Παράδειγμα Εργασίας Ποσοτικής Έρευνας. Διαβάστε την εργασία και κάντε σημειώσεις

Transcript

1 Παράδειγμα Εργασίας Ποσοτικής Έρευνας. Διαβάστε την εργασία και κάντε σημειώσεις Αυτοεκτίμηση εμφανισιακών χαρακτηριστικών πολιτισμικά διαφορετικών μαθητών Περίληψη Τις τελευταίες δεκαετίες η Ελλάδα έχει γίνει χώρα υποδοχής μεταναστών με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία. Η ελληνική πραγματικότητα έχει αλλάξει σε κοινωνικό και παιδαγωγικό επίπεδο. Αντίστοιχα έχει αλλάξει και η πραγματικότητα στη σχολική τάξη. Παρατηρούμε Έλληνες και πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές να συμβιώνουν και να συνεργάζονται στη διαδικασία της μάθησης. Εδώ εγείρονται ερωτήματα σε σχέση με το πώς νιώθουν οι αλλοδαποί μαθητές στην τάξη. Στην εργασία αυτή ερευνούμε την αυτοεκτίμηση που έχουν διαφορετικά πολιτισμικοί μαθητές σε σχέση με την εμφάνισή τους. Summary During the last decades, due to increased immigration, Greece has become a multicultural society. The Greek reality has changed both in social and educational level. So has reality changed in school classroom. Now we observe both Greek and foreign students coexist and cooperate in the process of learning. This raises questions about how foreign students feel in the classroom. In this paper we investigate the self-esteem that different cultural students have in relation to their appearance. 1. Εισαγωγή Ο εαυτός αποτελεί θέμα που απασχόλησε και απασχολεί πολλούς ερευνητές, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, παιδαγωγούς και όχι μόνο. Παράμετροι του εαυτού είναι η αυτοεκτίμηση και η αυτοαντίληψη. Στην εργασία αυτή θα μελετήσουμε την πρώτη, την αυτοεκτίμηση, όσον αφορά τους πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές που φιλοξενούμε στα δημόσια σχολεία της Ελλάδας. Θα μελετήσουμε λοιπόν το πώς αισθάνονται οι αλλοδαποί μαθητές σε σχέση με τα εμφανισιακά τους χαρακτηριστικά και όλο αυτό σε σύγκριση με τους Έλληνες συμμαθητές τους. Αρχικά γίνεται αποσαφήνιση των όρων που μπορεί να δημιουργούν ερωτηματικά και γίνεται αναφορά τόσο στην έννοια της αυτοεκτίμησης όσο και στο μεταναστευτικό ρεύμα προς την Ελλάδα. Ακολουθεί το ερευνητικό μέρος, όπου διατυπώνονται οι υποθέσεις της έρευνας και στη συνέχεια παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας σε πίνακες τους οποίους συνοδεύει σχολιασμός. Τέλος διατυπώνονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την έρευνα. 2. Θεωρία 2.1. Αποσαφήνιση Όρων Ο όρος «αυτοεκτίμηση» Για να αποσαφηνίσουμε τι σημαίνει αυτοεκτίμηση θα αναφερθούμε σε ορισμούς που έχουν διατυπωθεί. Ως αυτοεκτίμηση ορίζεται η εκτίμηση που τρέφει κανείς για τον εαυτό του και η αξιολόγηση που κάνει κανείς στον εαυτό του. Αυτή μπορεί να είναι υψηλή ή χαμηλή, θετική ή αρνητική 1. Με τον όρο αυτοεκτίμηση αναφερόμαστε στη συναισθηματική στάση απέναντι στον εαυτό. Τα άτομα ανάλογα με τη στάση που έχουν για τον εαυτό τους, θεωρούμε ότι έχουν υψηλή αυτοεκτίμηση όταν η στάση είναι θετική, ή χαμηλή αυτοεκτίμηση όταν η στάση είναι αρνητική 2. Κατανοούμε λοιπόν ότι αντιπροσωπεύει τη συναισθηματική πλευρά της έννοιας του εαυτού και αναφέρεται στη σφαιρική άποψη που έχει κάποιος για την αξία του ως ατόμου 3. Δηλαδή η αυτοεκτίμηση δείχνει το βαθμό στον οποίο το άτομο αποδέχεται και επιδοκιμάζει τον εαυτό του, το πώς αισθάνεται για τις διάφορες πεποιθήσεις του και κατά πόσο έχει ή όχι