23, 2009 ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ

Transcript

1

2 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 23, 2009 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

3 Επιστημονική Επιτροπή του Αρχαιολογικού Έργου στη Μακεδονία και στη Θράκη κατά το 2009 Δημήτριος Παντερμαλής Ομ. Καθηγητής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Μιχάλης Τιβέριος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Στέλιος Ανδρέου Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Πολυξένη Αδάμ-Βελένη Προϊσταμένη ΑΜΘ Λίλλιαν Αχειλαρά Προϊσταμένη ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Προϊσταμένη ΙΖʹ ΕΠΚΑ Γενική επιμέλεια έκδοσης Πολυξένη Αδάμ - Βελένη Κατερίνα Τζαναβάρη Διορθώσεις κειμένων Πολυξένη Αδάμ - Βελένη Κατερίνα Τζαναβάρη Μιχάλης Ιντζές ΙSSN ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ, ΑΡIΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, 2012 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Παραγωγή

4 Περιεχόμενα ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΠΕΤΚΟΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΙΑΔΑΡΕΣΗΣ, ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΣΤΟΪΟΣ Βυζαντινή Συλλογή Αγίου Γερμανού Πρεσπών. Αφετηρία αρχαιολογικών διαδρομών στο περιβάλλον ενός υγροτόπου The Byzantine collection of Agios Germanos of Prespes. Starting point of archaeological routes in the environment of a wetland ANTONIOS PETKOS, GIORGOS SKIADARESIS, ACHILLEAS STOIOS 1 ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΡΑΤΟΥΛΗ, ΣΕΒΑΣΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΙΚΑΡΙΔΗΣ, ΤΑΣΟΣ ΜΠΕΚΙΑΡΗΣ Η διαχείριση του θανάτου: χώρος ταφικής πρακτικής στον νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς Manipulating the Dead: Α Burial Area at the Neolithic Settlement of Avgi, Kastoria, NW Greece GEORGIA STRATOULI, SEVASTI TRIANTAPHYLLOU, NIKOS KATSIKARIDIS, TASOS BEKIARIS 9 AΝΔΡΟΜΑΧΗ ΣΚΡΕΚΑ Έρευνες στη Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρα στον νομό Καστοριάς Μια πρώτη προσέγγιση Research in the Transfiguration Monastery in Kastoria A first approach ANDROMACHI SKREKA 19 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΜΑΣΚΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΛΑΝΤΖΟΣ Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στο Άργος Ορεστικό The university excavation project in Argos Orestikon DIMITRIS DAMASKOS, DIMITRIS PLANTZOS 27 ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ, ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΚΑΛΛΙΝΗ Καστρί Πολυνερίου Γρεβενών Μία δύσκολη ανασκαφή Kastri Polyneriou, Grevena A challenging excavation project STELLA DROUGOU, CHRYSSANTHI KALLINI 33 ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΖΙΩΤΑ, ΑΡΕΤΗ ΧΟΝΔΡΟΓΙΑΝΝΗ-ΜΕΤΟΚΗ, ΕΥΑΝΘΙΑ ΜΑΓΓΟΥΡΕΤΣΙΟΥ Η αρχαιολογική έρευνα στον Κλείτο Κοζάνης το 2009 Archaeological research in Kleitos, Kozani, in 2009 CHRISTINE ZIOTA, ARETI CHONDROGIANNI-METOKI, EYANTHIA MAGOURETSIOU 37 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ vii

5 ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΜΗΤΡΟΥ-ΜΕΝΤΕΣΙΔΗ, ΔΗΜΗΤΡΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ Από την έρευνα στο Φράγμα Ιλαρίωνα (Αλιάκμων): η ανασκαφή στον Λογκά Ελάτης Research in Ilarion dam (Haliakmon): excavation in Longa Elatis GEORGIA KARAMITROU-MENDESSIDI, DIMITRA THEODOROU 53 ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΜΗΤΡΟΥ-ΜΕΝΤΕΣΙΔΗ Αιανή : η νεότερη έρευνα στη βασιλική νεκρόπολη Aiane : the latest research in the royal necropolis GEORGIA KARAMITROU-MENDESSIDI 63 ΜΑΡΙΖΑ ΤΣΙΑΠΑΛΗ Ανασκαφική έρευνα στον νομό Κοζάνης Excavation research in the Prefecture of Kozani MARIZA TSIAPALI 75 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ, ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΛΑΓΟΥΔΗ Υστερορωμαϊκές αγροικίες στην Αλμωπία. Έρευνες Late Roman farmhouses in Almopia. The research of ΑNASTASIA GEORGIADOU, ΑNASTASIA LAGOUDI 81 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Το νεολιθικό σπίτι της Σωσάνδρας The Neolithic house of Sosandra ΑNASTASIA GEORGIADOU 87 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ Νέοι δρόμοι πάνω σε παλιούς: από την Έδεσσα στη Βεγορίτιδα New roads on top of old (leading) from Edessa to Vegoritida ANASTASIA CHRYSOSTOMOU 95 ΕΙΡΗΝΗ ΨΑΡΡΑ Αρχαία Μίεζα: η ανασκαφή στο δημόσιο κέντρο κατά τα έτη Ancient Mieza: The excavations in the public centre from 2004 to 2008 IRENE PSARA 105 ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΣΑΑΤΣΟΓΛΟΥ-ΠΑΛΙΑΔΕΛΗ, ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ, ΕΛΕΝΗ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΥ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΤΟΥΡΤΑΣ Πολύτιμα ταφικά σύνολα από την Aγορά των Αιγών Ι: η αρχαιολογική εικόνα και η ιστορική ερμηνεία της Εxceptional burial assemblages from the Agora at Aegae (Vergina) I: Τhe archaeological record and its historical interpretation CHRYSOULA SAATSOGLOU-PALIADELI, ATHANASIA KYRIAKOU, ELENI MITSOPOULOU, ALEXANDROS TOURTAS 117 viii ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 23, 2009

6 ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΣΑΑΤΣΟΓΛΟΥ-ΠΑΛΙΑΔΕΛΗ, ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΝΙΑΤΗΣ, ΣΕΒΑΣΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, ΜΙΧΑΛΗΣ ΒΑΒΕΛΙΔΗΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΤΟΥΡΤΑΣ Πολύτιμα ταφικά σύνολα από την Αγορά των Αιγών ΙΙ: η διερεύνηση στο εργαστήριο Εxceptional burial assemblages from the Agora at Aegae (Vergina) ΙΙ: Examination at the laboratory CHRYSOULA SAATSOGLOU-PALIADELI, PARASKEVI PAPAGEORGIOU, YIANNIS MANIATIS, SEVASTI TRIANTAPHYLLOU, MICHAEL VAVELIDIS, ATHANASIA KYRIAKOU, ALEXANDROS TOURTAS 123 ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ, ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΚΑΛΛΙΝΗ, ΛΥΔΙΑ Α. ΤΡΑΚΑΤΕΛΛΗ Βεργίνα Βιοτεχνίες και βιοτεχνικά προϊόντα στην αρχαία πόλη των Αιγών Vergina Small industries and craft products in the ancient city of Aegae STELLA DROUGOU, CHRYSSANTHI KALLINI, LYDIA A. TRAKATELLI 131 ΓΙΑΝΝΗΣ A. ΠΙΚΟΥΛΑΣ Διασχίζοντας τον Όλυμπο: οδικό δίκτυο και άμυνα στην Περραιβία. H έρευνα του 2009 Crossing Olympus: Passages and defence in Perrhaibia. The research of 2009 YIANIS A. PIKOULAS 135 ΣΕΜΕΛΗ ΠΙΝΓΙΑΤΟΓΛΟΥ, ΚΟΡΙΝΑ ΒΑΣΤΕΛΗ, ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΙΑΦΗΣ Δίον Ανασκαφικές έρευνες στο οικοδομικό τετράγωνο της αρχαίας αγοράς Dion Excavation research in the building square of the ancient Agora SEMELI PINGIATOGLOU, KORINA VASTELI, EVANGELIA PAVLOPOULOU, DIMITRIS TSIAFIS 141 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΜΕΝΤΖΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΡΙΚΕΛΙΚΟΣ Οικία της όψιμης αρχαιότητας του Δίου Late Antiquity house in Dion ARISTOTELIS MENTZOS, DIMITRIS KRIKELIKOS 149 ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΕΛΦΟΣ, ΜΙΧΑΛΗΣ ΒΑΒΕΛΙΔΗΣ Προσδιορισμός προέλευσης του μαρμάρου από μνημεία του Δίου Πιερίας: ορυκτολογική, πετρογραφική και ισοτοπική μελέτη Determination of the marble provenance from monuments in Dion of Pieria, Greece: Mineralogical, petrographical and isotopic studies ELENI PAPANIKOLAOU, VASILIOS MELFOS, MICHAEL VAVELIDIS 163 ΑΝΝΑ ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗ Αρχαιότητες ρωμαϊκών χρόνων από την κεντρική Πιερία Antiquities of roman times in central Pieria ANNA ARVANITAKI 173 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ix

