ΟΙ ΒΕΛΤΙΣΤΕΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΈΝΩΣΗ

Transcript

1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΟΙ ΒΕΛΤΙΣΤΕΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΈΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ ΕΛΕΝΗ ΚΕΡΑΜΙΩΤΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Διατριβή υποβληθείσα προς μερική εκπλήρωση των απαραιτήτων προϋποθέσεων για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης Αθήνα Ιανουάριος, 2014

2 Εγκρίνουμε τη διατριβή της Ελένης Κεραμιώτη Καθ. Γεώργιος Αλογοσκούφης Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Καθ. Αποστόλης Φιλιππόπουλος Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Επίκουρος Καθ. Ευάγγελος Βασιλάτος Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Αθήνα Ιανουάριος, 2014

3 Ευχαριστίες Θα ήθελα καταρχήν να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν με οποιονδήποτε τρόπο στην επιτυχή εκπόνηση αυτής της διπλωματικής εργασίας. Θα πρέπει να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή κ. Γεώργιο Αλογοσκούφη για την επίβλεψη αυτής της διπλωματικής εργασίας, ο οποίος μου εμπιστεύτηκε την ανάθεση της και προσέφερε την πολύτιμη βοήθεια του για την ολοκλήρωση της. Επίσης, ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στους φίλους των παιδικών και φοιτητικών μου χρόνων για την κατανόηση και την ηθική υποστήριξή τους όλα αυτά τα χρόνια. Βέβαια το μεγαλύτερο ευχαριστώ το χρωστάω στην οικογένεια μου, η οποία με στηρίζει σε όλες τις επιλογές μου και βρίσκεται πάντα δίπλα μου. Την παρούσα εργασία την αφιερώνω στην οικογένεια μου.

4 Περιεχόμενα Περίληψη Εισαγωγή Τα βασικά χαρακτηριστικά της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών Οι ρίζες της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών Η εξέλιξη της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών Η πρωτοπόρος φάση: Τα βασικά χαρακτηριστικά Κινητικότητα του εργατικού δυναμικού και των συντελεστών παραγωγής Τέλεια ευελιξία των τιμών και μισθών Κατά πόσο είναι ανοικτή μια οικονομία Διαφοροποίηση στην Παραγωγή και στην Κατανάλωση Δημοσιονομική Ολοκλήρωση Παρόμοια επίπεδα πληθωρισμού Ενοποίηση των Χρηματοπιστωτικών Αγορών Πολιτική Ολοκλήρωση Το δεύτερο κύμα συνεισφορών στην θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Ζωνών Μία «Νέα» Θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών Είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση περισσότερο άριστη ex-post από ότι exante; Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα από τη συμμετοχή σε Νομισματική Ένωση Τα πλεονεκτήματα ενός κοινού νομίσματος Τα μειονεκτήματα ενός κοινού νομίσματος Η Πορεία προς το Ευρώ

5 3. Η Αγορά Εργασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση Εισαγωγή Ευρωπαϊκά Προγράμματα Δράσης Ο βαθμός κινητικότητας Η Έρευνα Ευρωβαρόμετρο του 2005 και Ευρωπαϊκή Ένωση και Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής Η κινητικότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά το Η Δημοσιονομική Πολιτική στην Ευρωζώνη Δημοσιονομική Ενοποίηση Το καθεστώς των συναλλαγματικών ισοτιμιών στις ΗΠΑ Τα Χαρακτηριστικά της Κοινής Δημοσιονομικής Πολιτικής Τα διαφορετικά χαρακτηριστικά των ΗΠΑ και ΕΕ Η Ευρωζώνη σήμερα Ομοιότητα των διαταραχών Μεθοδολογία Τα δεδομένα και οι εκτιμήσεις Επίλογος-Συμπεράσματα Παράρτημα Βιβλιογραφία

6 Περίληψη Περίπου 50 χρόνια έχουν περάσει από την εμφάνιση της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών (Optimum Currency Area, OCA). Η συνεισφορά της στη διεθνή οικονομία ήταν αξιοσημείωτη, μολονότι με το πέρασμα των χρόνων πολλές αντικρουόμενες απόψεις ήρθαν στην επιφάνεια τονίζοντας τις αδυναμίες και τους περιορισμούς της θεωρίας. Από το 1970 έως το 1980 η έρευνα πάνω στις άριστες περιοχές βρισκόταν στο περιθώριο, ενώ με την έναρξη των εργασιών προς την Οικονομική Νομισματική Ένωση το ενδιαφέρον αναζωπυρώθηκε. Ωστόσο, η κλασσική θεωρία αδυνατούσε να δώσει σαφή συμπεράσματα και ολοκληρωμένες απαντήσεις σχετικά με την καταλληλότητα της σύμπραξης των κρατών της Ευρώπης και την σταθερότητα του εγχειρήματος. Η ανάπτυξη των οικονομετρικών μεθόδων και των μακροοικονομικών εργαλείων συντέλεσε στην εμφάνιση της λεγόμενης «Νέας» Θεωρίας, η οποία κατάφερε να αντιμετωπίσει ορισμένες από τις μέχρι πρότινος ασάφειες. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν μια στροφή υπέρ των νομισματικών περιοχών, θεωρώντας πως τα οφέλη παραμένουν περισσότερα. Ωστόσο, η εμπειρία μέχρι σήμερα αφήνει πολλά περιθώρια αμφισβήτησης και αναθεώρησης της θεωρίας, η οποία στην παρούσα οικονομική συγκυρία που επικρατεί στην Ευρώπη φαίνεται να αδυνατεί και πάλι να δώσει λύσεις. Πέρα και πάνω από κάθε αδυναμία η θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών θεωρείται σημαντικό εργαλείο συστηματικής ανάλυσης των οικονομικών χαρακτηριστικών, τα οποία παραμένουν οι βάσεις μιας νομισματικής ένωσης. Η ανάλυση παρουσιάζεται σε πέντε μέρη. Στα πρώτα δύο μέρη της ανασκόπησης αναλύονται τα χαρακτηριστικά της Θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών, δίνοντας μεγάλη έμφαση στα κέρδη και τις ζημίες από την ένταξη σε μια νομισματική ένωση. Στα επόμενα 3 μέρη αναλύονται οι παράγοντες που παίζουν βασικό ρόλο στην επιλογή ένταξης μιας χώρας, και πρόκειται για την αγορά εργασίας εντός της νομισματικής περιοχής και την ύπαρξη ενδοκοινοτικής κινητικότητας του ανθρώπινου δυναμικού, το δημοσιονομικό υπόβαθρο της περιοχής και για την ομοιότητα των διαταραχών αντίστοιχα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αποτελούν ορόσημο για την θεωρία των άριστων περιοχών και συχνά αναφέρεται η οικονομική και νομισματική τους πορεία σε αντιδιαστολή με αυτή της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

7 1. Εισαγωγή Η θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών (O.C.A) αποτελεί εδώ και πολλά χρόνια αντικείμενο ακαδημαϊκής μελέτης αλλά και ένα ζήτημα γύρω από το οποίο έχει δημιουργηθεί έντονη αντιπαράθεση. Ένα ευρύ φάσμα απόψεων αναφορικά με τη χρησιμότητα της έρευνας έχει εκφραστεί, έχοντας τόσο ένθερμους υποστηρικτές όσο και ένθερμους αντιπάλους. Η αντίληψή μας σχετικά με τα κριτήρια-ιδιότητες της θεωρίας έχει αλλάξει κατά την πάροδο των χρόνων, καθώς ενώ όλες οι ιδιότητες μπορούν να συζητηθούν λεπτομερώς παραμένει δύσκολη η από κοινού ανάλυση τους σε βάθος. Εντούτοις, η θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών τα τελευταία χρόνια επανήλθε δυναμικά στο προσκήνιο για δύο κυρίως λόγους. Ο πρώτος οφείλεται στην ανάπτυξη των μακροοικονομικών εργαλείων, γεγονός που συνέβαλλε στη διευκόλυνση της έρευνας του ζητήματος σε βάθος. Ο δεύτερος λόγος έχει σχέση με το έντονο ενδιαφέρον που υπάρχει σχετικά με τη Ζώνη του Ευρώ, η οποία τα τελευταία χρόνια βρίσκεται απέναντι σε σημαντικά διλήμματα και δυσκολίες. Πάνω από 50 χρόνια έχουν περάσει από την θεμελίωση της θεωρίας της Βέλτιστης Νομισματικής Ζώνης, χάρη στη σημαντική συμβολή του Robert Mundell, ο οποίος ουσιαστικά ήταν ο πρώτος που αναφέρθηκε σε κάποια βασικά επιθυμητά χαρακτηριστικά το Εν συνεχεία, οι McKinnon (1963) και Kenen (1969) διεύρυναν τα κριτήρια μέσω της δικής τους προσέγγισης. Ακολούθησαν πολλές ακόμη μελέτες οι οποίες υπογράμμισαν νέες ιδιότητες, όπου στο σύνολό τους αποτελούν τα επιθυμητά οικονομικά χαρακτηριστικά που οφείλουν να έχουν οι χώρες που επιθυμούν να μοιραστούν ένα κοινό νόμισμα. Παρόλο που η εμφάνιση των πρώτων κριτηρίων έγινε στις αρχές της δεκαετίας του 1960 και οι σημαντικότερες έρευνες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, τα κριτήρια συνεχίζουν να αποτελούν μέχρι σήμερα τον πυρήνα του ενδιαφέροντος για την οικονομική και νομισματική ολοκλήρωση. 1.1 Τα βασικά χαρακτηριστικά της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών Ως Βέλτιστη Νομισματική Περιοχή ορίζεται η γεωγραφική περιοχή στην οποία υπάρχει ένα κοινό νόμισμα ή εναλλακτικά διάφορα νομίσματα, των οποίων όμως οι συναλλαγματικές ισοτιμίες είναι αμετάκλητα σταθερές. Το κοινό νόμισμα ή τα διάφορα νομίσματα κυμαίνονται από κοινού έναντι άλλων νομισμάτων. Τα σύνορα (ή αλλιώς ο όρος «περιοχή») της Βέλτιστης Νομισματικής Περιοχής ορίζονται από τις χώρες που επιλέγουν να υιοθετήσουν το κοινό νόμισμα ή σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες. Ο όρος «βέλτιστη» καθορίζεται από τις διάφορες - 1 -

8 ιδιότητες οι οποίες πρέπει να πληρούνται από τις χώρες που συμμετέχουν στην ένωση. Περιγραφικά κάποια από τα κριτήρια είναι η κινητικότητα της εργασίας και των υπολοίπων συντελεστών παραγωγής, η τέλεια ευελιξία των τιμών και των μισθών, το κατά πόσο είναι ανοικτή η οικονομία, η διαφοροποίηση στην κατανάλωση και στην παραγωγή, ο ρυθμός πληθωρισμού, η δημοσιονομική ενοποίηση και τέλος η πολιτική ενοποίηση. Η από κοινού υιοθέτηση των κριτηρίων από τις χώρες που σχηματίζουν κάποιου είδους νομισματική ένωση μειώνει την ανάγκη ύπαρξης των ονομαστικών μεταβολών στη συναλλαγματική ισοτιμία εντός της ένωσης, ενώ ταυτόχρονα περιορίζει την εμφάνιση οικονομικών διαταραχών. 1.2 Οι ρίζες της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών Η θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών προέκυψε από τη μακροχρόνια συζήτηση σχετικά με τα οφέλη των σταθερών έναντι των κυμαινόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών. Παρόλο που το εύρος των οικονομολόγων που ασχολήθηκε με το θέμα ήταν μεγάλο, λίγοι ήταν εκείνοι που έδωσαν έμφαση στα διαφορετικά χαρακτηριστικά των οικονομιών που υπάρχουν στον πραγματικό κόσμο, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα πως το ίδιο καθεστώς συναλλαγματικών ισοτιμιών είναι αδύνατο να εφαρμόζεται εξίσου σε όλες τις χώρες. Ακριβώς σε αυτό το σημείο έγκειται και η συνεισφορά του Mundell και των οικονομολόγων που ακολούθησαν μετά από εκείνον. Η βασική συμβολή των άρθρων των Mundell, McKinnon και Kenen ήταν πως έδωσαν έμφαση στο γεγονός πως τα χαρακτηριστικά των οικονομιών πρέπει να είναι ο προσδιοριστικός παράγοντας για το καθεστώς της συναλλαγματικής ισοτιμίας που θα επιλεχθεί. Η επιρροή που ασκήθηκε και στις μετέπειτα έρευνες ήταν σημαντική, καθώς οι υπόλοιπες έρευνες εκλέπτυναν τα κριτήρια και τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας ένωσης με κοινό νόμισμα και έδωσαν με λεπτομερή τρόπο εκτιμήσεις σχετικά με τα κέρδη και τα κόστη, έχοντας όμως πάντα ως υπόβαθρο τους τρείς βασικούς εκφραστές της θεωρίας. Ένα σημαντικό κομμάτι που πρέπει να αναφερθεί σε αυτό το σημείο είναι πως παρόλο που ο Mundell θεωρείται ο «πατέρας» της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών, τα βασικά αξιώματα της είχαν ήδη επεξεργαστεί από τον Friedman στις αρχές του 1950 (Cesarano, 2006), ο οποίος είχε ήδη ασχοληθεί με αυτό που μετέπειτα μετατράπηκε και επίσημα στην θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών. Ο Friedman αντιλήφθηκε ότι στον πραγματικό και ατελή κόσμο η ύπαρξη διαφορετικών νομισμάτων και κυμαινόμενων ισοτιμιών, θα διευκόλυνε την προσαρμογή της οικονομίας μεταξύ των διαφόρων περιοχών. Ο χώρος στον οποίο θα λάμβανε αυτό χώρα συνδεόταν άμεσα με την κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής και τον βαθμό νομισματικής και δημοσιονομικής - 2 -

9 ολοκλήρωσης. Τόνισε πως κάτω από τις συνθήκες που επικρατούσαν και συνεχίζουν να επικρατούν- στις πραγματικές οικονομίες, όπως είναι οι τεράστιες διαφορές των οικονομικών χαρακτηριστικών από χώρα σε χώρα, η ελεύθερη κίνηση των ισοτιμιών ήταν η προτιμότερη επιλογή. Ως εκ τούτου, το μόνο που είχε να κάνει ο Mundell ήταν να ενσωματώσει τα κριτήρια σε ένα μακροοικονομικό μοντέλο με σκοπό να αναγνωρίσει τα οφέλη και τα κόστη από το κοινό νόμισμα. Πιο συγκεκριμένα, ο σκοπός του Mundell ήταν να αναγνωρίσει τα κριτήρια τα οποία θα έκαναν την εγκατάλειψη του καθεστώτος των κυμαινόμενων ισοτιμιών λιγότερο δαπανηρή από αυτή που αναφερόταν στο άρθρο του Friedman «The case of Flexible Exchange Rates» (1953). Οι «κλασικοί» της θεωρίας ανέφεραν πως η ελεύθερη κίνηση κεφαλαίου, εργατικού δυναμικού και αγαθών σε συνδυασμό με μία ενιαία νομισματική πολιτική θα εξάλειφε την ανάγκη για προσαρμογή των κυμαινόμενων ισοτιμιών, με αποτέλεσμα τη λειτουργία ενός κλασσικού εξισορροπητικού μηχανισμού. Ωστόσο, ο Mundell δεν στάθηκε μόνο σε αυτή την παρατήρηση, καθώς διαπίστωσε πως ακόμα και ανάμεσα στις περιοχές της ίδιας χώρας εμφανίζονταν ανισορροπίες. Οδηγήθηκε λοιπόν στο συμπέρασμα πως ο επανασχεδιασμός των συνόρων ήταν το κλειδί για την αποτελεσματική λειτουργία του εξισορροπητικού μηχανισμού. Όρισε το πρόβλημα της βέλτιστης νομισματικής περιοχής ως τον προσδιορισμό της γεωγραφικής περιοχής και όχι της περιοχής εντός κάποιων εθνικών συνόρων- εντός της οποίας οι στόχοι της εσωτερικής και εξωτερικής ισορροπίας θα μπορούσαν να επιτευχθούν. Συνεπώς, ο Mundell και ο Friedman συνέβαλαν στην ανάπτυξη της θεωρίας και αναγνώρισαν την ανάγκη ύπαρξης συγκεκριμένων κριτηρίων και συνόρων για την ύπαρξη νομισματικής ένωσης. Ωστόσο, η βασική διαφορά τους έγκειται στο γεγονός πως ο Mundell πίστευε στην αποτελεσματικότητα των μακροοικονομικών πολιτικών και της κυβερνητικής παρέμβασης που είχαν σαν στόχο την εσωτερική ισορροπία, πετυχαίνοντας παράλληλα τους στόχους της χαμηλής ανεργίας, σταθερότητας των τιμών και ισορροπίας στο ισοζύγιο πληρωμών. Ενώ ο Friedman από την άλλη μεριά, ήταν υπέρμαχος της ελεύθερης αγοράς και της αυτοεκπληρούμενης ισορροπίας εντός της οικονομίας, καθώς θεωρούσε πως στον πραγματικό κόσμο των άκαμπτων τιμών και μισθών ο μηχανισμός προσαρμογής είναι δαπανηρός και χρονοβόρος. 1.3 Η εξέλιξη της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών Όπως ήδη αναφέρθηκε η εμφάνιση της θεωρίας έγινε επίσημα το 1961 με το άρθρο του Mundell «A Theory of Optimum Currency Areas», αν και προϋπήρχαν κάποιες συνεισφορές από τους Friedman (1953) και Meade (1957). Την περίοδο που μεσολάβησε από τις αρχές του 1950 έως τα τέλη του 1960 έγιναν οι βασικότερες συνεισφορές στο πεδίο της έρευνας και της παρουσίασης των κριτηρίων και γι - 3 -

10 αυτό το λόγο η φάση αυτή παρουσιάζεται ως η «Πρωτοπόρος Φάση». Η περίοδος στις αρχές του 1960 χαρακτηρίστηκε από το καθεστώς σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών του Bretton Woods και την έναρξη των διαδικασιών για την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Η θεωρία της Βέλτιστης Νομισματικής Ζώνης προέκυψε από τη σύγκριση σταθερών και κυμαινόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών. Μία πληθώρα διαφορετικών κριτηρίων έχουν προταθεί προκειμένου μια χώρα να κριθεί αν είναι κατάλληλη για να γίνει μέλος μιας νομισματικής ένωσης. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα βασικά επιθυμητά χαρακτηριστικά. 1.4 Η πρωτοπόρος φάση: Τα βασικά χαρακτηριστικά Κινητικότητα του εργατικού δυναμικού και των συντελεστών παραγωγής Ο Mundell ήταν ο πρώτος ο οποίος αναγνώρισε την κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής ως βασικό κριτήριο. Απαραίτητο χαρακτηριστικό για την ύπαρξη κοινού νομίσματος είναι ο υψηλός βαθμός κινητικότητας των παραγωγικών συντελεστών (Mundell 1961). Πιο συγκεκριμένα, τονίζει πως το καθεστώς σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών είναι καλύτερο για περιοχές στις οποίες υπάρχει υψηλή κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής ενώ αντιθέτως το καθεστώς κυμαινόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών ενδείκνυται για περιοχές στις οποίες δεν παρατηρείται αυτό το φαινόμενο. Η ύπαρξη υψηλής ολοκλήρωσης στην αγορά παραγωγικών συντελεστών μεταξύ μιας ομάδας χωρών οδηγεί σε μείωση της ανάγκης για αυξομειώσεις των πραγματικών τιμών και της ονομαστικής συναλλαγματικής ισοτιμίας. Σκοπός των αυξομειώσεων αυτών είναι η αντιμετώπιση των εσωτερικών και εξωτερικών διαταραχών, οι οποίες όμως εξαλείφονται μέσω της κινητικότητας. Η ελεύθερη κίνηση των συντελεστών παραγωγής επιτρέπει την αναδιανομή τους ανάμεσα σε χώρες με δεσμούς εμπορίου και αποτελεί έναν αποτελεσματικό τρόπο ενίσχυσης των ήδη υπαρχουσών σχέσεων, προωθώντας παράλληλα την κοινωνική ευημερία και την ανταγωνιστικότητα. Ο μηχανισμός ο οποίος λειτουργεί έχει ως βάση την απόλυτα ελεύθερη κίνηση των συντελεστών παραγωγής, έτσι ώστε όταν μια χώρα αντιμετωπίζει διαταραχές όπως η ανεργία φαινόμενο που πλήττει την Ευρώπη- η κίνηση των συντελεστών προς τη χώρα να αντισταθμίσει τις αρνητικές επιπτώσεις. Παρόλα αυτά είναι γεγονός πως μια τέτοιου είδους κινητικότητα είθισται να είναι χαμηλή στον βραχυχρόνιο ορίζοντα, αποκαλύπτοντας τα αποτελέσματά της σε βάθος χρόνου. Επιπλέον, απαιτείται να γίνει διάκριση μεταξύ της κινητικότητας των συντελεστών παραγωγής και του εργατικού δυναμικού. Η κινητικότητα του κεφαλαίου παρουσιάζεται μειωμένη εξαιτίας του γεγονότος πως οι επενδύσεις παράγονται από μια χώρα ενώ απορροφούνται από κάποια άλλη. Ταυτόχρονα όμως και η κινητικότητα του εργατικού δυναμικού είναι πολύ πιθανό να είναι περιορισμένη κυρίως βραχυπρόθεσμα- καθώς υπάρχουν σημαντικά κόστη και - 4 -

