες, απόλυτες, ισχύουν για όλους τους ανθρώπους. Η Βίβλος μας μιλάει για τους "δέκα λόγους" του Θεού προς τον άνθρωπο. Και βλέπω πως η τήρηση των δέκα αυτών λόγων θα έκανε την ανθρωπότητα ευτυχισμένη. Η Βίβλος μας λέει πως μπορούν να ειπωθούν οι λόγοι αυτοί με δύο εντολές.η πρώτη λέει πως πρέπει να αγαπάμε τον Θεό και η δεύτερη πως πρέπει να αγαπάμε τον άνθρωπο όπως αγαπάμε τον εαυτό μας. Οι ίδιες αρχές βλέπω πως μιλάνε και μέσα μου. Τις ίδιες αρχές βλέπω να διέπουνε και τον ίδιο τον Θεό. Η Βίβλος λέει πως ο θεός αγάπησε τον άνθρωπο με τέτοια αγάπη ώστε θυσίασε τον Γιο του για τον κόσμο. Ο Θεός της Βίβλου, ο Θεός της αγάπης, ο Θεός του σταυρού είναι ο Θεός που δημιούργησε τον άνθρωπο ένα ηθικά ελεύθερο ον και του έδωσε τις ηθικές αρχές για να ζήσει ευτυχισμένα. Ξέρω πως υπάρχουν αντικειμενικές ηθικές αρχές γιατί πιστεύω στον Θεό της Βίβλου και του σταυρού. Επίλογος Για όλους τα παραπάνω λόγους ξέρω πως υπάρχουν αντικειμενικές ηθικές αρχές. Τις ηθικές αρχές που διέπουν όλοι την ανθρωπότητα. Που υπάρχουν μέσα σε κάθε άνθρωπο. Που πολλές φορές είναι δυσανάγνωστες από τον άνθρωπο. Τις ηθικές αρχές που ο άνθρωπος δεν ακούει. Ξέρω όμως και κάτι άλλο πολύ σημαντικό. Πως η υπακοή σ αυτές τις αρχές έχει συνέπειες αγαθές αλλά και πως η παρακοή έχει συνέπειες άσχημες. 8

9 Όπως ακριβώς ξέρω πως αν χτυπήσω το πόδι μου μ ένα τσεκούρι θα πληγωθώ. Δεν έχει καμία σημασία αν πιστεύω σ αυτόν τον νόμο. Αν το κάνω θα πληγωθώ. Αν παρόλο που υπάρχει κώδικας οδικής κυκλοφορίας τον αγνοήσω ή ισχυριστώ πως δεν υπάρχει, τότε θέτω σε κίνδυνο την ζωή μου. Μπορεί μη δίνοντας σημασία στο STOP, να περάσω το ένα σταυροδρόμι την ώρα που περνάει ένα άλλο αμάξι. Ή μπορεί να μην δώσω σημασία στο σήμα που με προειδοποιεί για κάποιον γκρεμό και να βρεθώ ξαφνικά έξω από τον δρόμο να πέφτω σ ένα χωρίς επιστροφή βάραθρο. 9