7 ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΑΡΓΥΡΑΚΗΣ, ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΧΑΛΚΙΔΗ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΙΑΔΑΡΕΣΗΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΙΓΝΑΤΑΚΗΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΔΕΔΟΣ, ΑΙΜΙΛΙΑ ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ ( ) Το τζαμί του Αχμέτ Μπέη στα Γιαννιτσά: μελέτη αποκατάστασης και δομικής ενίσχυσης The Ahmet Bey mosque in Giannitsa: restoration and structural reinforcement study DEMOSTHENIS ARGYRAKIS, APHRODITE CHALKIDI, GIORGOS SKIADARESIS, CHRISTOS IGNATAKIS, GIORGOS KARADEDOS, AIMILIA STEFANIDOU ( ) 183 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ Δυτικό νεκροταφείο του αρχαίου οικισμού στο Αρχοντικό Πέλλας: η σωστική ανασκαφική έρευνα του 2009 West cemetery of the ancient settlement at Archontiko Pellas. The rescue excavation during 2009 ANASTASIA CHRYSOSTOMOU, PAVLOS CHRYSOSTOMOU 195 ΜΑΡΙΑ ΛΙΛΙΜΠΑΚΗ-ΑΚΑΜΑΤΗ, ΝΙΚΟΣ ΑΚΑΜΑΤΗΣ Ανιχνεύοντας την Πέλλα του 4 ου αι. π.χ Tracing Pella of the 4 th century B.C. MARIA LILIMBAKI-AKAMATI, NIKOS AKAMATIS 205 ΜΑΡΙΑ ΛΙΛΙΜΠΑΚΗ-ΑΚΑΜΑΤΗ Το Μουσείο της Πέλλας The Museum of Pella MARIA LILIMBAKI-AKAMATI 213 ΑΝΔΡΕΑΣ Ι. ΝΤΑΡΛΑΣ Παλαιολιθικές έρευνες στην κοιλάδα του Αξιού Paleolithic research in the Axios valley ANDREAS I. DARLAS 221 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΚΕΡΑΜΑΡΗΣ Ανασκαφική έρευνα στον Δρυμό Archaeological research in Drymos ANASTASIOS KERAMARIS 227 ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΛΙΑΜΠΑΣ, ΓΑΡΥΦΑΛΛΙΑ ΒΟΥΖΑΡΑ, ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΧΑΤΖΗΤΟΥΛΟΥΣΗΣ Ανασκαφικές έρευνες στην τράπεζα της Πολίχνης κατά το 2009 Excavation research in the Polichni (Lebet) table during 2009 YIANNIS KARLIAMPAS, GARIFALLIA VOUZARA, STAMATIS CHATZITOULOUSIS 237 ΛΙΛΛΙΑΝ ΑΧΕΙΛΑΡΑ ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης Το αρχαιολογικό έργο της ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ Thessaloniki METRO The archaeological work of the 16 th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities LILLIAN ACHEILARA 247 x ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 23, 2009

8 ΜΕΛΙΝΑ ΠΑΪΣΙΔΟΥ, ΣΤΕΛΛΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ, ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΤΖΕΒΡΕΝΗ ΜETΡΟ Θεσσαλονίκης 2009: το έργο της 9 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Thessaloniki METRO 2009: The work of the 9th Ephorate of Byzantine Antiquities MELINA PAÏSIDOU, STELLA VASILEIADOU, STAVROULA TZERVENI 255 ΜΑΡΙΑ ΤΣΙΜΠΙΔΟΥ-ΑΥΛΩΝΙΤΗ, ΗΡΩ ΛΥΚΙΔΟΥ, ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΕΥΘΥΜΟΓΛΟΥ Θεσσαλονίκης αμυντήρια. Νέα στοιχεία από την έρευνα στη «Στοά Hirsch» The Defensive Walls of Thessaloniki. New evidence from the research at Stoa Hirsch MARIA TSIMPIDOU-AVLONITOU, IRO LYKIDOU, EVAGELIA EYTHYMOGLOU 267 ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΝΗΣ, ΝΑΤΑΛΙΑ ΠΟΥΛΟΥ-ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ Λύχνοι της ύστερης αρχαιότητας και των πρώιμων βυζαντινών χρόνων από την Αρχαία Αγορά της Θεσσαλονίκης Late Antiquity and Early Byzantine lamps from the ancient Agora of Thessaloniki GIORGOS VELENIS, NATALIA POULOU-PAPADIMΙTRIOU, STAVROS ZAXARIADIS 273 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θ. ΡΑΠΤΗΣ Hamza Bey Τζαμί (Αλκαζάρ) Θεσσαλονίκης: νέα στοιχεία για τη θεμελίωση του οθωμανικού μνημείου βάσει πρόσφατων ανασκαφικών ερευνών (2009) Hamza Bey Camiι (Alkazar), Thessaloniki: New evidence about the foundations of the Οttoman monument based on recent excavations KONSTANTINOS T. RAPTIS 285 ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗ, ΜΑΡΙΑ ΛΟΥΚΜΑ, ΕΣΤΕΡ ΣΟΛΟΜΩΝ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΕΚΜΕΣ, ΔΟΜΝΑ ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ «Αγρός, οικία, κήπος, τόπος», η νέα μόνιμη Έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Field, house, garden, grave : The new permanent exhibition of the Archaeological Museum of Thessaloniki P OLYXENI ADAM-VELENI, MARIA LOUKMA, ESTHER SOLOMON, DOMNA TERZOPOULOU, GIORGOS TSEKMES, KALLIOPI CHATZINIKOLAOU 293 ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗ «Εκπαιδεύοντας τη Ρίτα»: η επικοινωνιακή και εκθεσιακή πολιτική του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης ( ) Educating Rita : Communication and exhibition policy of the Archaeological Museum of Thessaloniki ( ) POLYXENI ADAM-VELENI 303 ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΙΒΕΡΙΟΣ, ΕΛΕΝΗ ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ, ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΤΣΙΑΦΑΚΗ Ανασκαφικές έρευνες στο Καραμπουρνάκι κατά το 2009: ο αρχαίος οικισμός Excavation research in Karaburnaki during 2009: the ancient settlement MICHALIS TIVERIOS, ELENI MANAKIDOU, DESPOINA TSIAFAKI 319 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ xi