11 συντελεστές που αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα και θα αναλυθούν εκτενώς στη συνέχεια (πχ διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, μετανάστευση κ.α.). Το σημαντικότερο στοιχείο σχετικά με την κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής είναι πως παρέχει στις χώρες που συμμετέχουν σε μια εμπορική ή νομισματική ένωση μια δικλίδα ασφαλείας. Η ελεύθερη κινητικότητα είναι ένα υποκατάστατο της ευκαμψίας των συναλλαγματικών ισοτιμιών ώστε να αντιμετωπίζονται οι εξωτερικές διαταραχές, αλλά δεν αποτελεί πανάκια καθώς οι επιδράσεις της από χώρα σε χώρα διαφέρουν σε βάθος χρόνου. Τέλεια ευελιξία των τιμών και μισθών Ένα ακόμα κριτήριο το οποίο σύμφωνα με τον Mundell πρέπει να πληρούν οι χώρες που θέλουν να δημιουργήσουν μια νομισματική ένωση είναι η τέλεια ευελιξία των μισθών και των τιμών. Όσο οι μισθοί και το επίπεδο τιμών παραμένουν άκαμπτα, οι όροι εμπορίου αδυνατούν να εκπληρώσουν τον φυσικό τους ρόλο στη διαδικασία προσαρμογής (Mundell 1961). Ο Mundell στο άρθρο του αναφέρει το παράδειγμα δύο χωρών που έχουν εμπορικούς δεσμούς και πλήρως εύκαμπτους μισθούς. Μία αύξηση της ζήτησης στη χώρα Α και αύξηση του επιπέδου τιμών της- οδηγεί σε μείωση της συνολικής προσφοράς αγαθών και υπηρεσιών ενώ ταυτόχρονα οδηγεί σε αντίστοιχη μείωση της ζήτησης στη χώρα Β και μείωση του επιπέδου τιμών τηςμε παράλληλη αύξηση της συνολικής προσφοράς. Περιγράφεται δηλαδή μια διαδικασία εξισορρόπησης που προήλθε μέσω της τέλειας ευελιξίας των τιμών και των μισθών. Όταν υπάρχει ευελιξία των ονομαστικών τιμών και μισθών μεταξύ των χωρών που συγκροτούν μια νομισματική ένωση, η μετάβαση από μια περίοδο διαταραχών στην οικονομία σε μια περίοδο προσαρμογής, είναι πιθανό να μην συνδέεται με την ύπαρξη διατηρήσιμης ανεργίας στη μία χώρα ή/και πληθωρισμού στην άλλη χώρα (Friedman, 1953; Kawai, 1987). Επομένως, μειώνεται η ανάγκη για ύπαρξη και συνεχή προσαρμογή των κυμαινόμενων ισοτιμιών και συνεπώς ένα καθεστώς σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών είναι διατηρήσιμο. Αντιθέτως, εάν οι μισθοί και το επίπεδο τιμών είναι τελείως άκαμπτα, η ευελιξία στις συναλλαγματικές ισοτιμίες κρίνεται απαραίτητη, επιφέροντας όμως και κάποιο κόστος υψηλότερου πληθωρισμού και ανεργίας στην εθνική κυβέρνηση. Άμεσο αποτέλεσμα αυτού, είναι να μην είναι βιώσιμη η δημιουργία μιας νομισματικής ένωσης και κάθε χώρα να είναι υπεύθυνη για τη χάραξη κατάλληλης νομισματικής και συναλλαγματικής πολιτικής. Κατά πόσο είναι ανοικτή μια οικονομία Η ιδέα του κατά πόσο μια οικονομία είναι ανοικτή δημιουργήθηκε και αναλύθηκε εκτενώς από τον McKinnon στο άρθρο του «Optimum Currency Areas» το

12 Τονίζεται ιδιαιτέρως η ανάγκη διατήρησης της εξωτερικής ισορροπίας, αναφέροντας χαρακτηριστικά πως καθώς κινούμαστε από κλειστές σε ανοικτές οικονομίες, το καθεστώς ελευθέρων συναλλαγματικών ισοτιμιών γίνεται συνεχώς λιγότερο αποτελεσματικό στη διατήρηση της ζητούμενης ισορροπίας, καταστρέφοντας παράλληλα τη σταθερότητα του επιπέδου τιμών. Υποθέτοντας ότι το παραγόμενο προϊόν μιας οικονομίας διαχωρίζεται ανάμεσα σε εμπορεύσιμα και μη εμπορεύσιμα αγαθά, ο McKinnon εξετάζει τα αποτελέσματα που έχουν στο συνολικό επίπεδο τιμών της οικονομίας διαταραχές στις σχετικές τιμές των εν λόγω αγαθών. Διαπιστώνεται πως αν η συναλλαγματική ισοτιμία ενός νομίσματος μιας σχετικά ανοικτής οικονομίας αλλάζει μετά από μια διαταραχή, τότε ο γενικός δείκτης τιμών της μεταβάλλεται περισσότερο από τον αντίστοιχο δείκτη μιας σχετικά κλειστής οικονομίας. Άμεσο αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι η μείωση της ρευστότητας του χρήματος καθώς ο γενικός δείκτης τιμών διακυμαίνεται συγκριτικά περισσότερο. Επομένως, όσο πιο ανοικτή είναι μία οικονομία τόσο περισσότερες αλλαγές στις διεθνείς τιμές των εμπορεύσιμων αγαθών μπορεί να μεταδοθούν στο εγχώριο κόστος διαβίωσης. Επιπρόσθετα, ισχύει πως σε μία σχετικά ανοικτή οικονομία αλλαγές στην ονομαστική συναλλαγματική ισοτιμία δεν είθισται να συνοδεύονται από σημαντικές αλλαγές στην ανταγωνιστικότητα. Άρα όσο πιο ανοικτή είναι μια οικονομία τόσο πιο επιθυμητή είναι η υιοθέτηση ενός καθεστώτος σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών προκειμένου να αποτραπούν διαταραχές στο επίπεδο τιμών. Συμπερασματικά, προκύπτει πως α) οι σχετικά ανοικτές οικονομίες πρέπει να επιλέγουν σταθερές ισοτιμίες ενώ ταυτόχρονα β) οι μικρές γεωγραφικές περιοχές τείνουν να είναι σχετικά ανοικτές και συνεπώς κατάλληλες για ένταξη σε μια νομισματική ένωση. Διαφοροποίηση στην Παραγωγή και στην Κατανάλωση Ο Kenen στο άρθρο του «The Theory of Optimum Currency Area: An Eclectic Review» (1969) ασχολήθηκε με τα αποτελέσματα διαταραχών σε συγκεκριμένα εξαγωγικά προϊόντα. Ο υψηλός βαθμός διαφοροποίησης στην παραγωγή και την κατανάλωση και στις εισαγωγές και τις εξαγωγές- απορροφά την επίδραση των διαταραχών σε τομείς του εμπορίου. Η διαφοροποίηση μειώνει την ανάγκη ύπαρξης κυμαινόμενων ισοτιμιών, οι οποίες μέσω των διακυμάνσεων τους, έχουν ως στόχο την επίτευξη ισορροπίας και ρύθμισης των όρων εμπορίου. Σε μία οικονομία η οποία είναι διαφοροποιημένη οι συνολικές εξαγωγές θα είναι σταθερότερες από ότι σε μια οικονομία που διαφοροποιείται λιγότερο στην παραγωγή των αγαθών, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως χώρες με υψηλό βαθμό διαφοροποίησης στην οικονομία τους, αποτελούν τους καλύτερους υποψηφίους για ένταξη σε μια νομισματική περιοχή. Η αιτία είναι πως η χρήση της νομισματικής και συναλλαγματικής πολιτικής δεν είναι αναγκαία συνθήκη για την - 6 -

13 αντιμετώπιση ανωμαλιών της αγοράς, ενώ ταυτόχρονα τέτοιου είδους οικονομίες υπόκεινται σε μικρά κόστη από την εγκατάλειψη των κυμαινόμενων ισοτιμιών, γεγονός που ενθαρρύνει τη χρήση κοινού νομίσματος. Δημοσιονομική Ολοκλήρωση Η έρευνα σχετικά με την έννοια της δημοσιονομικής ολοκλήρωσης οφείλεται, μεταξύ άλλων, στον Kenen (1969) ο οποίος θεωρεί πως η δημοσιονομική ολοκλήρωση αποτελεί βασικό κριτήριο για την από κοινού χρήση ενός κοινού νομίσματος σε μια άριστη νομισματική περιοχή. Όσο υψηλότερο το επίπεδο δημοσιονομικής ολοκλήρωσης ανάμεσα σε δύο περιοχές τόσο πιο υψηλή είναι η δυνατότητα εξομάλυνσης των διαταραχών (χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, το οποίο θα αναλυθεί εκτενώς στη συνέχεια). Υπό τον όρο δημοσιονομική ολοκλήρωση εννοείται ένα κοινό δημοσιονομικό σύστημα, το οποίο μέσω της φορολογίας μπορεί να αναδιανέμει τους πόρους από περιοχές που αντιμετωπίζουν έναν θετικό κλονισμό σε περιοχές που αντιμετωπίζουν έναν αρνητικό κλονισμό. Μια τέτοια διαδικασία απαιτεί λιγότερες διακυμάνσεις της ισοτιμίας καθώς η εξισορρόπηση προέρχεται από την ανακατανομή των πόρων. Παρόλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί πως για τις χώρεςμέλη που βρίσκονται εντός μιας νομισματικής ζώνης, μεταξύ άλλων απαιτείται και η προώθηση και ανάπτυξη κάποιας μορφής πολιτικής ένωσης, υπό την έννοια πως είναι αναγκαία η ύπαρξη ενός υψηλού επιπέδου όχι μόνο πολιτικής ενοποίησης αλλά και πολιτικής βούλησης. Παρόμοια επίπεδα πληθωρισμού Επίμονες διαφορές στα επίπεδα πληθωρισμού μεταξύ δύο περιοχών είναι συχνά η αιτία των ανισορροπιών του ισοζυγίου πληρωμών. Όταν τα επίπεδα πληθωρισμού είναι παρόμοια ή διακυμαίνονται παράλληλα η διατήρηση μιας ισορροπημένης ροής συναλλαγών εντός της νομισματικής περιοχής είναι πιθανότερο να συμβεί (Fleming,1971). Ως εκ τούτου, χαμηλά και παρόμοια επίπεδα πληθωρισμού διευκολύνουν το διαπεριφερειακό εμπόριο, βελτιώνοντας τους όρους εμπορίου και μειώνοντας την ανάγκη ύπαρξης κυμαινόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών. Επιπρόσθετα, αν οι διαφορές στα ποσοστά πληθωρισμού μεταξύ των περιοχών είναι επίμονες και μεγάλες για συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα, οι σταθερές ισοτιμίες δεν είναι δυνατόν να διατηρηθούν, κάνοντας τη δημιουργία μιας άριστης νομισματικής περιοχής ασύμφορη. Ωστόσο, όσον αφορά τα επίπεδα πληθωρισμού έχουν αναπτυχθεί πολλές αντικρουόμενες απόψεις οι οποίες πηγάζουν κυρίως από τη θεωρία σχετικά με την ενδογένεια των άριστων νομισματικών ζωνών. Πιο συγκεκριμένα, πιστεύεται πως παρόμοια επίπεδα πληθωρισμού είναι δυνατόν να επιτευχθούν και μετά την ένταξη - 7 -

14 μιας χώρας σε μια ένωση, εάν υπάρχει ήδη ένα δυνατό νόμισμα με χαμηλό πληθωρισμό. Ενοποίηση των Χρηματοπιστωτικών Αγορών Όταν υπάρχει υψηλός βαθμός χρηματοπιστωτικής ολοκλήρωσης μεταξύ δυο περιοχών τότε μικρές αλλαγές στα επιτόκια προκαλούν κινήσεις κεφαλαίου που εξισορροπούν τις διαταραχές. Τα επιτόκια παρουσιάζουν σε μακροχρόνιο ορίζοντα τάση σύγκλισης, διευκολύνοντας κατά αυτόν τον τρόπο τη χρηματοδότηση των εξωτερικών ανισορροπιών, έχοντας ως αποτέλεσμα η χρηματοοικονομική ολοκλήρωση να μειώνει την ανάγκη χρήσης κυμαινόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών. Χώρες μεταξύ των οποίων παρατηρείται υψηλή ολοκλήρωση των χρηματοπιστωτικών αγορών είναι εν δυνάμει συμμετέχοντες σε μια νομισματική ένωση (Ingram, 1962). Πολιτική Ολοκλήρωση Για πολλούς οικονομολόγους η πολιτική ενοποίηση αποτελεί ίσως την κυριότερη και πιο ουσιαστική συνθήκη για την ύπαρξη ενός κοινού νομίσματος, καθώς μέσω της κοινής πολιτικής προωθείται η συμμόρφωση των κρατών-μελών στους κανονισμούς και παράλληλα διατηρείται η συνεργασία. Εμπειρικές μελέτες (Cohen, 1993) έδειξαν πως τα οικονομικά κριτήρια κυριαρχούνται από πολιτικούς παράγοντες. Η κοινή πολιτική αποτελεί σημαντικό στοιχείο στη διατηρήσιμη ανάπτυξη μιας νομισματικής περιοχής και ικανή να αντισταθμίσει τα κόστη από την απώλεια της αυτόνομης νομισματικής πολιτικής. Πρέπει να σημειωθεί πως η παραδοσιακή θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών επικεντρώνεται σε οικονομικά κυρίως κριτήρια. Όμως, στην πραγματικότητα οι πολιτικοί παράγοντες παίζουν έναν εξίσου σημαντικό ρόλο στην επιτυχία ενός κοινού νομίσματος. Την τελευταία 5ετία μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης στην Ευρωζώνη, οι συζητήσεις σχετικά με την πολιτική βούληση είναι εντονότερες. Παρατηρούνται σοβαρές αποκλίσεις μεταξύ των χωρών της Ευρωζώνης και ειδικότερα των χωρών του κέντρου και της περιφέρειας, οι οποίες κάνουν ολοφάνερη την έλλειψη βούλησης των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων να παραιτηθούν από μέρος της εθνικής τους κυριαρχίας. Επιπλέον, ιστορικοί και πολιτιστικοί παράγοντες αποτελούν βασικό χαρακτηριστικό για την ομαλή λειτουργία της ένωσης. Η περιοχή της Ευρωζώνης αποτελεί χαρακτηριστικό σημείο αμφισβήτησης για το αν και κατά πόσο υπάρχουν τα επιθυμητά κριτήρια και το πως θα μπορούσε να λειτουργήσει άρτια. Είναι αξιοσημείωτο ότι εφόσον τα επιθυμητά κριτήρια προέρχονται από τη θεωρία εμπορίου και την οικονομική ολοκλήρωση, είναι αναγκαία συνθήκη να υπάρχει - 8 -

15 εμπορική σχέση μεταξύ των περιοχών και ταυτόχρονα οι χώρες να παρουσιάζουν κάποια σχετική ομοιότητα στην παραγωγική τους δομή. Με αυτό τον τρόπο η αντιμετώπιση των διαταραχών θα είναι περισσότερο συμμετρική. Ωστόσο σε αντίθεση με τον συλλογισμό που αναπτύχθηκε, συχνά παρατηρείται το φαινόμενο πως μια χώρα μπορεί να μην πληροί τις προϋποθέσεις για την ένταξη σε μια νομισματική ένωση ex-ante, όμως ex-post να υπάρχει σύγκλιση με την πορεία των υπολοίπων κρατών-μελών. Πρόκειται για το φαινόμενο της ενδογένειας της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών. Ουσιαστικά οι χώρες που δεν πληρούν τα οικονομικά κριτήρια αρχικά, μπορεί με το πέρασμα του χρόνου και με την ένταξη τους στην ένωση να είναι κατάλληλοι εταίροι. Πρέπει να σημειωθεί πως τα κριτήρια της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών χρήζουν μεγαλύτερης εμπειρικής έρευνας καθώς υπόκεινται σε αντιφάσεις και σε ένα μη ενοποιημένο πλαίσιο. Πιο συγκεκριμένα ο Tavlas (1994) τόνισε πως παρατηρείται το λεγόμενο πρόβλημα της ασυνέπειας καθώς τα κριτήρια μπορεί ταυτόχρονα να έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους. Παράδειγμα αποτελεί το γεγονός πως -όπως ήδη αναφέρθηκε σε προηγούμενο μέρος της ανασκόπησης- οι μικρές οικονομίες είναι συνήθως σχετικά ανοικτές και καταλληλότερες για την χρήση σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών. Σε αντίθεση όμως με αυτό, έχει αποδειχθεί πως οι ίδιες μικρές οικονομίες τείνουν να είναι λιγότερο διαφοροποιημένες στην παραγωγή και το καθεστώς κυμαινόμενων ισοτιμιών φαίνεται να είναι προτιμότερο. Άρα παρουσιάζεται μια αντίθεση η οποία δυσχεραίνει την αξιολόγηση των κριτηρίων. Παράλληλα τόνισε και το λεγόμενο πρόβλημα της ασάφειας, καθώς τα κριτήρια μπορεί να δείχνουν προς δύο διαφορετικές κατευθύνσεις. Συγκεκριμένα, μια οικονομία μπορεί να είναι ανοικτή και ως γνωστόν κατάλληλη για σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες αλλά ταυτόχρονα να παρουσιάζει χαμηλή κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής, κάνοντας προτιμότερες τις κυμαινόμενες ισοτιμίες. Παρουσιάζονται έτσι αντιφάσεις και ελλείψεις, οι οποίες κατά πολλούς ευθύνονται για την αδυναμία της Ευρωπαϊκής Ένωσης να γίνει μια άριστη νομισματική περιοχή. Κατά την πρώτη φάση της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών η κατάταξη των κριτηρίων δεν ήταν εφικτή καθώς οι απόψεις ήταν αντικρουόμενες. Παρόλα αυτά η ευελιξία των τιμών και των μισθών μαζί με την ελεύθερη κίνηση των συντελεστών παραγωγής συμπεριλαμβανομένου της εργασίας- αποτελούσαν το σημαντικότερο παράγοντα στη θεωρία της οικονομικής ολοκλήρωσης. Κατά την πρωτοπόρο φάση ξεκίνησε μια συζήτηση σχετικά με τα οφέλη και τα κόστη από την υιοθέτηση ενός κοινού νομίσματος, η οποία αναλύθηκε εκτενώς στην επακόλουθη φάση της θεωρίας

