Τρόποι αντιμετώπισης του άγχους και ψυχολογική κατάρρευση σε αθλητές της αντισφαίρισης

Transcript

1 ΑΘΛΗΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ, 19, Ε.Α.Ψ. Τρόποι αντιμετώπισης του άγχους και ψυχολογική κατάρρευση σε αθλητές της αντισφαίρισης Μαρία Παυλίδου και Γεώργιος Δογάνης Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Περίληψη Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να εξετάσει τη σχέση μεταξύ των τρόπων αντιμετώπισης του άγχους και της ψυχολογικής κατάρρευσης πριν και μετά την ολοκλήρωση ενός ψυχολογικού προγράμματος. Το δείγμα της μελέτης αποτέλεσαν 23 αθλητές της αντισφαίρισης από την ομάδα του Ηρακλείου (πειραματική ομάδα) και 27 αθλητές από την ομάδα της Καλαμαριάς (ομάδα ελέγχου), ηλικίας χρονών. Οι αθλητές και των δύο ομάδων, πειραματικής και ομάδας ελέγχου, εκτέλεσαν μία άσκηση υπό πίεση και συμπλήρωσαν τα ερωτηματολόγια Αντιμετώπισης-Αποφυγής Αγώνα (Χατζηγεωργιάδης & Χρόνη, 2004) και Αγωνιστικής Κατάστασης (Κάκκος & Ζέρβας, 1996). Κατόπιν, η πειραματική ομάδα ακολούθησε ένα ψυχολογικό πρόγραμμα 9 εβδομάδων. Η ίδια διαδικασία επαναλήφθηκε μετά το τέλος της παρέμβασης και για τις δύο ομάδες. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η πειραματική ομάδα παρουσίασε αύξηση της απόδοσής της κατά τη δεύτερη μέτρηση. Η χρήση του τρόπου προσέγγισης σχετιζόταν με μειώσεις στην απόδοση και με αυξήσεις στο σωματικό άγχος. Τέλος, δε βρέθηκε σχέση μεταξύ της χρήσης των τρόπων αντιμετώπισης του άγχους και της ομάδας, της ηλικίας και του φύλου. Λέξεις κλειδιά: τρόποι αντιμετώπισης άγχους, ψυχολογική κατάρρευση, αντισφαίριση Abstract The purpose of the present study was to examine the relationship between coping skills and choking before and after psychological training. The sample of the study consisted οf 23 tennis players from tennis team of Hraklion (experimental group) and 27 athletes from tennis team of Kalamaria (control group). All athletes were years old. The athletes from both teams -experimental and controlexecuted a drill under pressure and completed the Coping Skills Inventory (Hatzigeorgiadis & Chroni, 2004) and the CSAI-2 (Kakkos & Zervas, 1996). Then, the experimental group followed a 9-week psychological program. The same procedure was repeated after the completion of the intervention for both teams. The results showed that there was an increase in the experimental group s performance during the second measurement. The use of approach coping skills was related with performance reductions and increases in somatic anxiety. Finally, there wasn t any significant correlation between the team, age and sex. Key words: coping skills, choking, tennis Διεύθυνση επικοινωνίας: Μαρία Παυλίδου, Ν. Δούκα 8, Κ. Τούμπα

2 Μ. ΠΑΥΛΙΔΟΥ & Γ. ΔΟΓΑΝΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ψυχολογική κατάρρευση (choking) έχει χαρακτηριστεί από πολλούς αθλητές, όπως ο Greg Norman και η Jana Novotna, ως μια από τις πιο επώδυνες εμπειρίες της αθλητικής καριέρας τους. Οι συγκεκριμένοι αθλητές είχαν χαρακτηριστεί από τον τύπο ως επιρρεπείς στην ψυχολογική κατάρρευση (chokers) γιατί παρουσίασαν δραματική πτώση στην απόδοσή τους, τη στιγμή που όλα έδειχναν ότι θα κέρδιζαν ένα σημαντικό τουρνουά, ενώ το τελικό αποτέλεσμα ήταν να ηττηθούν. Ο μεγαλύτερος αριθμός των αθλητών -επαγγελματιών και μηέχει αντιμετωπίσει την ψυχολογική κατάρρευση κάποια στιγμή στην καριέρα του (Landers, 1994). Αρκετοί είναι οι ερευνητές οι οποίοι έχουν προτείνει ορισμούς για την ψυχολογική κατάρρευση, αλλά παρόλα αυτά όλοι έχουν περιορισμούς (Anshel, 1997 Baumeister, 1984 Daniel, 1981 Lewis & Linder, 1997 Mesagno, 2006 Nideffer, 1992 Wang, 2002). Ένας από τους πιο αποδεκτούς ορισμούς είναι ότι ως ψυχολογική κατάρρευση νοείται «η μείωση της απόδοσης, εξαιτίας της αυξημένης πίεσης, η οποία προέρχεται από ένα συνδυασμό παραγόντων οι οποίοι αυξάνουν τη σημασία της επιτυχίας» (Baumeister, 1984, σελ. 610). Ο Wang (2002) όρισε την ψυχολογική κατάρρευση ως «τη μείωση της απόδοσης σε αυτοματοποιημένες δραστηριότητες εξαιτίας της αυξημένης πίεσης» (σελ. 141). Η διαφορά αυτού του ορισμού από αυτόν του Baumeister (1984) είναι ότι αναφέρεται σε αυτοματοποιημένες δραστηριότητες και δε θεωρεί ότι η ψυχολογική κατάρρευση μπορεί να συμβεί και σε άτομα που βρίσκονται στα αρχικά στάδια εκμάθησης μιας δραστηριότητας. Από την άλλη, ο Hall (2004) προσπάθησε να συνδυάσει όλους τους ορισμούς και να καταλήξει σε έναν που θα περιλάμβανε όλα τα στοιχεία που εξηγούν το φαινόμενο. Ο ορισμός που κατέληξε είναι ότι «η ψυχολογική κατάρρευση είναι η αύξηση του άγχους και της διέγερσης εξαιτίας της πίεσης που ασκείται στον αθλητή και τον οδηγεί σε μείωση της απόδοσης σε καλά μαθημένες δραστηριότητες» (σελ. 30). Τέλος, ο Mesagno (2006), χρησιμοποιώντας τους ορισμούς των Hall (2004) και Wang (2002), όρισε την ψυχολογική κατάρρευση «ως τη μείωση της απόδοσης σε καλά μαθημένες δραστηριότητες ως αποτέλεσμα των αυξημένων επιπέδων άγχους και πίεσης» (σελ. 9). Ο συγκεκριμένος ορισμός περιλαμβάνει όλες τις παραμέτρους των προηγούμενων ορισμών (πίεση, αύξηση άγχους, μείωση απόδοσης, αυτοματοποιημένες κινήσεις) και αξιολογείται ως πιο ολοκληρωμένος. Παρόλο που υπάρχουν έρευνες που μελετούν τις αιτίες που ωθούν έναν αθλητή στην ψυχολογική κατάρρευση υπάρχει ένα κενό στην έρευνα αναφορικά με το πώς επηρεάζεται η ψυχολογική κατάρρευση από τους τρόπους αντιμετώπισης του άγχους. Οι Tanner και Sands (1997) εξέτασαν την επιρρέπεια στην ψυχολογική κατάρρευση, σε 101 αθλητές της αντισφαίρισης και βρήκαν ότι η κυριότερη αιτία που προκαλεί το φαινόμενο ήταν η αδυναμία τους να αντιμετωπίσουν το άγχος. Με τον όρο αντιμετώπιση του άγχους ορίζεται «η προσπάθεια που καταβάλει ο αθλητής προκειμένου να μειώσει τα επίπεδα άγχους και να περιορίσει όλα τα μη ευχάριστα συναισθήματα που προκαλεί αυτό, όπως η αυξημένη καρδιακή συχνότητα, η εφίδρωση και οι αρνητικές σκέψεις» (Stone & Neale, 1984, σελ. 893). Σύμφωνα με τους Endler και Parker (1990), ως αντιμετώπιση του άγχους νοείται «η αντίδραση του ατόμου σε περιβαλλοντολογικές και ψυχολογικές απαιτήσεις ειδικά σε καταστάσεις που προάγουν άγχος και πιέσεις» (σελ. 845). Η ψυχολογική κατάρρευση είναι συνήθως αποτέλεσμα λανθασμένης επιλογής του τρόπου αντιμετώπισης του άγχους (Mesagno, 2006). Η Folkman (1984, 1988, 1992) υποστηρίζει ότι οι κύριοι τρόποι αντιμετώπισης του άγχους είναι η προσέγγιση και η αποφυγή. Όταν ο αθλητής προσπαθεί να καταλάβει την προέλευση της πίεσης, χρησιμοποιεί τον τρόπο προσέγγισης, ενώ όταν δεν προσπαθεί να λύσει το πρόβλημα που παρουσιάζεται, τότε χρησιμοποιεί τον τρόπο της αποφυγής (Anshel, 1996). Παρόλο που οι Carver, Scheier και Weintraub (1989) ισχυρίζονται ότι ο τρόπος αποφυγής είναι πιο αποτελεσματικός από τον τρόπο προσέγγισης, άλλοι ερευνητές θεωρούν 4