9 ΕΥΔΟΚΙΑ ΣΚΑΡΛΑΤΙΔΟΥ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΖΑΝΑΚΟΥΛΗ Νέα οικιστικά στοιχεία από το αρχαίο πόλισμα στη Θέρμη Θεσσαλονίκης New habitation evidence from the ancient settlement of Therme, Thessaloniki EUDOKIA SKARLATIDOU, VASILIKI TZANAKOULI 327 ΚΩΣΤΑΣ ΣΙΣΜΑΝΙΔΗΣ Συγκρότημα Σεβαστείου Καλινδοίων: Οι χώροι Η και Θ The Sevasteion complex at Kalindoia: Hall H and Θ KONSTANTINOS SISMANΙDIS 337 ΛΗΔΑ ΤΟΣΚΑ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΙΤΖΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Σωστικές ανασκαφικές έρευνες στη Νέα Καλλικράτεια Χαλκιδικής. Νέα στοιχεία Rescue excavations at Nea Kallikrateia, Chalkidiki. New evidence LIDA TOSKA, DIMITRIS BITZIKOPOULOS 343 ΝΙΚΟΣ Α. ΠΟΥΛΙΑΝΟΣ Υπερπέλεκυς: ο νέος εργαλειότυπος από το σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής A Hyper-axe : a new tool type from Petralona cave in Chalkidiki NIKOS POULIANOS 351 ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΒΛΑΚΗΣ, ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΑΠΑΝΔΡΙΤΗ Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού Χαλκιδικής «Ιουστινιανός»: το έργο αποκατάστασης του κεντρικού κτηρίου ( ) Centre of Byzantine culture of Chalkidiki Ιoustinianos : restoration works in the central building ( ) IOANNIS TAVLAKIS, ANASTASIA KAPANDRITI 357 ΗΛΕΚΤΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΧΑΤΖΗΠΟΛΥΧΡΟΝΗ, ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΓΙΜΑΤΖΙΔΗΣ Αρχαία Μένδη: κεραμική από τις πρώιμες φάσεις της πόλης Ancient Mende: pottery from the early phases of the city ELEKTRA ANAGNOSTOPOULOU-CHATZIPOLYCHRONI, STEFANOS GIMATZIDIS 369 ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΜΠΕΤΤΙΝΑ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ, ΣΠΥΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ΕΛΠΗ ΝΑΟΥΜ Νέα στοιχεία για την οργάνωση και την οικονομία της Κασσάνδρας κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο New evidence for the organization and the economy of the Cassandra promontory in the Hellenistic and the Roman periods ELISABETH-BETTINA TSIGARIDA, SPYROS VASILEIOU, ELPI NAOUM 377 ΜΙΧΑΛΗΣ ΒΑΒΕΛΙΔΗΣ Βορειοανατολική Χαλκιδική: ένα σημαντικό μεταλλευτικό και μεταλλουργικό κέντρο κατά την αρχαιότητα Northeastern Chalkidiki: an important mining and metallurgical district in the antiquity MICHAEL VAVELIDIS 399 xii ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 23, 2009

10 ΟΥΡΑΝΙΑ ΘΕΟΔΩΡΟΓΙΑΝΝΗ, ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΤΡΑΝΤΑΛΙΔΟΥ Η διαχείριση του ζωϊκού κεφαλαίου στην κοιλάδα του Στρυμόνα: Δειγματοληπτική έρευνα στο αρχαιοζωολογικό υλικό του Προμαχώνα L exploitation du capital animal dans la vallée de Strymon. Recherches sur des échantillons archéozoologiques du Promachon OURANIA THEODOROYIANNI, KATERINA TRANTALIDOU 407 ΘΩΜΑΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ, ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΕΡΙΣΤΕΡΗ, MΑΡΙΑ ΚΥΡΑΝΟΥΔΗ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ, ROMAN TÜRK Λέοντας Αμφίπολης: μια μελέτη «εποικισμού» από λειχήνες The Lion of Amphipolis: Α study on lichen colonization THOMAS SAWIDIS, KATERINA PERISTERI, MARIA KYRANOUDI, VASILIKI PAPAKOSTA AND ROMAN TÜRK 427 ΜΑΡΙΑ ΤΟΛΙΑ-ΧΡΙΣΤΑΚΟΥ Τούμπες εποχής χαλκού στην κάτω κοιλάδα του Στρυμόνα και πρώτες ειδήσεις από την ανασκαφή της τούμπας Σφελινού Νομού Σερρών Bronze Age tell sites in the Lower Struma Valley and preliminary report on the excavation at Toumba Sfelinou, district of Serres MARIA TOLIA-CHRISTAKOU 435 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΠΟΥΛΙΟΥΔΗ Η ανασκαφή της Πλατανιάς 2009 Excavation - Acropolis - Platania 2009 VASILIKI POULIOUDI 445 ΣΟΦΙΑ ΒΑΚΙΡΤΖΗ Νηματουργικές δραστηριότητες στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου. Προκαταρκτικές παρατηρήσεις Spinning activities in Skala Soteros, Thassos. Preliminary observations SOFIA VAKIRTZI 451 ΣΩΤΗΡΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ Προβλήματα συντήρησης, αρχιτεκτονικής και μορφολογικής αποκατάστασης των μνημείων στον αρχαιολογικό χώρο Αβδήρων. Προλεγόμενα Problems of conservation, architecture and morphological restoration of monuments in the archaeological site of Abdera. Prolegomena SOTIRIS ATHANASIOU, KONSTANTINA KALLINTZI 455 ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΚΟΥΤΣΟΥΜΑΝΗΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΤΣΟΚΑ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΕΚΕΣ Η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας στη Θυρέα και στην Πλωτινόπολη Διδυμοτείχου Excavations at Thyrea and Plotinoupolis, Didymoteicho MATTHAIOS KOUTSOUMANIS, ATHANASIA TSOKA, CHRISTOS KEKES 465 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ xiii

11 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Θυρέα F.Y.R.O.M. Προμαχώνας Πλατανιά Πλωτινόπολη Αυγή Καστοριάς Άγ. Γερμανός Καστοριά Άργος Ορεστικό Πολυνέρι Σωσάνδρα Λυκόστομο Φράγμα Ιλαρίωνα Αλμωπία Γοργόπη Πολύπετρο Πολύχρονο Μένδη Πευκοχώρι Σκιώνη Παλιούρι Σφελινός Βεγορίτιδα Έδεσσα Αρχοντικό Αμφίπολη Μίεζα Γιαννιτσά Πέλλα Δρυμός Θεσσαλονίκη Καραμπουρνάκι Καλίνδοια Στάγειρα Θέρμη Κλείτος Αιγαί Πετράλωνα Ιερισσός Νέα Έφεσος Νέα Καλλικράτεια Αιανή Βελβεντό Δίον Φλογητά Λιβάδι Ολύμπου Σκάλα Άβδηρα ΤΟΥΡΚΙΑ Χάρτης των περιοχών της Μακεδονίας και της Θράκης που αναφέρονται στο ΑΕΜΘ 23, 2009.

