Κοινωνία, Κοινωνική Αλλαγή και Επανάσταση

Transcript

1 Κοινωνία, Κοινωνική Αλλαγή και Επανάσταση Εισαγωγή 2.1 Μεταβολές στην ανθρώπινη κοινωνία 2.2 Η µεταβολή στη σ γχρονη περίοδο 4 [ 49 ]

2 ÈÛ ÁˆÁ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΘΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΛΑΜΒΑΝΟΥΝ ΧΩΡΑ ΕΥδιάκριτες µεταβολές σε ακαθ ριστο χρ νο, που συνήθως έχουν ένα χαρακτήρα µονιµ τητας και αποτελο ν σταθµ στην ιστορία της κοινωνίας. Αποτελεί communis opinio τι αν θεωρήσουµε το συνολικ µέχρι σήµερα χρ νο παρουσίας του ανθρώπου στη γη, θα διαπιστώσου- µε τι τα τελευταία χρ νια πραγµατοποιήθηκαν τ σες µεταβολές, σες σε λο το προηγο µενο διάστηµα µέχρι την έναρξη της ανθρώπινης ζωής (ca. µισ εκατοµµ ριο χρ νια). Για να διαπιστώσει κανείς το ρυθµ µεταβολής στη σ γχρονη εποχή, αρκεί να εξετάσει την ταχ τητα της τεχνολογικής ανάπτυξης. Μέσα σε δυο - τρεις αιώνες η ανθρώπινη κοινωνική ζωή διαφοροποιήθηκε σηµαντικά σε σχέση µε τις µορφές κοινωνικής οργάνωσης, που είχαν διαµορφώσει οι άνθρωποι για χιλιάδες χρ νια. Κάθε σηµαντική µεταβολή συνεπάγεται και αλλαγές στη δοµή του αντικειµένου ή της κατάστασης που εξετάζουµε σε µια χρονική περίοδο. Για την ανθρώπινη κοινωνία σηµαντικ είναι να καταδείξουµε την έκταση της µεταβολής, τους τρ πους µε τους οποίους το κοινωνικ σ στηµα µεταβάλλεται και αν οι συνθήκες αυτές επιφέρουν αλλαγές στους βασικο ς θεσµο ς. Γιατί, σίγουρα, σε οποιαδήποτε µεταβολή παραµένει κάτι σταθερ ως υπ βαθρο µέτρησης των αλλαγών που επήλθαν αλλά και ως σηµειωτικ της συνέχειας µε το παρελθ ν. Στο κεφάλαιο αυτ θα εξετάσουµε τις αλλαγές στην ανθρώπινη κοινωνία στο σ νολ της, που οδήγησαν στη διαµ ρφωση της σ γχρονης κοινωνίας. Θα δο µε, πώς η σ γχρονη εποχή συνδέεται µε µια ιδιαίτερα βαθιά κοινωνική µεταβολή και πώς ένα µεγάλο µέρος αυτών των αλλαγών έχει παγκ σµιο χαρακτήρα Οι ροι «κοινωνική αλλαγή» και «κοινωνική µεταβολή» είναι ταυτ σηµοι. Η διαφορά υφίσταται µ νο στη χρήση τους. Με τον ρο «κοινωνική αλλαγή» δηλώνουµε µια συνειδητά επιδιωκ µενη µεταβολή, ενώ ο ρος «κοινωνική µεταβολή» εµφανίζεται ευρ τερος και φαίνεται να περιλαµβάνει και τις διαδικασίες της αυτ µατης και σταδιακής αλλαγής. Πρβλ..Γ. ΤΣΑΟΥΣΗΣ (1984), Χρηστικ Λεξικ Κοινωνιολογίας, Αθήνα: Gutenberg, σ [ 50 ]

3 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 2.1 ªÂÙ ÔÏ ÛÙËÓ ÓıÚÒappleÈÓË ÎÔÈÓˆÓ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ µιας γενικής θεώρησης ο ρος «κοινωνία», ως βασική κοινωνιολογική έννοια, σηµαίνει «µια ολ τητα, ανθρώπων, που συµβιώνει µέσα σε ένα συγκεκριµένο γεωγραφικ χώρο, είναι διαρκώς οργανωµένη και έχει συγκεκριµένη µορφή» (Soziologie Lexikon, 2000: 215, sp. 2). Η κοινωνία βασίζεται σε ένα σ στηµα αµοιβαίων σχέσεων, που συνδέει τους ανθρώπους µεταξ τους. Συνδέεται δε άµεσα µε τον πολιτισµ. Ο πολιτισµ ς αναφέρεται στους τρ πους ζωής των