3 ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΆΓΧΟΥΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει όταν οι τρόποι αντιμετώπισης εξετάζονται σε αγωνιστικό και όχι σε περιβάλλον προπόνησης (Kim & Duda, 2001 Pensgaard & Duda, 2002). Επίσης, αρκετοί ερευνητές (Miller, 1990 Mullen & Suls, 1982 Roth & Cohen, 1986) υποστηρίζουν ότι ο τρόπος αποφυγής μειώνει το άγχος, σε καταστάσεις που είναι δύσκολο να ελεγχθούν, σε σχέση με τον τρόπο προσέγγισης. Από την άλλη, ο τρόπος αντιμετώπισης που θα επιλέξει ο αθλητής εξαρτάται από την προσωπικότητα και τα επίπεδα αυτοπεποίθησής του (Folkman, 1992). Έτσι, οι αθλητές που επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν τον τρόπο προσέγγισης είναι συνήθως άτομα με υψηλή αυτοπεποίθηση, σε σύγκριση με αυτούς που επιλέγουν τον τρόπο αποφυγής (Folkman, 1988). Οι αθλητές που χρησιμοποιούν την προσέγγιση προσπαθούν να επιλύσουν και να ξεπεράσουν τα προβλήματα απόδοσης που παρουσιάζονται, ενώ αυτοί που επιλέγουν την αποφυγή απλά αγνοούν το πρόβλημα προκειμένου να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις του αγώνα (Folkman, 1988). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ευρήματα των Grove και Heard (1977) που, ενώ υποστηρίζουν ότι τα άτομα με αυξημένη αυτοπεποίθηση χρησιμοποιούν την προσέγγιση ως τρόπο αντιμετώπισης του άγχους και παρουσιάζουν αύξηση στην απόδοση τους, υπάρχει περίπτωση η χρήση αυτού του τρόπου να μην έχει πάντα θετικά αποτελέσματα. Παρόλα αυτά, οι αθλητές με αυξημένη αυτοπεποίθηση έχουν την τάση να παρακινούνται, ανεξάρτητα από τα επίπεδα άγχους και να αποδίδουν αποτελεσματικά (Jones, 1995). Σε σχετική έρευνα οι Wang, Marchant, Morris και Gibbs (2004) ζήτησαν από 66 μπασκετμπολίστες να συμπληρώσουν το Ερωτηματολόγιο Τρόπων Αντιμετώπισης Άγχους (Coping Style Inventory for Athletes Anshel & Kaissidis, 1997), πριν τη συμμετοχή τους σε ένα τεστ ελεύθερων βολών. Οι συμμετέχοντες εκτέλεσαν ελεύθερες βολές πρώτα χωρίς πίεση και κατόπιν υπό πίεση. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι αθλητές, που χρησιμοποίησαν κυρίως τον τρόπο προσέγγισης απέδωσαν χειρότερα στην εκτέλεση των βολών υπό πίεση από αυτούς που χρησιμοποίησαν τον τρόπο αποφυγής. Οι ερευνητές συμπέραναν ότι η χρήση του τρόπου προσέγγισης αποτελεί παράγοντα που συνδέεται άμεσα με την ψυχολογική κατάρρευση. Συμπερασματικά, από τους δύο τρόπους αντιμετώπισης του άγχους, την προσέγγιση και την αποφυγή, αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η προσέγγιση είναι πιο αποτελεσματική σε σχέση με την αποφυγή (Folkman, 1984 Folkman, Schaefer, & Lazarus, 1979 Lazarus & Folkman, 1984 Crocker & Graham, 1995). Από την άλλη, δεν είναι λίγοι οι ερευνητές που θεωρούν ότι η επιλογή του τρόπου αντιμετώπισης του άγχους εξαρτάται από αρκετούς παράγοντες, όπως η αυτοπεποίθηση, η αντίληψη του άγχους και οι προηγούμενες εμπειρίες (Bouffard & Crocker, 1992 Gould, Finch, & Jackson, 1993 Lazarus & Folkman, 1987 Folkman, 1992). Σκοπός της μελέτης αυτής είναι αφενός να εξετάσουμε τη σχέση μεταξύ των τρόπων αντιμετώπισης του άγχους και της ψυχολογικής κατάρρευσης σε αθλητές και αθλήτριες της αντισφαίρισης και την επίδραση ενός ολοκληρωμένου ψυχολογικού προγράμματος σε αυτούς και αφετέρου να διαπιστώσουμε τις διαφορές που υπάρχουν ως προς την ηλικία και το φύλο. Πιο συγκεκριμένα οι υποθέσεις της παρούσας έρευνας είναι: α) η πειραματική ομάδα θα παρουσιάσει αύξηση στην απόδοση της μετά το τέλος της παρέμβασης σε σχέση με την ομάδα ελέγχου, β) τα άτομα που χρησιμοποιούν την προσέγγιση ως τρόπο αντιμετώπισης του άγχους θα παρουσιάσουν αυξημένα επίπεδα γνωστικού και σωματικού άγχους και θα είναι πιο επιρρεπή στην ψυχολογική κατάρρευση (όπως αυτή εκφράζεται με μειώσεις στην απόδοση) σε σχέση με τα άτομα που χρησιμοποιούν την αποφυγή, γ) η πειραματική ομάδα θα παρουσιάσει αύξηση της χρήσης του τρόπου αντιμετώπισης της προσέγγισης σε σχέση με την ομάδα ελέγχου, δ) θα υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στη χρήση των τρόπων αντιμετώπισης του άγχους σε σχέση με τις ομάδες (πειραματική-ελέγχου) και την ηλικία καθώς και σε σχέση με το φύλο και την ομάδα. 5