12 Από την έρευνα στο Φράγμα Ιλαρίωνα (Αλιάκμων): η ανασκαφή στον Λογκά Ελάτης Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Δήμητρα Θεοδώρου O Αλιάκμων, ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός εντός ελληνικών συνόρων (297 χλμ. έως τις εκβολές του στον Θερμαϊκό κόλπο) έχει αλλοιωθεί από τα φράγματα στον βωμό της αντιμετώπισης του ενεργειακού προβλήματος της χώρας 1. Τα νερά του που συγκεντρώνονται από παραπόταμους από τα όρη Βέρνο, Βαρνούντα και από τον Γράμμο, διασχίζουν την Καστοριά, τα Γρεβενά και την Κοζάνη, πριν φτάσουν στον κάμπο της Κάτω Μακεδονίας, ενώ ενδιάμεσοι παραπόταμοι, ως τη συμβολή τους νοτιοδυτικά από την Καστοριά, εγγίζουν τις πηγές του Δέβολη στην αρχαία δυτική Ορεστίδα 2. Στις κοιλάδες και τις πεδινές ζώνες του Αλιάκμονα, ιδιαίτερα σε αυτή του μέσου ρου, αναπτύχθηκαν ήδη από τα προϊστορικά χρόνια σημαντικές εγκαταστάσεις, οι οποίες εξελίχθηκαν σε σημαντικές πόλεις στα πρώτα ιστορικά χρόνια. Στα φαράγγια και τις στενωπούς του αναπτύχθηκαν από τα βυζαντινά χρόνια τα κάστρα-φρούρια, οι πόλεις κοντά σε αυτά και οι μοναστηριακές εγκαταστάσεις στα πιο δυσπρόσιτα σημεία. Το πρόγραμμα διάσωσης, έρευνας και μελέτης που αρχίσαμε από το 1985 αφορά στις δεκάδες θέσεις (οι περισσότερες προϊστορικές) κατά μήκος του μέσου ρου του Αλιάκμονα από την Αιανή έως το Βελβεντό, που καλύπτονται από το 1974 για πολλούς μήνες με τα νερά της τεχνητής λίμνης του 1. Για το χρονικό της καταστροφής των αρχαιοτήτων από τη δραστηριότητα της ΔΕΗ Α.Ε., όπως την αντιμετωπίσαμε από τις αρχές της δεκαετίας του 1989, βλ. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΕΜΘ 18, 2004, , , και ενδεικτικά βλ. η ίδια, ΑΕΜΘ 2, 1988, 21, όπου: «εκτάσεις με εντοπισμένες αρχαιότητες που πλήττονται συνεχώς από τις αυξομειώσεις του υδάτινου όγκου του τεχνητού φράγματος Πολυφύτου στον Αλιάκμονα, εξακολουθούν να μην ελέγχονται ικανοποιητικά από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, παρά τις προσπάθειές μας για συνεννόηση και συνεργασία, με στόχο την εφαρμογή παράλληλης συστηματικής έρευνας και όχι την κρίση του ενεργειακού προγράμματος χώρας, όπως οι ιθύνοντες διατείνονται». 2. Βλ. σχετικά Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Βόιον-Νότια Ορεστίς, Αρχαιολογική Έρευνα και Ιστορική Τοπογραφία (1999), φράγματος Πολυφύτου και αποτελούσαν την αγροτική περιοχή των Δήμων Αιανής, Ελίμειας, Σερβίων, Βελβεντού, και τα χωράφια των χωριών Ρυμνίου, Γουλών, Αυλών και Κρανιδίων, Καισάρειας, Σπάρτου, Λευκάρων και Νεράιδας, σε απόσταση μήκους 30 χλμ. και πλάτους 2 με 3 χλμ. Από το 2004 αρχίσαμε τη συστηματική επιφανειακή έρευνα στο υπό κατασκευή, συνεχόμενο με το φράγμα Πολυφύτου, φράγμα Ιλαρίωνα που εκτείνεται προς τα ΝΔ και προς τον νομό Γρεβενών, το 2006 αρχίσαμε τις σωστικές ανασκαφές και τότε διενεργήσαμε και τις πρώτες δοκιμαστικές τομές σε δύο τομείς στον παραποτάμιο αρχαιολογικό χώρο της θέσης Λογκάς Ελάτης 3 (Εικ. 1, Σχέδ. 1). Η θέση βρίσκεται δεξιά ρου του Αλιάκμονα με ευρήματα που δηλώνουν οικισμό ελληνιστικής εποχής, ο οποίος εκτείνεται τόσο στους αγρούς προς την ακροποταμιά και στις ήπιες αναβαθμίδες στο επικλινές των παρακείμενων λόφων (Τομέας Α), όσο και σε χώρο πίσω από τους λόφους αυτούς, όπως γνωρίζαμε από τα επιφανειακά ευρήματα και απέδειξαν οι δοκιμαστικές τομές (Τομέας Β). Έχουμε αναφέρει, επίσης, και την ύπαρξη οικιστικού στρώματος στην παραποτάμια έκταση με ένταξη (κρίνοντας από την κεραμεική) στην πρώιμη, μέση και ύστερη εποχή χαλκού και την εποχή σιδήρου, καθώς και την πιθανή ύπαρξη λίγο μακρύτερα τάφων αντίστοιχων εποχών. Στον τομέα Α και στο επικλινές λόφου με εμφανή επιφανειακή διασπορά σε έκταση 45 τουλάχιστον στρεμμάτων, μετά την τοπογράφηση όλης της λεκάνης 3. Για την έρευνα αυτή, βλ. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΕΜΘ 18, 2004, , η ίδια, ΑΕΜΘ 20, 2006, , ενώ για την παλαιότερη των ετών 1994 ως 1996 με σωστική ανασκαφή σε χώρους εργοταξίου και εξόρυξης αδρανών υλικών αγροτικής περιοχής Φρουρίου, βλ. Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, ΑΕΜΘ 8, 1994, 27 (απλή μνεία), η ίδια, ΑΕΜΘ 11, 1997, 37-41, η ίδια, Αρχαία Μακεδονία VI, 1 (1999) 252, η ίδια, στο Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Κ. Τσακάλου-Τζαναβάρη (επιμ.), Μνείας Χάριν, Τόμος στη Μνήμη Μαίρης Σιγανίδου (1998) ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΦΡΑΓΜΑ ΙΛΑΡΙΩΝΑ (ΑΛΙΑΚΜΩΝ): Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟΝ ΛΟΓΚΑ ΕΛΑΤΗΣ 53

13 των 455 στρεμμάτων, χαράξαμε ανασκαφικό κάνναβο με τομές μ. 4. Μετά από δύο μήνες εντατικής ανασκαφής σε μεγάλη έκταση διαπιστώσαμε ότι τα ανώτερα στρώματα σε βάθος έως και 3 μ. δημιουργήθηκαν από φερτές επιχώσεις λόγω κατολισθήσεων από τους υπερκείμενους λόφους. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι στην έκταση αυτή σημαντική αλλοίωση έχει επέλθει από τη διάνοιξη τριών παράλληλων μεταξύ τους χωματόδρομων, στον άξονα Βορρά-Νότου και σε διαφορετικά επίπεδα, οι οποίοι εκτείνονται σε όλο το μήκος της ανασκαφής, όπως επίσης και από τις ισοπεδωτικές προσπάθειες για τη διαμόρφωση των παρακείμενων αγρών και προς τα ανατολικά και προς δυτικά, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τη συσσώρευση αποθέσεων-χωμάτων (συνεπώς και αρχαιολογικού υλικού) προς τα πρανή του λόφου. Από τις φερτές και κάθε είδους επιχώσεις περισυλλέξαμε μεγάλη ποσότητα κινητών ευρημάτων (κεραμεική, ειδώλια, εργαλεία, οστέινα και μεταλλικά αντικείμενα) που υποδηλώνουν τη μακρά χρήση του χώρου, ήδη από τη νεολιθική εποχή έως και τους ελληνιστικούς χρόνους. Η συνεχής παρουσία του ανθρώπου στον χώρο διαφαίνεται και από το γεγονός ότι το φυσικό χώμα εμφανίστηκε σε βάθος 5,50 μ. από την επιφάνεια του εδάφους, κάτω από παχιές ανθρωπογενείς επιχώσεις, οι οποίες περιέχουν χαρακτηριστική κεραμική διαφόρων ιστορικών περιόδων. Σταδιακά και μετά την αφαίρεση των διαταραγμένων επιχώσεων, στις οποίες μάλιστα βρήκαμε έως και νομίσματα του 19 ου αιώνα, αποκαλύφθηκε αδιατάρακτο τμήμα προϊστορικού οικισμού της εποχής χαλκού (σε βάθος 364,40 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας), ενώ χαμηλότερα, λόγω της φυσικής κλίσης, και στο νότιο μέρος της ανασκαφής εντοπίστηκαν κατάλοιπα νεολιθικού οικισμού (βάθος 360 μ.). Τα προϊστορικά κατάλοιπα εντοπίζονται σε όλο τον επιμήκη χώρο (κατά τον άξονα Βορρά-Νότου) της ανεσκαμμένης έκτασης και θεωρούμε βέβαιο ότι υπάρχει συνέχειά τους ευρύτερα. Όσον αφορά στα οικιστικά κατάλοιπα ελληνιστικών χρόνων δεν έχουν αποκαλυφθεί in situ, μολονότι, Σχ. 1. Ελάτη, θέση Λογκάς. Ο χώρος της ανασκαφής. 4. Εφαρμόσαμε το σύστημα του ανασκαφικού καννάβου με τομές πλευράς μ. που φέρουν γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου (από Α έως Ι) στον άξονα Ανατολής-Δύσης και αραβικούς αριθμούς στον άξονα Βορρά-Νότου, ενώ η κάθε τομή διαιρείται σε 16 τετράγωνα πλευράς 4 μ. με μάρτυρα 1 μ. νότια και δυτικά με λατινική αρίθμηση από Ι έως XVI. Η ανασκαφική περίοδος του 2009 διήρκησε 5,5 μήνες, από τις έως τις με προσωπικό 80 εργατών, ενός σχεδιαστή, του Θ. Κουτσογεωργόπουλου και 7 αρχαιολόγων, που ήταν η Α. Κοκκινίδου, η Γ. Κοντού, η Σ. Λεμάνη, η Ι. Μπαζούκη, η Κ. Μπάλλα, η Σ. Μπρόζου και η Ν. Νταμπούδη. Ανασκάφηκε έκταση τ.μ. και συγκεκριμένα ανασκάφηκαν οι τομές από Ζ8 έως και Ζ14, Στ8 (το νότιο μισό) έως και Στ14 και η Η ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 23, 2009