16 1.5 Το δεύτερο κύμα συνεισφορών στη θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Ζωνών Αυτή η δεύτερη φάση της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών χαρακτηρίστηκε και ως η φάση «Κόστους- Οφέλους» καθώς η κλασσική θεωρία διερευνήθηκε περισσότερο, εστιάζοντας στα οφέλη και στα κόστη που προκύπτουν από την υιοθέτηση ενός κοινού νομίσματος. Η συζήτηση σχετικά με τα κλασσικά κριτήρια προωθήθηκε και απέκτησε περισσότερη δομή που προήλθε από την περαιτέρω έρευνα κατά την περίοδο της δεύτερης φάσης. Αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής είναι η ενδυνάμωση της θεωρίας και η απόδειξη πως τα διάφορα κριτήρια αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Νέες ιδέες γεννήθηκαν και δημιούργησαν ένα νέο κύμα ερευνών. Η συνεισφορά των Corden (1972) και Ishiyama (1975) ήταν σημαντική και κατάφερε να συμφιλιώσει τα βασικά κριτήρια της θεωρίας ενώ παράλληλα αξιολόγησε το συγκριτικό πλεονέκτημα κάθε στοιχείου, τα οφέλη και τα κόστη του. Τα οφέλη από το κοινό νόμισμα προέρχονται κυρίως από τη μείωση του κόστους συναλλαγών, την αυξημένη χρηστικότητα του χρήματος, την ευκολότερη πρόσβαση στις χρηματοοικονομικές αγορές καθώς και σε πολλούς ακόμα παράγοντες. Ενώ βασικό μειονέκτημα της χρήσης ενός κοινού νομίσματος είναι η απώλεια ανεξάρτητης νομισματικής πολιτικής από την κάθε χώρα-μέλος. Τα οφέλη και τα κόστη θα αναλυθούν εκτενώς στη συνέχεια. Ο Corden (1972) επισημαίνει κάτι πολύ σημαντικό που αποτελεί και σήμερα μείζον ζήτημα προς συζήτηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η δημιουργία μιας νομισματικής ένωσης συνεπάγεται την απώλεια ελέγχου της εθνικής νομισματικής πολιτικής της κάθε χώρας-μέλους και την χρήση των συναλλαγματικών ισοτιμιών ως μέσο διαχείρισης των κρίσεων. Συνεπώς, όταν οι μισθοί και οι τιμές είναι άκαμπτα, οι κυβερνητικές αρχές αναγκάζονται να προσφύγουν στην απορρόφηση των δημοσίων δαπανών ώστε να εξισορροπήσουν το ισοζύγιο πληρωμών. Για παράδειγμα μια χώρα που αντιμετωπίζει έναν αρνητικό κλονισμό στις εξαγωγές της και βρίσκεται σε καθεστώς σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών έχει λιγότερες επιλογές νομισματικής πολιτικής, γιατί δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει ως εργαλείο τις αλλαγές στην ονομαστική συναλλαγματική ισοτιμία. Έτσι καταφεύγει είτε σε επεκτατική είτε σε περιοριστική δημοσιονομική πολιτική. Στην πραγματικότητα ένα σύστημα εξισορρόπησης είχε μελετηθεί ήδη σε βραχυπρόθεσμο ορίζοντα. Θεωρείται πως ο συνδυασμός κυμαινόμενων ισοτιμιών και κατάλληλης νομισματικής πολιτικής μπορεί να διευκολύνει της διαδικασία προσαρμογής των μισθών και των τιμών υπό τον απόηχο ενός ισχυρού κλονισμού. Έτσι η χρήση της ανεργίας και του πληθωρισμού ως εργαλεία αντιμετώπισης των διαταραχών μετριάζεται, οδηγώντας σε μία περισσότερο ομαλή προσαρμογή («finetuning»)

17 Επιπλέον, ο Corden τόνισε πως και η κινητικότητα της εργασίας συνεπάγεται ορισμένα κόστη, όπως το κόστος επανένταξης σε μια χώρα ή τη μετανάστευση, χωρίς να καταφέρνει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά και από μόνη τις εξωτερικές διαταραχές. Αντιθέτως, θεωρείται πως η κινητικότητα του κεφαλαίου μπορεί να χρησιμοποιηθεί για αυτό τον λόγο αποτελεσματικότερα. Εξίσου αξιοσημείωτη είναι και η συνεισφορά του Ishiyama (1975) ο οποίος αναγνώρισε πως η επιλογή για συμμετοχή ή όχι σε μια βέλτιστη νομισματική περιοχή δεν είναι δυνατόν να περιορίζεται μόνο στα επιθυμητά κριτήρια που πρέπει να πληρούνται, αλλά κυρίως στα χαρακτηριστικά του εν δυνάμει μέλους. Δηλαδή, τόνισε πως πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το κατά πόσο θα είναι η όχι ωφέλιμη και προσοδοφόρα για το κράτος η ένταξη στην ένωση, έχοντας μελετήσει τα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Εν συνεχεία, το 2001 ο McKinnon αναλύει σε βάθος την έννοια της χρηματοοικονομικής ενοποίησης που έχει σαν στόχο τη διαχείριση των διεθνών χρηματοπιστωτικών κινδύνων, μέσω της διακράτησης περιουσιακών στοιχείων άλλων κρατών-μελών. Μέσω της διαφοροποίησης των εισοδημάτων και των αποθεμάτων τους, τα κράτη-μέλη μπορούν να αντιμετωπίσουν τις διαταραχές και να βοηθήσουν τη χώρα που πλήττεται. Σημαντικό πόρισμα όλων αυτών των μελετών που διεξήχθησαν κατά τη διάρκεια της φάσης «Οφέλους- Κόστους», ήταν πως η σημασία των διαταραχών δεν περιορίζεται μόνο στην εμφάνιση τους και την αντιμετώπιση τους, αλλά και στο γεγονός πως επηρεάζουν διαφορετικά κάθε κράτος. Ο βαθμός στον οποίο μια ομάδα χωρών με παρόμοια χαρακτηριστικά αντιδρά με παρόμοιο τρόπο σε έναν εξωτερικό κλονισμό, αποτελεί στοιχείο για το αν οι κυμαινόμενες ισοτιμίες είναι κατάλληλες ή όχι. Παράλληλα, έρχεται στην επιφάνεια το γεγονός πως ακόμα και ασύμμετρες διαταραχές είναι αντιμετωπίσιμες, αν και εφόσον εντός της νομισματικής περιοχής υπάρχει δημοσιονομική και χρηματοοικονομική ολοκλήρωση. Σε αυτό το σημείο είναι αναμενόμενο να αναλογιστεί κανείς το παράδειγμα της Ευρωζώνης, όπου η έλλειψη δημοσιονομικής και χρηματοοικονομικής ολοκλήρωσης αποτελεί βασικό μειονέκτημα στην αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης. Συνεπώς, η φύση των διαταραχών είναι ένα σημαντικό κριτήριο αλλά δεν καθιστά απαγορευτική τη δημιουργία μιας βέλτιστης νομισματικής περιοχής ex-ante. Προέκυψε κατά αυτόν τον τρόπο ένα νέο «κριτήριο», αυτό της ομοιότητας των διαταραχών ανάμεσα στις χώρες που σκέφτονται να υιοθετήσουν ένα κοινό νόμισμα. Η εξέλιξη των οικονομετρικών εργαλείων συντέλεσε στην εμβάθυνση της έρευνας σχετικά με τη διάδοση των κλονισμών σε βάθος χρόνου και μεταξύ των χωρών και την καταλληλότητα συγκεκριμένων πολιτικών. Στην πραγματικότητα η ομοιότητα των διαταραχών μετατράπηκε στο μόνο κριτήριο το οποίο μπορεί να αντικατοπτρίσει την αλληλεξάρτηση των υπολοίπων κριτηρίων (catch-all property)

18 Κατά την περίοδο αυτή ήρθαν στην επιφάνεια αρκετές αδυναμίες και περιορισμοί της θεωρίας, οι οποίες φανέρωσαν τις δυσκολίες στην αξιολόγηση και την από κοινού ερμηνεία των αρχικών κριτηρίων. Ένα ερώτημα που παραμένει είναι το πώς θα μπορούσαν να καταταχτούν τα χαρακτηριστικά ύστερα από τη δεύτερη φάση. Για κάθε οικονομολόγο τα κριτήρια έχουν διαφορετική βαρύτητα. Για τον Corden η ευελιξία των τιμών και των μισθών, το κατά πόσο είναι ανοικτή η οικονομία και η συμμετρία των διαταραχών είναι πολύ σημαντικότερα, συγκριτικά με την κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής η οποία εμπεριέχει κόστη και αδυνατεί να αντιμετωπίσει τις βραχυχρόνιες διακυμάνσεις. Αντιθέτως, για τον Ishiyama τα παρόμοια επίπεδα πληθωρισμού μεταξύ των χωρών είναι πιο σημαντικό χαρακτηριστικό από τα υπόλοιπα κριτήρια. Σε τελευταία ανάλυση είναι αδιαμφισβήτητο πως είναι δύσκολη η σύγκριση μεταξύ των κριτηρίων και η αξιολόγηση τους στην κάθε χώρα. 1.6 Μία «Νέα» Θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών Από τα μέσα του 1970 έως τα μέσα του 1980 το ενδιαφέρον για τη θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών μειώθηκε κυρίως για δύο λόγους: Πρώτον οι διαδικασίες προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση παρουσίασαν κάμψη δημιουργώντας μια περίοδο στασιμότητας και δεύτερον η θεωρία των άριστων περιοχών χαρακτηριζόταν από βασικές ελλείψεις σχετικά με την ερμηνεία των κριτηρίων και το πώς αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην πραγματικότητα από τις χώρες. Η νέα φάση οδηγεί σε επανεκτίμηση του κόστους από την απώλεια της ανεξάρτητης νομισματικής πολιτικής και του οφέλους από τη νομισματική ενοποίηση. Σημαντική ήταν η συνεισφορά του Tavlas με το άρθρο του «The «New» Theory of Optimum Currency Areas»(1993) και των Emerson et all με το άρθρο τους «One Market, One Money» (1992). H «Νέα» Θεωρία χρησιμοποιεί σαν σημείο εκκίνησης την «κλασσική» θεωρία, δίνοντας έμφαση ωστόσο στα κριτήρια και τη μεθοδολογία που χρησιμοποιείται για την επιλογή του καθεστώτος συναλλαγματικών ισοτιμιών, ενώ παράλληλα ερευνά τα οφέλη και τα κόστη. Αρχικά, τα τελευταία χρόνια έχει γίνει σαφές πως η δυνατότητα επιλογής ενός σημείου πάνω στην καμπύλη Phillips είναι μύθος. Η μονεταριστική κριτική σχετικά με την καμπύλη Phillips και το κόστος από την απώλεια άσκησης ανεξάρτητης νομισματικής πολιτικής απέδειξε πως το κόστος αυτό είναι πολύ μικρότερο απ ότι είχε ήδη αναλυθεί. Το γεγονός πως τα εργατικά σωματεία διαπραγματεύονται σε όρους πραγματικών μισθών και όχι ονομαστικών, υπονοεί πως η χάραξη νομισματικής πολιτικής επικεντρώνεται πρωτίστως στην επιλογή του ρυθμού πληθωρισμού και όχι της ανεργίας. Ωστόσο, νεότερες μελέτες επανεξέτασαν το «trade-off» ανάμεσα σε ανεργία και πληθωρισμό, καταλήγοντας στο συμπέρασμα

19 πως οι διάφορες ακαμψίες επιδρούν με έναν περισσότερο περίπλοκο τρόπο στην ανεργία. Συνεπώς, ενώ σε πρώτο στάδιο το κόστος από την απώλεια της ανεξάρτητης νομισματικής πολιτικής και των προσαρμογών των συναλλαγματικών ισοτιμιών θεωρούνταν υψηλό, με την εμφάνιση της μονεταριστικής κριτικής και την άποψη πως η καμπύλη Phillips πρέπει να είναι επαυξημένη με τον αναμενόμενο πληθωρισμό, το κόστος σταθεροποίησης των οικονομικών κύκλων θεωρήθηκε μικρότερο. Ένα ακόμη θέμα που απασχόλησε τη «Νέα» Θεωρία ήταν το θέμα της αξιοπιστίας και της ικανότητας μιας ομάδας χωρών να αποκτήσουν και να διατηρήσουν τη φήμη χαμηλού πληθωρισμού. Θεωρήθηκε πως η φήμη αυτή αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην εκτίμηση του κόστους από τη συμμετοχή σε μια νομισματική ένωση. Είναι γεγονός πως συχνά οι κυβερνήσεις αναγκάζονται να αθετήσουν την υπόσχεση για διατήρηση χαμηλού πληθωρισμού, προσπαθώντας να μειώσουν την ανεργία. Εξαιτίας όμως των επίμονων προσδοκιών του κοινού σχετικά με τον αναμενόμενο πληθωρισμό δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος πληθωρισμού από τον οποίο αδυνατεί να εξέλθει μόνη της η χώρα. Έτσι μοναδική λύση για μια χώρα που αντιμετωπίζει πρόβλημα αξιοπιστίας και υψηλού πληθωρισμού είναι να συμμετάσχει σε μια νομισματική ένωση η οποία έχει μια χώρα-πυρήνα με χαμηλό πληθωρισμό. Το κράτος που αντιμετωπίζει το προαναφερθέν πρόβλημα αναγκάζεται να παραιτηθεί της νομισματικής του κυριαρχίας και να γίνει μέλος της ένωσης, ώστε να καταφέρει να σταθεροποιήσει τον ρυθμό πληθωρισμού. Επωφελείται επομένως, από την ήδη υπάρχουσα αξιοπιστία της ένωσης και καταφέρνει να αντιμετωπίσει τουλάχιστον σε βραχυχρόνιο ορίζοντα, τις διαταραχές. Προφανώς βέβαια είναι απαραίτητη συνθήκη η ύπαρξη μιας χώρας που να μπορεί να διατηρεί τα ποσοστά πληθωρισμού της σε χαμηλά επίπεδα και να κατέχει τη θέση της δυνατής χώρας εντός της ένωσης, η οποία παραμένει πιστή στη νομισματική της πολιτική χωρίς σημαντικές αλλαγές. Μέσα από τη θεώρηση περί αξιοπιστίας προέκυψε πως οι ομοιότητες στα ποσοστά πληθωρισμού μεταξύ των χωρών που υιοθετούν το κοινό νόμισμα δεν αποτελούν κατ ανάγκη προϋπόθεση για τη δημιουργία της ένωσης αλλά αποτέλεσμα της διαδικασίας της νομισματικής ολοκλήρωσης (Gandolfo, 1992). Παρουσιάζεται και πάλι η λεγόμενη ενδογένεια των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών. Τα οφέλη που λαμβάνει η χώρα με το πρόβλημα αξιοπιστίας είναι σημαντικά και υψηλότερα από τα κόστη με την ένταξη της στη νομισματική ένωση. Επίσης, διαφορές στην αγορά εργασίας της κάθε χώρας μπορούν να οδηγήσουν σε αποκλίνουσες συμπεριφορές των μισθών και των τιμών, ακόμα και αν οι διαταραχές είναι παρόμοιες. Συνεπώς, η μορφή διάθρωσης της αγοράς εργασίας επηρεάζει την ένταξη ή μη σε μια νομισματική ένωση. Έρευνες έδειξαν πως η σχέση ανάμεσα στη συγκέντρωση στις διαπραγματεύσεις των μισθών και στην αγορά

20 εργασίας δεν είναι γραμμική (Calmfors and Driffil (1988) ). Η συγκέντρωση στη διαπραγμάτευση των μισθών και το κατά πόσο είναι υψηλή ή όχι επηρεάζει την αντίδραση των πραγματικών μισθών σε διαταραχές. Όταν η διαπραγμάτευση των μισθών χαρακτηρίζεται από υψηλή συγκέντρωση, το σωματείο λαμβάνει υπόψη τις πληθωριστικές πιέσεις και η οικονομική δραστηριότητα διαταράσσεται λιγότερο, εφόσον οι διαπραγματεύσεις γίνονται σε όρους πραγματικών και όχι ονομαστικών μισθών. Στην αντίθετη περίπτωση, η διασφάλιση των μισθών και της οικονομίας καθίσταται δυσκολότερη. Προκύπτει, πως για χώρες με διαφορετικές δομές στην αγορά εργασίας η ένταξη σε μία βέλτιστη νομισματική περιοχή είναι περισσότερο δαπανηρή (De Grauwe, 2000). Τέλος, αντικρουόμενες απόψεις υπάρχουν και στο ερώτημα σχετικά με το αν οι αλλαγές στις συναλλαγματικές ισοτιμίες είναι αποτελεσματικές. Όπως ήδη έχει αναφερθεί οι προσαρμογές στις συναλλαγματικές ισοτιμίες λειτουργούν με σκοπό τη διατήρηση της εξωτερικής ισορροπίας. Εάν όμως τελικά δεν είναι αποτελεσματική η χρήση τους, τότε το κόστος από την απώλεια της νομισματικής πολιτικής δεν είναι τόσο υψηλό όσο πιστεύεται. Έρευνες έχουν δείξει πως αλλαγές στις ισοτιμίες δεν επηρεάζουν την εξωτερική ισορροπία (Krugman (1989, 1991), De Grauwe (1989) and Tavlas (1993) ). Από την άλλη μεριά, η επιτυχία της γαλλικής υποτίμησης του 1982 και της ιταλικής υποτίμησης του 1992 μετά την έξοδο από τον Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών, απέδειξαν πως οι προσαρμογές των ονομαστικών συναλλαγματικών ισοτιμιών μπορεί να είναι επιτυχείς κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες σε μακροχρόνιο επίπεδο. Παρόλα αυτά, η συνταγή των κυμαινόμενων ισοτιμιών δεν μπορεί να θεωρηθεί ως πανάκια και να χρησιμοποιηθεί συστηματικά, παρά μόνο όταν συνοδεύεται από μια νομισματική πολιτική που εστιάζει στην πηγή των κλονισμών. Τελικώς, η αποτελεσματικότητα του καθεστώτος κυμαινόμενων ισοτιμιών και η απόφαση ένταξης σε μια νομισματική περιοχή εμπεριέχει κόστη τα οποία δεν είναι εύκολο να μετρηθούν. Είναι σαφές από όσα ήδη αναφέρθηκαν πως η κλασσική θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών παρέχει ένα αρκετά στενό πλαίσιο σχετικά με τα κριτήρια και αδυνατεί να δώσει απαντήσεις σχετικά με το πώς μπορεί να δημιουργηθεί μια βέλτιστη νομισματική ζώνη. Στο δεύτερο μισό του 1990 το ζήτημα της ενδογένειας των αποτελεσμάτων της νομισματικής ολοκλήρωσης ήρθε στο προσκήνιο. Βασικό ερώτημα ήταν αν η υιοθέτηση ενός κοινού νομίσματος από μια ομάδα χωρών μπορεί να θέσει σε κίνηση δυνάμεις, οι οποίες θα φέρουν τις χώρες πιο κοντά. Το ζήτημα της ενδογένειας ουσιαστικά αναφέρεται στις διαδικασίες που επιταχύνουν την ενοποίηση και που στην πραγματικότητα επιβεβαιώνουν ex-post τα κριτήρια. Παρόλα αυτά, η «Νέα» Θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών περιοχών τόνισε πως υπάρχει μικρότερο κόστος από την απώλεια των εγχώριων νομισματικών εργαλείων, παρόλο που η μετακίνηση σε μια ένωση εμπεριέχει κόστη μετακίνησης και κάποιο κόστος ως προς την ανεργία. Παράλληλα προκύπτουν περισσότερα