µελών µιας κοινωνίας, περιλαµβάνει τη γνώση, τις γνώµες, την τέχνη, τα ήθη και έθιµα, κάθε επίδοση, ασχολία και συνήθεια που έχουν αποκτήσει οι άνθρωποι ως µέλη µιας κοινωνίας. Χωρίς τον πολιτισµ δεν θα είχαµε ανθρώπινες ιδι τητες, πως γλώσσα για να εκφραστο µε, συνείδηση του εαυτο µας αλλά και η ικαν τητα της σκέψης θα ήταν περιορισµένη 2. Η εµφάνιση διαφ ρων τ πων κοινωνιών µέχρι σήµερα οδήγησε και στη διαφοροποίηση των πολιτισµών. Παρατηρώντας τους κοινωνιακο ς τ πους στο σ γχρονο κ σµο διαπιστώνουµε τι τα κοινωνικά συστήµατα µεταβάλλονται ή εξελίσσονται, άλλα πάλι εξαφανίζονται, πως στις µέρες µας οι Κοινωνίες του ε τερου Κ σµου ή σοβιετικές κοινωνίες. Απ το 17ο αι. και µετά που οι δυτικές κοινωνίες εγκαθίδρυσαν αποικίες σε πολλές περιοχές, διαµορφώθηκε ο κοινωνικ ς χάρτης της υφηλίου, πως τον γνωρίζουµε σήµερα. Ένας τ πος κοινωνίας, που εµφανίζεται το 18ο αι. και υφίσταται και σήµερα, είναι οι Κοινωνίες του Πρώτου Κ σµου, που βασίζονται στη βιοµηχανία, µε έντονη την αστική συγκέντρωση του πληθυσµο και ελάχιστους κατοίκους στην παιθρο, µε µεγάλες ταξικές ανισ τητες µεταξ των ανθρώπων αναφερ µαστε στα διακεκριµένα έθνη-κράτη κατεξοχήν βιοµηχανικές χώρες της σης και χι µ νο. Μετά τη Ρωσική επανάσταση του 1917 µέχρι και την αρχή της δεκαετίας του 1990, ανθο ν οι Κοινωνίες του ε τερου Κ σµου (κοµµουνιστικές κοινωνίες), που βασίζονται επίσης στη βιοµηχανία αλλά εδώ η οικονοµία έχει έναν κεντρικ κρατικ σχεδιασµ. Και σε αυτές τις κοινωνίες η πλειον τητα του πληθυσµο δεν ζει στην παιθρο αλλά στις π λεις, που κυριαρχεί η ταξική ανισ τητα. Οι κοινωνίες αυτο του τ που ανθο σαν µέχρι το 1989 στη Σοβιετική Ένωση και την Ανατολική 2. Πρβλ. A. GIDDENS (2002), Κοινωνιολογία, µτφρ. - επιµ..γ. Τσαο σης, Αθήνα: Gutenberg, σσ Γ. Πιπερ πουλος (1997), π.π.,σ.96. [ 51 ]

4 Ευρώπη (συµπεριλαµβάνοντας την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, την Ανατολική Γερµανία και την Ουγγαρία). Μετά την κατάρρευση των χωρών του υπαρκτο σοσιαλισµο, οι κοινωνικές και πολιτικές µεταβολές συνέβαλαν στη µετάλλαξη αυτών των κοινωνιών σε κοινωνίες του Πρώτου Κ σµου. Με τη διαδικασία δε της αποικιοκρατίας διαµορφώθηκαν οι Κοινωνίες του Τρίτου Κ σµου απ το 18ο αι. µέχρι και σήµερα. Οι άνθρωποι σε αυτο του τ που τις κοινωνίες ασχολο νται µε τη γεωργία κάνοντας χρήση παραδοσιακών µεθ δων παραγωγής. εν έχουν σταθερ σ στηµα οικονοµίας αλλο στηρίζονται στην ελε θερη επιχείρηση και αλλο η οικονοµία τους είναι κεντρικά σχεδιασµένη. Αυτές τις µορφές κοινωνίας τις βρίσκουµε στην Κίνα, στην Ινδία, στην Αφρική και τη Ν τια Αµερική. Απ τη δεκαετία του 1970 ως σήµερα κάνουν την εµφάνισή τους νέες εκβιοµηχανιζ µενες χώρες. Έχουν την τάση να πολλαπλασιάζονται, επειδή πρ κειται για κοινωνίες του Τρίτου Κ σµου, που µεταλλάσσονται σε βιοµηχανικές κοινωνίες και στηρίζονται τώρα πλέον και αυτές στην ελε θερη