14 Εικ. 1. Ο χώρος της ανασκαφής. Εικ. 2. Ευρήματα ελληνιστικών χρόνων: Eιδώλια, λίθινος φαλλός και αγνύθες. όπως αναφέραμε, ήταν πλούσια η συγκομιδή κινητών ευρημάτων και κεραμικής αυτής της περιόδου. Θεωρούμε ότι το διαλυμένο αυτό στρώμα προήλθε από όλη τη ζώνη ανατολικής αναβαθμίδας, όπου και ο τρίτος υπερκείμενος χωματόδρομος, στην οποία δεν έχουμε ανασκάψει. Από την πλούσια κεραμική που περισυλλέξαμε, διακρίναμε ένα ποσοστό οστράκων με ανάγλυφη διακόσμηση και διακόσμηση τύπου «δυτικής κλιτύος», ενώ μόλις τρία αγγεία συγκολλήθηκαν (μυροδοχείο, οινοχόη, σκύφος). Η συλλογή τμημάτων πήλινων ειδωλίων είναι μικρή αλλά ενδιαφέρουσα, όπως το τμήμα με την άκρη δακτύλου (δείκτη μήκους 0,02 μ.) που ανήκε σε υπερμεγέθες ειδώλιο και διάφορα ανάγλυφα πλακίδια (Εικ. 2). Από τον κατάλογο των μικροευρημάτων αναφέρουμε λίθινο φαλλό, μεγάλο αριθμό αγνύθων, δύο σιδερένια κλειδιά λακωνικού τύπου, χάλκινο πτερνιστήρα 5, μάζες σιδήρου που μαρτυρούν εργαστηριακή επεξεργασία, καθώς και κοσμήματα κλασικών-αρχαϊκών χρόνων, που μαρτυρούν πρωιμότερη χρήση του χώρου, όπως πόρπες, περόνες, ενώτια, ανάμεσά τους ένα χάλκινο σε σχήμα ωμέγα 6 (Εικ. 3). 5. Εκτός από τον Λογκά Ελάτης όμοιοι πτερνιστήρες έχουν εντοπιστεί στην Αιανή (αδημοσίευτοι), δύο στον μακεδονικό τάφο των Πύργων Εορδαίας (βλ. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΕΜΘ 9, 1995, 33 σημ. 30) στην Ξηρολίμνη (Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΕΜΘ 14, 2000, 610). Για παρόμοια ευρήματα του βορειοελλαδικού χώρου βλ. Π. Φάκλαρης, ΑΔ 41, 1986, Αʹ Μελ., 2-3, 26, και Δ. Παπακωνσταντίνου-Διαμα ντούρου, στο Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Κ. Τσακάλου-Τζαναβάρη (επιμ.), Μνείας Χάριν, Τόμος στη Μνήμη Μαίρης Σιγανίδου (1998) , με προγενέστερη βιβλιογραφία, Μ. Τσιμπίδου, ΑΕΜΘ 8, 1994, , πίν Για τα πρόσφατα δείγματα του είδους από νομούς Κοζάνης και Γρεβενών, βλ. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, στον παρόντα τόμο, σημ. 17, 18 με παραπομπές σε Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΕΜΘ 20, 2006, 888, εικ. 17, η ίδια, ΑΕΜΘ 21, 2007, τυπώνεται, σημ , η ίδια, ΑΕΜΘ 21, 2007, 23-36, εικ. 2 και 11. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΦΡΑΓΜΑ ΙΛΑΡΙΩΝΑ (ΑΛΙΑΚΜΩΝ): Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟΝ ΛΟΓΚΑ ΕΛΑΤΗΣ 55

15 Εικ. 3. Χάλκινα κοσμήματα, τριχολαβίδα, εφηλίδα και πτερνιστήρας. Οικοδομήματα προϊστορικών χρόνων Κτήρια ονομάσαμε κλειστούς χώρους που αποκαλύφθηκαν στις κατά μήκος (από Βορρά προς Νότο) δυτικότερες τομές με ένταξη στην πρώιμη εποχή χαλκού, γύρω από τα οποία βέβαια αποκαλύπτονται και άλλοι τοίχοι και κατασκευές, των οποίων η ανασκαφή δεν έχει πλήρως ολοκληρωθεί. Κτήριο Α Πρόκειται για μονόχωρο ορθογώνιο οίκημα, διαστάσεων 8,80 (Β-Ν) και 5,50 μ. (Α-Δ), προς το νοτιοδυτικό τμήμα και στα χαμηλά του πρανούς (σε βάθος 362,59 μ. από την επιφάνεια της θαλάσσης) (Εικ. 4). Οι τοίχοι, το πλάτος των οποίων είναι 0,55 και, σε τμήμα ενός, μέγιστο 0,70 μ., σώζουν μία σειρά μονών κυρίως, μεγάλων και μεσαίων λίθων που φέρουν παρειά από επεξεργασία στην εξωτερική πλευρά. Στη βόρεια πλευρά και σύρριζα σχεδόν με τους τοίχους αποκαλύφθηκαν δύο κατασκευές από παρόμοιους λίθους με προορισμό τροφοπαρασκευαστικές διαδικασίες. Η προς τα δυτικά είναι κανονική κυκλική κατασκευή (διαμέτρου 2,20 μ.), που φέρει στο κέντρο μικρή επίπεδη πλάκα (διαστάσεων 0,30 μ. 0,20 μ.), ενώ στην προς τα ανατολικά και μετά τη διαχωριστική σειρά λίθων παρατηρούμε πεπλατυσμένους λίθους σε ημικυκλική διάταξη στη γωνία των τοίχων, ένας με χρήση τριβείου. Παρόμοια χρήση εικάζουμε και για τον ογκώδη λίθο με πεπλατυσμένη την πάνω επιφάνεια προς τη νοτιοανατολική γωνία. Στη βόρεια πλευρά είναι έντονα τα υπολείμματα καύσης, ενώ σε τρία σημεία του δαπέδου διατηρήθηκαν μικρές επιφάνειες από καθαρό πηλό. Εκτός της χειροποίητης κεραμικής περισυλλέξαμε και αρκετή τροχήλατη. Κτήριο Β Αποκαλύφθηκε στην τομή Ζ11 (τετ. XIII και XIV) και Ζ12 (τετ. I και II), μονόχωρο, επίσης, διαστάσεων 4 4,70 μ. περίπου, κατασκευασμένο από αργούς μικρού και μεσαίου μεγέθους λίθους και λάσπη (Εικ. 4). Στο μέσο περίπου της δυτικής πλευράς και σε μήκος 1,25 μ. υπάρχει κενό και πιθανότατα ήταν είσοδος. Στρώμα αποτελούμενο από μάζες πηλού εντοπίστηκε εσωτερικά και εξωτερικά του κτηρίου, προφανώς από υλικά ανωδομής, ενώ η κεραμική του χώρου είναι αδρή και στιλβωμένη. Κτήριο Γ Στις τομές Ζ9 (τετ. XIII) ΣΤ9 (XVI) αποκαλύφθηκε τοίχος (Τ14) με καμπύλη προς τα βόρεια, ως τμήμα αψιδωτού χώρου, κατασκευασμένος από μεσαίου (κυρίως) και μικρού μεγέθους αργούς λίθους, τοποθετημένους σε δύο παράλληλες σειρές, μεταξύ των οποίων εντοπίζεται γέμισμα από χώμα και μικρούς αργούς λίθους (Εικ. 5). Στο νοτιοανατολικό πέρας έχει τοποθετηθεί σχιστολιθικός μονόλιθος, διαστάσεων 1,30 0,35 0,40 μ. και πάχους μόλις 0,05 μ. Το άνοιγμα του καθαυτό τόξου στο μήκος των 2,20 μ. είναι 5,40 μ. Εσωτερικά και περίπου στο κέντρο σώζεται τμήμα δαπέδου (0,85 0,41 μ.) από στιλβωμένα όστρακα πακτωμένα στο χώμα, ενώ αρκετά παρόμοια όστρακα που βρέθηκαν κυρίως σε επαφή με την εσωτερική παρειά του τοίχου δείχνουν πιθανόν ότι το δάπεδο αυτό κάλυπτε ολόκληρη την επιφάνεια του χώρου. Από το εσωτερικό περισυλλέξαμε μεγάλη ποσότητα οστράκων από μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία, καθώς και τρία μικρά κανθαρόσχημα-κυπελλόσχημα αγγεία, ενώ εντοπίσαμε και μάζες πηλού από επάλειψη τοίχων ή ανωδομής. Κτήριο Δ Στις τομές ΣΤ9 (τετ. VIII, XII) και Ζ9 (τετ. IX) αποκαλύψαμε τμήμα μακρόστενου χώρου, διαστάσεων 2,80 6 μ., που ονομάσαμε συμβατικά κτήριο Δ (Εικ. 6). 56 ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 23, 2009

