ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 81. ΜΕΡΟΣ B' Προσεγγίσεις εκπαιδευτικού δράματος και θεατρικού παιχνιδιού

Transcript

1 ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 81 ΜΕΡΟΣ B' Προσεγγίσεις εκπαιδευτικού δράματος και θεατρικού παιχνιδιού

2 82 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

3 Το παρελθόν και το παρόν του εκπαιδευτικού δράματος στο τουρκικό εκπαιδευτικό σύστημα: ζητήματα και προκλήσεις H.Ömer Adıgüzel Πανεπιστήμιο της Άγκυρας Eğitim Bilimleri Fakültesi, Τουρκία Περίληψη Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να ρίξει φως στο πώς εξελίχθηκε το εκπαιδευτικό δράμα στο τουρκικό εκπαιδευτικό σύστημα και να οριοθετήσει την παρούσα κατάσταση. Για το λόγο αυτό δίνεται ένα αδρό περίγραμμα του τουρκικού εκπαιδευτικού συστήματος. Η ανάγκη για δημιουργικότητα είναι κοινή σε όλους τους πολιτισμούς. Ο κύριος και σπουδαιότερος ρόλος της εκπαίδευσης είναι να συμβάλει στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος που θα γαλουχήσει υπεύθυνους ενήλικες, εναρμονισμένους στο κοινωνικό σύνολο, με δική τους πολιτιστική ταυτότητα και ικανότητα να διευρύνουν τη δημιουργικότητά τους. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον θα έπρεπε κανείς να βρει υποστήριξη για να βελτιώσει τον εαυτό του, να ορίσει και να κατανοήσει το περιβάλλον του και να δράσει δημιουργικά μέσα στην κοινωνία. Ένα εκπαιδευτικό σύστημα βασισμένο στην υπερπληροφόρηση, στην απομνημόνευση, στη μονόπλευρη παροχή πληροφοριών, το οποίο αγνοεί την πλευρά της διδασκαλίας που έχει να κάνει με τις αισθήσεις και όπου ο μαθητής δε μαθαίνει να παίρνει τις δικές του αποφάσεις μέσα από δοκιμές και λάθη, δημιουργεί ένα κενό για τον υπεύθυνο ενήλικα που προσπαθεί να διαπλάσει το χαρακτήρα του. Η ανάγκη να διαφυλαχθούν οι παραδοσιακές πλευρές του εκπαιδευτικού συστήματος, ο κομφορμισμός και η διστακτικότητα για οποιαδήποτε παρέκκλιση από τα παραδοσιακά και δεδομένα είναι μερικές από τις βασικές αιτίες για το κενό που δημιουργείται. Αυτή η συντηρητική πλευρά του συστήματος επηρεάζει το άτομο που εκπαιδεύεται και έτσι περιορίζεται η δυνατότητα και ο βαθμός μάθησης. Κατά συνέπεια, το άτομο οδηγείται είτε να συμφωνήσει με τους ομοίους του, συνεπώς να συμμορφωθεί με τους κοινωνικούς κανόνες, είτε να αποκτήσει την ατομική του ανεξαρτησία και να συμπεριφέρεται ως αυτόβουλο σκεπτόμενο ον, που υπερασπίζεται τις απόψεις του μέσα στην ομάδα. Το τουρκικό εκπαιδευτικό σύστημα βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη και ανανέωση από τότε που εγκαθιδρύθηκε η Δημοκρατία. Παρ όλα αυτά, έχει δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην απόκτηση της ίδιας της γνώσης, με συνέπεια να μην έχει περιοριστεί η απομνημόνευση και η αποθήκευση μεγάλου όγκου πληροφοριών και να έχει παραληφθεί το αισθητηριακό και ψυχοκινητικό κομμάτι της εκπαίδευσης. Έτσι, έχουμε καταλήξει να δίνουμε έμφαση στην απομνημόνευση πληροφοριών και όχι στη διαδικασία μάθησης σε όλες τις πτυχές της εκπαίδευσής μας και να μετράμε την επιτυχία σύμφωνα με την ποσότητα των πληροφοριών που έχουν αποθηκευθεί

4 84 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Από αυτή την άποψη, η τουρκική εκπαίδευση έχει αποκοπεί από την πραγματικότητα. Έχουμε ένα σύστημα όπου η γνώση δεν έχει εφαρμογή στην πραγματική ζωή. Στη ζωντανή πραγματικότητα, στην καθημερινή ζωή, τα άτομα αλληλοεπηρεάζονται και αλληλεπιδρούν. Η πραγματικότητά μας περιλαμβάνει τα αποτελέσματα αυτών των αλληλοεπιδράσεων. Ένα εκπαιδευτικό σύστημα, εάν θέλει να διδάσκει διεξοδικά και αναλυτικά, οφείλει να ενσωματώνει τη γνώση που αποκτάται στο σχολείο με τις δραστηριότητες που γίνονται εκτός σχολείου. Η απόκτηση γνώσης μέσα από τις εμπειρίες απαιτεί ενεργή συμμετοχή και έτσι οι πληροφορίες δεν ξεχνιούνται. Για παράδειγμα, από πληροφορίες που δίνονται καθ υπαγόρευση συγκρατείται μόνο το 10%, από οπτικές πληροφορίες συγκρατείται το 30%, ενώ για τις πληροφορίες που αποκτώνται μέσα από προσωπική εμπειρία το ποσοστό εκτινάσσεται στο 90%. Τα ετήσια αποτελέσματα του PISA (Πρόγραμμα για Διεθνή Αξιολόγηση Μαθητών) για το 2006 και το 2008 στην Τουρκία αποδεικνύουν ότι η απομνημόνευση ήταν η κύρια μέθοδος που χρησιμοποιείται στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Η Τουρκία ήταν 36η στη γενική κατάταξη των αποτελεσμάτων TIMSS (Τρίτη Διεθνής Μελέτη Μαθηματικών και Φυσικής) για το 2006 και 34η στην PISA, ενώ ήταν 47η στην TIMSS και 45η στην PISA ανάμεσα σε 57 χώρες. Αυτά τα αποτελέσματα δείχνουν ότι το τουρκικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι πολύ θεωρητικό και υποτιμά τη ζωντανή εμπειρία. Είναι λοιπόν επιτακτική ανάγκη να εφαρμοστεί μια μέθοδος που θα επικεντρώνεται σε όλες τις αισθήσεις. To εκπαιδευτικό δράμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί αποδοτικά σε οποιοδήποτε εκπαιδευτικό σύστημα και χάρη στη λειτουργικότητά του να συμβάλει στη δημιουργία κοινωνικών δεξιοτήτων μέσα από τη συλλογή πληροφοριών από την καθημερινότητα. Η μέθοδος αυτή μεταδόθηκε και εδραιώθηκε στις ευρωπαϊκές χώρες μέσα από τις συνεχείς προσπάθειες της Dorothy Heathcote και μπήκε στη διδακτέα ύλη στα εκπαιδευτικά συστήματα των χωρών αυτών. Ο Peter Slade, ο Brian Way, ο Gavin Bolton, ο Richard Curtney και η Sue Jennings ακολούθησαν το δρόμο που χάραξε η Heathcote. Ο όρος εκπαιδευτικό δράμα έχει χρησιμοποιηθεί εκτενώς ως μέθοδος διδασκαλίας στις ΗΠΑ, στην Αυστραλία, στον Καναδά, στη Νέα Ζηλανδία και την Αγγλία. Αυτή η προσέγγιση είναι γνωστή στη Γερμανία ως Theaterpaedagogik και Darstellendes Spiel. Στην Τουρκία το εκπαιδευτικό δράμα χρησιμοποιείται όπως στο αγγλικό εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά και στο Dartellendes Spiel, σαν μέθοδος διδασκαλίας για άλλα μαθήματα. Ο όρος εκπαιδευτικό δράμα χρησιμοποιείται εκτενώς στην Αγγλία από τη δεκαετία του 50 και εφαρμόζεται έκτοτε σαν τεχνική διδασκαλίας, με σκοπό να φέρνει τα παιδιά αντιμέτωπα με την πραγματικότητα και να τα εξοικειώνει με αυτή. Από τότε λοιπόν άρχισαν οι εκπαιδευτικές εφαρμογές να είναι θεατρικές, με σκοπό να χρησιμοποιούν τη διάδραση για να πετύχουν την ανάπτυξη της ατομικότητας, της κοινωνικής προσαρμογής και της ομαδικής εργασίας. Η προσέγγιση του εκπαιδευτικού δράματος δε γίνεται καθόλου ως πλοκή αντιθέτως, εστιάζει στις κοινωνικές πραγματικότητες και ως εκπαιδευτική μέθοδος και διαδικασία βασίζεται στην «υποκριτική» και την ανάληψη ρόλων που έχουν άμεση σχέση με την πραγματικότητα όσων συμμετέχουν. Ο όρος εκπαιδευτικό δράμα χρησιμοποιείται λοιπόν για να περιγράψει το δράμα στην εκπαίδευση και να συμπεριλάβει όλες του τις διαστάσεις, δηλαδή τη μέθοδο, την τέχνη αλλά και την εκπαίδευση. Το εκπαιδευτικό δράμα βασίζεται στην ομαδική διάδραση, στην επίδραση κάθε μέλους της ομάδας πάνω στα υπόλοιπα μέλη και στη ζωή τους και αντιστρόφως. Εφόσον το δράμα είναι το σημείο εκκίνησης, τα γεγονότα που εκτυλίσσονται εκφράζουν και απεικονίζουν με τον πιο άμεσο τρόπο την ίδια τη ζωή των μαθητών. Συζητώντας την κοινωνική διάσταση της πραγματικότητας και βρίσκοντας λύσεις σε συγκεκριμένα προβλήματα, αυτοί που συμμετέχουν βλέπουν τη δική τους ζωή, τις αναμνήσεις τους και τους συνειρμούς τους να ζωντανεύουν μέσα από ένα θεατρικό μέσο. Βλέπουν επίσης ότι βρίσκουν λύσεις απολύτως βγαλμένες μέσα από τη δική τους πραγματικότητα και μαθαίνουν την ουσία μιας κατάστασης,