ευνοϊκή γνώμη γι αυτές 4. Επιπλέον η αίσθηση αυτή είναι σταθερή και δε μεταβάλλεται εύκολα από τις 1 Μπαμπινιώτης, Γ. (1998), Λεξικό της νέας Ελληνικής γλώσσας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ Γεωργογιάννης, Π. (2009), Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, Διαπολιτισμική κοινωνική ψυχολογία και έρευνα, Πάτρα, αυτοέκδοση, τόμος 5 ος, σ Μακρή-Μπότσαρη, Ε. (2008), Αυτοαντίληψη και Αυτοεκτίμηση, μοντέλα, ανάπτυξη, λειτουργικός ρόλος και αξιολόγηση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ Μακρή-Μπότσαρη, Ε. Στο: Γεωργογιάννης, Π. (2008), Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, Διαπολιτισμική εκπαίδευση, αυτοέκδοση, τόμος 7 ος, σ.σ

2 εξωτερικές καταστάσεις 5 καθιστώντας σημαντική τη θετική διαμόρφωσή της εξαρχής. Η αίσθηση της αξίας μας στον κόσμο είναι μια αναλογία ανάμεσα σε αυτό που πιστεύουμε ότι είμαστε και σε αυτά που πράττουμε. Είναι ο λόγος της πραγματικότητας προς τις δυνατότητές μας, ένα κλάσμα, όπου αριθμητής είναι οι προσποιητές μας πράξεις και παρονομαστής οι επιτυχίες μας 6. Έτσι, η αυτοεκτίμηση μπορεί να αυξηθεί, αν το άτομο καταφέρει να επιτύχει στους τομείς που είναι ικανότερο, και αν οι αποτυχίες του ελαττωθούν ή αναιρεθεί η καταλυτική σημασία τους. Συνεπώς, διαμορφώνεται ένα άτομο με υψηλή αυτοεκτίμηση, ένα άτομο με αυτοσεβασμό, που θεωρεί τον εαυτό του αξιόλογο 7 αλλά είναι και αξιόλογο. Αυτό το βλέπουμε από τη στάση που το άτομο διατηρεί σε σχέση με τον εαυτό του. Από τη στιγμή που έχει θετική αυτοεκτίμηση εκφράζει μια στάση αποδοχής, πιστεύει ότι είναι ικανό, σημαντικό, επιτυχημένο και άξιο 8. Όταν μιλάμε λοιπόν για αυτοεκτίμηση αναφερόμαστε στο πώς αξιολογεί το άτομο τον εαυτό του. Αυτή η αξιολόγηση διαμορφώνεται και είναι κάτι που δεν αλλάζει εύκολα. Πώς όμως αυτή διαμορφώνεται; Αυτό είναι ένα ερώτημα που θα μελετηθεί σε άλλο κομμάτι της εργασίας Ο όρος «πολιτισμικά διαφορετικοί μαθητές» Όταν μιλάμε για «πολιτισμική διαφορετικότητα» σημαίνει ότι εξετάζουμε χαρακτηριστικά σημεία ενός πολιτισμού και τα συγκρίνουμε με τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά σημεία ενός άλλου πολιτισμού. Επομένως, «πολιτισμικά διαφορετικοί μαθητές» είναι μαθητές που διαβιούν εντός των συνόρων μιας χώρας και μπορεί να προέρχονται από άλλες χώρες 9. Τέτοιοι μαθητές με προέλευση εκτός των συνόρων μιας χώρας θεωρούνται όσοι έχουνε φτάσει στην Ελλάδα με οικογένειες παλιννοστούντων, οικονομικών προσφύγων και μεταναστών από άλλες χώρες, όπως επίσης και μαθητές που προέρχονται από γηγενείς μειονότητες (πχ. Αθίγγανοι, μουσουλμάνοι της Θράκης) Η διαμόρφωση της αυτοεκτίμησης Όπως προκύπτει από την αποσαφήνιση του όρου, η υψηλή αυτοεκτίμηση οδηγεί σε επιτυχία και αύξηση της αυτοεκτίμησης. Ένα άτομο, δηλαδή, με υψηλή αυτοεκτίμηση αναμένεται να έχει υψηλότερες προσδοκίες για επιτυχία και αποδοχή, και ως εκ τούτου να διαμορφώνει τις κατάλληλες συνθήκες για επιτυχία. Στον αντίποδα βρίσκονται τα άτομα με χαμηλή εμπιστοσύνη στον εαυτό τους που συνήθως αναμένουν την αποτυχία με αποτέλεσμα να προσπαθούν λιγότερο 10. Κατανοούμε λοιπόν πόσο σημαντικό είναι να διαμορφώσει το άτομο από την αρχή θετική αυτοεκτίμηση και να έχει μεγαλύτερες προσδοκίες από τον εαυτό του. Η αυτοεκτίμηση διαμορφώνεται αρχικά από τους γονείς. Όταν οι γονείς αποδέχονται το παιδί τους, το βοηθούν να σχηματίσει μια θετική αυτοεκτίμηση. Έτσι, το παιδί κατά την είσοδό