16 Εικ. 4. Τα μονόχωρα κτήρια Α και Β. Εικ. 5. Ο αψιδωτός χώρος του κτηρίου Γ. Εικ. 6. Τα κτήρια Δ και Ε. Οριοθετείται από τους τοίχους 30, 24 και 18, ο τελευταίος εφάπτεται σε μακρύ ελαφρά καμπύλο τοίχο με συνέχεια προς τα βόρεια. Δημιουργείται ελλειψοειδής χώρος, χωρίς τοίχο στα βόρεια, όπου εντοπίζεται και τμήμα ξεκομμένου βράχου. Εκατέρωθεν του τοίχου 18 περισυλλέξαμε εννέα αγγεία με ένταξη στην πρώιμη εποχή χαλκού. Από αυτά τα τέσσερα, που εντοπίστηκαν προς το βορειοδυτικό εσωτερικό ήμισυ, ήταν πιθοειδή και περιείχαν ταφές-εγχυτρισμούς (τφ 11, 12, 13, 16). Κτήριο Ε Στις τομές Ζ8 (τετ. XI, XV, XVI) και Ζ9 (τετ. IV) ανασκάφηκε ορθογώνιος επιμήκης χώρος, διαστάσεων 11,75 2,35 μ. με κατεύθυνση βορειοδυτική-νοτιοανατολική, οριζόμενος από τους τοίχους 10, 12 και 32 (Εικ. 6). Το βόρειο πέρας του τοίχου 10 δεν έχει αποκαλυφθεί και παρά την κακή διατήρηση είναι προφανής η επιμελημένη κατασκευή του ως τοίχου που όριζε με ασφάλεια χώρους κατοικιών. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΦΡΑΓΜΑ ΙΛΑΡΙΩΝΑ (ΑΛΙΑΚΜΩΝ): Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟΝ ΛΟΓΚΑ ΕΛΑΤΗΣ 57

17 Εικ. 7. Σηροί και θερμικές κατασκευές. Μεμονωμένοι τοίχοι - περίβολοι Κατά μήκος όλης της ανασκαμμένης έκτασης, ανατολικά και προς τα ριζά της πλαγιάς αποκαλύφθηκαν καμπύλος και ευθύς τοίχος που ονομάσαμε περιβόλους, λόγω του μεγάλου μήκους, καθώς και πολλοί τοίχοι οικημάτων. Τόσο τα κτήρια παραπάνω όσο και τα περισσότερα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ήταν καλυμμένα με στρώμα καταστροφής, πάχους περίπου 0,30 μ., από αργούς λίθους, μάζες πηλού και μεγάλη ποσότητα χειροποίητης κεραμικής. Τοίχος 1 (περίβολος Α) Στις τομές Ζ13 (τετ. XIII), Ζ14 (τετ. II, VI) αποκαλύφθηκε τοίχος (Τχ 1) ή «περίβολος» Α καμπύλος, μήκους 16 και πλάτους 0,40 μ., κατασκευασμένος από αργούς λίθους και αργιλόχωμα. Έξω από το νοτιοδυτικό πέρας, δηλαδή προς το εσωτερικό και σε απόσταση 2,30 μ. αποκαλύφθηκε κυκλική κατασκευή αποθηκευτικού χαρακτήρα (λάκκος-σηρός), οριοθετημένη από πέτρες. Η κεραμική είναι χειροποίητη, αδρή, χονδρή και μεσαία και εντάσσεται στην πρώιμη (πιθανότατα και προς τη μέση) εποχή χαλκού. Τοίχος 2 (περίβολος Β) Στις τομές Ζ11 (τετ. VIII, XII, XVI), Η11 (τετ. XIII), Η12 (τετ. I) αποκαλύφθηκε τοίχος (Τχ 2), πλάτους 0,80 μ., με κατεύθυνση σχεδόν βορρά-νότου, σε μήκος 15,5 μ., που ονομάσαμε μεν «περίβολο» Β, μπορούμε ωστόσο να υποθέσουμε ότι λειτουργούσε και ως ισχυρή κατασκευή προστατεύοντας τις κατοικίες από την κατολίσθηση των βράχων. Σχετικά με τους 12 τοίχους, μεμονωμένους και μη, αναφέρουμε ότι κατασκευαστικά δεν διαφέρουν από τους παραπάνω των οικημάτων και αποτελούν λίθινες κρηπίδες παρόμοιων χώρων κατοίκησης. Για τον τοίχο 8 (τομή Ζ10) μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ανήκε σε αψιδωτό οίκημα λόγω της καμπύλης στο βόρειο πέρας του προς τα ανατολικά, όπως και για τον τοίχο 22 (τομή Ζ14) που καμπυλώνει στο νότιο πέρας προς τα δυτικά, ενώ οι τοίχοι 20 και 25 (στην τομή Ζ14), συνδέονται και αποτελούν τη βορειοανατολική και νοτιοδυτική πλευρά οικήματος. Μάλιστα οι τοίχοι αυτοί βρίσκονται χαμηλότερα και παράλληλα ως προς τον τοίχο 22 και υποθέτουμε ότι ανήκουν σε πρωιμότερη φάση. Διάφοροι πεσμένοι λίθοι και σωροί λίθων στον περίγυρό τους προέρχονται από διαλυμένες κρηπίδες. Δεν λείπουν τα τμήματα διαμορφωμένων δαπέδων, οι πίθοι (πλησίον των τοίχων 11 και 23), αλλά και δύο μεγάλοι κυκλικοί λάκκοι-σηροί, ο ένας διαμέτρου 2,30 μ. στην τομή ΣΤ8, τετ. XIV και XV δυτικά του τοίχου 11 και ο δεύτερος διαμέτρου 3,60 μ. στην τομή Ζ14, τετ. V, VΙ και ΙΧ, που περιβάλλονται από λίθους εξωτερικά και φέρουν επίστρωση από πέτρες και στον πυθμένα (Εικ. 7). Ανατολικά (και σχεδόν όμορα) αποκαλύφθηκε σειρά οστράκων μεγάλων χειροποίητων αγγείων, τα οποία ήταν κάθετα τοποθετημένα στο χώμα και με κατεύθυνση από Βορρά προς Νότο. Η σειρά αυτή των οστράκων που προφανώς κάτι οριοθετεί, βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο του κοντινού πίθου 1 και είναι σύγχρονη του σηρού. Στις θερμικές κατασκευές της κοινότητας ανήκουν αρκετές εστίες, όπως στην τομή Ζ10, τετ. 1, κοντά στον τοίχο 9, σε άλλα τέσσερα σημεία στις τομές Ζ11, τετ. X 58 ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 23, 2009