21 οφέλη λόγω του ελέγχου του πληθωρισμού και της ενδυνάμωσης της αξιοπιστίας κάθε χώρας. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί πως η βιβλιογραφία υπογραμμίζει την ανάγκη όχι μόνο νομισματικού συντονισμού αλλά και συντονισμένης δημοσιονομικής πολιτικής ώστε η χάραξη εθνικής πολιτικής να υπόκειται σε κάποια όρια. 1.7 Είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση περισσότερο άριστη ex-post από ότι ex-ante; Στη μέχρι στιγμής ανασκόπηση έχει γίνει σαφές πως τα εν δυνάμει κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρόκειται να αναλογιστούν τα κέρδη και τις δαπάνες από τη συμμετοχή. Τα οφέλη από την ένταξη στην ένωση περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τη μείωση του κόστους συναλλαγών από το ενδοπεριφερειακό εμπόριο, καθώς κυριαρχεί ένα κοινό νόμισμα, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα πως για χώρες με στενότερους εμπορικούς δεσμούς, η υιοθέτηση κοινού νομίσματος είναι περισσότερο επιθυμητή και προσοδοφόρα. Εντούτοις, η δυνατότητα απορρόφησης των διαταραχών των οικονομικών κύκλων μέσω της χρήσης της νομισματικής πολιτικής χάνεται. Φαίνεται εύλογο να συμπεράνουμε λοιπόν πως χώρες με μικρή εμπορική ολοκλήρωση και ασύμμετρους οικονομικούς κύκλους, δεν αποτελούν τους καλύτερους εν δυνάμει συμμετέχοντες. Ωστόσο, είναι δυνατόν οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ των χωρών και οι οικονομικοί κύκλοι να μελετηθούν ανεξάρτητα; Κατά αντιστοιχία προκύπτει και το ερώτημα του κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί μια χώρα με χαμηλούς εμπορικούς δεσμούς ακατάλληλη για την ένταξη στην ένωση, από τη στιγμή που η συμμετοχή αυτή καθεαυτή προωθεί το εμπόριο. Επομένως, συμπεραίνεται πως η απλή μελέτη των οικονομικών δεδομένων σε βάθος χρόνου δίνει μια παραπλανητική εικόνα για την καταλληλότητα της χώρας για την ένταξη στην ένωση, εφόσον τα κριτήρια φαίνεται να είναι ενδογενή και να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Η ένταξη σε μια νομισματική ένωση μπορεί να αυξήσει σημαντικά τις διεθνείς εμπορικές σχέσεις και κατά συνέπεια και τα οφέλη από τη συμμετοχή στην ένωση. Ως αποτέλεσμα των στενότερων δεσμών, οι οικονομικοί κύκλοι της χώρας που υιοθετεί το κοινό νόμισμα επηρεάζονται σε σημαντικό βαθμό. Υποθέτοντας πως οι οικονομικοί κύκλοι των χωρών που συνδέονται με εμπορικούς δεσμούς, γίνονται περισσότερο όμοιοι, φαίνεται πως αντανακλώνται οι ισχυρότεροι εμπορικοί δεσμοί. Οι μελέτες των Frankel και Rose (1998, 2002) επικεντρώθηκαν στις αλλαγές που μπορεί να συμβούν στην οικονομική δραστηριότητα και τις δομές της οικονομίας, από την ένταξη σε μια νομισματική ένωση. Η σχετική έρευνα ανέδειξε πως τα κριτήρια δεν είναι δυνατόν να μελετώνται ανεξάρτητα και εκ των προτέρων. Η νομισματική ενοποίηση αντιπροσωπεύει την αφαίρεση των συνόρων γεγονός που είναι ισοδύναμο με τον περιορισμό των αποστάσεων και των εμποδίων. Άρα,

22 αυξάνονται τα κίνητρα των εμπόρων για ενδυνάμωση των δεσμών εμπορίου μεταξύ τους. Πίσω από αυτόν τον συλλογισμό διαφαίνεται πως η χρήση ενός κοινού νομίσματος μειώνει τον συναλλαγματικό κίνδυνο και το κόστος πληροφόρησης, οδηγώντας σε μεγαλύτερη διαφάνεια τιμών και ενδυνάμωση του ανταγωνισμού. Επομένως, το κοινό νόμισμα προωθεί επιπλέον την οικονομική ολοκλήρωση. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τους Frankel και Rose (1998), παρατηρείται μια θετική διασύνδεση ανάμεσα στην εμπορική ενοποίηση και τη συσχέτιση του εισοδήματος. Σε αντίθεση με την κλασσική βιβλιογραφία, πιστεύεται πως μειώνεται το κόστος από την απώλεια της νομισματικής κυριαρχίας, καθώς οι οικονομικοί κύκλοι παρουσιάζονται πιο συμμετρικοί. Έτσι η ανάγκη υποτίμησης ή ανατίμησης του νομίσματος μειώνεται γιατί το ενδοπεριφερειακό εμπόριο έχει αυξηθεί, επηρεάζοντας θετικά τα χαρακτηριστικά της οικονομίας. Η βιβλιογραφία σχετικά με την ενδογένεια των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη μέχρι στιγμής βιβλιογραφία, η οποία θεωρεί τις διαταραχές βασικό χαρακτηριστικό για την ένταξη μιας χώρας στην ένωση. Αντιθέτως, οδηγεί στο συμπέρασμα πως απλά και μόνο η συμμετοχή σε μια νομισματική ένωση μειώνει την παρουσία των διαταραχών εντός των συμμετεχόντων κρατών, χωρίς όμως να θεωρείται δεδομένη η σχέση μεταξύ της έντασης του εμπορίου και των οικονομικών κύκλων

23 2. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα από τη συμμετοχή σε Νομισματική Ένωση Η βιβλιογραφία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών έχει εξετάσει τόσο τις εφάπαξ όσο και τις προσωρινές επιδράσεις από την ένταξη σε μια νομισματική περιοχή. Ωστόσο, όπως αναφέρθηκε δεν είναι δυνατός ο στατιστικός τους έλεγχος με βεβαιότητα, καθώς μπορεί να αποκτήσουν διαφορετική σημασία σε βάθος χρόνου και ανάλογα με το κράτος-μέλος. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει βοηθήσει στις διεθνείς διαπραγματεύσεις της Ένωσης με τις υπόλοιπες χώρες καθιστώντας τη μία από τις μεγαλύτερες δυνάμεις παγκοσμίως με έκταση από την Αρκτική στο Βορρά μέχρι τη Μεσόγειο στο Νότο και από τον Ατλαντικό στη Δύση μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα στην Ανατολή, ενώ παράλληλα έχει προωθηθεί η οικονομική συνεργασία μεταξύ των χωρών της Ευρωζώνης. Η δημιουργία του ευρώ οδήγησε στην υιοθέτηση του καθεστώτος των σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών από τις χώρες που συμφώνησαν να καταργήσουν τα εθνικά τους νομίσματα και να παραχωρήσουν τον έλεγχο της νομισματικής τους πολιτικής σε ένα Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Κεντρικών Τραπεζών. Ωστόσο, η επιβίωση της Ευρωζώνης εξαρτάται από την ικανότητα των χωρών να προσεγγίσουν τους οικονομικούς τους στόχους και να ξεπεράσουν την υπάρχουσα κρίση. Δεδομένου ότι η απόφαση μιας χώρας να συμμετέχει σε μια νομισματική ένωση μπορεί να οδηγήσει τόσο σε οικονομικές θυσίες όσο και σε οφέλη, η τελική απόφαση ένταξης ή μη είναι αδιαμφισβήτητα κρίσιμη. Εν συνεχεία, αναλύονται τα οφέλη και οι δαπάνες από την ένταξη μιας χώρας σε μια νομισματική ένωση, δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στο παράδειγμα της Ευρωζώνης, το οποίο αποτελεί το μεγαλύτερο οικονομικό πείραμα των τελευταίων ετών. Για να σταθμίσουμε τα πλεονεκτήματα και το κόστος ένταξης σε μια ένωση θα χρησιμοποιήσουμε ένα πλαίσιο εξέτασης το οποίο παρουσιάζεται από τους Krugman και Obstfeld στο βιβλίο «International Economics. Theory and Policy». 2.1 Τα πλεονεκτήματα ενός κοινού νομίσματος Το βασικό πλεονέκτημα από τη χρήση κοινού νομίσματος πηγάζει από τη σταθερότητα των συναλλαγματικών ισοτιμιών. Η χρήση σταθερών ισοτιμιών μειώνει τον συναλλαγματικό κίνδυνο που πηγάζει από τη χρήση κυμαινόμενων ισοτιμιών και από τις κερδοσκοπικές επιθέσεις, προωθώντας τον διεθνή συντονισμό και διευκολύνοντας τις εισαγωγές και τις εξαγωγές. Η κερδοσκοπία που βασίζεται στις μεταβολές των κυμαινόμενων ισοτιμιών οδηγεί σε αποσταθεροποίηση της αγοράς συναλλάγματος με επακόλουθο αρνητικές συνέπειες στην εσωτερική και

24 εξωτερική ισορροπία των χωρών. Μέσω των προσδοκιών που δημιουργούνται σχετικά με την πορεία του νομίσματος και που τελικώς γίνονται πραγματικότητα, δημιουργείται μια αποσταθεροποιητική διαδικασία η οποία επιτείνει τις διακυμάνσεις της συναλλαγματικής ισοτιμίας, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει τη χώρα σε έναν φαύλο κύκλο υποτιμήσεων και αυξανόμενου πληθωρισμού. Σε γενικές γραμμές, η οικονομία καθίσταται περισσότερο ευάλωτη σε διαταραχές που προέρχονται από την εγχώρια αγορά χρήματος. Επομένως, οι σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες προφυλάσσουν αποτελεσματικότερα την οικονομία από αποσταθεροποιητικές διαταραχές στην εγχώρια αγορά χρήματος. Η χρήση του κοινού νομίσματος επιφέρει οφέλη από εξωτερικές επιδράσεις όπως η μείωση της δαπάνης μεταφοράς, εφόσον η κινητικότητα του νομίσματος είναι ελεύθερη, ενώ παράλληλα η ανάγκη διακράτησης χρήματος σε ξένα συναλλαγματικά ρευστά διαθέσιμα μειώνεται, προωθώντας την αύξηση των επενδύσεων αυτών των διαθεσίμων σε επικερδείς δραστηριότητες, βελτιώνοντας έτσι την ανάπτυξη. Εφόσον οι κυμαινόμενες ισοτιμίες καθιστούν απρόβλεπτη την εξέλιξη των σχετικών τιμών επηρεάζουν αρνητικά τις επενδύσεις και το διεθνές εμπόριο. Οι διακυμάνσεις των τιμών των νομισμάτων ενισχύουν την αβεβαιότητα των εισαγωγέων, των εξαγωγέων και των επενδυτών, γεγονός που μειώνει τα κέρδη από το διεθνές εμπόριο και την απόδοση των επενδύσεων. Επιπλέον, η χρησιμότητα του χρήματος αυξάνεται. Το χρήμα χρησιμοποιείται ευρέως στη νομισματική περιοχή ως λογιστική μονάδα, μέσο πληρωμών και συναλλαγών και μέσο αποταμιεύσεων. Οι οικονομίες κλίμακας ευνοούνται μειώνοντας περαιτέρω ορισμένα κόστη όπως μεταφοράς και πληροφόρησης. Η μείωση του κόστους συναλλαγής ωφελεί τις επιχειρήσεις και τους καταναλωτές, ενώ παράλληλα το κοινό νόμισμα καταργεί τις δαπάνες που προέρχονται από τη μετατροπή των νομισμάτων. Επιπρόσθετα, εντός της ένωσης υπάρχει μόνο ένα νόμισμα το οποίο αποτελεί μονάδα υπολογισμού των τιμών προωθώντας έτσι τη διαφάνεια. Επομένως, ελαχιστοποιείται η διάκριση τιμών και ο καταναλωτής μπορεί να συγκρίνει άμεσα τις τιμές σε κάθε κράτος-μέλος. Ακόμη είναι γεγονός πως όσο υψηλότερη και ευκολότερη η κυκλοφορία του χρήματος εντός της νομισματικής ένωσης τόσο υψηλότερα τα οφέλη που αποκομίζουν οι χώρες. Προωθείται ο ανταγωνισμός, η διαφάνεια των τιμών και η ενίσχυση της λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς. Όσο παρατηρούνται μειωμένα κόστη στις συναλλαγές τόσο ενδυναμώνεται το εμπόριο, οι ξένες άμεσες επενδύσεις και η ανακατανομή των πόρων. Σημαντικό όφελος από τη χρήση ενός κοινού νομίσματος προκύπτει από τη μειωμένη διακύμανση της συναλλαγματικής ισοτιμίας η οποία μειώνει το ασφάλιστρο κινδύνου (risk prenium). Το ασφάλιστρο κινδύνου είναι το ποσό που απαιτούν οι επενδυτές προκειμένου να επενδύσουν. Οι χρηματιστηριακές αγορές γενικώς ευνοούνται από τη χρήση του κοινού νομίσματος καθώς παρατηρείται

25 μεγαλύτερη σταθερότητα των τιμών και περιορίζεται ο βαθμός στον οποίο οι παίκτες ενός χρηματιστηρίου μπορούν να επηρεάσουν την οικονομική δραστηριότητα (Tavlas, 1993). Κατά γενική ομολογία, προκύπτουν κέρδη από τη μακροοικονομική σταθερότητα και ανάπτυξη τα οποία πηγάζουν από τη γενικότερη σταθερότητα των τιμών και τη διαφάνεια των χρηματοοικονομικών αγορών οι οποίες υπόκεινται σε υψηλότερη εξωτερική χρηματοδότηση. Παρόλο που οι οικονομίες που συμμετέχουν σε μια νομισματική περιοχή δεν προφυλάσσονται από τους πραγματικούς οικονομικούς κύκλους και τις απρόβλεπτες επιπτώσεις τους, δεν παύει να παρατηρείται κάποια μείωση ορισμένων κλονισμών στο προϊόν και την απασχόληση των χωρών. Ως προς τις επιπτώσεις του πληθωρισμού κερδισμένες είναι οι χώρες οι οποίες αντιμετώπιζαν πρόβλημα αξιοπιστίας και συνέδεσαν το νόμισμα τους με ένα δυνατό νόμισμα το οποίο δεν υπόκειται σε πληθωριστικές πιέσεις και κατά αυτόν τον τρόπο εισάγεται ο αντιπληθωριστικός προσανατολισμός των νομισματικών αρχών των χωρών. Σε γενικές γραμμές, θεωρείται πως το διεθνές εμπόριο και η συνεργασία των χωρών της ένωσης προωθείται, με τους περισσότερους οικονομολόγους να κρίνουν πως πρόκειται για το σημαντικότερο κέρδος από τη συμμετοχή σε μία νομισματική ένωση. Το όφελος της νομισματικής αποτελεσματικότητας από την ένταξη στο σύστημα της ομάδας χωρών με κοινό νόμισμα ισούται με την εξοικονόμηση πόρων από την αποφυγή της αβεβαιότητας, της σύγχυσης κα του κόστους συναλλαγών και είναι τόσο μεγαλύτερο όσο πιο εκτεταμένες είναι οι εμπορικές συναλλαγές των χωρών. Ο υψηλός βαθμός οικονομικής ολοκλήρωσης μιας χώρας και μιας ομάδας χωρών με σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες διευρύνει τα οφέλη από την ένταξη στην ομάδα. Το σχήμα που ακολουθεί δείχνει τη σχέση μεταξύ του βαθμού ολοκλήρωσης μιας χώρας και μιας περιοχής με σταθερές ισοτιμίες και του οφέλους που αποκομίζει η χώρα αυτή. Στον οριζόντιο άξονα του σχήματος μετράται ο βαθμός οικονομικής ολοκλήρωσης της εντασσόμενης χώρας με τη νομισματική περιοχή και στον κάθετο άξονα το όφελος νομισματικής αποτελεσματικότητας της χώρας αυτής

26 Σχήμα 1. Η καμπύλη GG [Πηγή: «International Economics. Policy and Theory», 2000] Στο σχήμα 1 η καμπύλη GG, που έχει θετική κλίση αντανακλά το συμπέρασμα ότι το όφελος νομισματικής αποτελεσματικότητας που αποκομίζει μια χώρα από την ένταξη της σε μια νομισματική περιοχή, αυξάνεται καθώς αυξάνεται ο βαθμός οικονομικής ολοκλήρωσής της με την περιοχή (Krugman and Obstfeld, 2000). Συνεπώς, όταν μια χώρα εντάσσεται στο καθεστώς σταθερών ισοτιμιών του ευρώ, είναι σε θέση να αποκομίσει τα οφέλη όσο στενότερα συνδεδεμένη είναι η αγορά της με τις αγορές των υπολοίπων κρατών της Ευρωζώνης. 2.2 Τα μειονεκτήματα ενός κοινού νομίσματος Ωστόσο, η ένταξη σε μια συναλλαγματική περιοχή συνεπάγεται όχι μόνον οφέλη αλλά και κόστος. Η παλαιότερη «κλασσική» θεωρία τόνισε δύο κυρίως μειονεκτήματα. Καταρχάς, η απώλεια των κυμαινόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών ως εργαλείο αντιμετώπισης των κρίσεων θεωρήθηκε σημαντικό κόστος. Επιπλέον, χάνεται η δυνατότητα άσκησης αυτόνομης νομισματικής πολιτικής και δεν είναι εφικτό το κράτος-μέλος να διαλέξει τον κατάλληλο συνδυασμό πληθωρισμού-ανεργίας. Οι κυμαινόμενες ισοτιμίες επιτρέπουν σε κάθε χώρα να επιλέγει τον μακροχρόνιο ρυθμό πληθωρισμού, καθώς ανατιμώντας το νόμισμα της προφυλάσσεται από τις πληθωριστικές πιέσεις των ξένων νομισμάτων, διατηρώντας την εσωτερική και εξωτερική της ισορροπία. Συνεπώς, λειτουργούν ως αυτόματοι σταθεροποιητές

27 Επομένως, υπό το καθεστώς σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών οι τράπεζες είναι υποχρεωμένες να παρεμβαίνουν στις αγορές νομισμάτων για να κρατούν σταθερή τη συναλλαγματική ισοτιμία, με αποτέλεσμα οι κυβερνήσεις να μην είναι σε θέση να χρησιμοποιούν την νομισματική πολιτική για να επιτύχουν τον στόχο της εσωτερικής και της εξωτερικής ισορροπίας. Η διαδικασία σταθεροποίησης λαμβάνει χώρα μέσω υποτιμήσεων ή ανατιμήσεων του νομίσματος. Όταν η κεντρική τράπεζα αντιμετωπίζει πρόβλημα ανεργίας, επιθυμεί να αυξήσει την προσφορά χρήματος, το οποίο μπορεί να επιτευχθεί μέσω υποτίμησης του εθνικού της νομίσματος. Η υποτίμηση του νομίσματος θα μείωνε την ανεργία μέσω της μείωσης της σχετικής τιμής των εγχώριων προϊόντων και της αύξησης της διεθνούς ζήτησης για αυτά. Από την άλλη πλευρά, η κεντρική τράπεζα είναι σε θέση να περιορίσει την προσφορά χρήματος ακολουθώντας την αντίθετη διαδικασία επιβράδυνσης της οικονομικής της δραστηριότητας. Γενικώς, η ενίσχυση του ελέγχου επί της νομισματικής πολιτικής δίνει στις χώρες τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν τα εμπόδια που ανακύπτουν από τις στρεβλώσεις στις διεθνείς πληρωμές. Με το πέρασμα όμως των χρόνων και άλλα μειονεκτήματα ήρθαν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Ήδη αναφερθήκαμε σε ορισμένα κόστη που προκύπτουν από την ένταξη μιας χώρας στη βέλτιστη περιοχή, ωστόσο ορισμένα από αυτά είναι δυσκολότερο να παρακαμφθούν. Όπως τα λειτουργικά, τα διοικητικά και τα νομικά κόστη που προκύπτουν από την αλλαγή σε ένα νέο νόμισμα. Πιο συγκεκριμένα, το τραπεζικό και νομικό σύστημα μιας χώρας οφείλουν να προβούν σε ριζικές αλλαγές ώστε να προσαρμόσουν κάθε είδους συμβόλαια και συναλλαγές στα νέα δεδομένα. Επιπρόσθετα, η χώρα που εντάσσεται στην ένωση οφείλει να κάνει της κατάλληλη επιλογή της ισοτιμίας εισόδου στη νομισματική ένωση, ώστε με το πέρασμα των πρώτων μηνών να μην βρεθεί σε δυσμενέστερη ή καλύτερη ανταγωνιστική θέση, γεγονός που θα είχε άμεσες συνέπειες στο ισοζύγιο πληρωμών της. Είναι αναμενόμενο να υπάρχει και μια περίοδος προσαρμογής κατά την οποία οι τιμές, οι μισθοί και το ισοζύγιο πληρωμών θα πρέπει να προσαρμοστούν στα νέα οικονομικά δεδομένα της ένωσης. Σημαντικό στοιχείο που πρέπει να χαρακτηρίζει την ένωση το οποίο είναι τόσο επίκαιρο όσο ποτέ- είναι η ύπαρξη οικονομικών ισορροπιών ανάμεσα στα κράτη. Υπό την έννοια πως αν ένα κράτος-μέλος διατρέχει πρόβλημα ελλειμματικού προϋπολογισμού και κρίσης χρέους, είναι πιθανή η διάδοση του κλονισμού σε όλο το εύρος της ένωσης. Η διεθνής εμπιστοσύνη θα χαθεί και η ένταση θα οδηγήσει πιθανών σε κερδοσκοπικές επιθέσεις, επιφέροντας προβλήματα σε όλες τις χώρες της περιοχής. Η μη δυνατότητα χρησιμοποίησης της συναλλαγματικής ισοτιμίας ως μέσο προστασίας από τις οικονομικές διαταραχές μπορεί να οδηγήσει σε ακόμη μεγαλύτερη αστάθεια στην παραγωγή, την ανάπτυξη και την απασχόληση της χώρας και ολόκληρης ίσως της ένωσης