του στο σχολείο έχει ήδη διαμορφώσει μια βασική αυτοεκτίμηση με βάση τη συμπεριφορά και τη στάση των γονέων 11. Επομένως μπορούμε να πούμε ότι η θερμή σχέση γονέων-παιδιών συμβάλλει στην υψηλή αυτοεκτίμησή του. Πέρα από τους γονείς, η κοινωνία είναι αυτή που δίνει μορφή και νόημα στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό του 12. Όταν μιλάμε για την κοινωνία γύρω από το παιδί αναφερόμαστε στο οικογενειακό, στο σχολικό περιβάλλον, αλλά και στις σχέσεις με τους συνομήλικους. Μιλάμε για τους ρόλους που παίζει μέσα στο κοινωνικό αυτό πλαίσιο. 5 Παπάνης, Ε. (2011), Η Αυτοεκτίμηση-Θεωρία και αξιολόγηση, Αθήνα: Ι.Σιδέρη, σ James, W. (1890), The principles of Psychology, New York: Dover Publications, p Rosenberg, M. (1965), Society and adolescent self-image. Princeton, NJ: University Press. Στο: Μακρή- Μπότσαρη, Ε. (2008), Αυτοαντίληψη και Αυτοεκτίμηση, μοντέλα, ανάπτυξη, λειτουργικός ρόλος και αξιολόγηση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ Coopersmith, S. (1967), The antecedents of self-esteem, Consulting Psychologists Press. Στο: Μακρή- Μπότσαρη, Ε. (2008), Αυτοαντίληψη και Αυτοεκτίμηση, μοντέλα, ανάπτυξη, λειτουργικός ρόλος και αξιολόγηση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ Γεωργογιάννης, Π., Ορφανίδη, Ι., Χουρμουζιάδου Χ. Μ. (2012), Κίνητρα, διαμεσολαβήσεις και επιδόσεις στην εκπαίδευση. Μια ερευνητική προσέγγιση σε πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές, Αθήνα: Ίων, σ Γεωργογιάννης, Π. (2009), Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, Διαπολιτισμική κοινωνική ψυχολογία και έρευνα, Πάτρα, τόμος 5 ος, σ Παπαδιώτη-Αθανασίου, Β. (2000), Προσωπική ανάπτυξη. Θεωρητικές θέσεις και ασκήσεις εφαρμογής. Στο: Γεωργογιάννης, Π. (2009), Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, Διαπολιτισμική κοινωνική ψυχολογία και έρευνα, Πάτρα, αυτοέκδοση, τόμος 5 ος, σ Mead, G. (1934), Mind, self and society. Chicago: University of Chicago Press. Στο: Μακρή-Μπότσαρη, Ε. (2008), Αυτοαντίληψη και Αυτοεκτίμηση, μοντέλα, ανάπτυξη, λειτουργικός ρόλος και αξιολόγηση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ

3 Για να εξασφαλιστεί η θετική αυτοεκτίμηση, μεταξύ άλλων, απαιτούνται: Αποδοχή, αγάπη και στοργή από το περιβάλλον, μέσω της φυσικής επαφής, της κατανόησης, της παροχής πόρων για την επιβίωση και της σταθερότητας των συνθηκών. Αναγνώριση των ιδιαιτεροτήτων του κάθε ανθρώπου και επισήμανση των χαρακτηριστικών που τον καθιστούν μοναδικό. Προστασία της ατομικότητας και της αυτονομίας πάντα μέσα στο πλαίσιο της κοινωνικότητας και των διατομικών διαφορών. Προσεκτική χάραξη των ορίων, αποσαφήνιση των καθηκόντων και των δικαιωμάτων, γνώση της πορείας της σκέψης και ερμηνεία των συναισθημάτων, που συνοδεύουν τα γεγονότα. Παροχή θετικών ενισχύσεων και αποφυγή απορριπτικής συμπεριφοράς. Αποκλίνουσα σκέψη, πολλαπλές επιλογές και εύρεση εναλλακτικών λύσεων, έμφαση στη δημιουργικότητα και τη φαντασία και όχι ακραιφνώς λογική επεξεργασία των ερεθισμάτων. Καλλιέργεια της συναισθηματικής νοημοσύνης 13. Απαιτείται λοιπόν πολλή προσοχή και προσπάθεια για να αναπτυχθεί μια θετική αυτοεκτίμηση στο παιδί, η οποία κατά τη διάρκεια της διαμόρφωσής της ταυτόχρονα δοκιμάζεται κάνοντας τη διαδικασία πιο δύσκολη. Συνήθως οι τομείς στους οποίους δοκιμάζεται η αυτοεκτίμηση είναι: Ο ακαδημαϊκός, δηλαδή οι επιδόσεις στο σχολείο. Ο αθλητικός, δηλαδή