18 Εικ. 8. Οικιστικά κατάλοιπα της νεολιθικής εποχής και αγγεία της ταφής 3. με τομή Ζ12, τετ. II, VI και άλλες έξι διαμορφωμένες εστίες στην τομή Ζ14, τετ. ΧΙΙΙ (Εικ. 7). Έξω από τη γωνία των τοίχων 20 και 25 (στην τομή Ζ14, τετ. XVI) αποκαλύφθηκε μικρού μεγέθους κλίβανος (1,10 1 μ.) κατασκευασμένος από πηλό, στο εσωτερικό του οποίου βρέθηκαν μάζες πηλού από τη θολωτή οροφή. Παρατηρήσαμε, τέλος, ότι τα κτήρια, πλην του Α, οι περίβολοι και διάφοροι τοίχοι έχουν την ίδια κατεύθυνση από βορειοδυτικά-νοτιοανατολικά, ίσως επειδή αποτελούν σύγχρονα κτίσματα ενός οργανωμένου συνόλου. Οικιστικά κατάλοιπα παλαιότερων φάσεων σε βαθιά στρώματα (οικήματα-κατασκευές) Μετά το βάθος των 2,50 μ. από το επιφανειακό και έως περίπου τα 5 μ. τα οικιστικά κατάλοιπα ανήκουν με βεβαιότητα σε πρωϊμότερες χρονολογικά φάσεις της νεότερης νεολιθικής εποχής. Στην τομή Ζ13, σε βάθος 359,94 (από την επιφάνεια της θάλασσας) και κάτω από βαθιά επίχωση περίπου 4,50 μ., η οποία περιείχε αλλεπάλληλες φάσεις χρήσης του χώρου (ίχνη καύσης-πηλού-κεραμική), αποκαλύφθηκαν επιφάνειες με μάζες πηλού που φέρουν αποτυπώματα κλαδιών, τμήμα δαπέδου από πατημένο ωχροκίτρινο πηλό και δύο κοίτες θεμελίωσης οικιών, χωρίς σχέση μεταξύ τους, βάθους 0,30 και πλάτους 0,60 μ. (Εικ. 8). Η μία στα βορειοδυτικά έχει κατεύθυνση ανατολική-δυτική περίπου και η δεύτερη σε μήκος 3 μ. στα νοτιοανατολικά με αντίθετη κατεύθυνση. Παράλληλα εντοπίστηκαν τρεις λάκκοι (Λ 1-3) νότια της πρώτης κοίτης και δυτικά της δεύτερης, εκ των οποίων ανασκάφηκε ο ένας. Μέσα σε δύο αγγεία (κύπελλο και ανοιχτό αγγείο) υπήρχε εγχυτρισμός. Περι- είχαν οστά δύο τουλάχιστον ενηλίκων δευτερογενούς ταφής μετά από καύση και κάποια ζωικά οστά. Γενικώς στην τομή Ζ14 έχουν εντοπιστεί οκτώ τουλάχιστον ελλειψοειδείς οικίες-χώροι, σε επάλληλες φάσεις, των οποίων η θεμελίωση είχε γίνει μέσα σε αυλάκια-κοίτες, όπου τοποθετούσαν κλαδιά και καλάμια που επιχρίονταν με πηλό και στερεώνονταν είτε με μεγάλους πασσάλους που μπήγονταν κατά μήκος είτε από μικρούς 7. Σε ορισμένες περιπτώσεις η θεμελίωση των τοίχων αυτών είχε οριοθετηθεί-ενισχυθεί από λίθους εξωτερικά των αυλακιών. Σε δύο τουλάχιστον οικήματα, εσωτερικά κι εξωτερικά των κοιτών εντοπίστηκαν και πασσαλότρυπες, ενώ επιπλέον πασσαλότρυπες εντοπίστηκαν και στο κέντρο ενός εσωτερικού χώρου σε ψηλότερο επίπεδο. Σε εσωτερικούς χώρους εντοπίσαμε κατασκευές από πηλό, δάπεδα από πατημένο πηλόχωμα με έντονα ίχνη καύσης. Η κεραμική είναι πολλή, όπως και η ποσότητα ζωικών οστών, πολλά καμένα. Ταφές - Εγχυτρισμοί Στις τομές Ζ και ΣΤ ανασκάφηκαν συνολικά 19 ταφές, οι οποίες περιείχαν τα οστά βρεφών, μικρών παιδιών και πιθανόν ενός εφήβου (τφ 8), καθώς πρόκειται για ταφές εντός του οικισμού, εκτός από την τφ 3, η οποία περιείχε τα οστά δύο τουλάχιστον ενήλικων ατόμων. Από τις ταφές αυτές οι 11 είναι εγχυτρισμοί εντός των προϊστορικών καταλοίπων, καθώς και η τφ 1, στην 7. Για τον τρόπο αυτό της θεμελίωσης πρβλ. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΕΜΘ 19, 2005, 527 κ.ε., τα οικήματα της θέσης Φυλλοτσαΐρι Μαυροπηγής με ένταξη στην αρχαιότερη νεολιθική. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΦΡΑΓΜΑ ΙΛΑΡΙΩΝΑ (ΑΛΙΑΚΜΩΝ): Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟΝ ΛΟΓΚΑ ΕΛΑΤΗΣ 59