επιχείρηση. Οι άνθρωποι εγκαταλείπουν σιγά σιγά την παιθρο και τις αγροτικές ασχολίες και µετακινο νται προς τις π λεις. Το χαρακτηριστικ αυτο του τ που κοινωνιών είναι τι παρουσιάζουν µεγάλες και ιδιαίτερα ορατές ταξικές ανισ τητες µεταξ πλο σιων και φτωχών. Σε αυτές τις µορφές κοινωνίας ανήκουν το Χονγκ Κονγκ, η Ν τια Κορέα, η Σιγκαπο ρη, η Ταϊβάν, η Βραζιλία και το Μεξικ, µέχρι στιγµής 3. Οι αλλαγές που επέρχονται σε κάθε τ πο κοινωνίας έχουν σχέση µε µεταβολές συνθηκών που άλλοτε είναι µικρές, οπ τε οι αλλαγές αφορο ν ως 3. Πρβλ. A. Giddens, π.π., σσ Κατά την άποψη ορισµένων µελετητών, εκείνο που γκρέµισε λα τα τείχη είναι τρεις θεµελιώδεις αλλαγές: στον τρ πο µε τον οποίο επικοινωνο µε, στον τρ πο µε τον οποίο επενδ ουµε και στον τρ πο µε τον οποίο µαθαίνουµε τον κ σµο. Αυτές οι αλλαγές επωάστηκαν και εκκολάφθηκαν στη διάρκεια του Ψυχρο πολέµου και διαµ ρφωσαν µια καθοριστική πλειοψηφία στα τέλη της δεκαετίας του «Σήµερα δεν υπάρχει πια Πρώτος, ε τερος ή Τρίτος Κ σµος. Υπάρχουν µ νο ο Γρήγορος Κ σµος ο κ σµος των ανοιχτών οριζ ντων και ο Αργ ς Κ σµος ο κ σµος εκείνων που ή µένουν στο περιθώριο ή επιλέγουν να ζήσουν µακριά απ το ανοιχτ τοπίο, στην τεχνητά αποκλεισµένη κοιλάδα τους, επειδή θεωρο ν το Γρήγορο Κ σµο υπερβολικά γρήγορο, υπερβολικά τροµακτικ, υπερβολικά οµογενοποιηµένο ή υπερβολικά απαιτητικ». Βλ. Τ. FRIEDMAN (2000), Το Lexus και η ελιά. Τι είναι η παγκοσµιοποίηση, µτφρ. Ε. Μπαρτζιν πουλος, Αθήνα: Ωκεανίδα, σσ [ 52 ]

5 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ επί το πλείστον µ νο στη συγκεκριµένη κοινωνία και άλλοτε είναι τ σο ση- µαντικές, ώστε να σηµατοδοτο ν την απαρχή µιας νέας εποχής για λη την ανθρωπ τητα. Στη δε τερη περίπτωση αναφερ µαστε σε µια παγκ σµια κοινωνική επανάσταση. Κάθε επανάσταση επιφέρει αλλαγές στη ζωή του ανθρώπου ως είδους γενικ τερα, διαµορφώνει νέες µορφές σχέσεων ως προς τη φ ση, µεταβάλλει πιθαν τατα ηθικές αξίες και καν νες συµπεριφοράς 4. Η πρώτη επανάσταση της ανθρωπ τητας (νεολιθική ή τροφοπαραγωγική) έλαβε χώρα µεταξ της 10ης και 7ης χιλιετηρίδας π.χ. στην αγροτική περιφέρεια της Μεσοποταµίας. Η αλλαγή που συντελέστηκε µε αυτή την επανάσταση αναφέρεται στην πρώτη προσπάθεια του ανθρώπου να αποδεσµευθεί απ τη φ ση και να παράξει µ νος του ένα µέρος των µέσων συντήρησής του. Η κοινωνία του ανθρώπου δεν είναι πλέον θηρευτική ή αλιευτική, αλλά περισσ τερο αγροτική, αφο ο άνθρωπος παράγει µ νος του τα προς το ζην. Κατά την 5η χιλιετηρίδα αρχίζει η δε τερη µεγάλη επανάσταση που οδηγεί τον άνθρωπο σε µεγαλ τερη απεξάρτηση απ τη φ ση. ηµιουργο νται δ ο παράλληλες µορφές κοινωνικής οργάνωσης, το άστυ και η αγροτική περιφέρεια. Οι άνθρωποι που ασχολο νται µε τη γεωργία παράγουν τα αγαθά και οι άνθρωποι των αστικών κέντρων καταναλώνουν, ενώ παράλληλα δηµιουργο νται νέες µορφές σχέσεων εξουσίας και οικονοµίας. Αυτή η µορφή