5 ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 85 χρησιμοποιώντας όλες τους τις αισθήσεις, εμπειρικά. Στο δραματικό παιχνίδι αυτοί που συμμετέχουν, με την καθοδήγηση του αρχηγού τους, εμπλέκονται δημιουργικά σε όλες τις διαστάσεις του δρώμενου και αυτό επιδρά στην πραγματικότητα καθενός από αυτούς, αφού ζωντανεύουν τις πραγματικές καταστάσεις που ζουν μέσα από τους ρόλους που παίζουν, και κατά συνέπεια ανακαλύπτουν καινούργια μονοπάτια στην εξερεύνηση της πραγματικότητας. Η απελευθέρωση που βιώνει κανείς όταν δημιουργεί, ενσαρκώνει και παίζει ρόλους φέρνει μεγάλη ευφορία. Η διάδραση βρίσκεται στο επίκεντρο του εκπαιδευτικού δράματος και επιτυγχάνεται μόνο όταν μια ομάδα δράσει και λειτουργήσει ως σύνολο. Η δεκαετία του 80 θεωρείται πλέον η δεκαετία που το τουρκικό εκπαιδευτικό σύστημα αποδέχτηκε την επιστημονική πλευρά του εκπαιδευτικού δράματος και έτσι ξεκίνησε εντατικές έρευνες στον τομέα αυτό. Το εκπαιδευτικό δράμα άρχισε να παίρνει τη θέση του στο σύστημα ως μέθοδος διδασκαλίας, ως μαθησιακός κλάδος και ως αισθητική μορφή τέχνης. Μέσα στα τελευταία τριάντα χρόνια το δημιουργικό παιχνίδι έχει διδαχθεί ως μάθημα όχι μόνο σε ιδιωτικά σχολεία και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα, αλλά έχει γίνει υποχρεωτικό μάθημα και στα δημόσια δημοτικά σχολεία. Το Ανώτατο Συμβούλιο Εκπαίδευσης (YÖK) έχει ξεκινήσει μια νέα πρωτοβουλία, που ονομάζεται «Αναδόμηση των Εκπαιδευτικών Δυνατοτήτων». Παρόλο που αποτελεί ακόμα θέμα συζήτησης η ορθότητα του όλου εγχειρήματος, αυτή τη στιγμή τα μαθήματα «Προσχολική Δραματοποίηση» και «Δραματοποίηση στο Δημοτικό Σχολείο» είναι υποχρεωτικά για την απόκτηση πτυχίου στον τομέα αυτό. Αυτή θεωρείται μια κατάκτηση του τουρκικού εκπαιδευτικού συστήματος. Ιστορική εξέλιξη του εκπαιδευτικού δράματος στο τουρκικό εκπαιδευτικό σύστημα Το εκπαιδευτικό δράμα, ή αλλιώς δημιουργικό δράμα ή δραματοποίηση, θεωρήθηκε για πρώτη φορά εκπαιδευτικό εργαλείο την περίοδο της Δημοκρατίας. Δεν ήταν δυνατή η διδασκαλία της δραματικής τέχνης στα σχολεία, ειδικά πριν από την εποχή του Meşrutiyet. Όμως, προς το τέλος της οθωμανικής περιόδου, ξεχωρίζει ως πρωτοπόρος στον τομέα ο I. H. Baltacioglou, που ως σπουδαίος εκπαιδευτικός λειτουργός εξαίρει τον Muammer Targac, ένα δάσκαλο που χρησιμοποιούσε ήδη την εποχή εκείνη το θέατρο ως διδακτικό εργαλείο στην τάξη του. Το 1908 ο Baltacioglou τροποποίησε τα εκπαιδευτικά προγράμματα της εποχής του Meşrutiyet με ένα νόμο που ονομάστηκε «Ιστορικά θεσπίσματα» και ξεκίνησε να δίνει θέση στο θέατρο στα σχολεία της Κωνσταντινούπολης. Με μια μεταγενέστερη τροποποίηση εξέδωσε ένα έντυπο με τίτλο «Η διδασκαλία της σχολικής παράστασης», όπου διευκρίνιζε το ρόλο των θεατρικών παραστάσεων στα σχολεία και σχολίαζε τη σχέση του θεάτρου με την εκπαίδευση (Coruh 1950, σελ. 6). Σε αυτό του το έργο υπάρχει η εξής πολύ σημαντική φράση: «Ποτέ δεν μπορεί μια μεμονωμένη λέξη να εκφράσει ένα νόημα τόσο καλά όσο μπορεί η έκφραση του προσώπου ή η κίνηση των χεριών και του σώματος». Μέσα σε αυτή την πρόταση τονίζεται η σημασία της γλώσσας του σώματος, των εκφράσεων του προσώπου, των μιμήσεων και των χειρονομιών, με άλλα λόγια της δραματικής παράστασης. Στο ίδιο έργο ο Baltacioglou λέει: «η σχολική θεατρική παράσταση δεν είναι χρήσιμη μόνο για τη διδασκαλία της ανάγνωσης, της γραφής και της προφορικής επικοινωνίας, αλλά και για την διδασκαλία της ιστορίας, της λογοτεχνίας και άλλων μαθημάτων της κοινωνικής επιστήμης» (San 1998). Την ίδια περίοδο στην Αγγλία ο H. F. Johnson υποστήριζε ότι το δράμα «προωθούσε τη θέληση για μάθηση» και δημιουργούσε τις πρώτες δραματικές και θεατρικές ομάδες στη βρετανική εκπαίδευση. Η δραματουργική τέχνη για πρώτη φορά θεωρήθηκε ουσιαστικά όργανο διδασκαλίας και τρόπος έκφρασης στο Αναλυτικό Πρόγραμμα της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας το Σύμφωνα με το τότε πρόγραμμα, οι παραστάσεις και οι δραματουργικές τέχνες θεωρήθηκαν θεμελιώδεις για τις βάσεις της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Για άλλη μια φορά, ο Baltacioglou τονίζει την σημασία του σχολικού θεάτρου, τη μορφή του, το

6 86 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ περιεχόμενό του και τη σημασία του για την εκπαίδευση στο έργο του Συλλογική εκπαίδευση: «Η έκφραση βρίσκει την ύψιστη, άρα καλύτερη, αληθινότερη και ομορφότερη μορφή της στην τέχνη του θεάτρου. Είναι συνεπώς το καλύτερο εργαλείο για να αποκτηθούν ικανότητες στη δραματική και τη ρητορική τέχνη. Τα σχολεία μας πρέπει να το εκμεταλλευτούν αυτό. Το πρόγραμμα αυτό θεωρεί τη δραματική τέχνη ως εργαλείο έκφρασης και αυτό με ευχαριστεί πολύ» (Coruh 1950, σελ. 10). Στα χρόνια που ακολούθησαν η τέχνη της παράστασης μέσα από τη δραματοποίηση αναφέρεται τουλάχιστον ως ένα κομμάτι της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η μέθοδος αυτή συστήνεται ιδιαίτερα για μαθήματα όπως η Γλώσσα, η Ιστορία και η Γυμναστική (Coruh 1950, σελ. 47). Στο βιβλίο του Η Δραματοποίηση στα σχολεία, γραμμένο το 1950, ο Selahattin Coruh αναφέρει την σημασία των ακόλουθων μαθημάτων: Εισαγωγή της δραματοποίησης στα σχολεία, Παιδιά και δραματικές δραστηριότητες, Οι αρχές της εκπαίδευσης και του δράματος, Ο ρόλος του δράματος στους συλλόγους γονέων και κηδεμόνων, Σχολικές θεατρικές παραστάσεις, Θέατρο, κουκλοθέατρο, Καραγκιόζης και Χατζηαβάτης (Θέατρο Σκιών), Ραδιοφωνικό θέατρο και άλλα. Το βιβλίο του Coruh ήταν το πρώτο στο είδος του που έδωσε έμφαση στη σπουδαιότητα της δραματοποίησης και του θεάτρου σε σχέση με την εκπαίδευση στην Τουρκία. Βέβαια, το εκπαιδευτικό δράμα, όπως το εννοούμε σήμερα, δεν είχε εξελιχθεί την εποχή εκείνη. Στην Αγγλία όμως, την ίδια περίοδο, ο H. C. Cook ήταν ο πρώτος που έβαλε το δράμα στην εκπαίδευση και στα εκπαιδευτικά προγράμματα. Θεώρησε το δραματικό παιχνίδι ως αξιόλογη δραστηριότητα, κατάλληλη για το παιδί και για το περιβάλλον της τάξης. Σύμφωνα με τον Cook, το εκπαιδευτικό δράμα παρέχει σε όσους συμμετέχουν μια εμπειρία από πρώτο χέρι και εμπλουτίζει τη φαντασία τους, εστιάζει πάνω στη φαντασία των παιδιών και στο αυθόρμητο παιχνίδι τους χρησιμοποιώντας τεχνικές από το θέατρο. Ο B. Way όρισε το δράμα ως μια «πρόβα της ζωής» και το θεώρησε όχι απλώς ως μέθοδο στο σχολείο αλλά και ως μέσω για να εμπλουτίσει κανείς την ταυτότητά του, το εγώ του. Διαχώρισε τη δραματοποίηση από το θέατρο. Το θέατρο βασίζεται στην πλοκή, ενώ η δραματοποίηση στα κείμενα (Way 1967, σελ 10). Ο Way συμφωνεί με τον Ward, που υποστηρίζει ότι σκοπός του εκπαιδευτικού δράματος δεν είναι να πλάσει έναν καλλιτέχνη, αλλά να δείξει σε όλους τη μίμηση της πραγματικότητας. Στο έργο του Ανάπτυξη μέσα από το δράμα ασχολείται εκτενώς με το δράμα, το οποίο εστιάζει στις εμπειρίες όσων συμμετέχουν (Way 1967) και στον αυτοσχεδιασμό της ομάδας. Η προσέγγισή του είναι θεμελιώδης για τις θεωρίες και της εκπαίδευσης αλλά και του θεάτρου. Στο έργο του αυτό υποστηρίζει ότι τα παιδιά έχουν μια δική τους πραγματικότητα, η οποία διαφέρει εντελώς από αυτή των ενηλίκων. Το παιχνίδι, που είναι η φυσική έκφραση των παιδιών, αποτελεί τη σοβαρότερη ένδειξη που έχουμε για τον κόσμο τους και τα συναισθήματά τους. Μέσα από το παιχνίδι βιώνουν τη χαρά και εκφράζονται με θάρρος και χωρίς αναστολές. Όλες αυτές οι αυθόρμητες δραστηριότητες αποτελούν ουσιαστικά δραματικές ενότητες και, σύμφωνα με τον Slade, είναι καλλιτεχνικές στη φύση τους, καθώς πηγάζουν από το δραματικό παιχνίδι. Η καλλιτεχνική μορφή τους αναπτύσσεται από τα παιδιά αυθόρμητα και πηγαία και αυτό ακριβώς τις διαφοροποιεί από το θέατρο και μας ωθεί να τις στηρίζουμε και να τις ενισχύουμε. Αυτές τις καλλιτεχνικές προσπάθειες των παιδιών ο Slade τις ονομάζει Παιδικό Δράμα (Slade 1971). Σύμφωνα με την Dorothy Heathcote (1984), το εκπαιδευτικό δράμα εμπλουτίζει τη ζωή των παιδιών μέσα από την παράσταση και το παιχνίδι ρόλων. Είναι μια διαδικασία που εκφράζει την πραγματικότητα και είναι επίσης και διδακτικό εργαλείο. Η Heathcote εστιάζει την προσοχή της πάνω στην «ένταση» και εξετάζει τα χαρακτηριστικά της: Όλοι οι άνθρωποι έχουν ένταση στη ζωή τους και προσπαθούν να την αντιμετωπίσουν. Το ίδιο κάνουν και τα παιδιά, μιμούμενα, όπως όταν βλέπουν ένα έργο. Χρησιμοποιούν τους ίδιους δημιουργικούς τρόπους για να