οι επιδόσεις στα αθλήματα. Η εξωτερική εμφάνιση, δηλαδή πόσο ελκυστικά είναι στα άλλα παιδιά. Η δημοτικότητα, δηλαδή πόσο δημοφιλή είναι στους συνομηλίκους και σπανιότερα στους ενηλίκους. Η συμπεριφορά, δηλαδή πόσο αυτοέλεγχο έχουν και πόσο συνεπή είναι 14. Αυτοί οι τομείς επηρεάζουν το παιδί ανάλογα με τον ενδιαφέρον που τους δείχνει. Για παράδειγμα εάν δεν ενδιαφέρεται για τον αθλητισμό και δεν έχει καλές επιδόσεις σε αυτόν, δεν επηρεάζει την αυτοεκτίμησή του. Εξαρτάται από την προσωπικότητα του παιδιού το εάν και κατά πόσο επηρεάζεται το ευαίσθητο θέμα της αυτοεκτίμησής του από τους παραπάνω τομείς Η μετανάστευση προς την Ελλάδα Από τη δεκαετία του 80 κι έπειτα, η Ελλάδα από χώρα αποστολής μεταναστών έχει μετατραπεί σε χώρα υποδοχής μετακινούμενων πληθυσμών. Από τότε αρχίζει η είσοδος μεγάλων για τα ελληνικά δεδομένα πληθυσμών οικονομικών μεταναστών από διάφορες χώρες της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής δημιουργώντας μια νέα πραγματικότητα στην Ελλάδα. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001 το σύνολο των αλλοδαπών που ζούσε στην Ελλάδα την περίοδο της απογραφής ανέρχονταν σε και αντιπροσώπευαν στο σύνολο του πληθυσμού της χώρας το 7%. Ανεπίσημες πηγές υπολογίζουν το σύνολο των αλλοδαπών και παλιννοστούντων που κατοικούσαν στη χώρα μας το 2005 από Μέχρι εδώ πρόκειται για νόμιμους μετανάστες. Πέραν αυτού όμως υπάρχει ένας άλλος αριθμός που περιλαμβάνει και τους μη νόμιμους μετανάστες, ο οποίος κατ άλλους ξεπερνά το και κατ άλλους ανέρχονται τα Στην ουσία δε γνωρίζουμε πόσοι αλλοδαποί ζουν στην Ελλάδα σήμερα. Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται αναλυτικά οι χώρες προέλευσης των νόμιμων αλλοδαπών και πόσοι διαμένουν στη χώρα μας από κάθε εθνικότητα. 13 Παπάνης, Ε. (2011), Η Αυτοεκτίμηση-Θεωρία και αξιολόγηση, Αθήνα: Ι.Σιδέρη, σ Παπάνης, Ε. (2011), Η Αυτοεκτίμηση-Θεωρία και αξιολόγηση, Αθήνα: Ι.Σιδέρη, σ Κατσίκας, Χ. Πολίτου, Ε. (2005), Εκτός «τάξης» το «διαφορετικό»; Αθήνα: Gutenberg Διαπολιτισμική Παιδαγωγική, σ Γεωργογιάννης, Π. (2013), Από μια εσωστρεφή και εθνικά προσδιορισμένη πολιτική χωρών της Ε.Ε. σε μια εξωστρεφή κοινή ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική, Η Ελλάδα ως παράδειγμα της εξέλιξης και κατάστασης της εσωστρεφούς και εθνικά προσδιορισμένης πολιτικής χωρών της Ε.Ε. αναφορικά με το θέμα των μη νόμιμων μεταναστών στην Ευρώπη. Στο: Π. Γεωργογιάννης (επιμ.), Οργάνωση και Διοίκηση της Εκπαίδευσης, Διαπολιτισμικότητα και τα Ελληνικά ως ξένη γλώσσα. Πρακτικά 16 ου Διεθνούς Συνεδρίου, Ιουνίου Πάτρα (υπό έκδοση). 3

4 Πίνακας 1: Οι αλλοδαποί στην απογραφή του 2001 Χώρα προέλευσης αλλοδαπών που διαμένουν στην Ελλάδα Αριθμός αλλοδαπών Αλβανία Βουλγαρία Γεωργία Ρουμανία Ρωσία Ουκρανία Πακιστάν Πολωνία Κύπρος Γερμανία Ην. Βασίλειο ΗΠΑ Άλλες χώρες Σύνολο αλλοδαπών % του πληθυσμού της χώρας 7,0% Από τον πίνακα παρατηρούμε ότι οι περισσότεροι μετανάστες έχουν χώρα προέλευσης τη γειτονική Αλβανία κι ακολουθούν άλλες Ευρωπαϊκές χώρες (Βουλγαρία, Γεωργία, Ρουμανία κλπ.). Οφείλουμε να ερευνήσουμε ποιοι από αυτούς είναι μαθητές και φοιτούν σε δημόσια σχολεία της χώρας. Με στοιχεία από το ΥΠΕΠΘ και το Ινστιτούτο Παιδείας Ομογενών και Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης προκύπτουν οι παρακάτω πίνακες (2 και 3) 17. Πίνακας 2: Παλιννοστούντες και αλλοδαποί μαθητές που φοιτούν στη Δημόσια Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση τη δεκαετία 1995/6 2003/4 Χρονολογία Αλλοδαποί Παλιννοστούντες 1995/ / / Πίνακας 3: Παλιννοστούντες και αλλοδαποί μαθητές ανά εκπαιδευτική βαθμίδα Βαθμίδα εκπαίδευσης Αριθμός μαθητών Νηπιαγωγείο Δημοτικό Γυμνάσιο Λύκειο - ΤΕΕ Σύνολο Κατσίκας, Χ. Πολίτου, Ε. (2005), Εκτός «τάξης» το «διαφορετικό»; Αθήνα: Gutenberg Διαπολιτισμική Παιδαγωγική, σ