4 Μ. ΠΑΥΛΙΔΟΥ & Γ. ΔΟΓΑΝΗΣ Για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας ως ψυχολογική κατάρρευση νοείται η μείωση της απόδοσης σε καλά μαθημένες δραστηριότητες ως αποτέλεσμα των αυξημένων επιπέδων άγχους και πίεσης (Mesagno, 2006). Συμμετέχοντες ΜΕΘΟΔΟΣ Στην έρευνα έλαβαν μέρος αθλητές και αθλήτριες της αντισφαίρισης από τον όμιλο αντισφαίρισης Ηρακλείου (πειραματική ομάδα) (n= 23) καθώς και από τους ομίλους Θεσσαλονίκης και Καλαμαριάς (ομάδα ελέγχου) (n=27), ηλικίας χρονών (Μ = 13.8, SD = 1.64 ). Το επίπεδο των αθλητών κρίθηκε από την ερευνήτρια ως υψηλό καθώς όλοι οι αθλητές έκαναν πρωταθλητισμό και έπαιρναν μέρος σε πανελλήνια πρωταθλήματα και προπονούταν καθημερινά. Δραστηριότητα Οι αθλητές και των δύο ομάδων, πειραματικής και ελέγχου, εξετάστηκαν σε μία πολύπλοκη άσκηση η οποία ήταν προσομοίωση ενός κρίσιμου πόντου κατά τη διάρκεια ενός αγώνα. Επιλέχθηκε ένα συνδυασμός χτυπημάτων και στόχων με σκοπό να εξεταστούν οι αθλητές σε όλα τα χτυπήματα. Η άσκηση ήταν η ακόλουθη: ο αθλητής χτυπούσε ένα forehand διαγώνια, ένα forehand μέσα-έξω διαγώνια, ένα forehand ευθεία, ένα backhand διαγώνια, ένα approach forehand ευθεία, δύο volley διαγώνια (forehand-backhand εναλλάξ) και ένα smash. Όργανα μέτρησης Για να αξιολογήσουμε τη χρήση των τρόπων αντιμετώπισης του άγχους χορηγήσαμε στους αθλητές το Ερωτηματολόγιο Αντιμετώπιση Προσέγγισης και Αποφυγής σε Αγώνα (Χατζηγεωργιάδης & Χρόνη, 2004). Πιο συγκεκριμένα, το ερωτηματολόγιο αντιμετώπιση προσέγγισης και αποφυγής σε αγώνα (Χατζηγεωργιάδης & Χρόνη, 2004) αξιολογεί στρατηγικές αντιμετώπισης αντίξοων καταστάσεων που υιοθετούν οι αθλητές, κατά την διάρκεια της αγωνιστικής εκτέλεσης. Το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει συνολικά 24 ερωτήσεις που αξιολογούν 6 στρατηγικές αντιμετώπισης, 3 στρατηγικές προσέγγισης (αύξηση προσπάθειας, σχεδιασμός και αυτοδιάλογος) και 3 στρατηγικές αποφυγής (γνωστική εγκατάλειψη, συμπεριφορική εγκατάλειψη και άρνηση). Οι απαντήσεις δίνονται σε μία πενταβάθμια κλίμακα τύπου Likert από 1 (καθόλου) έως 5 (πάρα πολύ). Η εσωτερική συνέπεια του ερωτηματολογίου εκτιμούμενη με το δείκτη Cronbach α κυμαίνεται από.82 έως.89 για την αύξηση προσπάθειας, από.74 έως.90 για τον σχεδιασμό, από.79 έως.92 για τον αυτοδιάλογο, από.77 έως.87 για την γνωστική εγκατάλειψη, από.63 έως.79 για τη συμπεριφορική εγκατάλειψη και από.64 έως.72 για την άρνηση. Προκειμένου να προσδιορίσουμε το επίπεδο του άγχους, οι αθλητές συμπλήρωσαν το Ερωτηματολόγιο Αγωνιστικής Κατάστασης (Κάκκος & Ζέρβας, 1996) που αποτελείται από 15 ερωτήσεις, 5 ανά παράγοντα, οι οποίες εξετάζουν το γνωστικό άγχος κατάστασης (π.χ. «Ανησυχώ μήπως η απόδοσή μου είναι χαμηλή»), το σωματικό άγχος (π.χ. «Αισθάνομαι ένταση στο σώμα μου») και την αυτοπεποίθηση κατάστασης (π.χ. «Είμαι σίγουρος για τον εαυτό μου»). Οι απαντήσεις δίνονται με μια 4βάθμια κλίμακα τύπου Likert από 1 (καθόλου) έως το 4 (πάρα πολύ). Υπάρχει μια επιπλέον κλίμακα τύπου Likert, η οποία εξετάζει την κατεύθυνση του γνωστικού και σωματικού άγχους κατάστασης και της αυτοπεποίθησης και αξιολογείται από -3 (παρεμποδίζει πολύ την απόδοσή μου) έως +3 (διευκολύνει πολύ την απόδοσή μου). Η εσωτερική συνέπεια της κλίμακας έντασης εκτιμούμενη με το δείκτη Cronbach α κυμαίνεται από.81 έως.86 για το γνωστικό άγχος,.78 έως.85 για το σωματικό άγχος και.88 έως.91 για την αυτοπεποίθηση. Για την κλίμακα κατεύθυνσης η εσωτερική 6