7 ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 87 ελευθερώνουν την ένταση και έτσι δημιουργούν αυθόρμητα ένα δραματικό παιχνίδι. Μέσα στο παιχνίδι τους βιώνουν συναισθήματα που τους συνεπαίρνουν και έτσι γίνεται το παιχνίδι τους πραγματικότητα, που τα βοηθάει να κατανοήσουν τον εαυτό τους. Είναι λοιπόν το δράμα, συμπεραίνει η Ηeathcote, κινητήρια διδακτική μέθοδος, βίωμα της πραγματικότητας και ομαδική εργασία βασισμένη στο παιχνίδι. Ο Emin Özdemir εξέδωσε ένα βιβλίο το 1965 σχετικά με τη δραματοποίηση με τίτλο Η εφαρμογή της δραματοποίησης. Στο έργο αυτό επισημαίνει ότι μέσα στη συνεχώς εξελισσόμενη και μεταβαλλόμενη κατανόηση της σύγχρονης εκπαίδευσης, οι τεχνικές που βασίζονται στη δραματοποίηση είναι πλέον εγγενείς μέθοδοι διδασκαλίας, που προσιδιάζουν στο φυσικό ένστικτο των παιδιών για μίμηση (Özdemir 1965, σελ 3). Αυτό το βιβλίο χρησιμοποιήθηκε για την εκπαίδευση δασκάλων κατά τη διάρκεια ενός σεμιναρίου που οργάνωσε το Υπουργείο Παιδείας και αναλύει το νόημα της δραματοποίησης, το κουκλοθέατρο, την παντομίμα, την αφήγηση, το ελεύθερο και το καθοδηγούμενο δραματικό παιχνίδι, καθώς επίσης και τις εφαρμογές της δραματοποίησης σε μαθήματα όπως οι Κοινωνικές σπουδές, Η Αγωγή του πολίτη, η Γεωγραφία και η Ιστορία. Στο Αναλυτικό Πρόγραμμα της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του 1968, αναφέρεται ότι τα παραμύθια, οι μύθοι, τα μυθιστορήματα, η ποίηση, οι ιστορίες για τη φύση και οι αναπαραστάσεις από βιβλία και περιοδικά επιτρέπεται να χρησιμοποιούνται στην τάξη, αρκεί το περιεχόμενό τους να είναι κατάλληλο για τα παιδιά (MEB 1968, σελ. 23). Επιπλέον, κομμάτι του αναλυτικού προγράμματος είναι και η αναπαράσταση ιστοριών από δύο ή περισσότερους μαθητές. Σκοπός όλων αυτών των δραστηριοτήτων είναι να ευχαριστηθούν και να διασκεδάσουν οι μαθητές (Oguzkan 1983, σελ. 235). Οι παρακάτω διευκρινίσεις δίνονται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του 1968 σχετικά με τα γραπτά και τα προφορικά μαθήματα στην τουρκική γλώσσα: «Οι μικρές δραστηριότητες δραματοποίησης παίζουν σημαντικό ρόλο για να ενθαρρύνουν τους μαθητές να μιλήσουν μέσα στην τάξη και να μάθουν να χρησιμοποιούν τη γλώσσα του σώματος. Ο δάσκαλος πρέπει να ενθαρρύνει το παιδί να αναπαράγει μια ιστορία που μόλις έχει διαβάσει ή έχει μάθει, για παράδειγμα, σε ένα μάθημα Κοινωνικών Σπουδών. Καλό είναι η διαδικασία αυτή να ξεκινήσει τα πρώτα χρόνια της σχολικής ζωής ενός παιδιού, όμως να μη συγχέεται με την αναπαράσταση γραπτών θεατρικών κομματιών. Αυτό που περιγράφεται εδώ είναι η αναπαράσταση από τους μαθητές μιας κατάστασης που βίωσαν ή των λόγων ενός ανθρώπου που άκουσαν ή για τον οποίο διάβασαν ή μελέτησαν με άλλα λόγια, είναι παιχνίδι ρόλων. Το θέατρο σκιών, το κουκλοθέατρο και οι γραπτές θεατρικές παραστάσεις είναι επίσης ένας παιδαγωγικός τρόπος για να αναπτυχτούν οι γλωσσικές ικανότητες ενός παιδιού, όμως είναι ξεχωριστός από τη δραματοποίηση. Όσο για την κατασκευή κούκλων για το κουκλοθέατρο ή την κατασκευή των σκηνικών για μια σχολική παράσταση, αυτές βοηθούν στη βελτίωση των γραπτών δεξιοτήτων. Μερικές φορές στις αναπαραστάσεις αυτές είναι χρήσιμη απλώς και μόνο η γλώσσα του σώματος (MEB 1968, σελ. 121,122, Oguzkan 1983, σελ. 235). Στο Αναλυτικό Πρόγραμμα για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση του 1962, τονίζεται ιδιαίτερα η σημασία της «έκφρασης των μαθητών μέσα από την αναπαράσταση» των πραγμάτων που έχουν δει, που έχουν διαβάσει και έχουν σκεφτεί. Επίσης, στο πρόγραμμα αυτό τονίζεται η σπουδαιότητα της χρήσης των τεχνικών που έχουν αφομοιωθεί στο δημοτικό σχολείο, όπως η «Αναπαράσταση με Παρουσίαση (δραματοποίηση)» στα γλωσσικά μαθήματα και η καλύτερη προφορική έκφραση. «Η δραματοποίηση παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο στη βελτίωση της προφορικής επικοινωνίας με τις τεχνικές του διαλόγου, της επεξήγησης, της αντιπαράθεσης και της αφήγησης» (MEB 1968, σελ. 121, 122, Oguzkan, 1983, σελ. 235). Η ιστορία της Τουρκίας είναι βαθιά ποτισμένη με παράδοση στο θέατρο και στην ιστοριογραφία όμως η έννοια του εκπαιδευτικού δράματος (Theaterpaedagogik-Darstellendes Spiel)

8 88 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ μπορεί να κατανοηθεί μόνο ξεχωριστά από τα παραδοσιακά θεατρικά έργα, με πνεύμα πιο σύγχρονο και πιο ευρύ. Η αρχή της σύγχρονης αυτής θεώρησης στην Τουρκία έχει τις ρίζες της στη δεκαετία του 80, υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Inci San από το Πανεπιστήμιο της Άγκυρας και του τραγωδού Tamer Levent. Ο San και ο Levent εκπαιδεύτηκαν δίπλα σε Βρετανούς και Γερμανούς ειδικούς στη θεωρία και την πράξη του εκπαιδευτικού δράματος και στον τρόπο χρήσης του στην εκπαίδευση, πριν εφαρμόσουν τις αρχές που έμαθαν στη διδασκαλία τους. Παρόλο που, όπως προαναφέρθηκε, υπήρξαν και στο παρελθόν ιδέες που προσομοίαζαν στην έννοια του εκπαιδευτικού δράματος, όπως Η δραματοποίηση στα σχολεία του Selahattin Coruh και η Εφαρμογή της δραματοποίησης του Emin Özdemir, η έννοια βρήκε το πραγματικό της νόημα τη δεκαετία του Ο Levent ξεκίνησε θέατρο αυτοσχεδιασμού με νέους ερασιτέχνες ηθοποιούς στην αρχή της δεκαετίας του 80. Το 1982 ξεκίνησαν εργαστήρια με 70 φοιτητές από το Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστήμιου της Άγκυρας πάνω στο εκπαιδευτικό δράμα (Theaterpaedagogik-Darstellendes Spiel) και αυτές οι προσπάθειες θεωρούνται ότι σηματοδοτούν την αρχή της εφαρμογής του στο τουρκικό εκπαιδευτικό σύστημα. Το δημιουργικό δράμα στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση Το Ανώτατο Συμβουλευτικό Σώμα του Υπουργείου Παιδείας (MEB) συνέταξε μια έκθεση με «Προτάσεις για τη Βελτίωση των Καλών Τεχνών στην Τουρκία». Σε αυτή την έκθεση προτάθηκαν διάφορες δραστηριότητες σχετικά με το δράμα και τη δραματοποίηση αναφέρω εδώ μια επιλογή από αυτές. Στον παιδικό σταθμό και στο νηπιαγωγείο οποιοδήποτε μάθημα σχετικά με τις διαπροσωπικές σχέσεις πρέπει να γίνεται με τη μέθοδο της δραματοποίησης. Οι δραστηριότητες πρέπει να πλαισιώνονται από ήχο, ομιλία, ζωγραφική και σχέδιο, αφήγηση κτλ. και όλα τα εκπαιδευτικά προγράμματα να ενθαρρύνουν τη «θεατρική» πλευρά της εκπαίδευσης. Από τις 10 ώρες που είναι αφιερωμένες στα μαθήματα της Τουρκικής γλώσσας, οι 2 πρέπει να αφιερώνονται στην προφορική έκφραση και στις δραματικές δραστηριότητες. Αυτές οι δραστηριότητες πρέπει να συνδέονται με τα γλωσσικά μαθήματα, αλλά και να διέπονται επίσης από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της δραματοποίησης. Η Θεωρία της θεατρικής εκπαίδευσης, που ξεκινάει στις προσχολικές τάξεις, πρέπει να συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Πρέπει να γίνουν σεμινάρια εκπαίδευσης των δασκάλων, ώστε να μπορούν να διδάξουν το δίωρο μάθημα Προφορική περιγραφή και δραματικές δραστηριότητες μέσα στα πλαίσια της Τουρκικής γλώσσας. Το μάθημα αυτό πρέπει να διδάσκεται μέσα στα πλαίσια του μαθήματος της Γλώσσας και πρέπει να συγγραφούν τα κατάλληλα σχολικά εγχειρίδια. Επίσης, στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση πρέπει να συμπεριληφθούν στο μάθημα της Γλώσσας η θεατρική εκπαίδευση, η ορθοφωνία και η δραματοποίηση (MEB 1983, σελ. 1, 2, 3, 6, 7). Το Πρώτο Διεθνές Σεμινάριο Δράματος στην Εκπαίδευση οργανώθηκε στην Άγκυρα το 1985 με τη συμβολή του Γερμανικού και του Βρετανικού Συμβουλίου. Ειδικοί στο εκπαιδευτικό δράμα από τη Βρετανία και τη Γερμανία παρευρέθηκαν στο σεμινάριο και οργάνωσαν εργαστήρια για τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων που συμμετείχαν. Εάν συγκρίνουμε την τότε με την παρούσα κατάσταση, θα δούμε ότι οι πρώτοι εκπαιδευτές δράματος στην Τουρκία δεν ήταν καλλιτέχνες ή τραγωδοί, άλλα καθηγητές και παιδαγωγοί. Αυτά τα διεθνή σεμινάρια που οργανώνονται κάθε δύο χρόνια στην Τουρκία έχουν φέρει στο προσκήνιο τη σημασία του εκπαιδευτικού δράματος, τη θέση του και την επίδρασή του στην εκπαίδευση.