5 Παρατηρούμε λοιπόν ότι υπάρχουν αρκετοί αλλοδαποί μαθητές που φοιτούν στη Δημόσια Εκπαίδευση και ιδιαίτερα στο δημοτικό. Επομένως ο ρόλος του δασκάλου ενισχύεται με ακόμη ένα έργο. Τη διαπολιτισμική εκπαίδευση. Εν οις, ο δάσκαλος χρειάζεται να απευθύνεται κατά τη διδασκαλία σε μαθητές άλλων γλωσσών, πολιτισμών, θρησκειών, ηθικών συστημάτων κλπ. Ο εκπαιδευτικός οφείλει να διαθέτει επάρκειες και ετοιμότητες έτσι ώστε να είναι ικανός να διατηρεί τις ισορροπίες μεταξύ των διαφορετικών πεποιθήσεων και πρακτικών των πολιτισμικά διαφορετικών μαθητών και να τους αντιμετωπίζει με συμπάθεια και ευαισθησία. Το ιδανικό θα ήταν να αφήνει ένα άλλον πολιτισμό, μια άλλη θρησκεία ή κοινωνία να μιλήσει για τον εαυτό της 18. Οι αλλοδαποί μαθητές μετά το σοκ της μετανάστευσης σίγουρα δε νιώθουν τόσο οικεία όσο οι Έλληνες μαθητές στο ελληνικό σχολικό περιβάλλον. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι: 1. Πόσο οικεία νιώθουν οι μαθητές ενός άλλου πολιτισμού όταν διαβιώνουν στον ελληνικό πολιτισμό και στο ελληνικό σχολικό περιβάλλον; 2. Πόσο νιώθουν αποδεκτοί εμφανισιακά οι αλλοδαποί μαθητές, εφόσον αυτό αποτελεί στοιχείο που διαμορφώνει την αυτοεκτίμησή τους; Με βάση αυτά τα ερωτήματα θα επιχειρήσουμε να διαπιστώσουμε τις τάσεις που επικρατούν αναφορικά με την αυτοεκτίμηση των πολιτισμικά διαφορετικών μαθητών σε σχέση με τους Έλληνες συμμαθητές τους Υποθέσεις Τόσο οι Έλληνες όσο και οι αλλοδαποί μαθητές νιώθουν ικανοποιημένοι από την εξωτερική τους εμφάνιση. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι αλλοδαποί μαθητές πιστεύουν ότι τα εξωτερικά χαρακτηριστικά τους εναρμονίζονται με την εθνικότητα και το φύλο τους. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι αλλοδαποί μαθητές φροντίζουν την εξωτερική τους εμφάνιση. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι αλλοδαποί μαθητές επιδιώκουν να αρέσουν στους άλλους. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι αλλοδαποί μαθητές δεν επιθυμούν αλλαγή στην εμφάνισή τους. 3. Μεθοδολογία της έρευνας 3.1. Δείγμα Το δείγμα της έρευνας αποτελούν 80 μαθητές της Ε και ΣΤ τάξης δημοτικού σχολείου. Από αυτούς οι 40 είναι Έλληνες, 20 αγόρια και 20 κορίτσια και οι υπόλοιποι 40 είναι αλλοδαποί, ομοίως 20 αγόρια και 20 κορίτσια Ερευνητικά εργαλεία και τρόπος ανάλυσης δεδομένων Για τη συγκέντρωση των ερευνητικών δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η «Κλίμακα Αυτοεκτίμησης και Αυτοαντίληψης» του κ. Παντελή Γεωργογιάννη, Καθηγητή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών, με την οποία οι μαθητές ρωτήθηκαν για τις απόψεις τους σχετικά με την εξωτερική τους εμφάνιση. Η κλίμακα συμπεριελάμβανε 5 ερωτήσεις κοινές για Έλληνες και πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές, με διαβάθμιση από το 1= έως το 6=. Συγκεκριμένα οι ερωτήσεις ήταν: 1. Είμαι ικανοποιημένος από την εξωτερική μου εμφάνιση 2. Πιστεύω ότι έχω αρμονικά χαρακτηριστικά 3. Φροντίζω την εξωτερική μου εμφάνιση 4. Επιδιώκω να αρέσω στους άλλους 