5 ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΆΓΧΟΥΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ συνέπεια εκτιμούμενη με το δείκτη Cronbach α κυμαίνεται από.78 έως.82 για το γνωστικό άγχος, από.83 έως.84 για το σωματικό άγχος και από.86 έως.89 για την αυτοπεποίθηση. Διαδικασία Αρχικά, η ερευνήτρια συνάντησε τους αθλητές και των δύο ομάδων και τους δόθηκαν προς συμπλήρωση το έντυπο αποδοχής συμμετοχής στην έρευνα, το ερωτηματολόγιο δημογραφικών στοιχείων και το Ερωτηματολόγιο Αντιμετώπιση Προσέγγισης και Αποφυγής σε Αγώνα (Χατζηγεωργιάδης & Χρόνη, 2004) και κατόπιν τους δόθηκε η ημερομηνία και η ώρα που θα επέστρεφαν τα ερωτηματολόγια και θα συναντιόταν με την ερευνήτρια και τους προπονητές στα γήπεδα. Την ημέρα της πρώτης μέτρησης όλοι οι αθλητές (πειραματική και ελέγχου) επέστρεψαν τα ερωτηματολόγια, κατόπιν τους δόθηκαν εξηγήσεις για την άσκηση που θα εκτελούσαν και τους ζητήθηκε να συμπληρώσουν το Ερωτηματολόγιο Αγωνιστικής Κατάστασης (Κάκκος & Ζέρβας, 1996). Μετά το τέλος της διαδικασίας η πειραματική ομάδα έλαβε ένα ολοκληρωμένο ψυχολογικό πρόγραμμα 9 εβδομάδων ενώ η ομάδα ελέγχου ενημερώθηκε για την ημερομηνία επανεξέτασης. Με την ολοκλήρωση του προγράμματος οι δύο ομάδες ξανασυναντήθηκαν και επαναλήφθηκε η ίδια διαδικασία. Ψυχολογικό πρόγραμμα Το πρόγραμμα της ψυχολογικής προπόνησης είχε ως στόχο τη διδασκαλία των τρόπων αντιμετώπισης του άγχους, την καταγραφή στόχων, καθώς και την εκμάθηση τεχνικών συγκέντρωσης και χαλάρωσης. Οι προπονήσεις των αθλητών γινόταν σε καθημερινή βάση, εκτός Κυριακής και είχαν διάρκεια μιάμισης ώρας ή δύο ωρών, ανάλογα με την ημέρα. Αν δηλαδή είχαν και γυμναστική την ίδια ημέρα προπονούταν στο γήπεδο, παίζοντας τένις, μιάμιση ώρα. Το πρόγραμμα τους ήταν χωρισμένο σε τρεις ομάδες των τριών εβδομάδων η κάθε μία. Οι αθλητές κατέγραφαν τους στόχους τους ανά τρεις εβδομάδες, αξιολογούσαν την κάθε προπόνηση και κατέγραφαν την αξιολόγησή τους σε συγκεκριμένο έγγραφο. Παράλληλα, τους δόθηκε ένα cd που περιλάμβανε τεχνικές χαλάρωσης και νοερή απεικόνιση το οποίο άκουγαν πριν από κάθε προπόνηση. Οι τεχνικές χαλάρωσης και η νοερή απεικόνιση διαφοροποιούνταν ανάλογα με την εβδομάδα του προγράμματος και κάθε φορά που άκουγαν οι αθλητές το cd κατέγραφαν την ημερομηνία και την ώρα που το άκουσαν (Θεοδωράκης, προσωπική επικοινωνία Θεοδωράκης, Γούδας, & Παπαϊωάννου, 2002). Η ομάδα ελέγχου συνέχισε την καθημερινή προπόνηση χωρίς καμία παρέμβαση. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Για να αξιολογηθεί η υπόθεση ότι η πειραματική ομάδα θα παρουσιάσει αύξηση στην απόδοση της μετά το τέλος της παρέμβασης σε σχέση με την ομάδα ελέγχου χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση t-test για ανεξάρτητα δείγματα. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ της πειραματικής ομάδας και της ομάδας ελέγχου [t(48)=6.227, p<.05], αφού ελέγχθηκε και ικανοποιήθηκε η προϋπόθεση των ίσων διακυμάνσεων με το τεστ του Levene. Συμπεραίνεται λοιπόν ότι η παρέμβαση οδήγησε σε αυξημένα επίπεδα απόδοσης και επομένως μείωση της ψυχολογικής κατάρρευσης (Σχήμα 1). 7