9 ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 89 Ένας ικανός αριθμός εκπαιδευτικών προσχολικής ηλικίας, παιδαγωγών, ψυχολόγων, εκπαιδευτών καλλιτεχνικών μαθημάτων, αλλά και ερασιτεχνών ηθοποιών θεάτρου, αφού παρακολούθησαν τα σεμινάρια αυτά, ίδρυσαν το Σύλλογο Εκπαιδευτικού Δράματος το 1990, ο οποίος βασίστηκε στις θεμελιώδεις αρχές του εκπαιδευτικού δράματος που διδάχτηκαν. Πρωταρχικός σκοπός του συλλόγου αυτού είναι να οργανώνει συνέδρια και σεμινάρια που θα προωθήσουν το εκπαιδευτικό δράμα και θα το εδραιώσουν στα σχολεία ως αποδεκτή μορφή τέχνης και αποτελεσματική μέθοδο διδασκαλίας. Επίσης, σκοπεύει να προωθήσει το εκπαιδευτικό δράμα και εκτός σχολείου για την εκπαίδευση άλλων ομάδων, όπως άτομα με χρόνιες ασθένειες, άτομα της τρίτης ηλικίας ή και άτομα σε απεξάρτηση. Και τέλος σκοπό έχει να δημιουργήσει εκπαιδευτές δράματος ειδικούς στις δραματικές και θεατρικές δραστηριότητες για παιδιά. Σήμερα βλέπουμε ότι το εκπαιδευτικό δράμα έχει υιοθετηθεί πρωταρχικά στα ιδιωτικά σχολεία που παρέχουν και προσχολική εκπαίδευση στην Άγκυρα και σιγά σιγά απλώνεται και στα δημοτικά και τα γυμνάσια της πρωτεύουσας. Παράλληλα, τα δημόσια σχολεία καλωσορίζουν το εκπαιδευτικό δράμα με τη μορφή συλλογικών εργασιών, σαν μέθοδο διδασκαλίας, ή ακόμα και σαν αυτόνομο μάθημα. Άλλοτε θεωρείται σαν μια εξωσχολική δραστηριότητα, που συμβαδίζει με την ποίηση, το μαθητικό θέατρο ή και το χορό. Μεγάλο ποσοστό των εκπαιδευτών στα σχολεία είναι μέλη του Συλλόγου του Σύγχρονου Δράματος και έχουν εκπαιδευτεί οι ίδιοι σε σεμινάρια που οργανώνει ο ίδιος ο σύλλογος ή σε τοπικά και διεθνή συνέδρια που παρακολουθούν συστηματικά. Επιπλέον, το Πανεπιστήμιο της Άγκυρας προσφέρει από το 1990 μαθήματα εκπαιδευτικού δράματος στο Παιδαγωγικό Τμήμα του και δίνει πτυχία αλλά και μεταπτυχιακά διπλώματα στον τομέα αυτό. Επίσης, τα Πανεπιστήμια Gazi και Hacettepe προσφέρουν το Εκπαιδευτικό Δράμα ως μάθημα στα τμήματα Παιδικής Εξέλιξης, Ιστορίας και Γεωγραφίας. Όλα αυτά έχουν βεβαίως οδηγήσει σε πλήθος δημιουργικών εργασιών και πειραματικών παρατηρήσεων και υπάρχουν πλέον πάνω από 100 πτυχιακές εργασίες και μεταπτυχιακές διατριβές στον κλάδο αυτό. Το 1991 εκδόθηκε μια έκθεση στην Τουρκία πάνω στα προβλήματα στη διδασκαλία των τεχνών, που αναφέρεται και στο δράμα, με τίτλο Το Ειδικό Ενδιαφέρον για την Βελτίωση στην Εκπαίδευση στις Καλές Τέχνες στην Τουρκία. Σύμφωνα με την έκθεση αυτή, δεν έχει ακόμα βρεθεί μια καλή ισορροπία ανάμεσα στη γλωσσική, στην πλαστική και τη δραματική διάσταση στη διδασκαλία των Καλών Τεχνών (MEB 1991, σελ. 14, άρθρο 7). Παρόλο που το δράμα είναι αναγνωρισμένο ως μια αυτόνομη, δημιουργική μορφή τέχνης και είναι επιπλέον και ένα εξέχον διδακτικό εργαλείο, δεν έχουμε ακόμη εκμεταλλευτεί πλήρως τη χρησιμότητά του (MEB 1991, σελ.14, άρθρο 7). Αναφέρονται οι εξής λύσεις στα προαναφερθέντα προβλήματα: Στην εκπαίδευση στον τομέα των Καλών Τεχνών πρέπει να βρεθεί μια υγιής ισορροπία ανάμεσα στις γλωσσικές, στις πλαστικές και τις δραματικές διαστάσεις της τέχνης (σελ. 18, άρθρο 8). Το «δράμα» θα πρέπει να αποκτήσει μια αυτόνομη μορφή, να αποτελέσει αυτόνομο εκπαιδευτικό εργαλείο, μιας και είναι στην ουσία του ανθρωπιστικό, βασίζεται στην κοινότητα και έχει τη ιδιότητα να προσφέρει αυτοπεποίθηση και μαθήματα ζωής (σελ. 18, άρθρο 9). Η τέχνη είναι αναμφισβήτητο κομμάτι της «κοινής πολιτισμικής ταυτότητας» των προσχολικών τάξεων, της πρωτοβάθμιας, της δευτεροβάθμιας αλλά και της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Έτσι λοιπόν, σαν πρώτο βήμα θα πρέπει η Μουσική και τα Καλλιτεχνικά, που είναι μαθήματα επιλογής, να γίνουν υποχρεωτικά και να προσφέρεται ως μάθημα επιλογής η Δραματοποίηση

10 90 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ (άρθρο 120). Ξεκινώντας από το Νηπιαγωγείο, θα πρέπει να δίνεται έμφαση στις δραματικές δραστηριότητες στα πλαίσια των καλλιτεχνικών μαθημάτων, ενώ στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση πρέπει επίσης η Δραματοποίηση να πάρει τη θέση της στα εκπαιδευτικά προγράμματα. (MEB 1991, σελ. 22, άρθρο 8). Όσο για την τριτοβάθμια εκπαίδευση, και ιδιαίτερα τις σχολές που δίνουν πτυχία σε δασκάλους, η Δραματοποίηση πρέπει να γίνει υποχρεωτικό μάθημα (άρθρο 8, σελ. 24). Υπάρχουν επίσης προτάσεις για να βελτιωθεί η Εκπαίδευση στις Καλές Τέχνες γενικότερα και συγκεκριμένα μέσω εφαρμογών του Διδακτικού και Εκπαιδευτικού Συμβουλίου στο Γυμνάσιο Καλών Τεχνών Anatolian, τμήμα Δραματικής Τέχνης (άρθρο 5, σελ. 25). Αν συγκρίνουμε τις δύο εκθέσεις, του 1983 και του 1991, μπορούμε να καταλήξουμε σε ορισμένα συμπεράσματα. Η έκθεση του 1983 αναφέρει το δράμα γραπτώς και αποδέχεται τη χρησιμότητά του ως εκπαιδευτικό εργαλείο σε ορισμένα μαθήματα και τη σημασία του ως κοινωνική δραστηριότητα. Αντιθέτως, η έκθεση του 1991 θεωρεί το δράμα όργανο ευρείας εκπαιδευτικής σημασίας μέσα στα πλαίσια της γενικής εκπαίδευσης, αλλά και στα πλαίσια των Καλών Τεχνών, και τονίζει εμφατικά την αποτελεσματικότητά του. Επίσης, σύμφωνα με την έκθεση αυτή, το δράμα θεωρείται διδακτικό εργαλείο με ανθρωπιστική ουσία, το οποίο ενισχύει την κοινωνικότητα και την αυτοπεποίθηση του ατόμου. Τέλος, προτείνεται η αναγκαιότητα να γίνει το δράμα υποχρεωτικό μάθημα στα παιδαγωγικά τμήματα των πανεπιστημίων. Βλέποντας το τουρκικό εκπαιδευτικό σύστημα σε κατάσταση αδιεξόδου, το Υπουργείο Παιδείας αναγκάστηκε πρόσφατα να ξεκινήσει την αναδιάρθρωση του ίδιου του συστήματος αλλά και της εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών λειτουργών. Συζητήθηκε η δημιουργία κεντρικών και δημιουργικών διδακτικών μεθόδων και το εκπαιδευτικό δράμα αναδείχτηκε ως η πιο αποτελεσματική και έτσι πήρε κεντρική θέση στο εκπαιδευτικό σύστημα της Τουρκίας. Οι εκπαιδευτικοί βρήκαν ότι το εκπαιδευτικό δράμα προσαρμόζεται εύκολα στις ανάγκες που προκύπτουν σε κάθε εκπαιδευτική διαδικασία και διαπίστωσαν ότι υπήρχαν ικανοποιητικά αποτελέσματα σε όλους τους τομείς που το χρησιμοποίησαν. Το 1994 σχεδόν 30 Σχολές Επαγγελματικής Εκπαίδευσης Θηλέων ξεκίνησαν επισήμως να εκπαιδεύουν στο εκπαιδευτικό δράμα. Τα μαθήματα αυτά έγιναν υπό την αιγίδα του Προγράμματος Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας και έτσι απέκτησαν αμέσως κύρος. Τον Σεπτέμβριο του 1998 η Επιτροπή Διδασκαλίας και Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας εξέδωσε το Πρόγραμμα Επιλογής για την Α, Β και Γ Δημοτικού στο μάθημα Εκπαιδευτικού δράματος. Ξεκινώντας από τη σχολική χρονιά , το Εκπαιδευτικό δράμα προσφέρεται ως μάθημα επιλογής στους μαθητές των δημοτικών σχολείων από την Δ μέχρι την Η τάξη, μέσα στα πλαίσια του Προγράμματος Επιλογής 7 μαθημάτων. Παρόλο που υπάρχουν ακόμη κάποιες ελλείψεις, το πρόγραμμα έχει ολοκληρωθεί και τα επίσημα εγχειρίδια για τους δασκάλους είναι έτοιμα. Το μάθημα του Εκπαιδευτικού δράματος έχει γίνει υποχρεωτικό σε όλες τις σχολές και στα πανεπιστημιακά τμήματα που δίνουν πτυχία διδασκαλίας. Αυτό έχει μεταβάλει την αρχική δυσκολία που υπήρχε στην ανεύρεση εκπαιδευτών στον τομέα και έχει επίσης αυξήσει τη συχνότητα χρήσης του εκπαιδευτικού δράματος σαν εργαλείο διδασκαλίας από δασκάλους όλων των ειδικοτήτων. Έτσι λοιπόν, έχει εισβάλει στο τουρκικό εκπαιδευτικό σύστημα η εμπειρική μάθηση, η διεπιστημονική επικοινωνία, η διαπροσωπική επικοινωνία, το ενεργό παιχνίδι ρόλων και ο αυτοσχεδιασμός. Αυτή η αλματώδης πρόοδος του εκπαιδευτικού δράματος, που διαπιστώθηκε από την PISA (Πρόγραμμα για Διεθνή Αξιολόγηση Μαθητών) ανανέωσε το πρόγραμμα εξ ολοκλήρου και έτσι το 2006 έγιναν ριζικές αλλαγές και εφαρμόστηκαν καινούργιες και αποτελεσματικές διδακτικές μέθοδοι. Παρόλο που το πρόγραμμα της PISA δεν είναι σε διεθνές επίπεδο ικανότητας,