5. Θέλω να αλλάξω πολλά στην εξωτερική εμφάνισή μου (R) Από τα υποκείμενα της έρευνας ζητήθηκε να καταχωρίσουν στη διαβαθμισμένη κλίμακα αυτοεκτίμησης, από το «συμφωνώ» μέχρι το «διαφωνώ», το βαθμό στον οποίο κάθε υποκείμενο θεωρεί ότι η ερώτηση ανταποκρίνεται στον εαυτό του. Τα δεδομένα αναλύθηκαν με το στατιστικό πακέτο SPSS και για την ανάλυση χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος Crosstabulation και το κριτήριο Pearson x Modgil S., Verma G., Mallick K., Modgil C. (1997), Πολυπολιτισμική εκπαίδευση, προβληματισμοί προοπτικές. Επιμέλεια: Ζώνιου-Σιδέρη Α., Χαραμής Π., Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ

6 4. Παρουσίαση αποτελεσμάτων Στους πίνακες που ακολουθούν θα αναλύσουμε τις απαντήσεις των μαθητών ανά εθνικότητα και φύλο. Στον πίνακα 4 παρατηρούμε τις απαντήσεις των μαθητών αναφορικά με την ικανοποίηση που νιώθουν από την εξωτερική τους εμφάνιση, ανάλογα με την εθνικότητα και το φύλο. Πίνακας 4: Η ικανοποίηση των μαθητών από την εξωτερική τους εμφάνιση ως παράγοντας αυτοεκτίμησης ανά εθνικότητα και φύλο σε % Εθνικότητα /φύλο Έλληνας Διαβαθμίσεις Ν Αγόρι 20 0,0% 0,0% 0,0% 5,0% 25,0% 70,0% Κορίτσι 20 0,0% 5,0% 5,0% 20,0% 45,0% 25,0% Αγόρι 20 0,0% 0,0% 5,0% 15,0% 45,0% 35,0% Αλλοδαπός Κορίτσι 20 0,0% 0,0% 10,0% 25,0% 25,0% 40,0% Έλληνες: p = 0, 05=0,05 Αλλοδαποί: p = 0,56>0,05 Όσον αφορά τους Έλληνες μαθητές (αγόρια) στην απόλυτη πλειοψηφία τους εμφανίζονται ικανοποιημένα από την εξωτερική τους εμφάνιση, καθώς 70% συμφωνούν, το 25% συμφωνούν και 5%. Αντίθετα τα κορίτσια είναι ελαφρώς πιο συγκρατημένα αφού σε ποσοστό 90% συγκεντρωτικά δηλώνουν την ικανοποίησή τους από την εξωτερική τους εμφάνιση και ειδικότερα ότι συμφωνούν σε ποσοστό 20%, σε ποσοστό 45% και με 25%. Παράλληλα, υπάρχει ένα συγκεντρωτικό ποσοστό του 10% που δηλώνει μη ικανοποίηση από την εξωτερική τους εμφάνιση κατανεμημένο ισομερώς στις διαβαθμίσεις διαφωνώ και με 5% αντίστοιχα για κάθε διαβάθμιση. Όσον αφορά τους πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές, τα αγόρια σε ποσοστό 95% συγκεντρωτικά εμφανίζονται ικανοποιημένα από την εξωτερική τους εμφάνιση, συμφωνώντας με 15%, με 45% και με 35%, ενώ το 5% δηλώνει τη μη ικανοποίησή του στη διαβάθμιση διαφωνώ. Τα αλλοδαπά κορίτσια, από την άλλη πλευρά, δηλώνουν την ικανοποίησή τους από την εξωτερική τους εμφάνιση σε ποσοστό 90% συγκεντρωτικά, με ποσοστά που ανέρχονται σε 25%, 25,% και 40% στις διαβαθμίσεις συμφωνώ, και αντίστοιχα, ενώ μόνο ένα 10% δηλώνει τη μη ικανοποίησή του στη διαβάθμιση διαφωνώ. Στον πίνακα 5 βλέπουμε τις απαντήσεις των μαθητών ανά εθνικότητα και φύλο στο ερώτημα εάν πιστεύουν ότι έχουν αρμονικά εξωτερικά χαρακτηριστικά. Πίνακας 5: Η βεβαιότητα των μαθητών ότι διαθέτουν αρμονικά χαρακτηριστικά ως παράγοντας αυτοεκτίμησης ανά εθνικότητα και φύλο σε % Εθνικότητα /φύλο Έλληνας Διαβαθμίσεις Ν Αγόρι 20 5,0% 0,0% 0,0% 15,0% 25,0% 55,0% Κορίτσι 20 0,0% 0,0% 5,0% 10,0% 45,0% 40,0% Αγόρι 20 5,0% 0,0% 5,0% 20,0% 35,0% 35,0% Αλλοδαπός Κορίτσι 20 0,0% 0,0% 5,0% 25,0% 40,0% 30,0% Έλληνες: p = 0, 43> 0,05 Αλλοδαποί: p = 0, 86>0,05 6