6 Μ. ΠΑΥΛΙΔΟΥ & Γ. ΔΟΓΑΝΗΣ 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0-0,5-1 3,435-0,63 Πειραματική ομάδα Ο μάδα ελέγχου Σχήμα 1. Διαφορές μεταξύ πειραματικής ομάδας και ομάδας ελέγχου στην απόδοση μετά την παρέμβαση. Αναφορικά με τους τρόπους αντιμετώπισης και το άγχος χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση πολλαπλής παλινδρόμησης με τους τρόπους αντιμετώπισης του άγχους (προσέγγισηαποφυγή) να αποτελούν τις ανεξάρτητες μεταβλητές και τις διαφορετικές μορφές του άγχους (σωματικό-γνωστικό, ένταση και κατεύθυνση) τις εξαρτημένες. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι υπήρχαν στατιστικά σημαντικές προβλέψεις μόνο για την κατεύθυνση του γνωστικού και σωματικού άγχους. Συγκεκριμένα, ο γραμμικός συνδυασμός των δύο προσεγγίσεων (προσέγγιση-αποφυγή) προέβλεπε την κατεύθυνση του γνωστικού άγχους κατά 18.6% [F (2, 47) = 5.377, p =.008]. Όπως φαίνεται και οι δύο μεταβλητές ήταν θετικοί προβλεπτικοί παράγοντες (R 2 προσέγγιση = 10.1%, R 2 αποφυγή = 13.3%) με την αποφυγή να προβλέπει πιο συστηματικά το γνωστικό άγχος (Σχήμα 2). Σχήμα 2. Πρόβλεψη της κατεύθυνσης του γνωστικού άγχους από τον τρόπο προσέγγισης. Σχετικά με το σωματικό άγχος, είχαμε επίσης σημαντικές προβλέψεις με το γραμμικό συνδυασμό των τρόπων προσέγγισης να προβλέπει το 16,60% της διακύμανσης του 8

7 ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΆΓΧΟΥΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ σωματικού άγχους [F (2, 47) = 4.665, p =.014]. Η προσέγγιση προβλέπει 7.6% της διακύμανσης της κατεύθυνσης του σωματικού άγχους ενώ η αποφυγή το 13.1%. Το πρώτο μέγεθος (7.6%) δεν ξεπέρασε τα επίπεδα στατιστικής σημαντικότητας (p =.053), αν και οριακά, ενώ το δεύτερο (13.1%) μπορούμε να πούμε ότι δεν οφειλόταν σε τυχαίους παράγοντες (p =.01). Δηλαδή, όσο μεγάλωναν οι τιμές στην προσέγγιση τόσο μεγάλωναν και οι τιμές του άγχους (Σχήμα 3). Σχήμα 3. Πρόβλεψη της κατεύθυνσης του σωματικού άγχους από τον τρόπο προσέγγισης. Για την απάντηση του ερωτήματος αν τα άτομα που χρησιμοποιούν την προσέγγιση ως τρόπο αντιμετώπισης του άγχους θα είναι πιο επιρρεπή στην ψυχολογική κατάρρευση (όπως αυτή εκφράζεται με μειώσεις στην απόδοση) σε σχέση με τα άτομα που χρησιμοποιούν την αποφυγή ως τρόπο αντιμετώπισης του άγχους χρησιμοποιήθηκε η γραμμική ανάλυση παλινδρόμησης με τη διαφορά της επίδοσης να αποτελεί την εξαρτημένη μεταβλητή και τις προσεγγίσεις (προσέγγιση-αποφυγή) τις ανεξάρτητες μεταβλητές. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η προσέγγιση εξήγησε το 35.2% της διακύμανσης της απόδοσης αναδεικνύοντας τη θετική συνάφεια αυτής της μεταβλητής με την απόδοση (β = 0.217, p <.001). Η αντίστοιχη σχέση μεταξύ αποφυγής και επίδοσης δεν ήταν στατιστικά σημαντική (β = 0.156) παρόλο που πλησίασε επίπεδα στατιστικής σημαντικότητας (p =.079). Σημαντικός προβλεπτικός παράγοντας ήταν μόνο η προσέγγιση ως τρόπος αξιολόγησης της πιθανής κατάρρευσης (Σχήμα 4). 9

8 Μ. ΠΑΥΛΙΔΟΥ & Γ. ΔΟΓΑΝΗΣ Σχήμα 4. Πρόβλεψη της απόδοσης ως συνάρτηση του τρόπου αντιμετώπισης του άγχους. Η υπόθεση ότι η πειραματική ομάδα θα παρουσιάσει αύξηση της χρήσης του τρόπου αντιμετώπισης της προσέγγισης σε σχέση με την ομάδα ελέγχου ελέγχθηκε χρησιμοποιώντας το t-test για ανεξάρτητα δείγματα επιβεβαιώνοντας την παραπάνω υπόθεση. Η πειραματική ομάδα παρουσίασε αύξηση της χρήσης αντιμετώπισης της προσέγγισης σε σχέση με την ομάδα ελέγχου [t(48) = 5.057, p <.001]. Οι διαφορές μεταξύ των δύο μετρήσεων ήταν μηδαμινές για την ομάδα ελέγχου σε σχέση με την πειραματική ομάδα. Αναφορικά με την προσέγγιση, η διαφορά μεταξύ των δύο ομάδων ξεπέρασε τις 10 μονάδες. Καμιά διαφορά δεν παρουσιάστηκε στην αλλαγή τρόπων αντιμετώπισης του άγχους αναφορικά με την αποφυγή αν και η πειραματική ομάδα είχε αυξημένες τιμές (όχι σε στατιστικά σημαντικό επίπεδο) σε σχέση με την ομάδα ελέγχου (Σχήμα 5). 12 Πειραματική Ελέγχου Προσέγγιση Τρόποι Αντιμετώπισης Αποφυγή Σχήμα 5. Διαφορές μεταξύ ομάδων αναφορικά με τους τρόπους αντιμετώπισης του άγχους. 10