11 ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 91 οδήγησε το εκπαιδευτικό μας σύστημα να κάνει τις απαραίτητες αλλαγές στο πρόγραμμά του. Όσο για τα αποτελέσματα, η Τουρκία έχει έρθει 36η στα Mαθηματικά, στις Φυσικές επιστήμες και στην επίλυση προβλημάτων και 34η από 41 χώρες στη Γραφή και την Ανάγνωση. Η PISA δεν πρέπει να θεωρείται διαγωνισμός, αλλά περισσότερο μια βάση πάνω στην οποία τα σχολεία μπορούν να συγκρίνουν τα εκπαιδευτικά τους συστήματα σε διεθνές επίπεδο. Αποτελεί μια οργανωμένη συλλογική ερευνητική προσπάθεια, που επιτρέπει να παρακολουθούμε συστηματικά μέσα από το πέρασμα του χρόνου τις μαθηματικές, επιστημονικές και αναγνωστικές ικανότητες και δεξιότητες των μαθητών μας. Το ζητούμενο είναι να συμβάλουν στην έρευνα όλες οι χώρες που συμμετέχουν και μετά, αφού συγκρίνουν τα αποτελέσματα, να λάβουν στα απαραίτητα μέτρα για τη βελτίωση των εκπαιδευτικών τους συστημάτων. Η Τουρκία έσπευσε να κάνει κάποιες αλλαγές μετά την έκδοση των αποτελεσμάτων της PISA και άλλαξε τα αναλυτικά προγράμματα των δημοτικών και των γυμνασίων της χώρας, δημιουργώντας ένα νέο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Αυτές οι αλλαγές εφαρμόστηκαν αρχικά πιλοτικά σε 100 σχολεία σε όλη τη χώρα και σε όλα τα σχολεία κατά τη σχολική χρονιά Το νέο πρόγραμμα είναι μαθητοκεντρικό, βασίζεται σε δραστηριότητες και επικεντρώνεται στην ενεργητική μάθηση. Μπορεί να υλοποιηθεί παράλληλα με το εκπαιδευτικό δράμα, καθώς εστιάζει στο μέσο και όχι στο σκοπό, είναι θεματοκεντρικό και απαιτεί συνεργασία σώματος και νου. Είναι εμφανές ότι το εκπαιδευτικό δράμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως διδακτικό εργαλείο σε όλα τα μαθήματα και να βοηθήσει την κατάκτηση όλων των στόχων ενός συστήματος που έχει δομηθεί και βασίζεται πάνω στις αρχές που προαναφέρθηκαν. Η δραματοποίηση, για παράδειγμα, είναι χρήσιμο εργαλείο για τη διδασκαλία του μαθήματος Επίγνωση της πραγματικότητας. Βοηθάει στην κατανόηση εννοιών όπως «Ενθουσιασμός για το σχολείο, Το σπίτι μου και Χτες, σήμερα και αύριο», που είναι ένα πρόγραμμα για τις Α, Β και Γ Δημοτικού ή στο μάθημα των Κοινωνικών επιστημών στην κατανόηση των εννοιών πολιτιστική κληρονομιά, άνθρωποι, τόποι. Αυτές οι έννοιες κατανοούνται ευκολότερα εάν διδαχτούν μέσα από το παιχνίδι, το παιχνίδι ρόλων, τον αυτοσχεδιασμό. Τα σχολικά βιβλία έχουν γραφτεί ειδικά για να στηρίζουν αυτές τις δραστηριότητες. Καθώς γίνονται προσπάθειες να εναρμονιστεί το τουρκικό εκπαιδευτικό σύστημα με αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το εκπαιδευτικό δράμα παίρνει τη θέση του στο σχολικό μας σύστημα ως αυτόνομη και αποτελεσματική μέθοδος διδασκαλίας. Παράλληλα με αυτές τις εξελίξεις, ο Σύλλογος Σύγχρονου Δράματος, που είναι ο μοναδικός μη κρατικός φορέας που στηρίζει την επέκταση του εκπαιδευτικού δράματος στην Τουρκική Εκπαίδευση, προσφέρει ένα σεμινάριο 350 ωρών, εγκεκριμένο από το Υπουργείο Παιδείας, για τη διδασκαλία του Εκπαιδευτικού δράματος. Πρόσφατα ο σύλλογος αυτός έγινε και μέλος του Γερμανικού BAG Spiel und Theaterpaedagogik. Το 1997, το Ανώτατο Εκπαιδευτικό Σύμβουλοι έκανε υποχρεωτικά τα μαθήματα Δραματοποίηση στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση και Δραματοποίηση στις Προσχολικές Τάξεις σε όλα τα πανεπιστήμια που δίνουν πτυχία δασκάλων πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και νηπιαγωγών. Σε άλλα κρατικά ιδρύματα, όπως οι Αστυνομικές Ακαδημίες, παρέχονται υποχρεωτικά μαθήματα Εκπαιδευτικού δράματος, για να διδαχτεί η ικανότητα συναισθηματικής ταύτισης, η μαθησιακή συμπεριφορά και η δημοκρατική διαγωγή. Το 1999 το Τμήμα Καλών Τεχνών της Παιδαγωγικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Άγκυρας ξεκίνησε να δίνει μεταπτυχιακό δίπλωμα Εκπαιδευτικού δράματος. Σύμφωνα με το τμήμα αυτό, σκοπός του μεταπτυχιακού διπλώματος (χωρίς διπλωματική διατριβή) είναι να παρέχει στο σπουδαστή γνώση σε βάθος του δημιουργικού δράματος και της εφαρμογής του στην τάξη. Αυτό το πρόγραμμα αποτελείται τουλάχιστον από 30 ακαδημαϊκές διδακτικές μονάδες και 10 ώρες διδασκαλίας, μαζί με μια εργασία ανά ακαδημαϊκό εξάμηνο. Η εργασία αυτή δε βαθμολογείται, παρά μόνο «περνάει» κανείς ή «κόβεται». Αν ο υποψήφιος περάσει την εξέταση

12 92 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ στην ξένη γλώσσα, μπορεί να γράψει μια διατριβή και να ολοκληρώσει το πρόγραμμα. Το πρόγραμμα αυτό απευθύνεται σε υποψήφιους δασκάλους όλων των βαθμίδων, καθώς επίσης και σε πτυχιούχους Κοινωνικών επιστημών, Θεάτρου και Θεατρικών Σπουδών και ο αριθμός των υποψηφίων ορίζεται στους 25. Τα κριτήρια για τους υποψήφιους είναι τα ακόλουθα: Βαθμολογία τουλάχιστον 45/100 σε ειδική εξέταση (Εξέταση Μεταπτυχιακών Σπουδών), που προετοιμάζει το Ανωτάτη Εκπαιδευτικό Συμβούλιο, μέσο όρο 65% στο πτυχίο τους, γραπτή εξέταση σε τεστ γενικών γνώσεων, ένα εργαστήριο και μια συνέντευξη. Ύστερα από όλες αυτές τις δοκιμασίες προκρίνονται για το πρόγραμμα, οι πρώτοι 25 υποψήφιοι σπουδαστές. Το πτυχίο έχει προγραμματιστεί να ολοκληρώνεται σε δύο ακαδημαϊκά εξάμηνα, όμως, αν ο σπουδαστής επιθυμεί, του δίνεται μια περίοδος 6 ετών, μέσα στην οποία πρέπει να ολοκληρώσει το πτυχίο του. Τα μαθήματα (υποχρεωτικά και επιλογής) είναι τα ακόλουθα: Περίοδοι, Θεωρία και μέθοδοι της τέχνης, Εκπαιδευτικό σε βάθος Δράμα 1, Εκπαιδευτικό Δράμα 2, Ηθοποιία και Σκηνική επίγνωση 1, Ηθοποιία και Σκηνική επίγνωση 2, Παιδική-Εφηβική Λογοτεχνία και Εκπαιδευτικό Δράμα, Ιστορία και Θεωρία Θεάτρου, Ιστορία, Μέθοδοι και Προσεγγίσεις Εκπαιδευτικού Δράματος, Εκπαίδευση και Δράμα στα Μουσεία, Παιδικό Θέατρο, Προσχολικό Δράμα, Κινησιακός Χορός και Δράμα, Δημιουργία Προγραμμάτων και Εργασιών στο Δράμα, Διδασκαλία του Δράματος, Αναπτυξιακή Ψυχολογία, Φιλοσοφία της Τέχνης, Ψυχολογία της Τέχνης, Ερευνητικές Μέθοδοι και Τεχνικές. Πέρα από αυτά τα μαθήματα, οι σπουδαστές παρακινούνται να παρακολουθήσουν και άλλα παιδαγωγικά και θεατρικά μαθήματα, ώστε να καλύψουν κενά που ίσως έχουν. Για να πάρουν το πτυχίο τους, πρέπει να ολοκληρώσουν και μια εφαρμοσμένη εργασία. Τελειώνοντας, έχουν μαζέψει ένα σύνολο 50 Ακαδημαϊκών Εκπαιδευτικών Μονάδων. Προς το τέλος του 2006, το μεταπτυχιακό δίπλωμα στο Εκπαιδευτικό δράμα, που μέχρι τώρα δίνεται στην Τουρκία μόνο από το Πανεπιστήμιο της Άγκυρας, έγινε αυτόνομος επιστημονικός κλάδος και επιπλέον δεν είναι μόνο μεταπτυχιακό δίπλωμα χωρίς εργασία και μεταπτυχιακό δίπλωμα με εργασία, αλλά προσφέρεται και ως διδακτορικό δίπλωμα. Επιπλέον, σύντομα το Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου του Anadolu θα παρέχει πτυχίο στον ίδιο κλάδο. Ως αποτέλεσμα της προόδου και της προώθησης του εκπαιδευτικού δράματος στην εκπαίδευση, και ιδιαίτερα στην στενή συνεργασία της Τουρκίας με τη Γερμανία στον τομέα αυτό, η χώρα μας έχει εξελιχτεί ραγδαία αυτό σε σχέση με τις ευρωπαϊκές χώρες. Θεωρούμε θετική εξέλιξη την υποχρεωτική συμπερίληψη του δημιουργικού δράματος στην εκπαίδευση των δασκάλων μας, καθώς και το γεγονός ότι προσφέρεται ως μάθημα επιλογής στα δημοτικά σχολεία μας. Χάρη στα αποτελέσματα της PISA, που οδήγησαν σε αναδόμηση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων το 2006, το δημιουργικό δράμα βρήκε την θέση του σε πλήθος μαθημάτων στην εκπαίδευση. Όμως, παρά τις θετικές εξελίξεις, παραμένει το δίλημμα πώς και πού θα εκπαιδευτούν όλοι αυτοί οι καθοδηγητές και οι δάσκαλοι εκπαιδευτικού δράματος. Βιβλιογραφία Adigüzel H. Ö. (2002), Yasantilara dayali ögrenme ve egitimde drama iliskisi (the relation of experience based learning and drama in education), Marmara Üniversitesi, 1.Ögrenme ve ögretme sempozyumu (Paper Presented. 1st Instruction and Teaching Symposium), İstanbul Cook H. C. (1917), The Play Way, William Heinemann, London Coruh S. (1950), Okullarda Dramatizasyon (Dramatization in education) (2.baskı), Isil Matbaasıii İstanbul Heathcote D. (1970), Three Looms Waiting, interview in the BBC Omnibus series Heathcote D. (1984), Collected Writings, Hutchinson, London Heathcote D. (1989), Education and Dramatic Art, Blackwell, Oxford Heathcote D. (1991), Education in Drama: Casting the Dramatic Curriculum, Falmer Press, London Heathcote D., & Bolton, G. (1994), Drama for Learning (Edt. Cecily O Neill), Heinemann Portsmouth, NH Johnson H. F. (yil belirtilmemiş), The Dramatic Method Of Teaching (Second Edition), James Nisbet and Co. limited, London MEB (2004), PISA 2003 Projesi, (PISA 2003 Project) Ulusal Ön Rapor (National Preliminary Report), Ankara

13 ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 93 MEB (1983), Türkiye de Güzel Sanatlar Egitimini Gelistirilmesine Yönelik Öneriler, (The advices for developing of fine arts education in Turkey), MEB Yük. Dan. Kur. Bask, Ankara MEB (1991), Türkiye de Güzel Sanatlar Egitimini Gelistirme Komisyon Raporu, (The report of fine arts education development committee) Ankara: MEB, Tal. Ter. Kur. Bask, Ankara MEB (1968), İlkögretim Programı, (Elementary Education Curriculum) MEB yayinlari, Ankara OECD (2003), Learning for Tomorrow s Word-First Results From, Paris OECD (2003), Results From PISA Executive Summary, Paris Oguzkan Ferhan, Cocuk Edebiyati, (Children Literature), Gül Yayinevi, 4. baski, 1983, Ankara Özdemir E. (1965), Uygulamali Dramatizasyon, (Implemented Dramatization) Milli Egitim Bakanligi Yayinlari, Ankara San İ. (1998), Türkiye de yaratici drama calismalarinin dünü ve bugünü. (The history of creative drama education in Turkey) 2.Ulusal Cocuk Kültürü Kongresi. (Paper presented in 2 nd National Child Culture Congress), (4-6 Kasim 1998), Ankara Slade P. (1954), Child Drama, University Of London Press. Ltd., London Way B. (1967), Devolopment through Drama, Longman, London Μετάφραση από τα αγγλικά: Όλγα Κέκη