7 Στον πίνακα 5 παρατηρούμε ότι οι Έλληνες μαθητές (αγόρια) σε ποσοστό 80% συγκεντρωτικά εκτιμούν ότι τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά είναι αρμονικά, καθώς στις διαβαθμίσεις «συμφωνώ» και «συμφωνώ» καταγράφονται ποσοστά 25% και 55% αντίστοιχα. Το ίδιο ισχύει και για τα κορίτσια σε ποσοστό 85% συγκεντρωτικά, καθώς στις διαβαθμίσεις «συμφωνώ» και «συμφωνώ» τα ποσοστά ανέρχονται σε 45% και 40% αντίστοιχα. Οι αλλοδαποί μαθητές επίσης θεωρούν ότι τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά είναι αρμονικά, καθώς τα αγόρια απάντησαν κατά 70% συγκεντρωτικά ότι συμφωνούν (35%) ή (35%). Για τα κορίτσια ισχύει συγκεντρωτικά το ίδιο, καθώς τα ποσοστά ανέρχονται και εδώ σε 70% του συνόλου, παρατηρούνται όμως διαφοροποιήσεις, αφού το 40% απάντησε «συμφωνώ» και 30% «συμφωνώ». Το υπόλοιπο 30% απάντησε «συμφωνώ» (20%), «διαφωνώ» (5%) και «διαφωνώ» (5%) για τα αγόρια. Για τα κορίτσια το 25% απάντησε «συμφωνώ» και μόνο ένα 5% απάντησε ότι «διαφωνεί». Από τα παραπάνω προκύπτει ότι μαθητές ανεξαρτήτως εθνικότητας και φύλου εκτιμούν ότι έχουν αρμονικά εξωτερικά χαρακτηριστικά, με ποσοστά που κυμαίνονται από 90% έως 95% στις διαβαθμίσεις συμφωνώ έως. Ειδικότερα όσον αφορά την εσωτερική διαφοροποίηση, για τους Έλληνες μαθητές παρατηρείται υπερσυγκέντρωση των ποσοστών με κατεύθυνση τη διαβάθμιση «συμφωνώ», ενώ οι συγκεντρώσεις των ποσοστών των πολιτισμικά διαφορετικών κατανέμονται με μικρές διακυμάνσεις στις τρεις διαβαθμίσεις. Στον πίνακα 6 βλέπουμε τις απαντήσεις των μαθητών στην ερώτηση εάν φροντίζουν την εξωτερική τους εμφάνιση, ανά εθνικότητα και φύλο. Πίνακας 6: Η φροντίδα της εξωτερικής τους εμφάνισης εκ μέρους των μαθητών ως παράγοντας αυτοεκτίμησης ανά εθνικότητα και φύλο σε % Εθνικότητα /φύλο Έλληνας Διαβαθμίσεις Ν Αγόρι 20 5,0% 0,0% 5,0% 5,0% 40,0% 45,0% Κορίτσι 20 0,0% 0,0% 5,0% 10,0% 45,0% 40,0% Αγόρι 20 0,0% 0,0% 10,0% 15,0% 45,0% 30,0% Αλλοδαπός Κορίτσι 20 0,0% 0,0% 0,0% 25,0% 40,0% 35,0% p Έλληνας = 0, 83> 0,05 p Αλλοδαπός = 0, 45>0,05 Στον πίνακα 6 παρατηρούμε ότι οι Έλληνες μαθητές (αγόρια) θεωρούν ότι φροντίζουν την εξωτερική τους εμφάνιση σε ποσοστό 90% συγκεντρωτικά, απαντώντας συμφωνώ με 5%, με 40% και με 45%. Όσον αφορά τα κορίτσια, η συντριπτική πλειοψηφία δηλώνει σε ποσοστό 95% ότι φροντίζει την εξωτερική τους εμφάνιση, με τα ποσοστά να καταγράφονται στις διαβαθμίσεις συμφωνώ, και με 10%, 45% και 40% αντίστοιχα. Αντίθετα, υπάρχει ένα ποσοστό των υποκειμένων της έρευνας που δηλώνουν ότι δε φροντίζουν την εξωτερική τους εμφάνιση. Ειδικότερα στα αγόρια καταγράφεται ένα συγκεντρωτικό ποσοστό 10%, ισοκατανεμημένο στις διαβαθμίσεις διαφωνώ και με 5% αντίστοιχα και ένα ποσοστό 5% στη διαβάθμιση διαφωνώ για τα κορίτσια. Για τους πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές το ποσοστό που δηλώνει ότι φροντίζει την εξωτερική του εμφάνιση ανέρχεται συγκεντρωτικά στο 90% για τα αγόρια και 100% για τα κορίτσια. Ειδικότερα, το 15% των αγοριών απαντά συμφωνώ, το 45% και 30%, ενώ ένα ποσοστό 10% δηλώνει ότι δε φροντίζει την εξωτερική του εμφάνιση στη διαβάθμιση διαφωνώ «. Αντίθετα για τα κορίτσια τα ποσοστά ανέρχονται σε 25%, 40% και 35% για τις διαβαθμίσεις συμφωνώ, και αντίστοιχα. Στον πίνακα 7 βλέπουμε τις απαντήσεις των μαθητών ανά εθνικότητα και φύλο στην ερώτηση εάν επιδιώκουν να αρέσουν στους άλλους. 7