κοινωνικής οργάνωσης διατηρήθηκε για πολλές χιλιάδες χρ νια µέχρι και το 19ο αι. ως η κυρίαρχη µορφή. Στο δε τερο µισ του 18ου αι. προσδιορίζεται η απαρχή της βιοµηχανικής επανάστασης. Τώρα ο άνθρωπος χρησιµοποιεί συστηµατικά ενέργεια, την οποία µετατρέπει µε µηχανισµο ς σε έργο. Οι αλλαγές που προκάλεσε η βιοµηχανική επανάσταση οδήγησαν σε µια νέα δοµή της κοινωνίας µε µεγάλη συσσώρευση του πληθυσµο στα αστικά κέντρα, που επέφερε και την εξέλιξη του πολιτισµο. Η παραγωγή οργανώνεται έτσι που να εξασφαλίζει τη µεγαλ τερη δυνατή απ δοση και η συγκέντρωση των εργατών 4. Ο ρος «επανάσταση» χρησιµοποιείται µε την έννοια της αλλαγής που οδηγεί σε µείζονες διαδικασίες µεταρρ θµισης ή µεταβολής σε µια κοινωνία και χι µε την έννοια της κατάκτησης, συχνά µε τη χρήση βίας, της πολιτικής εξουσίας απ τους ηγέτες µιας συγκεκριµένης οµάδας. Πρβλ. T. SKOCPOL (1979), States and Social Revolutions: A Comparative Analysis of France, Russia and China, Cambridge: University Press J. DUNN (1972), Modern Revolutions: An Introduction to the Analysis of a Political Phenomenon, Cambridge: University Press C. TILLY (1978), From Mobilization to Revolution, Reading Mass.: Addison-Wesley. [ 53 ]

6 στα εργοστάσια και τα προάστια προκάλεσε ένα νέο κοινωνικ φαιν µενο: την παρξη των εργατικών µαζών. Μέσα απ τη νέα αυτή κοινωνική οργάνωση δηµιουργήθηκαν και οι κατάλληλες συνθήκες, για να εµφανιστεί η επιστήµη της Κοινωνιολογίας 5. Τέτοιες συνθήκες ήταν: Η µεγάλη εισροή των ακτηµ νων εργατών, µετά την κατάργηση της δουλοπαροικίας, προς τα αστικά κέντρα για την ανε ρεση εργασίας στις βιοµηχανίες και τα ορυχεία. Η συσσώρευση των εργατών σε διάφορα µέρη των π λεων διατάραξε την κοινωνική συνοχή και δηµιο ργησε δ ο µεγάλα κοινωνικά ζητήµατα: το πρ βληµα της ανεργίας (πολλοί εργάτες συσσωρευµένοι δεν µπορο σαν να απορροφηθο ν απ τα εργοστάσια άµεσα) και της προσβολής της υγείας απ µολυσµατικές ασθένειες (κακές συνθήκες διαβίωσης). Υπ αυτές τις συνθήκες έγινε αντιληπτ, τι η υπάρχουσα κοινωνική δοµή δεν εξυπηρετεί τις ανάγκες των κοινωνών. Εµφανίζονται, λοιπ ν, οι πρώτες κοινωνικές έρευνες στην Αγγλία, τη Γερµανία και τη Γαλλία, που αφορο ν στην κοινωνική κατάσταση των απ ρων και γενικ τερα της εργατικής τάξης, στατιστικές αναλ σεις κοινωνικών φαινοµένων, πως η εγκληµατικ τητα, και συγκριτικές αναλ σεις του συστήµατος αξιών των διαφ ρων χωρών 6. Οι έρευνες αυτές ενισχ ουν την άποψη τι τα κοινωνικά φαιν µενα µπορο ν να παρατηρηθο ν, να αναλυθο ν και να ερµηνευθο ν µε µεθ δους, ανάλογες αυτών των θετικών επιστηµών. Αναγνωρίζεται, λοιπ ν, για πρώτη φορά τι τα κοινωνικά προβλήµατα έχουν αίτια κοινωνικά και χι ατοµικά, άρα η ίδια η κοινωνία οφείλει να λάβει τα κατάλληλα µέτρα για την αντιµετώπισή τους. Οι βιοµηχανικές χώρες είχαν τώρα να αντιµετωπίσουν το πρ βληµα της θνησιµ τητας απ τις µολυσµατικές ασθένειες, το πρ βληµα της ανεργίας, το πρ βληµα των συνθηκών εργασίας, αλλά και της κοινωνικής ασφάλισης των εργαζοµένων. Έλαβαν, λοιπ ν, µέτρα κατάλληλης κοινωνικής πολιτικής η οποία, αρχικά τουλάχιστον, είχε τη διάσταση µιας διορθωτικής προσπάθειας της κοινωνικής κα- 5. Πρβλ. R. ARON (1968), Main Currents in Sociological Thought. Penguin Books, σ.72.