14 To δράμα στην εκπαίδευση απαντήσεις σε μερικά βασικά ερωτήματα Patrice Baldwin Πρόεδρος στο National Drama, Ηνωμένο Βασίλειο Τι είναι το δράμα στην εκπαίδευση; Το δράμα στην εκπαίδευση ιδανικά περιλαμβάνει τα εξής: ευκαιρίες για ελεύθερο και υποστηριζόμενο δραματικό παιχνίδι μαθήματα δράματος, στα οποία τα παιδιά διδάσκονται τη δραματική έκφραση χρήση της δραματικής μεθοδολογίας σε μαθήματα εκτός των γλωσσικών και των καθ αυτό δραματικών μαθήματα δράματος με το σύνολο της τάξης, στα οποία τα παιδιά εξερευνούν μαζί ζητήματα και ιδέες (θεματικά και διαθεματικά) ευκαιρίες για δημιουργία, έκφραση και ανταπόκριση στην προσωπική δραματική έκφραση και τη δραματική έκφραση των υπολοίπων ευκαιρίες για δημιουργία, έκφραση και ανταπόκριση σε επαγγελματικές θεατρικές παραστάσεις (π.χ. θεατρικές επισκέψεις) ευκαιρίες να συμμετέχουν τα παιδιά σε δημιουργικές και αξιολογικές εργασίες με ηθοποιούς και θεατρικούς συγγραφείς. Επικρατεί μεγάλη σύγχυση ως προς το τι περιλαμβάνει η έννοια «δράμα στην εκπαίδευση». Τα σχολεία πρέπει να μάθουν να βλέπουν το δράμα σαν κάτι πολύ περισσότερο από το θεατρικό σκετς των Χριστουγέννων. Πρέπει επίσης να φροντίζουν ώστε το δράμα να περιλαμβάνει ευκαιρίες για δουλειά και μάθηση, σε ομάδες ή με το σύνολο της τάξης, σε τακτική βάση. Σε μερικά σχολεία, η έννοια του δράματος περιλαμβάνει ευκαιρίες για δραματικό παιχνίδι, όπου οι μαθητές μπαίνουν σε ένα ρόλο. Αν το δράμα στην εκπαίδευση περιοριστεί στο παιχνίδι ή στα θεατρικά έργα, τα παιδιά θα χάσουν μεγάλο μέρος του πλούτου των βιωμάτων και των δυνατοτήτων που παρέχει η μάθηση στο δράμα και η μάθηση μέσω του δράματος σε περιβάλλον τάξης. Τα παιχνίδια ρόλων και φαντασίας είναι εντελώς φυσικά και απολύτως αναγκαία για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των μικρών παιδιών συνιστούν επίσης σημαντικότατες εκπαιδευτικές ευκαιρίες, οι οποίες χάνονται αν τα παιδιά δεν έχουν τη δυνατότητα να μεταβούν από τα παιχνίδια ρόλων της προσχολικής ηλικίας σε ανάλογα παιχνίδια στο σχολείο, ακολουθούμενα από δράμα/παιχνίδι ρόλων με το σύνολο της τάξης, καθώς και την πολύτιμη εμπειρία της συμμετοχής σε παραστάσεις. Τι είναι το «δράμα με το σύνολο της τάξης»; Το δράμα με το σύνολο της τάξης είναι κάτι που πρέπει να γίνεται με τα παιδιά και όχι στα παιδιά. Σημαίνει ότι όλη η τάξη συμμετέχει με συγκεκριμένους ρόλους σε ένα συνολικό, κοινό δραματικό σενάριο, που δημιουργείται και διαμορφώνεται από κοινού προκειμένου να λειτουργήσει.

15 ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 95 Όταν εφαρμόζουμε την τεχνική του δράματος με το σύνολο της τάξης είναι δυνατόν να χωριστούν για λίγο οι μαθητές σε ομάδες με ρόλους ή και ανά μαθητή πάλι σε ρόλο, αλλά πρέπει για ένα σεβαστό χρονικό διάστημα όλη η τάξη να αλληλεπιδρά αυθόρμητα μέσα στο δράμα, στις ίδιες σκηνές. Ακόμα και όταν οι μαθητές παίζουν το ρόλο τους ατομικά ή σε ομάδες, όλη η τάξη παραμένει μέσα στο ίδιο γενικό δράμα, π.χ., μπορούμε να ζητήσουμε από την τάξη να πλάσει σκηνές σε ομάδες, οι οποίες να αναπαριστούν τι συνέβη σε ένα χαρακτήρα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές στο παρελθόν και μετά να συνενώσουμε τις επιμέρους σκηνές, για να συμπληρώσουμε τα κενά που αφήνει η πλοκή. Οι σκηνές αυτές είναι αλληλοσυμπληρωματικές και εμπλουτίζουν το εν εξελίξει δράμα που παίζει η τάξη συνολικά. Όλη η τάξη πραγματεύεται την ίδια συνεργατική μυθοπλασία, συνεισφέροντας διαφορετικά κομμάτια κάθε φορά, ενώ ο δάσκαλος καθοδηγεί ως προς τη δομή και τη συμμετοχική υποστήριξη. Ο ίδιος ο δάσκαλος μπορεί να συμμετέχει ενεργά παίζοντας κάποιο ρόλο στην πλοκή για το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητας, βγαίνοντας από το ρόλο όποτε απαιτείται για να οργανώσει το μάθημα ή για να δώσει οδηγίες υπό την ιδιότητα του δασκάλου. Γιατί είναι σημαντικό για κάθε παιδί το παιχνίδι ρόλων και το δράμα; Σε κάθε κοινωνία σε όλο τον κόσμο τα μικρά παιδιά που αναπτύσσονται κανονικά παίζουν θέατρο. Φαντάζονται τον εαυτό τους σε κάποιο ρόλο και σε κάποια πλοκή, γιατί εξασκούν έτσι το μυαλό τους και γιατί τους αρέσει! Επειδή η φαντασία είναι σημαντική για τη λειτουργία του εγκεφάλου, η φύση μάς έχει κάνει να αντλούμε ευχαρίστηση από αυτές τις δραστηριότητες, ωθώντας μας έτσι να τις εντάσσουμε στην καθημερινότητά μας. Έτσι λοιπόν το θεατρικό παιχνίδι και το δράμα είναι ελκυστικά για τα παιδιά. Πριν αρχίσουν το σχολείο, αφιερώνουν πολύ χρόνο στα παιχνίδια ρόλων, είτε μόνα τους είτε με παρέα, εντελώς φυσικά και αυθόρμητα. Στο σχολικό περιβάλλον, αντίθετα, οι ευκαιρίες για παιχνίδια ρόλων είναι πολύ περιορισμένες, παρόλο που ο αναπτυσσόμενος εγκέφαλος των παιδιών εξακολουθεί να έχει ανάγκη αυτή τη δραστηριότητα. Ο εγκέφαλος μας είναι προγραμματισμένος εκ κατασκευής να μαθαίνει βιώνοντας ενεργά και αναπαριστώντας με τη βοήθεια της φαντασίας διάφορες εμπειρίες, στην αρχή κατ ιδίαν και αργότερα μαζί με άλλα παιδιά. Εξ ορισμού, η φαντασία προϋποθέτει δραματικές δεξιότητες με τις οποίες τα παιδιά είναι ήδη εφοδιασμένα όταν έρχονται στο σχολείο. Είναι κουτό οι εκπαιδευτικοί να μην αξιοποιούν αυτή τη φυσική διεργασία μάθησης όταν τα παιδιά έρχονται στο σχολείο και θα μπορούσε μάλιστα να υποστηρίξει κανείς ότι αυτό συνιστά μια μορφή στέρησης. Καθώς τα παιδιά εγγράφονται σε βρεφονηπιακούς σταθμούς και σχολεία σε ολοένα και μικρότερη ηλικία και περνούν ολοένα περισσότερο χρόνο στο σχολείο, λόγω της παράτασης του σχολικού ωραρίου, είναι σημαντικό να τους δίνεται η ευκαιρία για αυθόρμητο παιχνίδι με ισχυρή δόση φαντασίας, είτε μοναχικό είτε συλλογικό. Υπάρχουν έρευνες που δείχνουν ότι ο εγκέφαλος αλλάζει δομικά, ανταποκρινόμενος στα ερεθίσματα που δέχεται. Η περίοδος της πλέον εντατικής ανάπτυξης της γλώσσας και της εδραίωσης των οδών της μάθησης στον εγκέφαλο ταυτίζεται με την περίοδο εκείνη στην ανάπτυξη ενός παιδιού κατά την οποία αφιερώνει πολύ χρόνο σε παιχνίδια ρόλων. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Όταν τα παιδιά φαντάζονται έναν κόσμο και μιμούνται, επαναλαμβάνουν ή δημιουργούν διάφορους ρόλους, έχουν ένα ατέλειωτο φάσμα καταστάσεων μέσα στις οποίες μπορούν να ασκήσουν τις λειτουργίες της ομιλίας και της ενεργητικής ακρόασης. Τα δράματα και τα παιχνίδια ρόλων

16 96 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ τούς δίνουν τη δυνατότητα να μιλήσουν και να απαντήσουν υποδυόμενα ένα φανταστικό πρόσωπο, που δημιουργούν τα ίδια βάσει της φαντασίας και της εμπειρίας τους. Μπορούν να τοποθετήσουν τον εαυτό τους οπουδήποτε και οποτεδήποτε και να φανταστούν πως τους συμβαίνει οτιδήποτε. Αν αφήσουμε τα παιδιά να παίξουν μόνα τους με αυτό τον τρόπο, χωρίς την παρέμβαση κάποιου ενήλικα που συμμετέχει ουσιαστικά στο δράμα, έχουν την τάση να επαναλαμβάνουν τα ίδια και τα ίδια, αντί να μαθαίνουν καινούργια πράγματα. Απλώς δραματοποιούν βιαστικά το σενάριο, χωρίς να αφιερώνουν χρόνο σε συνειδητή σκέψη πάνω σε αυτό που κάνουν. Αντίθετα, με την καθοδήγηση ενός ενήλικα που συμμετέχει ουσιαστικά και έχει συγκεκριμένους μαθησιακούς στόχους και βασικές γνώσεις δραματικών στρατηγικών, μπορούν να ενθαρρυνθούν να εμβαθύνουν περισσότερο, ενεργοποιώντας τις διεργασίες μάθησης μέσα από την άσκηση της φαντασίας τους. Επίσης, ο ενήλικας θα τους παρέχει την υποστήριξη που απαιτείται ώστε αυτή η συλλογική εμβάθυνση να παραταθεί, διατηρώντας τη συνοχή της ομάδας περισσότερο από ό,τι θα ήταν δυνατόν χωρίς την καθοδήγησή του. Με τη βοήθεια ενός ενήλικα τα παιδιά μπορούν να γνωρίσουν παίζοντας, αλλά απολύτως σοβαρά, ένα νέο μαθησιακό πεδίο. Το δράμα ως πολυαισθητηριακή μάθηση Ο εγκέφαλος μαθαίνει πολυαισθητηριακά. Το δραματικό παιχνίδι (και στη συνέχεια το κατάλληλο δράμα) επιτρέπει στα παιδιά να λειτουργήσουν πολυαισθητηριακά, αντί να προσπαθούν να μάθουν διαβάζοντας, γράφοντας και ακούγοντας το δάσκαλο. Το δράμα υπό τη μορφή του δραματικού παιχνιδιού είναι οπτικό, ακουστικό, κιναισθητικό και απτικό. Συνεπάγεται σωματική και πνευματική δραστηριοποίηση και εγρήγορση ωθεί τα παιδιά να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους και να ανταποκριθούν το ένα στο άλλο για την επίτευξη ενός κοινωνικού και μαθησιακού σκοπού, και κυρίως να σκεφτούν. Το δράμα με το σύνολο της τάξης προσφέρεται ανεξαρτήτως του τύπου μάθησης που προτιμά κάθε μαθητής, γιατί βασίζεται στο οικείο μοντέλο του παιδικού δραματικού παιχνιδιού. Τα μεγαλύτερης ηλικίας παιδιά επίσης απολαμβάνουν τη μάθηση μέσω παιχνιδιών ρόλων και πολλά παιδιά εξακολουθούν να χρησιμοποιούν με αυτό τον τρόπο τη φαντασία τους εκτός σχολικού περιβάλλοντος για πολύ περισσότερο καιρό από ό,τι φαντάζονται οι περισσότεροι ενήλικες. Όμως και οι ενήλικες παίζουν δραματικά παιχνίδια σε ορισμένες περιστάσεις. Αν, για παράδειγμα, πρόκειται να κάνετε μια ομιλία, μπορεί να την προβάρετε απευθυνόμενος σε ένα φανταστικό κοινό. Αν πρόκειται να περάσετε από συνέντευξη, μπορείτε να κάνετε δοκιμές μπροστά στον καθρέφτη. Μπορείτε επίσης να συμπεριλάβετε στο παιχνίδι ρόλων και κάποιον άλλο, για να ερεθίσετε τη φαντασία σας. Ξέρετε ότι παίζετε θέατρο, αλλά τα συναισθήματα και η μάθηση που βιώνετε είναι πραγματικά. Το δράμα ως κοινωνικοποίηση Για να έχει επιτυχία ένα ομαδικό παιχνίδι ρόλων, κάθε παιδί πρέπει να προσέχει τι λένε οι υπόλοιποι, να τους ακούει και να τους προσέχει, να διαπραγματεύονται και να συνεργάζονται. Όταν παίζουν θέατρο με τους φίλους τους, τα παιδιά δείχνουν τι γνωρίζουν ήδη. Η διαδικασία αυτή επιτρέπει στο δάσκαλο να δει τι έχουν βιώσει και κατανοήσει (ή παρανοήσει) και τον βοηθά να προγραμματίσει τι πρέπει να τα βοηθήσει να μάθουν στη συνέχεια. Η συμμετοχή του δασκάλου στο δραματικό παιχνίδι, με ευαισθησία και κατανόηση, και πάντα σε κάποιο ρόλο, του επιτρέπει να συνοδεύσει αποτελεσματικά και διαδραστικά τα παιδιά στην πορεία τους προς τη μάθηση, δομώντας τη μαθησιακή διαδικασία και λειτουργώντας ως διαμεσολαβητής των εμπειριών. Ο δάσκαλος που χρησιμοποιεί το δράμα στην εκπαίδευση είναι μια φυσική προέκταση του γονιού, που συνοδεύει ενστικτωδώς τα παιδιά του στον κόσμο της φαντασίας παίζοντας μαζί τους. Μέσα στους φανταστικούς κόσμους που πλάθουν τα παιδιά, ένας υποψιασμένος ενήλικας γρήγορα συνειδητοποιεί τις αμέτρητες ευκαιρίες μάθησης τόσο για τα παιδιά όσο και για τον ίδιο.