28 Ένα ακόμη μειονέκτημα μιας νομισματικής ένωσης με σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες είναι η λεγόμενη απώλεια seignorage. Ο όρος «seignorage» αναφέρεται στα εισοδήματα που έχει μια κυβέρνηση όταν είναι σε θέση να δημιουργήσει χαρτονομίσματα και κέρματα. Μέσω αυτών των πραγματικών εισοδημάτων χρηματοδοτεί τις δαπάνες της μια οικονομία που πλήττεται από το πρόβλημα αξιοπιστίας πληθωρισμού και δεν αποτελεί δαπάνη για όλα τα κράτη-μέλη της ένωσης, παρά μόνο για την εν λόγω χώρα. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί πως εφόσον η χάραξη νομισματικής πολιτικής μεταφέρεται σε υπερεθνικό επίπεδο, καμία χώρα δεν μπορεί να επιδιώξει πραγματικές αλλαγές για την αντιμετώπιση ασύμμετρων διαταραχών. Είναι πραγματικότητα πως τα εργαλεία πολιτικής κάθε συμμετέχοντος κράτους είναι περιορισμένα. Η αντιμετώπιση των ελλειμμάτων και των κινδύνων γίνεται δυσκολότερη για κάθε κράτος μεμονωμένα εφόσον χάνεται η επιλογή της υποτίμησης και η χρήση της δημοσιονομικής πολιτικής υπόκεινται σε ορισμένους περιορισμούς, ιδιαιτέρως για τα κράτη με υψηλά δημόσια χρέη. Η απώλεια οικονομικής σταθερότητας που συνοδεύει την ένταξη μιας χώρας σε μια ομάδα χωρών με σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες, όπως και τα κέρδη που αναπτύχθηκαν σε προηγούμενο μέρος της ανασκόπησης, σχετίζεται με την οικονομική ολοκλήρωση της οικονομίας της με τις οικονομίες των υπολοίπων κρατών-μελών. Το σχήμα που ακολουθεί δείχνει τη σχέση μεταξύ του βαθμού ολοκλήρωσης μιας χώρας με τις υπόλοιπες χώρες της ένωσης και το κόστος από τη συμμετοχή σε αυτήν. Στον οριζόντιο άξονα του σχήματος μετράται ο βαθμός οικονομικής ολοκλήρωσης της εντασσόμενης χώρας με τη νομισματική περιοχή και στον κάθετο άξονα η απώλεια οικονομικής σταθερότητας της χώρας αυτής

29 Σχήμα 2. Η καμπύλη LL [Πηγή: «International Economics. Policy and Theory», 2000] Η καμπύλη LL έχει αρνητική κλίση και εκφράζει ότι η απώλεια οικονομικής σταθερότητας μιας χώρας που αποφασίζει να συμμετάσχει σε μια νομισματική ένωση, μειώνεται καθώς αυξάνεται η οικονομική ολοκλήρωση της χώρας αυτής με τη περιοχή. Οι αρνητικές διαταραχές που προέρχονται από την αγορά προϊόντος είναι τόσο μικρότερες όσο υψηλότερη η ολοκλήρωση, καθώς το κόστος προσαρμογής είναι μικρότερο. Συνδυάζοντας τις καμπύλες LL και GG προκύπτει το πλαίσιο GG-LL το οποίο μας οδηγεί σε σημαντικά συμπεράσματα για το πώς οι αλλαγές στο οικονομικό περιβάλλον μιας χώρας επηρεάζουν την απόφαση της σχετικά με την ένταξη ή μη σε μια νομισματική ένωση. Η εντασσόμενη χώρα υπολογίζει τα κέρδη και τα κόστη από την ένταξη της και αποφασίζει αν η συμμετοχή είναι συμφέρουσα. Το σχήμα που ακολουθεί μας δείχνει το πλαίσιο GG-LL και το σημείο θ 1 το οποίο θεωρείται ως το επιθυμητό επίπεδο ολοκλήρωσης

30 Σχήμα 3. Το πλαίσιο GG-LL [Πηγή: «International Economics. Policy and Theory», 2000] Το πλαίσιο GG-LL εκφράζει την απόφαση για το πότε θα πρέπει να παραμείνει σταθερή η ισοτιμία. Το σημείο θ 1 είναι το σημείο στο οποίο οι δύο καμπύλες τέμνονται και εκφράζει το κρίσιμο επίπεδο οικονομικής ολοκλήρωσης μεταξύ μιας νομισματικής περιοχής και της εν δυνάμει χώρας-μέλους. Όπως φαίνεται σε κάθε επίπεδο πάνω από το θ 1 η ένταξη δίνει θετικά οικονομικά οφέλη στη χώρα. Ουσιαστικά, το υπόδειγμα αυτό εκφράζει διαγραμματικά τη θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών και το πώς η απόφαση εξαρτάται από την οικονομική ολοκλήρωση, χωρίς ωστόσο να καθορίζει ποιοι παράγοντες θα μειώσουν τη συχνότητα και το μέγεθος των διαταραχών που επηρεάζουν την οικονομική ολοκλήρωση

31 2.3 Η Πορεία προς το Ευρώ Η νομισματική ενοποίηση στην Ευρώπη αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης ενοποιητικής διαδικασίας που προωθεί την οικονομική και χρηματοοικονομική ολοκλήρωση. Τα πρώτα βήματα προς την ευρωπαϊκή νομισματική ολοκλήρωση γίνονται παράλληλα με την εμφάνιση της θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών. Το 1944 στη διεθνή διάσκεψη του Bretton Woods, εν όψει του τερματισμού του πολέμου, 44 έθνη συμφώνησαν στις βασικές αρχές του διεθνούς νομισματικού συστήματος. Από τη συμφωνία του Bretton Woods προέκυψε η δημιουργία ενός συστήματος σταθερών αλλά προσαρμόσιμων ισοτιμιών. Οι ισοτιμίες των νομισμάτων καθορίζονταν είτε σε σχέση με το χρυσό είτε σε σχέση με το δολάριο. Η συναλλαγματική ισοτιμία των κρατών-μελών στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα δεν ήταν άμεσα σταθερή, αλλά όλα τα νομίσματα συνδέονταν σταθερά με το δολάριο. Ωστόσο, από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, το σύστημα άρχισε να κλονίζεται από συνεχείς κρίσεις. Κάποιες από τις αφορμές υπήρξαν οι υποτιμήσεις της στερλίνας και του γαλλικού φράγκου και η αύξηση του πληθωρισμού στις Η.Π.Α εξαιτίας της πρώτης πετρελαϊκής κρίσης. Στην πραγματικότητα ωστόσο, η έλλειψη συντονισμού των νομισματικών και δημοσιονομικών πολιτικών μεταξύ των χωρών και η ανάγκη των Η.Π.Α να χρηματοδοτήσουν τα ελλείμματα τους ήταν οι λόγοι της εγκατάλειψης του συστήματος σταθερών ισοτιμιών του Bretton Woods. Μετά την κατάρρευση του συστήματος του Bretton Woods ακολούθησε το σύστημα κυμαινόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών το οποίο ισχύει έως σήμερα σε όλο τον κόσμο. Στα πλαίσια του συστήματος κυμαινόμενων ισοτιμιών δημιουργήθηκαν περιφερειακά συστήματα σταθερών ισοτιμιών, με πιο σημαντική τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος και τη μετεξέλιξή του στο Ευρώ. Το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα δημιουργήθηκε το 1978, προκειμένου να μειωθούν οι διαταραχές από τις υποτιμήσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών και να ρυθμιστούν οι αλλαγές στις ισοτιμίες. Εν ολίγοις σκοπός του ήταν να εξασφαλισθεί μια σχετική σταθερότητα συναλλαγματικών ισοτιμιών στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Η σταθερότητα θεωρήθηκε απαραίτητη προϋπόθεση για την αποτελεσματική λειτουργία των μηχανισμών της Κοινότητας όπως η Κοινή Αγροτική Πολιτική ή η Πολιτική Περιφερειακής Ανάπτυξης. Τα βασικά στοιχεία του Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος ήταν ο ορισμός της ευρωπαϊκής νομισματικής μονάδας, το ECU (European Currency Unit), η οποία επρόκειτο για το σταθμικό μέσο όρο των εθνικών νομισμάτων της Κοινότητας και ο Μηχανισμός Συναλλαγματικών Ισοτιμιών (ΜΣΙ). Ο ΜΣΙ βασίστηκε στην ιδέα σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών με δυνατότητα αποκλίσεων εντός συγκεκριμένων ορίων. Οι συναλλαγματικές ισοτιμίες βασίζονταν στην ευρωπαϊκή νομισματική μονάδα και για κάθε νόμισμα υπήρχε μια κεντρική ισοτιμία ως προς το ECU. Για οποιαδήποτε δύο νομίσματα, ο λόγος των κεντρικών ισοτιμιών τους ως προς το ECU

32 όριζε τη διμερή κεντρική ισοτιμία τους και οι διακυμάνσεις των ισοτιμιών όφειλαν να είναι εντός προκαθορισμένων ορίων από τις διμερείς κεντρικές ισοτιμίες (±2,25%). Επίσημα κανένα νόμισμα δεν ορίστηκε ως κεντρικός πυλώνας, μολονότι τελικά το γερμανικό μάρκο και η Γερμανική Bundesbank ήταν το κέντρο του Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος. Από την έναρξη της λειτουργίας του, το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα περιόρισε τις διακυμάνσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών στην Ευρώπη, συμβάλλοντας στη σταθεροποίηση των σχετικών τιμών. Η νομισματική συνεργασία έγινε στενότερη με στόχο της εσωτερική και εξωτερική νομισματική ισορροπία. Οι χώρες με σχετικά υψηλό πληθωρισμό μπόρεσαν να επιδιώξουν αντιπληθωριστικές πολιτικές και παρατηρήθηκε ανάπτυξη του εμπορίου καθώς και γενικά της οικονομικής δραστηριότητας. Παρόλα αυτά, η έλλειψη συντονισμένης δημοσιονομικής πολιτικής παρέμεινε σημαντική πηγή ανισορροπιών ενώ ορισμένες από τις χώρες αντιμετώπιζαν μεγάλα ελλείμματα στον προϋπολογισμό τους. Ο μηχανισμός των συναλλαγματικών ισοτιμιών από το 1979 έως το 1999 υπέστη πολλές πιέσεις εξαιτίας της ασύμμετρης λειτουργίας του, καθώς η νομισματική πολιτική της Γερμανίας ήταν συστηματικά πιο περιοριστική από ότι στις υπόλοιπες χώρες που συμμετείχαν. Παράλληλα η έλλειψη συντονισμού των μακροοικονομικών πολιτικών τόσο μεταξύ των Η.Π.Α και των χωρών του μηχανισμού όσο και μεταξύ μόνο των χωρών του ΜΣΙ, συντέλεσε στην επιδείνωση του συστήματος. Σε αυτή την περίοδο το ενδιαφέρον για τη θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών ζωνών επανήλθε στο προσκήνιο. Η 20ετής εμπειρία από το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα έδειξε πως η διατήρηση πολλών νομισμάτων και σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών μεταξύ τους με ελεύθερη την κίνηση κεφαλαίου οδηγεί σε εντάσεις και ανισορροπίες. Επομένως, η ιδέα μιας νομισματικής ένωσης φαινόταν ως η λύση στο πρόβλημα. Το 1992 δώδεκα ευρωπαϊκές χώρες αποδέχτηκαν με τη συνθήκη του Maastricht, να εκχωρήσουν το δικαίωμα έκδοσης χρήματος και την αυτονομία στην άσκηση εθνικής νομισματικής πολιτικής, σε όφελος ενός κοινού νομίσματος. Το νέο νόμισμα, το Ευρώ, θα λειτουργούσε ως μέσο πληρωμών, μονάδα μέτρησης αξιών και μέσο αποθεματοποίησης του πλούτου. Από το 2002 αποτελεί νόμιμο χρήμα στις χώρες της Ευρωζώνης. Το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης αποτελεί κεντρικό πυλώνα του συντονισμού της μακροοικονομικής πολιτικής στη ζώνη του Ευρώ και προβλέπει διορθωτικές ενέργειες για τις χώρες που αδυνατούν να ικανοποιήσουν τους δημοσιονομικούς στόχους. Προβλέπει τη συνεχή παρακολούθηση των δημοσιονομικών κριτηρίων του Maastricht από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ακόμη και μετά την είσοδο μιας χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωσης, καθώς και την επιβολή ποινών στις χώρες που παραβιάζουν τους κανόνες και δεν διορθώνουν καταστάσεις υπερβολικού χρέους και ελλείμματος. Παρόλο που αναθεωρήθηκε το 2005 και το 2008 με σκοπό την πιο ευέλικτη εφαρμογή του από τις χώρες που αντιμετωπίζουν

33 υπερβολικά ελλείμματα, το ερώτημα για το κατά πόσο είναι κατάλληλα σχεδιασμένο για τις περιστάσεις κρίσεων, όπως αυτή που διανύουμε από το 2008, παραμένει. Όπως έχει αναφερθεί αρκετές φορές μέχρι στιγμής, η θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών βρέθηκε στο περιθώριο για αρκετά χρόνια. Ωστόσο, η έκθεση «One Market, One Μoney» (Emerson et all, 1992) συνέβαλλε στην αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος για το θέμα των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών. Σημαντική έμφαση δόθηκε σε όλα τα κριτήρια που αποτελούν τα επιθυμητά χαρακτηριστικά τα οποία πρέπει να πληροί μια χώρα, ωστόσο στο τέλος το κριτήριο που αποτέλεσε μείζον θέμα προς συζήτηση είναι η ανάγκη για κοινή δημοσιονομική πολιτική και αποφυγή των υπερβολικών δημοσίων χρεών. Στην Ευρωζώνη του σήμερα η ανάγκη συντονισμένης δημοσιονομικής πολιτικής και η σημασία της Θεωρίας των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών είναι μεγάλη

34 3. Η Αγορά Εργασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση 3.1 Εισαγωγή Είναι γεγονός πως οι ρυθμιστικές παρεμβάσεις σε ζητήματα απασχόλησης, συνθηκών εργασίας, αμοιβών και ασφαλιστικών εισφορών αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα των οικονομιών της Ευρώπης. Από την άλλη μεριά, ο συσχετισμός των δυνάμεων μεταξύ των εργοδοτών και των εργατικών συνδικάτων καθορίζει τους μισθούς σε μεγάλο βαθμό, γεγονός όμως που δεν αντανακλά πάντα τη σχέση προσφοράς και ζήτησης εργασίας. Στα πρώτα χρόνια της ΕΟΚ, η μεγαλύτερη έμφαση δινόταν κυρίως στην ελεύθερη κίνηση των εργαζομένων -η οποία αποδείχτηκε ένα σχέδιο μεγαλεπήβολο. Οι προϋποθέσεις που απαιτούνται ώστε να συντελείται η ελεύθερη κίνηση των εργαζομένων είναι πολλές. Δεν επρόκειτο απλά για την κατάργηση των συνόρων, των περιορισμών στις άδειες παραμονής και των υπολοίπων διοικητικών εμποδίων, αλλά για ένα ευρύ φάσμα αναγκαίων συνθηκών. Η δυνατότητα μεταφοράς των ασφαλιστικών δικαιωμάτων, η αμοιβαία αναγνώριση των τίτλων σπουδών και των επαγγελματικών ικανοτήτων και γενικότερα η άμεση πληροφόρηση σχετικά με τις ευκαιρίες επαγγελματικής αποκατάστασης σε κάθε κράτος-μέλος, αποτελούν κάποιες από τις απαιτούμενες συνθήκες. Η πρόοδος σε πολλά από τα ζητήματα αυτά υπήρξε αργή, κυρίως στο θέμα των εθνικών ρυθμίσεων οι οποίες δημιουργούσαν εμπόδια. Ωστόσο, το 1968 ήταν η χρονιά που επιτεύχθηκε η ελεύθερη διακίνηση των εργαζομένων η οποία βασιζόταν στην αρχή της ίσης μεταχείρισης των εργαζομένων ως προς τα εργασιακά τους δικαιώματα από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας. Σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 η μετανάστευση εργατών έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας της Δυτικής Ευρώπης, με το μεγαλύτερο μέρος του μεταναστευτικού αυτού κύματος να συγκροτείται από ανειδίκευτους και νέους εργαζομένους. Οι βασικές ροές εργατικού δυναμικού ήταν από τον Νότο προς τον Βορρά, με τις βόρειες χώρες να επωφελούνται από την εισροή εργατικής δύναμης. Οι σχετικές ελλείψεις σε ορισμένες από τις αναπτυσσόμενες χώρες της Ευρώπης κατά τη δεκαετία του 1970, καλύφθηκαν με μετανάστες από τις νότιες χώρες, όπως η Ελλάδα, η Πορτογαλία, η Ισπανία και αργότερα η Γιουγκοσλαβία και η Τουρκία. Αφενός οι χώρες της βορειοδυτικής Ευρώπης είχαν ανάγκη από εργατικά χέρια, ενώ παράλληλα η αγορά εργασίας γινόταν ελαστικότερη, και αφετέρου ακόμη και αν είχαν πλεόνασμα εργατών, επωφελούνταν από τα εμβάσματα που έστελναν στις χώρες τους οι εργάτες και τα οποία λειτουργούσαν ως πηγή σημαντικού

35 συναλλάγματος για τη χώρα. Στην πραγματικότητα όμως δεν άργησε να έρθει στην επιφάνεια η αληθινή διάσταση των πραγμάτων. Η μετανάστευση δεν αποτέλεσε πανάκεια για καμία από τις δύο πλευρές. Ουσιαστικά, οι εργαζόμενοι αποκτούσαν μόνιμο τόπο κατοικίας και εργασίας τη χώρα υποδοχής, εντείνοντας τις κοινωνικές ανισότητες. Παράλληλα, οι χώρες εξαγωγής ανακάλυπταν πως το πιο δυναμικό τμήμα της οικονομίας τους χάνονταν, δημιουργώντας τεράστιο οικονομικό αλλά και κοινωνικό κόστος. Το επόμενο κύμα μεταναστών ήρθε από την Πρώην Σοβιετική Ένωση και από τη Βόρεια Αφρική τη δεκαετία του Η πολιτική κατάσταση και η οικονομική δυσπραγία που επικρατούσε και συνεχίζει να επικρατεί- αποτέλεσε ισχυρό κίνητρο για μετανάστευση προς τις πλουσιότερες χώρες. Παρόλα αυτά η ενδοκοινοτική μετακίνηση εργατικού δυναμικού παρέμεινε μειωμένη. Αιτία ήταν το γεγονός πως η ένταξη της Ελλάδας, της Ισπανίας, και της Πορτογαλίας στην Κοινότητα οδήγησε σε ένα αντίστροφο μεταναστευτικό ρεύμα με τους πρώην μετανάστες να επιστρέφουν στη χώρα τους. Το κύμα αυτό συνέπεσε με την εισροή ξένων μεταναστών, όμως με την ένταξη των χωρών στην Κοινότητα η μετανάστευση είχε ήδη σταματήσει. 3.2 Ευρωπαϊκά Προγράμματα Δράσης Ακρογωνιαίος λίθος του ευρωπαϊκού προγράμματος δράσης είναι το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση, το οποίο είναι ένα βασικό και ανθρώπινο δικαίωμα. Από το 1957 με τη συνθήκη της Ρώμης η ελευθερία κυκλοφορίας των πολιτών αποτελεί βασικό κεκτημένο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Το 2000 βασικός στόχος της ατζέντας της Λισαβόνας ήταν η Ευρώπη να καταστεί ανταγωνιστική με σκοπό τη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη με περισσότερες θέσεις εργασίας και κοινωνική συνοχή. Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός απαιτείται μια περισσότερο ανοιχτή αγοράς εργασίας και το κατάλληλο εργατικό δυναμικό. Παρόλα αυτά, πρέπει να καλυφθεί μεγάλη απόσταση για την επίτευξη του στόχου. Ακόμη, η ανανεωμένη συνθήκη της Λισαβόνας και τα Ευρωπαϊκά Προγράμματα Στήριξης της Απασχόλησης έχουν στόχο την εξάλειψη οποιουδήποτε εμποδίου στην ενδοκοινοτική κινητικότητα του εργατικού δυναμικού. Η ανάγκη για αύξηση της κινητικότητας των εργαζομένων εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι επιτακτική στα πλαίσια της υγιούς λειτουργίας της νομισματικής ένωσης. Η μεταφορά των προσόντων, της κοινωνικής προστασίας, της υγειονομικής περίθαλψης και των συντάξεων είναι αναπόσπαστο κομμάτι του σχεδίου δράσης. Όπως αναφέρεται και στη σχετική βιβλιογραφία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών η αποδοτικότητα της εργασίας μπορεί να βελτιωθεί ενώ παράλληλα και να καταπολεμηθεί η ανεργία, αν παρατηρηθεί μετακίνηση εργατικού δυναμικού από μια περιοχή υψηλής ανεργίας σε μια περιοχή χαμηλής ανεργίας