19 Εικ. 9. Ταφές - εγχυτρισμοί στον χώρο του οικισμού. οποία ο νεκρός είχε τοποθετηθεί σε έντονα συνεσταλμένη στάση με την κεφαλή στραμμένη προς Βορρά. Οι υπόλοιπες, λακκοειδείς και μία κεραμοσκεπής είναι ακτέριστες ύστερων χρόνων (Εικ. 9). Οι 11 ταφές σε πιθοειδή αγγεία ήταν με εξαίρεση δύο (τφ 11 και 14) αδιατάρακτες. Χωρίς συνοδευτικά αγγεία ή άλλα κτερίσματα, μόνο το άτομο της τφ 5 έφερε δύο όστρεα με οπή ως χάντρες περιδεραίου και ένα χωρίς οπή. Εκτός από την τφ 3 που αναφέραμε πιο πάνω (τομή Ζ13, τετ. Ι) με οστά ενηλίκων σε δευτερογενή ταφή μετά από καύση, όλοι οι υπόλοιποι εγχυτρισμοί περιείχαν βρέφη σε μεγάλα πιθοειδή αγγεία, πλην της τφ 17 που έγινε σε μικρότερο αγγείο. Στον εγχυτρισμό της ταφής 3, που αποκαλύφθηκε στο αδιατάρακτο στρώμα της νεότερης νεολιθικής, διαπιστώσαμε ότι χρησιμοποιήθηκε μία ευρύστομη φιάλη, ένα μόνωτο φιαλόσχημο αγγείο και όστρακα ενός τρίτου αγγείου (Εικ. 8). Στη στιλβωμένη επιφάνεια της φιάλης διακρίνεται γραπτή διακόσμηση ομόκεντρων κύκλων από φαρδιές καστανόμαυρες ταινίες. Το μόνωτο φιαλόσχημο αγγείο έχει γωνιώδες σώμα και στη στιλβωμένη επιφάνεια, εσωτερικά και εξωτερικά, η διακόσμηση είναι καστανόμαυρη και καστανοκόκκινη, ενώ στη βάση διακρίνονται επίσης καμπύλες ταινίες-κύκλοι, διακόσμηση που οδηγεί στην πρώιμη νεότερη νεολιθική εποχή. Κεραμική - κινητά ευρήματα Περισυλλέχτηκε το σύνολο της κεραμικής όλων των στρωμάτων από τον ανασκαμμένο χώρο, ακόμη και αυτή του διαταραγμένου επιφανειακού (Εικ. 10). Ένας μεγάλος, επίσης, αριθμός κινητών ευρημάτων περισυλ- λέχτηκε στη διάρκεια της έρευνας, τα οποία δεν έχουν συντηρηθεί, πολλά δεν έχουν καν ανοιχτεί-καθαριστεί επαρκώς, όπως π.χ. είναι τα αγγεία σε νάρθηκες και γάζες, και συνεπώς καθίσταται δύσκολη η αναφορά μας σε αυτά με βεβαιότητα. Ο κατάλογος των προϊστορικών χρόνων περιλαμβάνει 78 πήλινα αγγεία (εμπεριέχονται και τα αγγεία των εγχυτρισμών), από τα οποία τα 13 είναι πιθοειδή-αποθηκευτικά, τα 6 είναι χυτροειδή και άλλα 6 μικρογραφικά, τα 12 είναι κλειστά φιαλόσχημα και τα 9 ανοιχτά, τα 22 είναι κύαθοι-κύπελλα με μία λαβή, από ένα δείγμα αντιπροσωπεύονται το σχήμα του σκύφου, του κανθάρου, του κυάθου και της πρόχου, ενώ για 6 αγγεία το σχήμα θα φανεί αφού συντηρηθούν. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός της περισυλλογής οστράκων της κατηγορίας της μακεδονικής-δωρικής κεραμικής με αμαυρόχρωμη διακόσμηση της ύστερης εποχής χαλκού, που δεν είχαμε εντοπίσει τα προηγούμενα χρόνια στον χώρο αυτό Βλ. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Βόιον-Νότια Ορεστίς, Αρχαιολογική Έρευνα και Ιστορική Τοπογραφία (1999) , η ίδια, Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού Κόσμου, Βʹ Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, Λαμία 1999 (2003) με την υπόλοιπη βιβλιογραφία στις αναφερόμενες εκεί 55 και 43 θέσεις (Δυτικής Μακεδονίας και Νομού Κοζάνης αντίστοιχα) προσθέτουμε άλλες 4 θέσεις στον νομό Γρεβενών και άλλες 3 στον νομό Κοζάνης, βλ. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΕΜΘ 20, 2006, 866, 868, 880 (θέσεις Κρυπήγαδου Αλιάκμονα και Γέφυρα Παναγιάς), η ίδια, ΑΔ 59, 2004, Βʹ2 Χρον., (θέσεις Βογγόπετρα Τρανοβάλτου και Ισιωμάτων Μηλιάς). Με τον εντοπισμό τέτοιας κεραμικής στον Λογκά Ελάτης συνολικά οι θέσεις ανέρχονται σε 47 στον νομό Κοζάνης. Για την αύξηση των θέσεων από την πρόσφατη έρευνα, βλ. Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, «Αιανή : η νεότερη έρευνα στη βασιλική νεκρόπολη», στον παρόντα τόμο, σημ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 23, 2009

20 Εικ. 10. Κεραμική και αγγεία νεολιθικής και πρώϊμης εποχής χαλκού. Εικ. 11. Πήλινα ειδώλια. Ο κατάλογος των μικροευρημάτων περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό αντικειμένων που κατανέμονται σε πολλά είδη. Τα 24 πήλινα ειδώλια αποτελούν ένα σπουδαίο σύνολο και από αυτά τα 8 είναι ανθρωπόμορφα, τα 14 ζωόμορφα, ένα αγκυρόσχημο και ένα αδιάγνωστο 9 (Εικ. 11). Στα λίθινα εργαλεία περιλαμβάνονται 218 τριπτά (μαζί με ακέραια και θραύσματα), 115 πελεκητά από πυριτόλιθο (περιλαμβάνονται φολίδες και απολεπίσματα) και 5 από οψιανό, υλικό σπάνιο στην περιοχή μας (Εικ. 12). Η υφαντική δραστηριότητα δηλώνεται από τα υφαντικά βάρη, δηλαδή τις αγνύθες αλλά και τα 117 αποστρογγυλεμένα όστρακα με οπή, τα 23 σφονδύλια και τα 8 πηνία, καθώς και τις 5 οστέινες βελόνες, και ο καλλωπισμός από τις 4 οστέινες χάντρες, 4 περόνες και πολλά όστρεα με οπή, 4 λίθινα περίαπτα (απλές πέτρες με οπή). Τα 9 οστέινα εργαλεία είναι κυρίως οπείς (Εικ. 12). Δοκιμαστικές τομές Στην προσπάθειά μας να οριοθετήσουμε τα οικιστικά κατάλοιπα όλης της λεκάνης στη θέση Λογκάς Ελάτης (μπροστά και στην απελπισία για το πότε και με ποια κόστη θα μπορούσε να ολοκληρωθεί τόση έρευνα) διενεργήσαμε κατά τους μήνες Οκτώβριο και Νοέμβριο με μηχάνημα και στη συνέχεια με συνεργεία ερευνητικές τομές σ όλη σχεδόν την έκταση των 500 περίπου στρεμμάτων, μετά από λεπτομερή τοπογράφηση του χώρου. Ανοίχθηκαν περί τις 800 δοκιμαστικές τομές, μήκους 3-4 μ. περίπου και πλάτους 0,80-2,20 μ., με βάθος που 9. Για τα αγκυρόσμημα ειδώλια της μέσης και ύστερης εποχής χαλκού που εντοπίσαμε και σε άλλες θέσεις τα τελευταία χρόνια βλ. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΕΜΘ 21, 2007, 35 σημ. 27, τυπώνεται και της ίδιας και Χ. Λόκανα, «Η ανασκαφή στη θέση Κρυοπήγαδο Αλιάκμονα Βοΐου», στον παρόντα τόμο, σημ. 13. Εικ. 12. Λίθινα, οστέινα εργαλεία και πήλινα σφονδύλια. ποικίλει από 0,30-2,50 μ. Η διαπίστωση ότι οι αρχαιότητες, που καλύπτουν και εποχές που συναντήσαμε και στα πρανή, εκτείνονται σε 455 στρέμματα αποτέλεσε σοκ και για μας, διότι παρά την εμπειρία και τις γνώσεις μας δεν είχαμε εκτιμήσει όσο θα πρεπε αφενός τις γεωλογικές ιδιαιτερότητες της περιοχής δίπλα στο ποτάμι και αφετέρου το γεγονός ότι ο χώρος που ήταν ιδανικός για να προσελκύει το ενδιαφέρον των ανθρώπων για μόνιμη εγκατάσταση ήταν περιζήτητος για τη διαβίωσή τους διαχρονικά και δεν θα τον εγκατέλειπαν εύκολα. Πιο συγκεκριμένα διαπιστώσαμε ότι και στους αγρούς δίπλα στο ποτάμι, όπου δεν υπήρχαν επιφανειακές ενδείξεις και το χώμα ήταν λίγο, τις αρχαιότητες κάλυπτε ένα παχύ στρώμα λάσπης με πολλή άμμο, της «λούνης» κατά τη ντοπιολαλιά. Στις περισσότερες δοκιμαστικές τομές εντοπίστηκε κεραμική ως ένδειξη χρήσης του χώρου, ενώ στις 60 εντοπίστηκαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και κατασκευές, ταφές και ταφικοί περίβολοι. Σε ορισμένες ανασκάψαμε και με συνεργεία ώστε να έχουμε σαφέστερη εικόνα. Έτσι στην τομή 10 εντοπίστηκε ορθογώνιας κάτοψης χώρος που οριοθετείται περιμετρικά από σειρά μεγάλων λίθων, διαστάσεων 4,20 2,50 μ. (Εικ. 13). Στην τομή 11 ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΦΡΑΓΜΑ ΙΛΑΡΙΩΝΑ (ΑΛΙΑΚΜΩΝ): Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟΝ ΛΟΓΚΑ ΕΛΑΤΗΣ 61