γ. ΤΣΑΟΥΣΗΣ (1989), Η Κοινωνία του Ανθρώπου. Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Αθήνα: Gutenberg,σ Οι πρώτες κοινωνικές έρευνες έλαβαν χώρα στην Αγγλία και ακολο θησαν στη Γερ- µανία και στη Γαλλία. Αναλυτικ τερα στο:.γ. Τσαο σης, π.π.,σ.21. [ 54 ]

7 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ τάστασης και αργ τερα πήρε τη µορφή της πρ ληψης των προβληµάτων της κοινωνίας. Μέσα απ τις συνθήκες αυτές και υπ την επιρροή της κοινωνιολογικής και φιλοσοφικής σκέψης διαµορφώνεται µια νέα αντίληψη για την κοινωνία. Κυριαρχεί η ιδέα της προ δου, τι δηλαδή οι συνθήκες της κοινωνίας διαρκώς αλλάζουν και οδηγο ν την ανθρωπ τητα σε µια πορεία ανοδική, µε βάση τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων και η ιδέα της διαρκο ς εξέλιξης, αφορµή της οποίας στάθηκε η δηµοσίευση του έργου του αρβίνου Περί της καταγωγής των ειδών, το έτος Σε επίπεδο εξουσίας και διακυβέρνησης του κράτους αµφισβητείται η θεία προέλευση και η αυθαίρετη εξουσία του µονάρχη. Εγκαταλείπεται η ελέω Θεο εξουσία, που απαγορε ει ρητά οποιαδήποτε αµφισβήτηση της εντολής του µονάρχη και αντικαθίσταται απ την ελέω λαο εξουσία. Σηµαντικ ρ λο σε αυτή την αλλαγή διαδραµατίζει η δηµοσίευση δ ο σηµαντικών έργων: (α) το έργο Leviathan του Th. Hobbes το έτος 1651 και (β) το Κοινωνικ Συµβ λαιο του J.J. Rousseau το έτος 1762, ενώ ταυτ χρονα υποστηρίζεται η αυτοτέλεια της οικονοµίας και η ρ θµισή της απ ν µους και καν νες και χι απ την εξουσία του απ λυτου µονάρχη ÌÂÙ ÔÏ Û ÙË Û Á ÚÔÓË appleâú Ô Ô ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ την είσοδο στον 21ο αι., στη µεταβιοµηχανική εποχή, εµφανίζονται νέες επαναστατικές αλλαγές στις σ γχρονες κοινωνίες που προκάλεσαν πολλές µεταµορφώσεις συνάδουν χρονικά µε την πτώση του τείχους του Βερολίνου, που σηµατοδοτεί µια µεγάλη µεταβατική στιγµή της παγκ σµιας ιστορίας, και συγκεκριµένα το τέλος του Ψυχρο πολέµου. Θεµελιώδεις πολιτικές αξίες, πως τα ιδανικά της ελευθερίας, της ιδι τητας του πολίτη και της ισ τητας σε συνδυασµ µε την ανάπτυξη και κατίσχυση της υψηλής τεχνολογίας, οδήγησαν στην καθιέρωση δηµοκρατικών πολιτικών συστηµάτων στις περισσ τερες δυτικές χώρες αλλά και σε νέες µορφές συµπεριφοράς των ανθρώπων. Η εµφάνιση και ανάπτυξη της Πληροφορικής στην κοινωνία έδωσε τη δυνατ τητα της άµεσης πληροφ ρησης και ενηµέρωσης των πολιτών σε παγκ σµιο επίπεδο. Οι νέες τεχνολογίες προκαλο ν αλλαγές και στις σχέσεις µεταξ των ανθρώπων. ηµιουργο ν δε 7. Πρβλ..Γ. Τσαο σης, π.π., σ. 23. [ 55 ]