36 3.3 Ο βαθμός κινητικότητας Η ακρίβεια των στατιστικών στοιχείων σχετικά με τα ποσοστά μετανάστευσης εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν είναι ικανοποιητική. Παράγοντες που συντελούν σε αυτό το ζήτημα αποτελεί τόσο η ύπαρξη μεγάλου ποσοστού παράνομης μετανάστευσης ήδη από το 1980, όσο και νομικές ρυθμίσεις σχετικά με τις άδειες παραμονής και εργασίας, που θα αναλυθούν εκτενώς. Πρέπει να σημειωθεί πως ειδικά στις μέρες μας η οικονομική κρίση, η Αραβική Άνοιξη και οι αναταραχές στην Ανατολή αποτελούν αξιοσημείωτες πηγές μεταναστευτικών κυμάτων από και προς την Ένωση, που όμως δεν εντάσσονται στη λεγόμενη ενδοκοινοτική μετανάστευση, αλλά μπορούν να την επηρεάσουν σε σημαντικό βαθμό. Οι ανισορροπίες στην αγορά εργασίας, οι μακροοικονομικές συνθήκες, οι ανισότητες σε εργασιακό και κοινωνικό επίπεδο και οι παροχές του κράτους πρόνοιας είναι οι σημαντικότερες αιτίες μετανάστευσης. Για παράδειγμα, η παρατεταμένη οικονομική ύφεση στις χώρες της νότιας Ευρώπης από το 2008 και το συνεχώς αυξανόμενο κλίμα ρατσισμού και ξενοφοβίας, είναι καθοριστικής σημασίας παράγοντες για την αύξηση της μετανάστευσης προς τις πλουσιότερες χώρες της Ένωσης αλλά και προς χώρες εκτός αυτής. Από την άλλη μεριά, η διατήρηση υψηλών ποσοστών ανεργίας σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση λειτουργεί ως αντικίνητρο για την κίνηση εργαζομένων στους κόλπους της. Οι άνεργοι της Ελλάδας ή της Ισπανίας δεν μπορούν πλέον να ελπίζουν ότι θα βρουν εύκολα δουλειά στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί πως ο χαρακτήρας της μετακίνησης πολιτών εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει αλλάξει σημαντικά την τελευταία 10ετία. Πλέον το μεταναστευτικό ρεύμα δεν αποτελείται μόνο από ανειδίκευτους εργάτες αλλά στην πλειοψηφία του από πτυχιούχους νέους που αδυνατούν να βρουν δουλειά, και προέρχονται κυρίως από τη Νότια Ευρώπη. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί ένα φαινόμενο που είναι πιθανόν να είναι σημείο κλειδί για την αιτιολόγηση της χαμηλής κινητικότητας των εργαζομένων εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το λεγόμενο «κοινοτικό κεκτημένο» είναι πιθανό να έχει επιδράσει αρνητικά στην κινητικότητα, στον βαθμό που από την πλευρά των εργοδοτών η ξένη εργατική δύναμη είναι προτιμότερη από τους εργαζομένους της Ένωσης. Η ξένη εργατική δύναμη έχει χαμηλότερο κόστος και ελαστικότερη μεταχείριση καθώς οι κανόνες που διέπουν την αγορά εργασίας δεν εφαρμόζονται. Αντιθέτως, είναι γνωστό ότι οι εργαζόμενοι από άλλα κράτη-μέλη απολαμβάνουν την ίδια νομική κατοχύρωση των επαγγελματικών τους δικαιωμάτων με τους πολίτες της χώρας υποδοχής, κάτι που δεν ισχύει για τους ξένους μετανάστες, γεγονός που αυτομάτως τους καθιστά λιγότερο ελκυστικούς. Παράλληλα, η κατάργηση των εμποδίων που απομένουν συχνά υπόκειται σε θέματα εθνικής κυριαρχίας ή οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής, της εκάστοτε χώρας-μέλους, γεγονός που αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για την προώθηση

37 της κινητικότητας εντός της Ευρωζώνης. Παραδείγματα τέτοιων εμποδίων είναι η μεταφορά των συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων ή οι ρυθμιστικοί κανόνες των εταιριών που αποβλέπουν στην προστασία των συμφερόντων τους. Παρόλο που η μετακίνηση των πολιτών της Ένωσης είναι εύκολη χάρη στην υπογραφή της Συνθήκης Σένγκεν και παρά την αξιόλογη πρόοδο που έχει σημειωθεί όσον αφορά την αμοιβαία αναγνώριση των επαγγελματικών δικαιωμάτων, χάρη στο πρόγραμμα για την εσωτερική αγορά, η ροή εργασίας στο εσωτερικό της Ένωσης παραμένει εξαιρετικά περιορισμένη. Επίσης, τα πολιτισμικά και γλωσσικά στοιχεία της κάθε χώρας εξακολουθούν να είναι εμπόδιο. Οι γλωσσικές δυσκολίες και η ένταξη σε μια νέα χώρα με διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, έχουν αποδειχτεί από τους βασικούς προβληματισμούς των πολιτών. 3.4 Η Έρευνα Ευρωβαρόμετρο του 2005 και 2010 Το 2005 το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέλυσε τα δεδομένα που προέκυψαν από σχετική έρευνα στα 25 κράτη-μέλη που αποτελούσαν τότε την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η έρευνα αφορούσε την επαγγελματική και γεωγραφική κινητικότητα των Ευρωπαίων πολιτών και εξέταζε τους παράγοντες από τους οποίους επηρεάζεται. Η έρευνα διερεύνησε σε βάθος κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία που επηρεάζουν την ενδοκοινοτική κινητικότητα. Τα επίπεδα κινητικότητας ήταν πολύ χαμηλά, παρόλο που οι πολίτες αποδέχονται την έννοια της και την αξία της για την υγιή λειτουργία της Ευρωζώνης. Η μετακίνηση σε μια ξένη χώρα και η ένταξη σε αυτήν αποτελεί πρόκληση για τους εν δυνάμει εργαζομένους, καθώς θα βρεθούν αντιμέτωποι με νέες κοινωνικές δομές, νέο τρόπο ζωής και νέα διοικητικά συστήματα. Η έρευνα ανέδειξε πως η κινητικότητα στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι μειωμένη. Όπως αναφέρεται στη σχετική έκθεση του 2005, μόνο το 18% των Ευρωπαίων έχει μετακινηθεί εκτός της περιφέρειας του, το 4% έχει μετακινηθεί σε άλλο-κράτος μέλος και μόνο το 3% εκτός της Ένωσης. Συνεπώς, η κινητικότητα σε μεγάλη απόσταση δεν αποτελεί σύνηθες φαινόμενο. Στο σχήμα διαφαίνεται αυτό το φαινόμενο. Στο διάγραμμα που ακολουθεί φαίνεται η κινητικότητα εντός της πόλης, η κινητικότητα εντός της περιφέρειας, η διαπεριφερειακή κινητικότητα και η κινητικότητα εντός και εκτός της Ένωσης

38 35% 30% 25% 20% 15% 32% 10% 24% 18% 5% 0% Κινητικότητα εντός της πόλης Κινητικότητα εντός της περιφέρειας Διαπεριφερειακή κινητικότητα 4% 3% Κινητικότητα εντός της ΕΕ Κινητικότητα εκτός της ΕΕ Σχήμα 4. Παρελθούσα κινητικότητα, βάσει της απόστασης της μετακίνησης (%) [Πηγή Ευρωβαρόμετρο (2005)] Αξίζει να σημειωθεί πως η Ευρωπαϊκή Ένωση ως μια νομισματική ένωση συγκρίνεται συχνά με τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, οι οποίες κατά πολλούς οικονομολόγους βρίσκονται πλησιέστερα στην έννοια της Βέλτιστης Νομισματικής Περιοχής. Ως εκ τούτου, είναι αξιοσημείωτο πως στις Ηνωμένες Πολιτείες το 32% των πολιτών ζει σε διαφορετική περιοχή από αυτή που γεννήθηκε, σε αντιδιαστολή με το αντίστοιχο ποσοστό των Ευρωπαίων που αγγίζει το 22%. Βεβαίως, σημειώνεται πως εντός των Ηνωμένων Πολιτειών επικρατεί το ίδιο γλωσσικό, πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο, κάτι το οποίο δεν ισχύει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Επιπρόσθετα, η έρευνα ανέδειξε κάτι που ήδη αναφέρθηκε και που λαμβάνει χώρα ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια εντός της Ένωσης. Η πλειονότητα των εσωτερικών μεταναστών αποτελείται από νέους και μορφωμένους νέους με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, φαινόμενο το οποίο επιδρά θετικά στη χώρα υποδοχής αλλά αρνητικά στη χώρα προέλευσης. Τα άτομα με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες μετακίνησης από ότι άτομα με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης, ενώ παράλληλα η κοινωνική ομάδα από 25 έως 35 ετών εμφανίζει επίσης αυξημένη κινητικότητα. Ακόμη παρατηρήθηκε πως υψηλότερα επίπεδα κινητικότητας είχαν οι χώρες με φιλελεύθερο ή σοσιαλδημοκρατικό καθεστώς, γεγονός που εντάσσεται στις ευρύτερες κοινωνικές δομές που διέπουν έναν λαό. Τα κράτη με τη μεγαλύτερη

39 ευελιξία της αγοράς εργασίας εμφανίζουν τη μεγαλύτερη κινητικότητα. Πιο συγκεκριμένα, για την Ευρώπη των 15 παρατηρείται μεγάλη συσχέτιση μεταξύ του βαθμού κινητικότητας και του τύπου κράτους πρόνοιας της εν λόγω χώρας. Τα σοσιαλδημοκρατικά κράτη, όπως οι Κάτω Χώρες και τα Σκανδιναβικά Κράτη και τα φιλελεύθερα κράτη πρόνοιας όπως η Ιρλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο, ενθαρρύνουν τα υψηλότερα επίπεδα ευελιξίας της αγοράς καθώς η νεοφιλελεύθερη νομοθεσία προστατεύει ελάχιστα τις θέσεις εργασίας, γεγονός που οδηγεί τους εργαζομένους να αναγκάζονται να είναι περισσότερο ευέλικτοι. Τα συντεχνιακά κράτη πρόνοιας, όπως η Γερμανία, η Αυστρία, η Γαλλία και το Βέλγιο παρέχουν πολύ υψηλή προστασία στην αγορά εργασίας, με αποτέλεσμα να υπάρχει μικρή ευελιξία και συνεπώς και κινητικότητα. Αντίστοιχα, και οι χώρες της νότιας Ευρώπης έχουν χαμηλά ποσοστά κινητικότητας. Ωστόσο είναι σημαντικό να αναφερθεί πως η ύπαρξη επαρκούς νομοθεσίας για την προστασία των επαγγελματικών δικαιωμάτων και πολιτικών που αποσκοπούν στη διασφάλιση της απασχόλησης, ενθαρρύνει τους εργαζομένους να συμμετέχουν περισσότερο στην επαγγελματική και συνεπώς και γεωγραφική κινητικότητα. Σχέση μεταξύ γεωγραφικής και επαγγελματικής κινητικότητας Η έρευνα απέδειξε πως οι έννοιες της γεωγραφικής και επαγγελματικής κινητικότητας συνδέονται άρρηκτα. Φαίνεται πως ο κυριότερος παράγοντας που συμβάλει στην ενδοκοινοτική κινητικότητα είναι η εργασία. Σε ολόκληρη την Ευρώπη τα επίπεδα επαγγελματικής και γεωγραφικής κινητικότητας συμπίπτουν, κάτι το οποίο σημαίνει πως σε χώρες με υψηλά επίπεδα κινητικότητας οι άνθρωποι αλλάζουν συχνότερα απασχόληση. Παρόλο που η έρευνα καθιστά σαφές πως σε χώρες με υψηλά επίπεδα κινητικότητας παρατηρούνται υψηλά ποσοστά ανάπτυξης του ΑΕΠ, υψηλότερα ποσοστά απασχόλησης και χαμηλότερα ποσοστά ανεργίας, η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν μπορεί να στηριχτεί εξολοκλήρου στην αύξηση της κινητικότητας της εργασίας. Τα προβλήματα στην αγορά εργασίας δεν επιλύονται απλά μέσω της κινητικότητας καθώς στην έρευνα φαίνεται ξεκάθαρα πως μόνο ένα σχετικά μικρό ποσοστό του πληθυσμού είναι διατεθειμένο να μεταναστεύσει, ακόμα και υπό τον φόβο της ανεργίας. Η ύπαρξη ενός κοινού πλαισίου που θα διασφαλίζει σε όλους τους εργαζομένους εντός της Ένωσης ασφάλεια, ευελιξία, ασφαλιστικά και επαγγελματικά δικαιώματα είναι επιτακτική ανάγκη. Ταυτόχρονα, η στήριξη των λιγότερο προνομιούχων ή καταρτισμένων εργαζομένων, η διευκόλυνση της ενσωμάτωσης στην κοινωνία και των χώρα υποδοχής και γενικότερα η άρση των κοινωνικών και πολιτισμικών εμποδίων πρέπει να αποτελέσουν μείζονος σημασίας θέματα προς συζήτηση εντός της Ένωσης

40 Όλα τα παραπάνω αποδεικνύονται από τα σχετικά ευρήματα της έρευνας τα οποία έδειξαν πως για την Ευρώπη των 25, το 44% των ερωτηθέντων δήλωσε πως βασικό εμπόδιο για την άρνηση μετακίνησης σε άλλη χώρα είναι η απώλεια της άμεσης επαφής με τον κοινωνικό περίγυρο ενώ το 27% την έλλειψη της στήριξης από τους φίλους και την οικογένεια. Εν συνεχεία, μόνο το 19% ανέφερε ως αντικίνητρο την εκμάθηση κάποιας ξένης γλώσσας. Συνεπώς, οι παράγοντες που σχετίζονται με το κοινωνικό δίκτυο αποτελούν το σημαντικότερο αντικίνητρο. Χαρακτηριστικό είναι πως η μειωμένη κινητικότητα εντός της ΕΕ δεν είναι αποτέλεσμα επίμονης και συνειδητής άρνησης στην κινητικότητα, αφού μελέτες έχουν δείξει πως οι Ευρωπαίοι πιστεύουν στον θετικό ρόλο που διαδραματίζει τόσο στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση όσο και στην οικονομική ανάπτυξη. Ωστόσο, φαίνεται να πιστεύουν πως η κινητικότητα δεν ενδείκνυται για οικογένειες και πιθανόν να φθείρει τους κοινωνικούς δεσμούς. Συνεπώς, αυτή η επιλογή των Ευρωπαίων δεν σημαίνει αναγκαστικά πως η κουλτούρα τους είναι αντίθετη στη μετανάστευση αλλά αντιθέτως πως σέβονται τους κοινωνικούς δεσμούς τους και τη ζωή που έχουν στη χώρα τους. Μέσα από αυτή τους την επιλογή πιθανόν να φαίνεται πως κυριαρχούν υψηλοί κοινωνικοί δεσμοί, θέτοντας σε προτεραιότητα την ύπαρξη ισορροπημένης προσωπικής και επαγγελματικής ζωής. Το «Ειδικό» Ευρωβαρόμετρο του 2010 Η ακόμα πιο πρόσφατη έρευνα «Ειδικό Ευρωβαρόμετρο» που διεξήχθη υπό την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2009 και δημοσιεύθηκε το 2010, επιβεβαίωσε πως οι ανασταλτικοί παράγοντες για τη μετακίνηση των εργαζομένων στους κόλπους της Ένωσης είναι κυρίως κοινωνικού χαρακτήρα. Πιο συγκεκριμένα, το 39% των ερωτηθέντων απάντησε πως το να αφήσει το σπίτι του είναι αρνητικός παράγοντας στο να αναζητήσει δουλειά στο εξωτερικό. Εν συνεχεία, το 27% ανέφερε την οικογένεια και τους φίλους, ενώ το 21% υποστήριξε πως απλά δεν θέλει να αφήσει τους φίλους του. Έπειτα, η εκμάθηση μιας νέας γλώσσας απασχολεί το 19% των Ευρωπαίων ενώ ήσσονος σημασίας παράγοντες αποτελούν οι άσχημες εμπειρίες φίλων που εργάστηκαν στο εξωτερικό και η πεποίθηση πως η οικονομική κατάσταση των άλλων χωρών είναι χειρότερη, με ποσοστά 3% και 4% αντίστοιχα. Ωστόσο, η ποιότητα ζωής και οι καλύτερες συνθήκες εργασίας φαίνεται να παίζουν τον σημαντικότερο ρόλο στην επιλογή ενός ανθρώπου να μεταναστεύσει. Για την ακρίβεια το 29% των Ευρωπαίων απαντά πως η ποιότητα ζωής είναι ένας ενθαρρυντικός λόγος ενώ ακολουθούν με μικρή διαφορά οι καλές συνθήκες εργασίας με ποσοστό 28% των ερωτηθέντων και οι προοπτικές επαγγελματικής εξέλιξης με ποσοστό 23%. Τέλος, παράγοντες όπως η πολιτική ή η οικονομική κατάσταση της χώρας υποδοχής έρχονται σε χαμηλότερη θέση