17 ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 97 Το δράμα ως ενσυναίσθηση Το παίξιμο ρόλων ενθαρρύνει την ενσυναίσθηση και βοηθά να παιδιά να μπουν στη θέση του άλλου και να δουν τα πράγματα από τη δική του οπτική γωνία. Τα παιδιά μπορούν μέσα από το παιχνίδι ρόλων να αντιδράσουν σε ανοίκειες καταστάσεις και να προβάρουν τις αντιδράσεις τους στις πραγματικές. Οι καταστάσεις που βιώνονται στο δραματικό παιχνίδι μπορούν να είναι εμπνευσμένες από πραγματικά συμβάντα ή να είναι εντελώς φανταστικές. Αλλά ακόμα και οι καταστάσεις που αποτελούν προϊόν φαντασίας πάντα συνδέονται κατά κάποιο τρόπο με τις εμπειρίες της πραγματικής ζωής του παιδιού, διότι τα παιδιά αντλούν στοιχεία από πράγματα που γνωρίζουν (ή έχουν δει ή ακούσει), προκειμένου να στήσουν το δράμα. Γι αυτό εξάλλου οι παιδοψυχολόγοι παρατηρούν πάντα προσεκτικά τα παιχνίδια ρόλων των παιδιών. Δεν πρέπει ωστόσο να ξεχνούμε ότι τα παιδιά αντλούν επίσης πολλά στοιχεία από την τηλεόραση, τα οποία μπορεί στη συνέχεια να μιμηθούν, παρόλο που δεν πρόκειται για βιωμένες εμπειρίες. Επίσης, οι δάσκαλοι δεν είναι ψυχολόγοι και το δράμα στην εκπαίδευση δεν φιλοδοξεί να γίνει «ψυχόδραμα» (το οποίο αποτελεί αντικείμενο μελέτης από ειδικούς επιστήμονες). Το δράμα ως ελευθερία Όταν λειτουργούμε μέσα από ένα ρόλο, το συναίσθημα που αποκομίζουμε είναι απελευθερωτικό. Με το δράμα εξασφαλίζουμε μια απόσταση, ένα δίχτυ ασφαλείας, που μας επιτρέπει να μπαίνουμε και να βγαίνουμε από το ρόλο μας κατά βούληση, αποσυνδεόμενοι από ό,τι είπαμε ή κάναμε ενώ υποδυόμασταν το ρόλο. Το δραματικό παιχνίδι, το δράμα και το θέατρο προσφέρουν ένα μαγικό χώρο παιχνιδιού, που δημιουργούμε κοινή συναινέσει προκειμένου να πειραματιστούμε παίζοντας όταν όμως το παιχνίδι σταματά, οι χαρακτήρες που δημιουργήσαμε (όσο αληθινοί κι αν έμοιαζαν) χάνονται, αφήνοντας απλώς μια ανάμνηση. Μπορούμε να τους ξαναζωντανέψουμε κάποια άλλη στιγμή, με τη βοήθεια της μνήμης μας, και πάλι κοινή συναινέσει ή απλώς να τους διατηρήσουμε ζωντανούς στο μυαλό μας. Το δράμα ως δύναμη Το δραματικό παιχνίδι δίνει στα μικρά παιδιά μια αίσθηση δύναμης! Όταν υποδύονται ένα ρόλο, τα παιδιά νιώθουν ότι μπορούν να πειραματιστούν μιλώντας και αντιδρώντας όπως ένα άλλο πρόσωπο. Κάνουν ένα είδος πρόβας της πραγματικής ζωής, δοκιμάζουν πώς είναι να είσαι ενήλικας και να έχεις τον έλεγχο μιας κατάστασης. Το δραματικό παιχνίδι αφήνει τα παιδιά να φέρουν με ασφάλεια στην επιφάνεια διάφορα προβλήματα ή παρελθούσες και μελλοντικές εμπειρίες που τα ενοχλούν ή τα συγκινούν στην πραγματική τους ζωή και να προβάρουν τρόπους επίλυσης και ελέγχου τους. Το δράμα ως μνήμη Το δραματικό παιχνίδι και το δράμα συνιστούν έναν πολύ ιδιαίτερο χώρο ενεργούς περίσκεψης. Στη διάρκεια του παιχνιδιού ρόλων, τα παιδιά αντιδρούν συναισθηματικά στις φανταστικές καταστάσεις του παιχνιδιού παρόλο που γνωρίζουν ότι όλα γίνονται στα ψέματα, η συναισθηματική σύνδεση που νιώθουν είναι πραγματική. Η σύνδεση μεταξύ των συναισθημάτων και του δράματος κάνει την ανάμνηση να αποτυπώνεται έντονα. Καθετί που μαθαίνει ο μαθητής μέσω της συναισθηματικής εμπλοκής στο παιχνίδι ρόλων επίσης αποτυπώνεται έντονα. Το δραματικό παιχνίδι, το μάθημα του δράματος και το θέατρο είναι πολύτιμοι χώροι προσωπικής, κοινωνικής και συναισθηματικής ανάπτυξης. Ο χώρος όπου διεξάγεται το παιχνίδι ρόλων ή το δράμα, καθώς και η σκηνή του θεάτρου είναι σημαντικοί χώροι, που σφύζουν από ευκαιρίες για μάθηση, που ενισχύεται από το συναίσθημα.

18 98 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Το δράμα ως ολιστική εκπαίδευση Το δραματικό παιχνίδι είναι το δώρο της φύσης για την ολιστική ανάπτυξη του παιδιού. Το δράμα και το δραματικό παιχνίδι επιτρέπουν τη συμμετοχή και την ανάπτυξη όλων των λειτουργιών του παιδιού: κοινωνικών, σωματικών, γνωστικών, συναισθηματικών, πνευματικών, πολιτιστικών, δημιουργικών και αισθητικών. Τι είναι το «δράμα στην εκπαίδευση» και το «δράμα για μάθηση»; Το «δράμα στην εκπαίδευση» (Drama in Education DiE), όπως αποκαλούνταν στο παρελθόν, ή «δράμα για τη μάθηση», όπως αποκαλείται συνήθως σήμερα, συνίσταται κυρίως στη από κοινού δημιουργία φανταστικών καταστάσεων για την ανάπτυξη της μάθησης, της αυτοπεποίθησης, της αυτοεκτίμησης, της κριτικής σκέψης και των επικοινωνιακών δεξιοτήτων των παιδιών καθώς υποδύονται κάποιο ρόλο. Στα αγγλικά χρησιμοποιούνται επίσης οι όροι «process drama» (δράμα διαδικασίας) ή ο πιο πρόσφατος «context drama» (δράμα σε ευρύτερο πλαίσιο). Υπάρχουν επίσης και αυτοί που εντάσσουν το δράμα στην ευρύτερη κατηγορία της «ευρηματικής αναζήτησης» και δε χρησιμοποιούν τη λέξη «δράμα» (ενδεχομένως δεν το αναγνωρίζουν ή δεν το αποδέχονται ως τέτοιο). Η νέα τάση του «Circle Time» είναι ενδιαφέρουσα, γιατί κι αυτή βασίζεται στο δράμα (συγκεκριμένα στη δουλειά του Jacob Moreno πάνω στο κοινωνιόδραμα και το ψυχόδραμα, όπως προσαρμόστηκε για το σχολείο από την Jenny Mosely). Θα παρατηρήσετε ότι πολλά μαθήματα δράματος χρησιμοποιούν τη μέθοδο του κύκλου κάθε τόσο. Επίσης, η ανάπτυξη της «Φιλοσοφίας για παιδιά» μπορεί να συνδεθεί με το δράμα, διότι ενθαρρύνει τη φιλοσοφική αναζήτηση μέσω της χρήσης ιστοριών. Το δράμα είναι πάντα μια ιστορία και χρησιμοποιείται συχνά ως ένας τρόπος να ενθαρρυνθεί και να αναπτυχθεί η φιλοσοφική σκέψη, συχνά με τη χρήση εικονογραφημένων βιβλίων που καταπιάνονται με μείζονα ζητήματα και ερωτήματα. Ο μανδύας του ειδικού Παρατηρείται ανανεωμένο ενδιαφέρον για την προσέγγιση του «Μανδύα του ειδικού» (Mantle of the Expert MoE) στη μάθηση και στο δημιουργικότερο αναλυτικό πρόγραμμα σε ορισμένα σχολεία. H ονομασία «Mantle of the Expert» ανήκει στην Dorothy Heathcote, μια πολύ ικανή ειδικό του δράματος, που άφησε έντονη τη σφραγίδα της στη διδασκαλία και τη μάθηση στις δεκαετίες του 60 και του 70, για να ξεχαστεί στη συνέχεια, όταν τα σχολεία άρχισαν να εφαρμόζουν το πρώτο φορτωμένο εθνικό αναλυτικό πρόγραμμα και τα πλαίσια αλφαβητισμού και αριθμητισμού σε συνδυασμό με τα διάφορα προγράμματα του φορέα QCA, που είναι αρμόδιος για τις εξετάσεις και τα ακαδημαϊκά προσόντα στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η τεχνική MoE είναι διαθεματική (προσέγγιση που ενθαρρύνεται και πάλι) τα παιδιά αλληλεπιδρούν και εργάζονται υποδυόμενα το ρόλο τους ως «ειδικοί» που έχουν συγκεκριμένα καθήκοντα να επιτελέσουν. Οι ρίζες και αυτής της τεχνικής ανιχνεύονται στο δραματικό παιχνίδι και το δράμα, καθώς τα παιδιά υποδύονται ενήλικες με προσόντα και καλλιεργούν τις δεξιότητές τους. Αίρονται στο ύψος των περιστάσεων και τονώνεται η αυτοπεποίθηση και η αυτοεκτίμησή τους, παράλληλα με την καλλιέργεια των δεξιοτήτων τους, απλώς και μόνο επειδή αντιμετωπίζονται ως «ειδικοί». Για παράδειγμα μπορούν να υποδυθούν τα παιδιά το ρόλο ειδικών στην ανάπτυξη τουριστικών κατοικιών που συνεργάζονται με έναν εξωτερικό πελάτη. Αυτή η αναθέρμανση του ενδιαφέροντος για την τεχνική ΜοΕ ενισχύεται από το ενδιαφέρον για μεθοδολογίες που αναπτύσσουν την κριτική σκέψη και, πιο πρόσφατα, την ανάγκη να