9 ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΆΓΧΟΥΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ Η σχέση των τρόπων αντιμετώπισης του άγχους αναφορικά με την ηλικία και την ομάδα ερευνήθηκε χρησιμοποιώντας την παραγοντική ανάλυση διακύμανσης με την ομάδα (2 επίπεδα) και την ηλικία (2 επίπεδα) να αποτελούν τις δύο ανεξάρτητες μεταβλητές και τους τρόπους αντιμετώπισης του άγχους τις εξαρτημένες. Ο κύριος σκοπός αυτής του παραγοντικού σχήματος 2Χ2 ήταν η διερεύνηση της ύπαρξης αλληλεπίδρασης μεταξύ των μεταβλητών «ομάδα» και «ηλικία». Αρχικά η μεταβλητή «ηλικία» κατηγοριοποιήθηκε σε δύο επίπεδα, δηλαδή άτομα μικρότερα ή ίσα των 14 ετών και άτομα μεγαλύτερα των 14 ετών χρησιμοποιώντας περιγραφικούς δείκτες από την κατανομή της ηλικίας (μέσο όρο και διάμεσο). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι δεν υπήρχε στατιστικά σημαντική αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο ανεξάρτητων μεταβλητών [F (1, 46) = 0.874, p = Μ.Σ] αναφορικά με την προσέγγιση (Σχήμα 6). Σχήμα 6. Αλληλεπίδραση μεταξύ ομάδας και ηλικίας αναφορικά με την προσέγγιση. Σε σχέση με την αποφυγή, καμία σύγκριση δεν ξεπέρασε επίπεδα στατιστικής σημαντικότητας. Δεν υπήρχε δηλαδή στατιστικά σημαντική αλληλεπίδραση μεταξύ της ομάδας και της ηλικίας αλλά ούτε και κάποια κύρια επίδραση (Σχήμα 7). Σχήμα 7. Αλληλεπίδραση μεταξύ ομάδας και ηλικίας αναφορικά με την αποφυγή. 11

10 Μ. ΠΑΥΛΙΔΟΥ & Γ. ΔΟΓΑΝΗΣ Τέλος, χρησιμοποιώντας την παραγοντική ανάλυση της διακύμανσης για τη διερεύνηση πιθανής αλληλεπίδρασης μεταξύ φύλου και ομάδας αναφορικά με τους τρόπους αντιμετώπισης του άγχους τα αποτελέσματα έδειξαν ότι δεν υπήρχε στατιστικά σημαντική αλληλεπίδραση μεταξύ ομάδας και φύλου στην προσέγγιση [F (1, 46) = 0.166, p = Μ.Σ]. Η ανίχνευση των κυρίων επιδράσεων έδειξε ότι υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ της πειραματικής ομάδας και της ομάδας ελέγχου στην προσέγγιση [F (1, 46) = , p <.001]. Καμιά άλλη επίδραση δεν ξεπέρασε επίπεδα στατιστικής σημαντικότητας (Σχήμα 8). Σχήμα 8. Αλληλεπίδραση μεταξύ ομάδας και φύλου αναφορικά με την προσέγγιση. Σε σχέση με την αποφυγή, δεν παρουσιάστηκε κανένα στατιστικά σημαντικό εύρημα όπως και σε προηγούμενα ερευνητικά ερωτήματα (Σχήμα 9). Σχήμα 9. Αλληλεπίδραση μεταξύ ομάδας και φύλου αναφορικά με την αποφυγή. 12

11 ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΆΓΧΟΥΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Το κύριο ενδιαφέρον της έρευνας ήταν να εξετάσει τους τρόπους αντιμετώπισης άγχους και πως αυτοί μεταβάλλονται μετά από μια ψυχολογική παρέμβαση, την επίδραση που έχουν στην απόδοση των αθλητών και πώς επηρεάζουν την ψυχολογική κατάρρευση. Η αποτελεσματικότητα των τρόπων αντιμετώπισης που χρησιμοποιούν οι αθλητές πολλές φορές καθορίζει την επιτυχία ή την αποτυχία. Η χρήση τους ενεργοποιείται όταν οι αθλητές καταλαμβάνονται από το αίσθημα της πίεσης (Mesagno, 2006). Σύμφωνα με τους Folkman και Lazarus (1985) η διαδικασία της αντιμετώπισης περιλαμβάνει τη διαχείριση των συναισθημάτων ή την επίλυση του προβλήματος. Οι ίδιοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι ο τρόπος προσέγγισης αλλά και ο τρόπος αποφυγής έχουν ως κύριο στόχο να βελτιώσουν τη συναισθηματική κατάσταση του αθλητή (π.χ. να νιώθουν πιο θετικά συναισθήματα) (Folkman & Lazarus, 1988). Η ψυχολογική κατάρρευση υπό πίεση σχετίζεται με την επιλογή του λάθους τρόπου αντιμετώπισης του άγχους. Συγκεκριμένα, η προσέγγιση μετατοπίζει την προσοχή του αθλητή από τις απαιτήσεις της δραστηριότητας στην επίλυση του προβλήματος. Επομένως, οι αθλητές αυξάνουν την προσπάθειά τους για να εξασφαλίσουν μια καλή απόδοση. Είναι παράξενο όμως το γεγονός ότι αυτή η επιπλέον προσπάθεια εμπλέκει τον συνειδητό έλεγχο στη δραστηριότητα, που είναι ήδη αυτοματοποιημένη, και έχει ως αποτέλεσμα την ψυχολογική κατάρρευση (Baumeister, 1984 Masters, 1992). Από την άλλη αρκετές έρευνες (Anshel & Kaissidis, 1997 Khrone & Hindel, 1988 Madden, Summer, & Brown, 1990) βρήκαν ότι τα άτομα που χρησιμοποιούν την προσέγγιση ως τρόπο αντιμετώπισης του άγχους είναι πιο επιρρεπή στην ψυχολογική κατάρρευση από αυτά που χρησιμοποιούν την αποφυγή. Σε σχετική έρευνα εξετάστηκαν αθλητές της καλαθοσφαίρισης και οι τρόποι αντιμετώπισης άγχους που χρησιμοποιούσαν σε σχέση με την απόδοσή τους (Wang, Merchant, Morris, & Gibbs, 2004). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα άτομα που χρησιμοποίησαν την προσέγγιση δεν απέδωσαν υψηλά σε σχέση με τα άτομα που χρησιμοποίησαν τον τρόπο αποφυγής. Σε συμφωνία με την παραπάνω έρευνα έρχονται και τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας. Η προσέγγιση σχετιζόταν με μειώσεις της απόδοσης κάτι το οποίο δεν βρέθηκε όσον αφορά στην αποφυγή. Οι προηγούμενες έρευνες (Anshel, 1996 Anshel & Kaissidis, 1997 Crocker, 1992) έχουν επικεντρωθεί στον αν οι αθλητές είναι σταθεροί στον τρόπο αντιμετώπισης το άγχους που χρησιμοποιούν σε διάφορες καταστάσεις. Η υπόθεση που έγινε ήταν ότι οι αθλητές που χρησιμοποιούν την προσέγγιση θα παρουσιάσουν αυξημένο γνωστικό και σωματικό άγχος σε σχέση με αυτούς που χρησιμοποιούν την αποφυγή. Παρόλα αυτά, η υπόθεση επιβεβαιώθηκε μόνο ως προς ένα μέρος της. Βρέθηκε ότι και οι δύο τρόποι αντιμετώπισης προβλέπουν την κατεύθυνση του γνωστικού και σωματικού άγχους με την αποφυγή να τα προβλέπει πιο συστηματικά. Από την άλλη, η ένταση του γνωστικού και σωματικού άγχους δεν προβλέπεται από κανένα τρόπο αντιμετώπισης. Παρόλα αυτά μόνο ο τρόπος προσέγγισης συνδεόταν θετικά με την απόδοση και την εμφάνιση της ψυχολογικής κατάρρευσης δηλαδή τα άτομα που χρησιμοποίησαν την προσέγγιση παρουσίασαν μείωση στην απόδοσή τους. Η έρευνα αναφορικά με το άγχος και την αντιμετώπιση του πρωταρχικά επικεντρώνεται σε αθλητές ατομικών αθλημάτων και ιδιαίτερα σε αθλητές του καλλιτεχνικού πατινάζ (Gould, Finch, & Jackson, 1993 Scanlan, Stein, & Ravizza, 1991). Οι συγκεκριμένες έρευνες υποστηρίζουν ότι στους ελίτ αθλητές του πατινάζ το άγχος είναι απόρροια ποικίλων πηγών, αθλητικού και μη αθλητικού περιεχομένου. Παρόμοια, οι Gould και συνεργάτες (1993) βρήκαν ότι είκοσι μέλη της Ολυμπιακής ομάδας της πάλης του 1988 χρησιμοποίησαν μία ποικιλία τρόπων αντιμετώπισης τους άγχους. Η επιτυχία τους βασιζόταν στη χρήση τεχνικών, που τους επέτρεπαν να ελέγξουν τις σκέψεις τους, να συγκεντρώνονται στη δραστηριότητα και να ελέγχουν το περιβάλλον ή τα συναισθήματά τους. Η διαφορά αυτών 13