41 3.5 Ευρωπαϊκή Ένωση και Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής Η προώθηση της γεωγραφικής κινητικότητας στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί ένα μείζον ζήτημα, καθώς όπως έχει αναφερθεί, πρόκειται πρώτον για τον θεμέλιο λίθο της Ένωσης και το σύμβολο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και δεύτερον αποτελεί τον μηχανισμό που δύναται να αντιμετωπίσει τις ανισορροπίες στη ζήτηση και την προσφορά μεταξύ των κρατών-μελών, συμβάλλοντας στην αποτελεσματικότερη λειτουργία της αγοράς εργασίας. Το σημαντικότερο στοιχείο αναφοράς όσον αφορά την πολιτική της Ένωσης για την προώθηση της ενδοκοινοτικής κινητικότητας είναι η υποτιθέμενη υψηλότερη κινητικότητα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Οι Ευρωπαίοι παρουσιάζουν χαμηλότερη κινητικότητα σε θέματα επαγγελματικής φύσεως συγκριτικά με τους Αμερικανούς, γεγονός που αποτελεί τροχοπέδη για την εξισορρόπηση της ζήτησης και της προσφοράς. Οι Αμερικανοί εμφανίζονται προθυμότεροι στο να αναζητήσουν δουλειά σε μακρινή απόσταση από τον τόπο κατοικίας τους, κάτι το οποίο δεν ισχύει για τους Ευρωπαίους. Πολλές έρευνες έχουν προσπαθήσει να συγκρίνουν την κινητικότητα της εργασίας ανάμεσα στις πολιτείες της Αμερικής και στις περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αδιαμφισβήτητα υπάρχουν τεράστιες διαφορές μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου της γλώσσας, της κουλτούρας, του νομικού πλαισίου και του γεγονότος πως οι ΗΠΑ είναι ένα ομοσπονδιακό κράτος. Πιο συγκεκριμένα, η εγκυρότητα της σύγκρισης της ενδοκοινοτικής κινητικότητας εντός της ΕΕ και της διαπολιτειακής κινητικότητας εντός των ΗΠΑ είναι στην πραγματικότητα προβληματική. Αναφερόμενοι στις ΗΠΑ μιλάμε για ένα έθνος με ομοσπονδιακή δομή ενώ η ΕΕ πρόκειται για ένα σύνολο διαφορετικών χωρών με διαφορετικές εθνικές πολιτικές. Επιπρόσθετα, η ελεύθερη μετακίνηση του εργατικού δυναμικού εντός της Ένωσης θεσπίστηκε μόλις το 1957, ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες υφίσταται από την ίδρυση του κράτους. Επίσης, το νομοθετικό πλαίσιο των ΗΠΑ είναι διαφορετικό από το αντίστοιχο της ΕΕ, ενώ παράλληλα υπάρχουν διαφορές και στη νομοθεσία των επιμέρους κρατών-μελών της Ευρωζώνης. Τέλος, τα γλωσσικά, πολιτισμικά και κοινωνικά εμπόδια είναι κατά πολύ υψηλοτέρα στην Ευρώπη από ότι στις ΗΠΑ. Ένα απλό παράδειγμα είναι πως για έναν Αμερικανό πολίτη είναι σχετικά ευκολότερο να μετακινηθεί από τη Νέα Υόρκη στο Λος Άντζελες από ότι είναι για έναν Έλληνα να μεταναστεύσει από τη χώρα του στη Φινλανδία. Μείζονος σημασίας είναι και οι διαφορές που πηγάζουν από τις διαφορετικές δομές του Κράτους και του ρόλου που διαδραματίζει σε θέματα απασχόλησης. Συγκεκριμένα, στις ΗΠΑ η απασχόληση και η ανεργία σχετίζονται με τις ατέλειες της αγοράς εργασίας και η Κυβέρνηση δεν παίζει κανένα ρόλο στη διόρθωση των ατελειών. Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση δεν παρεμβαίνει σε θέματα που απασχολούν την αγορά εργασίας, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η κινητικότητα

42 αποτελεί θέμα ήσσονος σημασίας. Η ένταξη των μεταναστών λαμβάνει χώρα μέσω αρμόδιων οργανώσεων και η κινητικότητα αντιμετωπίζεται ως το αποτέλεσμα της ελεύθερης επιλογής των εργοδοτών και των εργαζομένων. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια η Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση επιχειρεί να προωθήσει προγράμματα εκπαίδευσης ανέργων και κοινωνικά προγράμματα ασφάλισης ώστε να διευκολύνει την αντιμετώπιση των ανισορροπιών. Στην αντίπερα όχθη, η Ευρωπαϊκή Ένωση στηρίζεται απολύτως στον ρόλο των εθνικών κυβερνήσεων και στην προώθηση της κινητικότητας, αλλά και στη διασύνδεση της πολιτικής σχετικά με την απασχόληση με την οικονομική και κοινωνική πολιτική της χώρας. Οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών είναι υπεύθυνες για τη διευθέτηση θεμάτων απασχόλησης. Επομένως, γίνεται σαφές πως τα μοντέλα διακυβέρνησης είναι εντελώς διαφορετικά, με την Κυβέρνηση να έχει διαφορετικό ρόλο. Για την Ευρωπαϊκή Ένωση οι Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούν παράδειγμα προς μίμηση τόσο ως προς την πολιτική απασχόλησης και τον τρόπο που λειτουργούν οι μηχανισμοί της αγοράς εργασίας, όσο και ως προς τους διοικητικούς και νομικούς παράγοντες. Σε σχετική έρευνα που δημοσιεύθηκε το 2008 δίνεται έμφαση στην ενδοκοινοτική κινητικότητα στην ΕΕ, ενώ παράλληλα εξετάζονται οι αιτίες που οδηγούν σε αυτό, καθώς επίσης και οι περιοχές με τη μεγαλύτερη εισροή ανθρώπινου δυναμικού. Η έρευνα έδειξε πως δεδομένου του ποσοστού των Αμερικανών που αλλάζουν τόπο κατοικίας κάθε χρόνο, η κινητικότητα της εργασίας είναι σημαντικός παράγοντας για την εξισορρόπηση των οικονομικών ανισορροπιών ανάμεσα στις πολιτείες της Αμερικής. Αντιθέτως, το ποσοστό των Ευρωπαίων που μετακινούνται εντός της Ένωσης είναι χαμηλότερο, κάτι το οποίο συμβαίνει και για την Ευρώπη των 12 και για την Ευρώπη των 27. Γεγονός που αναδεικνύει πως ανεξάρτητα από την οικονομική ανάπτυξη των κρατών-μελών ή το κατά πόσο είναι ανοιχτή η οικονομία τους, η ενδοκοινοτική κινητικότητα δεν επιδρά θετικά στην ύπαρξη μιας βέλτιστης νομισματικής περιοχής και αδυνατεί να λύσει βασικά προβλήματα της Ένωσης όπως είναι η ανεργία. Η έρευνα έδειξε πως το 2006 μόνο το 0,96% του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ άλλαξε τόπο κατοικίας. Ωστόσο, μεταξύ της ΕΕ των 15 και της ΕΕ των 12 παρατηρούνται διαφορές, αφού στην ΕΕ των 15 το αντίστοιχο ποσοστό αγγίζει το 1,12% επί του συνόλου του εργατικού δυναμικού, ενώ για την ΕΕ των 12 φτάνει μόνο το 0,32% («Labour mobility between the regions of the EU-27 and a comparison with the USA», 2008). Αναφέρεται ωστόσο πως κατά μέσο όρο το 85% της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού προερχόταν από μετακινήσεις στο εσωτερικό μιας χώρας και όχι ολόκληρης της Ένωσης. Ουσιαστικά, λιγότερο από 1 στους 7 κατοίκους που μετακινήθηκαν προήλθαν από άλλη χώρα, καταλήγοντας στο καθόλου ελπιδοφόρο συμπέρασμα πως μόνο το 0,14% των Ευρωπαίων μετακινήθηκαν σε άλλη χώρα

43 Σε αντιδιαστολή με την Ευρωπαϊκή Ένωση στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής το ποσοστό των πολιτών που μετακινήθηκε σε άλλη πολιτεία το 2006 φτάνει το 1,98%. Ενώ παράλληλα παρατηρήθηκε πως στην ΕΕ ελάχιστες περιοχές ήταν εκείνες που συγκέντρωναν υψηλά ποσοστά εισροής ενώ για τις ΗΠΑ οι αντίστοιχες περιοχές συγκέντρωναν συγκριτικά υψηλότερα ποσοστά. Δηλαδή, στις Ηνωμένες Πολιτείες περισσότερες πολιτείες συγκέντρωναν μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Παρόλο που η έρευνα αφορά μόνο τις μετακινήσεις από το 2005 έως το 2006, φαίνεται ξεκάθαρα πως υπάρχουν διαφορές μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ και πως σαφέστατα οι Αμερικάνοι είναι περισσότερο πρόθυμοι στο να αλλάξουν πολιτεία. Ο πίνακας που ακολουθεί περιέχει όσα ήδη αναλύθηκαν ενώ στο Σχήμα 5 γίνεται διαγραμματική αναπαράσταση. Πίνακας 1 Σύγκριση μετακινήσεων μεταξύ ΕΕ και ΗΠΑ, 2006 ΗΠΑ ΕΕ-27 ΕΕ-15 ΕΕ-12 Ποσοστό του εργατικού δυναμικού που μετακινήθηκε σε άλλη περιοχή/πολιτεία Ποσοστό του εργατικού δυναμικού που μετακινήθηκε στο εξωτερικό 1,98% 0,96% 1,12% 0,32% 0,76% 0,30% 0,34% 0,14% Καθαρή μετανάστευση 0,40% 0,32% 0,40% -0,03% Πηγή: Labour mobility between the regions of the EU-27 and a comparison with the USA,

44 250.00% % % % 1.98 ΗΠΑ ΕΕ-27 ΕΕ-15 ΕΕ % % 0.34 Ποσοστό που μετακινήθηκε σε άλλη περιοχή Ποσοστό που μετακινήθηκε στο εξωτερικό Καθαρή μετανάστευση % Σχήμα 5 Σύγκριση μεταξύ ΕΕ και ΗΠΑ, 2006 Αδιαμφισβήτητα, η κινητικότητα του εργατικού δυναμικού στην ΕΕ είναι μειωμένη έχοντας αρνητικά αποτελέσματα στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Σε γενικότερο επίπεδο, στην Ευρωπαϊκή Ένωση η αγορά εργασίας πρέπει να είναι περισσότερο ευέλικτη ώστε να αντιμετωπιστούν όλες οι διαταραχές της ζήτησης και της προσφοράς ενώ όπως και η Θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών έχει δείξει, η μετανάστευση μπορεί να παίξει εξέχοντα ρόλο και στη μακροοικονομική προσαρμογή. Εάν η ΕΕ θέλει να πλησιάσει σε μια Βέλτιστη Νομισματική Περιοχή, οφείλει να βελτιστοποιήσει την ενδοκοινοτική μετανάστευση, ώστε να χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά ως μηχανισμός προσαρμογής και σύγκλισης των οικονομιών των κρατών-μελών. 3.6 Η κινητικότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά το 2008 Η ενδοκοινοτική μετανάστευση έχει παρουσιάσει αξιοσημείωτες αλλαγές από την εμφάνιση της χρηματοοικονομικής κρίσης το Παρόλο που η ανάλυση των μεταναστευτικών κυμάτων και η αιτιολόγηση τους είναι δύσκολη, ορισμένα

45 συμπεράσματα είναι ξεκάθαρα. Αρχικά, είναι αδιαμφισβήτητο πως οι ροές από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης προς τις χώρες της Δυτικής έχουν αυξηθεί. Επίσης, το Ηνωμένο Βασίλειο που αποτελούσε τον κατεξοχήν προορισμό για μετανάστευση, παρουσίασε σημαντική πτώση των εισροών από την ΕΕ των 12 από το 2007 έως και σήμερα. Τέλος, τα μεταναστευτικά κύματα μετά και την τελευταία διεύρυνση της Ένωσης φαίνεται να πηγάζουν από τη ζήτηση της αγοράς εργασίας. Αυτά τα φαινόμενα που παρουσιάστηκαν από το 2008 και έπειτα, φαίνεται να έχουν επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τις οικονομικές συνθήκες εντός της ΕΕ. Σημαντική παρατήρηση αποτελεί το γεγονός πως τα ποσοστά μετανάστευσης και εκροών εργατικού δυναμικού εμφανίζονται αυξημένα κυρίως στις χώρες που χτυπήθηκαν περισσότερο από την κρίση, όπως η Ελλάδα και η Ισπανία, με ποσοστά που αγγίζουν το 207% για την Ελλάδα και το 70% για την Ισπανία στο διάστημα Ωστόσο, τα αποτελέσματα δεν πρέπει να παρερμηνευθούν και να θεωρηθεί πως οι εκροές των μεταναστών κατευθύνθηκαν αναγκαστικά εντός των κόλπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αρκετές έρευνες και στατιστικές έχουν δείξει πως η μετανάστευση προς τα υπόλοιπα κράτη-μέλη της Ένωσης έχει αυξηθεί αλλά δεν παύει να θεωρείται δευτερεύουσα επιλογή για τους Ευρωπαίους μετανάστες. Η μετανάστευση έχει τόσο θετικές όσο και αρνητικές επιδράσεις στις χώρες υποδοχής. Είναι πραγματικότητα πως οι μετανάστες συνεισφέρουν στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και στην ανάπτυξη της βιομηχανίας αλλά ταυτόχρονα μπορούν να βλάψουν την εγχώρια εργατική δύναμη οδηγώντας σε πτώση των μισθών ή ακόμα και σε εντονότερο ανταγωνισμό, ειδικότερα στις λιγότερο αναπτυγμένες οικονομίες με ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό. Τα σχετικά ευρήματα για την Ευρώπη των 27 δεν είναι ξεκάθαρα αν και κυρίως πιστεύεται πως η μετανάστευση έχει οδηγήσει σε μείωση των μισθών και χειροτέρευση των συνθηκών εργασίας για τις περισσότερο αδύναμες κοινωνικές ομάδες. Όσον αφορά τις χώρες προέλευσης του εργατικού δυναμικού, η μεγαλύτερη αρνητική επίδραση είναι η απώλεια του πιο δυναμικού μέρους του εργατικού δυναμικού, αν και αναγνωρίζεται ως θετικό η αντιμετώπιση της υψηλής ανεργίας μέσω των εκροών εργατικών χεριών. Οι οικονομολόγοι διαφωνούν σχετικά με τις θετικές και αρνητικές επιδράσεις της ενδοκοινοτικής μετανάστευσης για την ΕΕ των 27 και κυρίως για τις χώρες της κεντρικής και δυτικής Ευρώπης, εφόσον οι αποδείξεις είναι ανάμεικτες. Παρόλα αυτά, πιστεύεται πως η εσωτερική μετανάστευση δεν έχει επιφέρει εύλογες θετικές επιδράσεις ενώ τα ποσοστά ανεργίας στα περισσότερα κράτη-μέλη βαίνουν αυξανόμενα. Η κινητικότητα της εργασίας δεν φαίνεται, επομένως, ότι πρόκειται να παίξει σημαντικό ρόλο ως μέσο οικονομικής προσαρμογής στο πλαίσιο βέλτιστης νομισματικής περιοχής. Οι χαμηλοί δείκτες κινητικότητας της εργασίας στην ΕΕ

46 σημαίνουν ότι οι εθνικές αγορές εργασίας θα διατηρήσουν τον ιδιαίτερο τρόπο λειτουργίας τους για αρκετό χρονικό διάστημα. Η περιορισμένη κινητικότητα, οι διαφορετικές εθνικές πολιτικές, οι ποικιλομορφία στις παραδόσεις και στους θεσμούς αναμένεται να συνεχίσουν να είναι τροχοπέδη για τη διαμόρφωση κοινής κοινοτικής πολιτικής. Παράλληλα οι τεράστιες μεταναστευτικές πιέσεις από χώρες εκτός της ΕΕ θα μπορούσαν να επιφέρουν θετικά αποτελέσματα στη λειτουργία των εθνικών αγορών εργασίας, ωστόσο η ξενοφοβία και ο ρατσισμός δημιουργούν κοινωνικές πιέσεις, οι οποίες ειδικά υπό τη σκιά της υψηλής ανεργίας, φέρνουν την οικονομία της ΕΕ σε κρίσιμο σημείο. Αναμφίβολα, η κινητικότητα της εργασίας θα συνεχίσει να αποτελεί ζήτημα το οποίο πρέπει να αντιμετωπίσουν οι προηγμένες χώρες της Ευρώπης

47 4. Η Δημοσιονομική Πολιτική στην Ευρωζώνη 4.1 Δημοσιονομική Ενοποίηση Η δημόσια συζήτηση σχετικά με τον ρόλο της δημοσιονομικής πολιτικής στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί αντικείμενο συζήτησης και έντονης αντιπαράθεσης των εθνικών κυβερνήσεων της Ένωσης. Η ανάγκη για μεταρρύθμιση της δημοσιονομικής διακυβέρνησης, των θεσμών, των κανόνων και των διαδικασιών θα παραμείνει κεντρικό κομμάτι στη μακροπρόθεσμη ατζέντα για τη νομισματική ένωση, ενώ η σχέση που οφείλει να διαδραματίσει η Ευρωπαϊκή Ένωση σαν οντότητα με τα επιμέρους κράτη-μέλη είναι σημαντικής σημασίας. Η δημοσιονομική ενοποίηση μπορεί να εξεταστεί από πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες. Από την άποψη της δημοσιονομικής σύγκλισης, ένα αξιοσημείωτο επίτευγμα είναι ότι τα κράτη-μέλη της Ένωσης πληρούν τα κριτήρια του Maastricht. H Συνθήκη του Maastricht θέτει τις δημοσιονομικές συνθήκες (3% του ΑΕΠ το έλλειμμα, 60% του ΑΕΠ το δημόσιο χρέος) τις οποίες πρέπει να πληρούν τα κράτη για την καθιέρωση κοινής νομισματικής αλλά όχι κοινής δημοσιονομικής πολιτικής. Επομένως, παρόλο που η Συνθήκη του Maastricht θέτει κυρίως δημοσιονομικά κριτήρια, στόχος της είναι η νομισματική ενοποίηση. Η Ευρωζώνη πλέον βασίζεται στο Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης το οποίο διέπεται από τα δημοσιονομικά χαρακτηριστικά της Συνθήκης του Maastricht. Βασικός σκοπός του είναι να εξισορροπήσει την ανάγκη για δημοσιονομική αυτονομία, την ύπαρξη από κοινού πειθαρχίας των κρατών-μελών στους κανονισμούς και την ενίσχυση του συντονισμού της πολιτικής. Η διασφάλιση της δημοσιονομικής πειθαρχίας των κρατών-μελών σκοπό είχε να συντελέσει στην αποφυγή υπερβολικών ελλειμμάτων και να συμβάλει στη νομισματική σταθερότητα. Ωστόσο, το σύμφωνο βρίσκεται υπό μεγάλη πίεση καθώς πολλές χώρες έχουν παραβιάσει το ανώτατο όριο για το έλλειμμα του προϋπολογισμού, με ιδιαίτερα αυξημένα τα ποσοστά στις χώρες του νότου εξαιτίας της χρηματοοικονομικής κρίσης. Μείζον ζήτημα για την πορεία της Ευρωζώνης αλλά και στη σχετική βιβλιογραφία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αποτελεί η ανάγκη για δημοσιονομική ολοκλήρωση. Η δημοσιονομική ολοκλήρωση μπορεί να στηριχτεί από έναν υπερεθνικό ή ομοσπονδιακό προϋπολογισμό, ο οποίος μέσω ενός κατάλληλου μηχανισμού θα μπορεί να επιμερίζει το δημόσιο κίνδυνο, αντιμετωπίζοντας έτσι τις ασύμμετρες διαταραχές που συνήθως προέρχονται από την αύξηση της ανεργίας ή του πληθωρισμού. Μέσω αυτής της διαδικασίας η οποία απορροφά το ενδοπεριφερειακό κλονισμό, η περιοχή η οποία αντιμετωπίζει μια αρνητική διαταραχή μπορεί να διευκολυνθεί μέσω ενδοκοινοτικών μεταβιβαστικών