19 ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 99 ληφθεί υπόψη κατά πόσο βοηθούμε τα παιδιά να αναπτύξουν το επιχειρηματικό τους πνεύμα, διασφαλίζοντας τη μελλοντική οικονομική ευημερία. Για τους ειδικούς του δράματος είναι σημαντικό η τεχνική του «μανδύα του ειδικού» να αναγνωριστεί ως δράμα και όχι απλώς να προωθηθεί στο πλαίσιο του προγράμματος διδασκαλίας ή με την ετικέτα της μάθησης μέσω διερεύνησης (enquiry based learning). Πολλοί δάσκαλοι που χρησιμοποιούν αυτή την τεχνική δε συνειδητοποιούν πλήρως τις δραματικές καταβολές της και χάνουν μια σημαντική ευκαιρία για την εισαγωγή και άλλων δραματικών στρατηγικών και τον εμπλουτισμού του διδακτικού τους ρεπερτορίου. Ποιες δραματικές δεξιότητες έχουν ήδη τα παιδιά; Τα μικρά παιδιά με φυσιολογική ανάπτυξη έρχονται στο σχολείο έχοντας ήδη μεγάλη εμπειρία στο παιχνίδι ρόλων, διαθέτουν δηλαδή βασικές δραματικές δεξιότητες και πολύ ζωηρή φαντασία. Αν αναπτύσσονται κανονικά, μπορούν ήδη να προσποιηθούν ότι είναι κάποιος άλλος (να υποδυθούν ένα χαρακτήρα), ότι βρίσκονται κάπου αλλού (σκηνικό) και ότι συμβαίνει κάτι που δε συμβαίνει στην πραγματικότητα (πλοκή). Αυτά τα στοιχεία αποτελούν την ουσία του δραματικού παιχνιδιού, του δράματος, της πλοκής και του θεάτρου. Από τη βρεφική ακόμα ηλικία τα παιδιά μπορούν να μιμούνται και να επαναλαμβάνουν αυτά που βλέπουν, γιατί αυτό τα βοηθά να μάθουν σύντομα μαθαίνουν να αναπαριστούν σενάρια εμπνευσμένα από τις εμπειρίες τους και στη συνέχεια εντελώς φανταστικές ιστορίες. Οι εμπειρίες που μιμούνται και αναπαριστούν μπορεί να προέρχονται από την πραγματική ζωή ή από ιστορίες που έχουν ακούσει, δει ή διαβάσει. Τα περισσότερα μικρά παιδιά θεωρούν απολύτως φυσικό να συνομιλούν με φανταστικά πλάσματα, ζώα και ανθρώπους και μερικές φορές δεν αποχωρίζονται αυτούς τους σημαντικούς και αναγκαίους φανταστικούς φίλους για όσο καιρό τούς χρειάζονται, δηλαδή για μήνες ή ακόμα και χρόνια. Τα μικρά παιδιά είναι επίσης ικανά να αποδώσουν σε άψυχα αντικείμενα πολύ ισχυρή συναισθηματική, αισθητηριακή και συμβολική σημασία, π.χ. ένα παιδί μπορεί να κοιμάται μόνο αγκαλιά με την αγαπημένη του κουβερτούλα. Τους είναι επίσης πολύ εύκολο να δεχτούν ότι κάποιο άψυχο αντικείμενο είναι έμβιο, π.χ., αποδέχονται αυτοκίνητα ως χαρακτήρες σε παραμύθια και ταινίες και φαντάζονται ότι οι κούκλες και τα αρκουδάκια τους είναι ζωντανά και τα ακούν όταν τους μιλάνε. Αντιμετωπίζουν τις μαριονέτες και τους τηλεοπτικούς ήρωες σαν πραγματικούς ανθρώπους. Μπορούν να κάνουν ολόκληρες συζητήσεις βασισμένες σε φανταστικές ιστορίες με φίλους, συγγενείς και άλλους ενήλικες, φτάνει ο συνομιλητής τους να μην έχει χάσει την ικανότητα να χρησιμοποιεί τη φαντασία του τόσο όταν απευθύνεται σε παιδιά όσο και γενικότερα στη ζωή του! Τα μικρά παιδιά με μεγάλη χαρά σερβίρουν φανταστικά φλιτζάνια τσάι και κομμάτια κέικ σε οποιονδήποτε προθυμοποιηθεί να παίξει λίγο μαζί τους. Επίσης, χρησιμοποιούν εντελώς αυθόρμητα διάφορα «ουδέτερα» αντικείμενα ως κάτι άλλο, π.χ. ένα χαρτονένιο κουτί μπορεί να γίνει διαστημόπλοιο, μια απλώστρα με απλωμένο ένα σεντόνι μπορεί να γίνει τέντα, το κρεβάτι τους μπορεί να γίνει πλοίο! Συχνά στο θέατρο χρησιμοποιούμε αντικείμενα με αυτό τον τρόπο, π.χ. τα μπαστούνια του Αρλεκίνου. Αν το δούμε δηλαδή από θεατρικό πρίσμα, τα παιδιά δημιουργούν ένα χώρο για το «έργο» τους, υποδύονται διαφορετικούς χαρακτήρες και δημιουργούν σενάρια, χρησιμοποιώντας απλά αντικείμενα αντικείμενα και υλικά ως βοηθήματα και μερικές φορές ως σκηνικά, κάνουν αυτοσχεδιαστικούς διαλόγους και πλάθουν σκηνές και σκετσάκια, που άλλοτε γίνονται μόνο μία φορά και άλλοτε επαναλαμβάνονται. Πώς συνδέεται το δράμα με την αφήγηση; Η αφήγηση είναι σημαντική στη ζωή ενός παιδιού. Κάθε δράμα εμπεριέχει αφήγηση, δηλαδή μια ιστορία, και τα μαθήματα δράματος δίνουν στα παιδιά την ευκαιρία να δημιουργήσουν μια

20 100 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ κοινή ζωντανή αφήγηση, που ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια τους τη στιγμή που συμβαίνει. Σε μια κλασική θεατρική παράσταση παρουσιάζεται στους θεατές μια ήδη καταγεγραμμένη και προβαρισμένη ιστορία. Στο δράμα αυτοί που συμμετέχουν είναι ενεργοί, διαδραστικοί, συλλογικοί δημιουργοί της αφήγησης και ταυτόχρονα αφηγητές που ζουν την ιστορία, καθώς την πλάθουν και αλληλεπιδρούν διαρκώς με το περιεχόμενό της, διανοητικά και συναισθηματικά, υποδυόμενοι κάποιο ρόλο. Σε κάθε κοινωνία, παντού στον κόσμο και σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας, οι άνθρωποι προσπαθούν να κατανοήσουν τον κόσμο και τη θέση τους σε αυτόν μέσω της αφήγησης, όπως και μέσω όλων των μορφών τέχνης. Χρησιμοποιούν, για παράδειγμα, τη συγγραφή ή τις θεατρικές αναπαραστάσεις ή επίσης τη γλυπτική, το χορό και τη μουσική. Μέσω του δράματος μπορούμε να ζωντανέψουμε και να ζήσουμε σε πρώτο πρόσωπο ήδη καταγεγραμμένες αφηγήσεις ή να πλάσουμε νέες αφηγήσεις. Μπορούμε να αρχίσουμε να γνωρίζουμε και να κατανοούμε τον κόσμο και τους άλλους, αλλά και τη θέση μας και τα συναισθήματά μας έναντι αυτών. Υπάρχει διαφορά μεταξύ του θεάτρου και του δράματος; Τα «θεατρικά» έργα των μικρών παιδιών χαρακτηρίζονται από επανάληψη (σχεδόν τελετουργικού χαρακτήρα) και συχνά γίνονται μονολιθικά ακριβώς λόγω των πολλών επαναλήψεων, π.χ. όταν η πρόταση «Παίζουμε σπιτάκια;» ή «Παίζουμε μαγαζιά;» απευθύνεται σε μια παγιωμένη παρέα παιδιών, είναι γνωστό στους ενδιαφερομένους τι θα λεχθεί και τι θα γίνει. Το δραματικό παιχνίδι, όπως και το δράμα, επίσης μπορεί να περιλαμβάνει από κοινού συμφωνηθέντα τελετουργικά και δεν μπορεί να λειτουργήσει παρά μόνο εάν όλοι όσοι συμμετέχουν ακολουθούν τους κανόνες του παιχνιδιού. Αν κάποιος επιμένει να διαταράσσει αυτή τη διαδικασία, είτε στο παιχνίδι είτε στη θεατρική σκηνή, θέτει σε κίνδυνο όλο το δραματικό οικοδόμημα και συνήθως αντιμετωπίζεται με αυστηρότητα από τους υπόλοιπους. Το δραματικό παιχνίδι είναι επίσης πολύ ευέλικτο και μπορεί να είναι αυθόρμητο και χωρίς καμία πρόβα. Είτε παίζεται μία φορά είτε επαναλαμβάνεται, το δραματικό παιχνίδι τραβά την προσοχή των μικρών παιδιών και τα κάνει να συμμετέχουν με χαρά. Το δραματικό παιχνίδι, το δράμα και το θέατρο μπορούν να θεωρηθούν ισότιμα τμήματα ενός ενιαίου φάσματος και είναι καλύτερο τα δύο πρώτα να μην εκλαμβάνονται ως ιεραρχικά κατώτερα του θεάτρου. Το θέατρο μπορεί κι αυτό να βασίζεται στην επινόηση και να μην αρκείται στην απλή αναπαράσταση επί σκηνής διαλόγων που έχουν γραφτεί από θεατρικούς συγγραφείς. Το θέατρο μπορεί να γίνει οπουδήποτε (μεταξύ άλλων και στις σχολικές τάξεις) και μπορεί να είναι το αποτέλεσμα μιας συναίνεσης για τη συνάρθρωση σκηνών που αποτελούν προϊόν προγενέστερου αυτοσχεδιασμού. Στο πλαίσιο των μαθημάτων δράματος μπορούμε να επινοούμε μικρά θεατρικά έργα ο ένας για τον άλλο, για να μεταδώσουμε τις σκέψεις μας στους υπόλοιπους μέσω μιας αισθητικής μαρτυρίας. Όταν γνωρίζουμε τα όρια στα οποία υπόκειται το συμβατικό θέατρο, μπορούμε να τα ξεπεράσουμε προμελετημένα, με εκφραστικό και πρωτότυπο τρόπο. Μερικά είδη θεάτρου καλούν το κοινό όχι απλώς να παρατηρεί, αλλά να αλληλεπιδράσει λεκτικά ή και σωματικά με την παράσταση και να συμμετάσχει με διάφορους τρόπους, π.χ. θέατρο των καταπιεσμένων (Forum Theatre) και παντομίμα. Οι δεξιότητες που χρησιμοποιούνται στο δραματικό παιχνίδι ταυτίζονται με αυτές που απαιτούνται για το δράμα. Το θέατρο, όπως και το δραματικό παιχνίδι, προϋποθέτει ότι κάποιος προσποιείται ότι είναι ένας άλλος, κάπου αλλού, ενώ συμβαίνει κάτι που δε συμβαίνει στην πραγματικότητα. Όμως κατά κανόνα στο θέατρο αυτό το παρατεταμένο παιχνίδι φαντασίας