12 Μ. ΠΑΥΛΙΔΟΥ & Γ. ΔΟΓΑΝΗΣ που πήραν μετάλλιο από αυτούς που δεν τα κατάφεραν ήταν η ικανότητα των πρώτων να αντιμετωπίζουν με επιτυχία τις δυσκολίες. Ο Finch (1994) εξέτασε τη σχέση άγχους (προαγωνιστικού) και των τρόπων αντιμετώπισης τους σε 148 κολεγιακές αθλήτριες του σόφτμπωλ. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι αθλήτριες χρησιμοποίησαν περισσότερο την αποφυγή από ότι την προσέγγιση ως τρόπο αντιμετώπισης του άγχους. Επιπλέον, τα αυξημένα επίπεδα άγχους σχετιζόταν θετικά με την αποφυγή και αρνητικά με την προσέγγιση. Από την άλλη, σε παρόμοια έρευνα, βρέθηκε ότι ο τρόπος προσέγγισης είναι άμεσα συσχετισμένος με το υψηλό άγχος (Wang, Marchant, Morris, & Gibbs, 2004). Η αρνητική σχέση της αποφυγής με την ένταση του γνωστικού άγχους υποδεικνύει ότι ο τρόπος αποφυγής τείνει να μειώσει το αντιλαμβανόμενο άγχος. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας φαίνεται ότι ο τρόπος προσέγγισης αυξάνει την αντιλαμβανόμενη απειλή σε καταστάσεις πίεσης και ο τρόπος αποφυγής τη μειώνει. Επιπλέον, οι Krohne και Hindel (1988) βρήκαν ότι οι επαγγελματίες παίκτες της επιτραπέζιας αντισφαίρισης χρησιμοποιούν περισσότερο την αποφυγή σε σχέση με τους ερασιτέχνες. Τα αποτελέσματα επίσης έδειξαν ότι οι αθλητές (επαγγελματίες ή ερασιτέχνες) που χρησιμοποίησαν την αποφυγή ως τρόπο αντιμετώπισης τους άγχους παρουσίασαν χαμηλότερα επίπεδα άγχους σε σχέση με τα άτομα που χρησιμοποίησαν την προσέγγιση. Συμπερασματικά, οι έρευνες παρουσιάζουν ασυμφωνία ως προς τα αποτελέσματα τους αναφορικά με την αποτελεσματικότητα των τρόπων αντιμετώπισης του άγχους. Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον στα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας είναι το γεγονός ότι ενώ οι περισσότερες έρευνες προτείνουν ότι ο τρόπος αποφυγής είναι πιο αποτελεσματικός αναφορικά με την απόδοση, η πειραματική ομάδα παρουσίασε αύξηση του τρόπου προσέγγισης. Πιθανόν αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι ο αθλητές μετά την ψυχολογική παρέμβαση να ένιωθαν πιο σίγουροι ότι μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα απόδοσης και όχι να τα αποφύγουν. Μελλοντικές έρευνες μπορούν να εξετάσουν την αποτελεσματικότητα διαφόρων παρεμβάσεων στην απόδοση και την επιλογή του τρόπου αντιμετώπισης του άγχους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Anshel, M. (1996). Coping styles among adolescent competitive athletes. The Journal of Social Psychology, 136, Anshel, M. (1997). Sport psychology: From theory to practice (3 rd ed.). Scottsdale, AZ: Gorsuch Scarisbrick. Anshel, M. H., & Kaissidis, A. N. (1997). Coping style and situational appraisals as predictors of coping strategies following stressful events in sport as a function of gender and skill level. British Journal of Psychology, 88, Baumeister, R. F. (1984). Choking under pressure and paradoxical effects of incentives on skillful performance. Journal of Personality and Social Psychology, 46, Bouffard, M., & Crocker, P. R. E. (1992). Coping by individuals with physical disabilities with perceived challenge in physical activity: Are people consistent? Research Quarterly for Exercise and Sport, 63, Carver, C. S., Scheier, M. F., & Weintraub, J. K. (1989). Assessing coping strategies: A theoretically based approach. Journal of Personality and Social Psychology, 56, Crocker, P. R. E. (1992). Managing stress by competitive athletes: Ways of coping. International Journal of Sport Psychological, 23,