48 πληρωμών. Αυτή η τακτική μπορεί να συντελέσει σε αρκετά αποτελεσματικό βαθμό στην αντιμετώπιση των διαταραχών. Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής η ύπαρξη του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού, ο οποίος ξεπερνά το 20% του ΑΕΠ, σε συνδυασμό με τους στενότερους δημοσιονομικούς περιορισμούς στους οποίους υπόκεινται οι Πολιτείες, έχει οδηγήσει σε αποτελεσματικότερη δημοσιονομική πολιτική. Αντιθέτως, στην Ευρωπαϊκή Ένωση ο κοινοτικός προϋπολογισμός μετά βίας πλησιάζει το 1% του ΑΕΠ και η αντιμετώπιση των διαταραχών αποτελεί σημαντικό κόστος για την ομαλή πορεία της ΕΕ προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Η έλλειψη ενός ενιαίου φορολογικού μηχανισμού είναι σημαντικός παράγοντας που εμποδίζει την αντιμετώπιση διαταραχών και κυρίως των διαταραχών της ανεργίας, φαινόμενο που πλήττει πολλά από τα κράτη-μέλη. Όπως ήδη έχει αναφερθεί λίγοι θεωρούν την Ευρωπαϊκή Ένωση ως Βέλτιστη Νομισματική Περιοχή και η έλλειψη συντονισμένης δημοσιονομικής διακυβέρνησης είναι ένας επιπλέον λόγος. Είναι αξιοσημείωτο πως ακόμα και όταν η νομισματική πολιτική δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις διαταραχών που έχουν οι ασύμμετρες επιπτώσεις στις διάφορες χώρες, σε κάποιο βαθμό οι επιπτώσεις αυτές μπορούν να αντιμετωπιστούν σε χώρες που έχουν ενοποιημένο δημοσιονομικό σύστημα, μέσω των λεγόμενων αυτόματων σταθεροποιητών (Αλογοσκούφης, 2013). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι ΗΠΑ,το οποίο θα αναλυθεί εκτενώς στη συνέχεια. Μια άλλη πτυχή της ενιαίας δημοσιονομικής πολιτικής είναι η ικανότητα να πραγματοποιεί συνεχείς αναδιανομές εισοδήματος μέσω των φορολογικών μεταβιβάσεων μεταξύ φτωχών και πλούσιων περιοχών ή χωρών. Πιο συγκεκριμένα, οι μεταβιβάσεις αυτές μπορούν να πάρουν τη μορφή μεταβιβαστικών πληρωμών από τις πλουσιότερες προς τις φτωχότερες περιοχές με σκοπό την προώθηση της ανάπτυξης και την αντιμετώπιση της οικονομικής δυσπραγίας. Έτσι με το πέρασμα των χρόνων είναι δυνατό να επιτευχθεί η σύγκλιση των οικονομιών αυτών των περιοχών ως προς την ποιότητα ζωής και την παραγωγικότητα. 4.2 Το καθεστώς των συναλλαγματικών ισοτιμιών στις ΗΠΑ Οι συζητήσεις σχετικά με το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης συχνά έχουν ως σημείο αναφοράς τη μέχρι στιγμής εμπειρία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Κάποια από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά των ΗΠΑ, στα οποία αναφέρεται η βιβλιογραφία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών, συμπεριλαμβάνουν τις μεταβιβαστικές πληρωμές που γίνονται μεταξύ της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης και των πολιτειών, την απώλεια της δυνατότητας δανεισμού ή διευκολύνσεων προς τις χώρες και τους αυστηρούς περιορισμούς ως προς το έλλειμμα και το δημόσιο χρέος των πολιτειών

49 Ένας από τους λόγους για τους οποίους το σύστημα των σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών των ΗΠΑ λειτουργεί αποτελεσματικά είναι η ύπαρξη και η σωστή λειτουργία της Ομοσπονδιακής Δημοσιονομικής Αρχής. Το σύστημα αυτό προστατεύει τις πολιτείες από τις περιφερειακές διαταραχές. Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι υποτιμήσεις των νομισμάτων ή η μετακίνηση του εργατικού δυναμικού είναι ικανοί τρόποι αντιμετώπισης των ασύμμετρων διαταραχών, ωστόσο η ικανότητα αναδιανομής του εισοδήματος προς μια περιοχή που πλήττεται από έναν αρνητικό κλονισμό αποτελεί ένα ακόμη μέσο πολιτικής το οποίο έχει αποδειχθεί αρκετά αποτελεσματικό. Μέσω της κατάλληλης φορολόγησης σε κάθε περιοχή μπορεί να επιτευχθεί ο στόχος της πλήρους απασχόλησης αφήνοντας την ονομαστική συναλλαγματική ισοτιμία ή τις ονομαστικές τιμές ανεπηρέαστες. Με τον τρόπο αυτό μεταβιβάζεται εισόδημα από τη μια περιοχή στην άλλη ενώ αλλάζει η ζήτηση των αγαθών σε κάθε περιοχή χωρίς να αλλάζουν οι σχετικές τιμές. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός πως η διαδικασία της φορολόγησης στις ΗΠΑ είναι αυτόματη χωρίς την παρέμβαση των Αρχών, ενώ ακόμα και αν υπάρχουν αυξημένες δημόσιες δαπάνες το καθεστώς το σταθερών ισοτιμιών προστατεύεται. Η ύπαρξη βαθμιαίων φόρων και κατάλληλης πολιτικής αντιμετώπισης της ανεργίας δημιουργούν τα απαραίτητα εμπόδια για τη διάδοση των διαταραχών. Συνεπώς, δημιουργείται κατά αυτόν τον τρόπο ένα σύστημα επιμερισμού του κινδύνου, χωρίς να επωμίζεται το βάρος μόνο μια περιοχή αλλά όλες. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της φορολογίας ή των μεταβιβάσεων και αποσκοπεί στην αντιμετώπιση των ανισορροπιών στα εισοδήματα ή στη μετρίαση των ενδοπεριφερειακών κλονισμών. Ωστόσο, η ύπαρξη Ομοσπονδιακού Δημοσιονομικού Συστήματος δεν είναι αναγκαία συνθήκη για τη νομισματική ενοποίηση, καθώς ιστορικά έχει αποδειχθεί πως οι ΗΠΑ, οι οποίες αποτελούν μια ομοσπονδιακή ένωση και λειτουργούν αποτελεσματικά, πρώτα υιοθέτησαν το κοινό νόμισμα και εν συνεχεία κοινή δημοσιονομική πολιτική. Παρόλα αυτά, μια νομισματική ένωση η οποία χαρακτηρίζεται και από δημοσιονομική ενοποίηση, είναι πιθανότερο να λειτουργήσει περισσότερο ομαλά όσο αφορά τις ασύμμετρες διαταραχές μέσω της χρήσης των μεταβιβαστικών πληρωμών. 4.3 Τα Χαρακτηριστικά της Κοινής Δημοσιονομικής Πολιτικής Η ύπαρξη ενός δημοσιονομικού συστήματος ομοσπονδιακού τύπου αποτελεί έναν από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους αντιμετώπισης των κλονισμών, παρόλο που πολλοί οικονομολόγοι υποστηρίζουν πως η σταθεροποίηση του προϊόντος μπορεί να προέλθει και μέσω των προϋπολογισμών της κυβέρνησης. Υποστηρίζεται πως οι κυβερνήσεις των διάφορων περιοχών ή πολιτειών, μπορούν να «τρέξουν» ελλειμματικούς προϋπολογισμούς σε περιόδους ύφεσης και αντιστρόφως πλεονασματικούς σε περιόδους άνθησης της οικονομίας. Ωστόσο, τα ελλείμματα

50 στον προϋπολογισμό θα πληρωθούν από την ίδια περιοχή σε επόμενη χρονική περίοδο. Γεγονός που αυτομάτως σημαίνει πως η μελλοντική δημοσιονομική πολιτική θα συνοδεύεται από αυξημένη φορολογία ή μειωμένες δημόσιες δαπάνες, τις οποίες θα επωμιστούν οι κάτοικοι μόνο μιας περιοχής. Τα επιτόκια δανεισμού τείνουν να αυξάνονται όσο ο δανεισμός συνεχίζεται με αποτέλεσμα το χρέος που μπορούν να συντηρήσουν σήμερα οι κυβερνήσεις με ελλειμματικούς προϋπολογισμούς να περιορίζεται από την αξία των φόρων που μπορούν να συλλέξουν στο μέλλον. Αποτέλεσμα είναι πως τα βραχυχρόνια οφέλη κατακερματίζονται από τα μακροχρόνια κόστη. Από την άλλη μεριά κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει όταν υπάρχει ομοσπονδιακό δημοσιονομικό σύστημα, καθώς η Αρχή αναδιανέμει το εισόδημα από τους φόρους στις διάφορες περιοχές με τρόπο ο οποίος πηγάζει από την ανάγκη αντιμετώπισης των κλονισμών. Σημείο κλειδί της ανάλυσης είναι πως οι μειωμένοι φόροι που πληρώνονται από την πληγείσα περιοχή δεν αντισταθμίζονται από υψηλότερους μελλοντικούς φόρους από την ίδια περιοχή αλλά από όλες τις περιοχές που συγκροτούν την Ένωση. Ένας ακόμη σημαντικός λόγος για τον οποίο δεν είναι δυνατή και αποτελεσματική η χρήση των ελλειμματικών προϋπολογισμών είναι η ύπαρξη συντελεστών παραγωγής που μπορούν να κινηθούν άμεσα από μια περιοχή σε άλλη. Ο λόγος είναι πως έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο μετακίνησης των συντελεστών παραγωγής σε άλλη πολιτεία όταν η φορολογία αυξάνεται. Όταν υπάρχει έλλειμμα στον προϋπολογισμό οι επιχειρήσεις και οι εργαζόμενοι αναμένουν αύξηση των φόρων και επομένως παρατηρείται έξοδος από την περιοχή όταν η φορολογία αυξάνεται και αντιστρόφως εισροή όταν μειώνεται. Προφανώς, αυτό αποτελεί ανεπιθύμητο αποτέλεσμα και οι κυβερνήσεις θα αποφύγουν αυτή την τακτική. Αξιοσημείωτο βέβαια είναι πως για την περίπτωση της ΕΕ υπάρχει ένα διφορούμενο φαινόμενο. Η μειωμένη κινητικότητα του εργατικού δυναμικού εντός της Ένωσης σημαίνει πως τα κράτη μέλη έχουν περισσότερα περιθώρια εναλλαγής των μελλοντικών φόρων, γεγονός που από τη μια πλευρά ενισχύει την ικανότητα μιας χώρας να δανειστεί, αλλά από την άλλη μεριά δυσχεραίνει την περίπτωση δανεισμού σε περίοδο ύφεσης. Ωστόσο, η πρόσφατη εμπειρία τόσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, οι οποίες αντιμετωπίζουν χρηματοοικονομική κρίση και υψηλά ελλείμματα, αποδεικνύει πως η περαιτέρω αύξηση των ελλειμμάτων θα ήταν αναποτελεσματική και θα οδηγούσε τις οικονομίες σε αδιέξοδο. Σε καιρούς ύφεσης όπου το δημόσιο χρέος αυξάνεται κα το ΑΕΠ συρρικνώνεται, η αναλογία χρέους-εισοδήματος αυξάνεται δραματικά επιδεινώνοντας τις δυσκολίες όσον αφορά τον δανεισμό. Ένα δεύτερο ζήτημα το οποίο δημιουργεί προβληματισμούς σχετικά με τη δυνατότητα μετατροπής της ΕΕ σε ομοσπονδιακή ένωση, είναι το κατά πόσο οι

51 πλουσιότερες χώρες της Ευρωζώνης θα δεχθούν αυτού του είδους την αναδιανεμητική πολιτική, η οποία υπό την παρούσα συγκυρία βοηθά τις χώρες του Νότου. Είναι πραγματικότητα άλλωστε πως από τη στιγμή που «ξέσπασε» η κρίση οι χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης βοηθάνε μέσω του δανεισμού τις χώρες του Νότου. Ωστόσο, ο στόχος της προτεινόμενης αναδιανεμητικής πολιτικής δεν είναι η μακροχρόνια εξισορρόπηση των εισοδημάτων όλων των κρατών-μελών ή η μακροχρόνια στήριξη τους. Παρόλο που μέσω των φόρων και των μεταβιβαστικών πληρωμών κάτι τέτοιο θα μπορούσε να υποστηριχτεί από αρκετούς οικονομολόγους και μακροχρόνια να υπάρξει σύγκλιση των εισοδημάτων, το ζητούμενο δεν είναι αυτό. Στόχος είναι μέσω του Ομοσπονδιακού Συστήματος όλες οι χώρες να πληρώνουν το ίδιο ποσοστό, και όχι οι πλουσιότερες χώρες περισσότερο και οι φτωχότερες λιγότερο, ενισχύοντας έτσι τον μηχανισμό προστασίας από τις διαταραχές. Σε μια ομοσπονδιακή ένωση όλες οι χώρες συμμετέχουν στον κεντρικό προϋπολογισμό με ένα σταθερό ποσοστό επί του ΑΕΠ, ενισχύοντας τον μηχανισμό ασφαλείας. Με την εμφάνιση κάποιας αρνητικής διαταραχής σε μια χώρα, όπως μπορεί να είναι η αύξηση της ανεργίας, η Ομοσπονδιακή Αρχή αναδιανέμει εισόδημα προς τη χώρα που αντιμετωπίζει το πρόβλημα, ανεξάρτητα από το αν είναι πλούσια η φτωχή. Είναι γεγονός πως τα τελευταία χρόνια τα κράτη-μέλη της περιφέρειας είναι εκείνα που αντιμετωπίζουν τα μεγαλύτερα προβλήματα, ειδικά ως προς την ανεργία και τα ελλείμματα, και έτσι η δημιουργία μιας ένωσης ομοσπονδιακού τύπου όντως θα διευκόλυνε κυρίως της χώρες αυτές, μολονότι σε μακροχρόνιο ορίζοντα θα ήταν ευεργετικό για ολόκληρη την Ένωση. Σαφέστατα η δημιουργία μιας ομοσπονδιακής ένωσης είναι αδύνατη στην Ευρωπαϊκή Ένωση καθώς ο κοινοτικός προϋπολογισμός αγγίζει μετά βίας το 1% του ΑΕΠ. % 4.4 Τα διαφορετικά χαρακτηριστικά των ΗΠΑ και της ΕΕ Η ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής έχει να διδάξει πολλά την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς αποδεικνύεται ακόμα και σήμερα πως λειτουργεί περισσότερο αποτελεσματικά ως νομισματική ένωση. Οι ΗΠΑ από τις αρχές του 19 ου αιώνα δεν έχουν διασώσει καμία πολιτεία και καμία τοπική κυβέρνηση, με αποτέλεσμα η πολιτική τους να έχει διαμορφωθεί σε αυτές τις βάσεις. Οι πολιτείες από τότε υιοθετούν από μόνες τους ισοσκελισμένους κανόνες όσον αφορά τον προϋπολογισμό, οι οποίοι κρίνονται αυστηροί, διαμορφώνοντας έτσι το κατάλληλο κλίμα προς τις αγορές κεφαλαίων ενώ ταυτόχρονα λειτουργούν και ως περιορισμοί. Παρόλο που οι πολιτείες απαντούν με παρόμοιο τρόπο σε παρόμοιες διαταραχές, οι κανόνες αυτοί υιοθετούνται αυτόνομα και εφαρμόζονται ανεξάρτητα από την κεντρική κυβέρνηση. Η προσπάθεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης να δημιουργήσει και να ακολουθήσει το

52 Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης με το οποίο εισάγει δημοσιονομικούς κανόνες και κριτήρια, μπορεί να παραλληλιστεί με τους εν λόγω κανόνες των ΗΠΑ. Ωστόσο, πριν εξαχθούν τα τελικά συμπεράσματα σχετικά με την πολιτική που θα έπρεπε να ακολουθεί η Ευρωζώνη ώστε να αντιμετωπίσει την κρίση του δημόσιου χρέους, είναι αναγκαίο να εξεταστούν τρεις πτυχές οι οποίες φανερώνουν τον τρόπο που λειτουργούν οι κανόνες στην Ομοσπονδιακή Ένωση των ΗΠΑ. Καταρχάς, η εισαγωγή και η επιβολή των δημοσιονομικών κανόνων στην Ευρωζώνη πρέπει να συνοδεύεται από ένα Ομοσπονδιακό Σύστημα το οποίο θα έχει τα κατάλληλα μέσα και τους φορείς επιβολής της κοινής δημοσιονομικής πολιτικής, ένα κοινοτικό προϋπολογισμό ικανό να αντιμετωπίσει τις ασύμμετρες διαταραχές και ένα σχέδιο προστασίας του τραπεζικού συστήματος. Η σχέση της ομοσπονδιακής κυβέρνησης με τα κράτη-μέλη πρέπει να συνοδεύεται από δημοσιονομική ενοποίηση. Ο ρόλος της ομοσπονδιακής κυβέρνησης όσον αφορά τις δημόσιες δαπάνες και τη φορολόγηση είναι σημαντικός και μεγαλύτερης σημασίας από τον ρόλο των επιμέρους χωρών. Η θεωρία των Άριστων Νομισματικών Περιοχών έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην ανάγκη ύπαρξης κοινής δημοσιονομικής πολιτικής που θα μπορεί να θέσει φορολογικούς κανόνες και να διαχειριστεί τις ασύμμετρες διαταραχές μέσω της φορολογίας. Εν συνεχεία, ο σχεδιασμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης από αυτόν των Ηνωμένων Πολιτειών είναι διαφορετικός και αυτό αντικατοπτρίζεται ιδιαιτέρως στον τρόπο αντιμετώπισης του δημόσιου χρέους μιας περιοχής. Στις ΗΠΑ κάθε πολιτεία θεωρείται αυτόνομη ως προς τη διαχείριση του χρέους της, καθώς όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο σημείο, υιοθετούν ξεχωριστούς δημοσιονομικούς κανόνες σχετικά με τον προϋπολογισμό ενώ ταυτόχρονα δεν έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν πόρους από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση για την αντιμετώπιση του χρέους τους. Η διαδικασία που περιγράφθηκε δεν σημαίνει πως η κεντρική κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν χρησιμοποιεί δημόσιες δαπάνες για τη χρηματοδότηση των περιοχών που έχουν ανάγκη, αλλά τονίζει πως η επίλυση των οικονομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η κάθε τοπική κυβέρνηση δεν είναι στη δικαιοδοσία της. Αντιθέτως, στην ΕΕ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο είναι τα αρμόδια όργανα στη διευθέτηση του χρέους της εκάστοτε χώρας. Και σε αυτό το σημείο διαφαίνεται πως στην ΕΕ οι εντολές για το χρέος προέρχονται από κεντρικά όργανα ενώ στις ΗΠΑ συμβαίνει το αντίθετο. Πιστεύεται πως η αυτόνομη διαχείριση των χρεών είναι αποτελεσματικότερη από τους κεντρικούς κανονισμούς. Η χρήση του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού ώστε να επιτυγχάνεται η ισορροπία της εθνικής οικονομίας, σε συνδυασμό με τους αυστηρούς κανόνες σχετικά με το δημόσιο χρέος, θα μπορούσε να οδηγήσει την ΕΕ σε καλύτερα αποτελέσματα. Αδιαμφισβήτητα αναγκαία συνθήκη είναι η ύπαρξη διεθνούς συνεργασίας, πολιτικής συνοχής και αμερόληπτων συντονιστικών κινήσεων από όλα τα κράτη-μέλη

53 Τέλος, η δομή του τραπεζικού συστήματος και της κεφαλαιαγοράς στις ΗΠΑ είναι το τελευταίο κομμάτι στο οποίο παρατηρούνται διαφορές με την ΕΕ. Στις ΗΠΑ η σταθεροποίηση του τραπεζικού συστήματος είναι αρμοδιότητα της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης, ενώ αντιθέτως στην Ευρωζώνη τα εθνικά κράτη επωμίζονται τα κόστη από την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών και τη διάσωση τους, γεγονός που οδηγεί σε προβλήματα στον προϋπολογισμό. Εφόσον στις ΗΠΑ η Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση είναι υπεύθυνη για τη λειτουργία των τραπεζών, δεν δημιουργείται καμία διαμάχη σχετικά με τον προϋπολογισμό της κάθε πολιτείας, ενώ αντίθετα στην ΕΕ τα κράτη μέλη είναι υποχρεωμένα να ισορροπήσουν ανάμεσα στην ανάγκη για ισοσκελισμένο προϋπολογισμό και τη διάσωση των τραπεζών. Προκύπτει το συμπέρασμα πως η δημοσιονομική ολοκλήρωση οφείλει να ακολουθήσει έπειτα από τη χρηματοοικονομική ολοκλήρωση, έχοντας πάντα τους κατάλληλους πόρους από τη φορολογική πολιτική και τέλος δυνατή πολιτική θέληση από όλα τα κράτη μέλη. Στο διάγραμμα που ακολουθεί φαίνεται μια από τις μεγαλύτερες διαφορές ΗΠΑ και ΕΕ που είναι οι μεταβιβαστικές πληρωμές από περιοχή σε περιοχή. 120% 100% 80% 60% 40% 98% 65% ΗΠΑ ΕΥΡΩΠΗ 20% 0% 37% ΦΟΡΟΙ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΤΟΠΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΕΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ 6% ΦΟΡΟΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟ Σχήμα 6 Οι φόροι προς τοπικές και κεντρικές κυβερνήσεις [Πηγή: «The Difference Between the U.S. and Europe in 5 (More) Graphs», The Atlantic, 2012]