13 ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΆΓΧΟΥΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ Crocker, P. R. E., & Graham, T. R. (1995). Coping by competitive athletes with performance stress: Gender differences and relationship with affect. The Sport Psychologist, 9, Daniel, M. (1981). The choke and what you can do about it. Scholastic Coach, 13, Eklund, R. G., Grove, J. R., & Heard, N. P. (1998). The measurement of slump-related coping: Factorial validity of the COPE and modified-cope inventories. Journal of Sport and Exercise Psychology, 20, Endler, J. A., & Parker, J. D. A. (1990). Multidimensional assessment of coping: A critical evaluation. Journal of Personality and Social Psychology, 58, Finch, L. (1994). The relationship among coping strategies, trait anxiety and performance in collegiate softball players. Unpublished doctoral dissertation, University of North Carding, Greensboro. Folkman, S. (1984). Personal control and stress and coping processes: A theoretical analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 46, Folkman, S. (1988). Coping as a mediator of emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 54(3), Folkman, S. (1992). Making the case for coping. In B. N. Carpenter (Ed.), Personal coping: Theory, research, and application. Westport, CT: Praeger. Folkman, S., & Lazarus, R. S. (1985). If it changes it must be a process: Study of emotion and coping during three stages of a college examination. Journal of Personality and Social Psychology, 48, Folkman, S., & Lazarus, R. S. (1988). Coping as a mediator of emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 54, Folkman, S., Schaefer, C., & Lazarus, R. S. (1979). Cognitive processes as mediators of stress and coping. In: V. Hamilton & D. M. Warburton (Eds.), Human stress and cognition: An information-processing approach Wiley, London, Gould, D., Finch, L. M., & Jackson, S. A. (1993). Coping strategies utilized by national champion figure skaters. Research Quarterly for exercise and Sport, 64, Grove, R. J., & Heard, P. N. (1997). Optimism and sport performance as correlates of slumprelated coping among athletes. The Sport Psychologist, 11, Hall, E. N. (2004). Defining choking: A qualitative examination. Unpublished masters thesis, Victoria University, Melbourne, Australia. Jones, G. (1995). More than just a game: Research developmental issues in competitive anxiety in sport. British Journal of Psychology, 86, Kim, M., & Duda, J. L. (2001). Predicting coping responses: An integration of Lazarus transactional theory of psychological stress and coping and goal perspective theory. Manuscript submitted for publication. Krohne, H. W., & Hindel, C. (1988). Trait anxiety, state anxiety, and coping behavior as predictors of athletic performance. Anxiety Research, 1, Landers, D. M. (1994). Performance, stress, and health: Overall reaction. Quest, 46, Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. Springer, New York. Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1987). Transactional theory and research on emotions and coping. European Journal of Personality, 1, Lewis, B. P., & Linder, D. E. (1997). Thinking about choking? Attentional processes and paradoxical performance. Personality and Social Bulletin, 23, Madden, C. C., Summers, J. J., & Brown, D. F. (1990). The influence of perceived stress on coping with competitive basketball. International Journal of Sport and Psychology, 21,

14 Μ. ΠΑΥΛΙΔΟΥ & Γ. ΔΟΓΑΝΗΣ Masters, R. W. S. (1992). Knowledge, nerves, and know-how- the role of explicit versus implicit knowledge in the breakdown of a complex motor skill under pressure. British Journal of Psychology, 83, Mesagno, C. (2006). Investigating the use of choking intervention strategies with chokingsusceptible athletes. Unpublished doctoral dissertation, Victoria University, Melbourne, Australia. Miller, S. M. (1990). To see or not to see: Cognitive informational styles in the coping process. In M. Rosenbaum (Eds.), Learned resourcefulness: On coping skills, selfregulation, and adaptive behavior (pp ). New York: Springer. Mullen, B., & Suls, J. (1982). The effectiveness of attention and rejection as coping styles: A meta-analysis of temporal differences. Journal of Psychosomatic Research, 26, Nideffer, R. M. (1992). Psyched to win. Champaign, IL: Human Kinetics. Pensgaard, A. M., & Duda, J. L. (2002). If we work hard we can do it! A tale from an Olympic (gold) medalist. Journal of Applied Sport Psychology, 14(3), Roth, S., & Cohen, L. J. (1986). Approach, avoidance, and coping with stress. American Psychologist, 41, Scanlan, T. K., Stein, G. L., & Ravizza, K. (1991). An in-depth study of former elite figure skaters: I. Introduction to the project. Journal of Sport and Exercise Psychology, 11, Stone, A. A., & Neale, J. M. (1984). New measure of daily coping: Development and preliminary results. Journal of Personality and Social Psychology, 46, Tanner, S., & Sands, R. (1997). Choking in tennis: A refocus on the interaction between personal and situational factors. Paper presented at the annual meeting of the Association for the Advancement of Applied Sport Psychology, San Diego, CA. Wang, J. (2002). Developing and testing an integrated model of choking in sport. Unpublished doctoral dissertation, Victoria University, Melbourne, Australia. Wang, J., Marchant, D. B., Morris, T., & Gibbs, P. (2004). Self-consciousness and trait anxiety as predictors of choking in sport. Journal of Science and Medicine in Sport, 7, Θεοδωράκης, Ι., Γούδας, Μ., & Παπαϊωάννου, Α. (2002). Ψυχολογική υπεροχή στον αθλητισμό. Θεσσαλονίκη: Χριστοδουλίδη. Κάκκος, Β., & Ζέρβας, Ι. (1996). Ερωτηματολόγιο Αγωνιστικής Κατάστασης: Ανάπτυξη μιας τροποποιημένης μορφής του CSAI-II. Στο Ι. Θεοδωράκης & Α. Παπαϊωάννου (Επιμ.), Πρακτικά 1 ου Διεθνούς / 4 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Αθλητικής Ψυχολογίας (σελ ). Κομοτηνή. Χατζηγεωργιάδης, Α., & Χρόνη, Σ. (2004). Ανάπτυξη και ψυχομετρική αξιολόγηση του ερωτηματολογίου: Αντιμετώπιση Προσέγγισης και Αποφυγής σε Αγώνα. Πρακτικά, 3 ο Διεθνές Συνέδριο Αθλητικής Ψυχολογίας, Τρίκαλα. 16