8 Πίνακας 7: Η επιδίωξη των μαθητών να αρέσουν στους άλλους ως παράγοντας αυτοεκτίμησης ανά εθνικότητα και φύλο σε % Εθνικότητα /φύλο Έλληνας Διαβαθμίσεις Ν Αγόρι 20 5,0% 15,0% 10,0% 10,0% 15,0% 45,0% Κορίτσι 20 5,0% 5,0% 10,0% 20,0% 30,0% 30,0% Αγόρι 20 0,0% 0,0% 5,0% 30,0% 25,0% 40,0% Αλλοδαπός Κορίτσι 20 10,0% 5,0% 5,0% 35,0% 15,0% 30,0% p Έλληνας = 0, 65> 0,05 p Αλλοδαπός = 0, 56>0,05 Στον πίνακα 7 παρατηρούμε ότι όσον αφορά τους Έλληνες μαθητές και συγκεκριμένα τα αγόρια στη συντριπτική τους πλειοψηφία και σε ποσοστό 70% συγκεντρωτικά απαντούν ότι επιδιώκουν να αρέσουν στους άλλους («συμφωνώ» 10%, 15% και 45%). Το υπόλοιπο 30% συγκεντρωτικά διαφωνεί (10%), (15%) και (5%). Κατά τον ίδιο τρόπο τα κορίτσια συμφωνούν σε ποσοστό 80% συγκεντρωτικά («συμφωνώ» 20%, 30% και 30%) ότι επιδιώκουν να αρέσουν στους άλλους, ενώ το υπόλοιπο 20% συγκεντρωτικά διαφωνεί ( 10%, 5% και 5%). Για τους πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές το ποσοστό των αγοριών που επιδιώκει να αρέσει στους υπόλοιπους ανέρχεται συγκεντρωτικά στο 95%, με ποσοστά που ανέρχονται σε 30%, 25% και 40% για τις διαβαθμίσεις «συμφωνώ», «συμφωνώ» και «συμφωνώ» αντίστοιχα, ενώ μόνο ένα 5% απάντησε «διαφωνώ». Αντίστοιχα, τα αλλοδαπά κορίτσια επιδιώκουν να αρέσουν στους άλλους σε αρκετά υψηλό ποσοστό, το οποίο φτάνει στο 80% συγκεντρωτικά, όπως φαίνεται από τις απαντήσεις τους που καταγράφονται στις διαβαθμίσεις «συμφωνώ», «συμφωνώ» και «συμφωνώ» με ποσοστά 35%, 15% και 30% αντίστοιχα. Στον πίνακα 8 βλέπουμε τις απαντήσεις των μαθητών ανά εθνικότητα και φύλο στη ερώτηση εάν επιθυμούν να αλλάξουν την εμφάνισή τους. Πίνακας 8: Η επιθυμία των μαθητών για αλλαγή της εξωτερικής εμφάνισής τους ως παράγοντας αυτοεκτίμησης ανά εθνικότητα και φύλο σε % Εθνικότητα /φύλο Έλληνας Διαβαθμίσεις Ν Αγόρι 20 40,0% 20,0% 20,0% 5,0% 5,0% 10,0% Κορίτσι 20 10,0% 10,0% 10,0% 25,0% 20,0% 25,0% Αγόρι 20 20,0% 10,0% 25,0% 25,0% 15,0% 5,0% Αλλοδαπός Κορίτσι 20 15,0% 5,0% 20,0% 35,0% 10,0% 15,0% p Έλληνας = 0, 058> 0,05 p Αλλοδαπός = 0, 83>0,05 Στον πίνακα 8 παρατηρούμε ότι οι Έλληνες μαθητές (αγόρια) στην πλειοψηφία τους δεν επιθυμούν να αλλάξουν την εμφάνισή τους, καθώς το 80% συγκεντρωτικά απάντησε ότι διαφωνεί, ή, με ποσοστά που ανέρχονται σε 20%, 20% και 40% αντίστοιχα. Αντίθετα, οι Ελληνίδες μαθήτριες σε ποσοστό 70% συγκεντρωτικά δηλώνουν ότι επιθυμούν να αλλάξουν την εμφάνισή τους, με ποσοστά που ανέρχονται σε 25%, 20% και 25% στις διαβαθμίσεις «συμφωνώ», «συμφωνώ» και «συμφωνώ» αντίστοιχα. Όσον αφορά τους πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές (αγόρια), οι απαντήσεις τους σχεδόν κατανέμονται ισομερώς, καθώς σε ποσοστό 55% συγκεντρωτικά δηλώνουν ότι δεν επιθυμούν να αλλάξουν κάτι στην εμφάνισή τους, με ποσοστά που ανέρχονται σε 8

9 20%, 10% και 25% στις διαβαθμίσεις διαφωνώ, και αντίστοιχα. Αντίθετα το 45% συγκεντρωτικά δηλώνει ότι επιθυμεί να κάνει αλλαγές στην εξωτερική του εμφάνιση, με ποσοστά που ανέρχονται σε 25%, 15% και 5% στις διαβαθμίσεις συμφωνώ, και αντίστοιχα. Όσον αφορά τις αλλοδαπές μαθήτριες, το 60% συγκεντρωτικά δηλώνουν ότι επιθυμούν να αλλάξουν την εμφάνισή τους με το 35% να συμφωνεί, το 10% και το 15%. Αντίθετα, το 40% συγκεντρωτικά δηλώνουν ότι δεν επιθυμούν να κάνουν αλλαγές στην εξωτερική τους εμφάνιση, διαφωνώντας σε ποσοστό 15%, με 5% και με 20%. 4. Συμπεράσματα Μετά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας, καταλήγουμε στα παρακάτω συμπεράσματα: 1. Τα υποκείμενα της έρευνας, αγόρια και κορίτσια, παρουσιάζουν υψηλό βαθμό ικανοποίησης από την εξωτερική τους εμφάνιση και άρα υψηλό βαθμό αυτοεκτίμησης. Αυτό οφείλεται στο ότι η συντριπτική πλειοψηφία των απαντήσεών τους συγκεντρώνεται στις διαβαθμίσεις συμφωνώ έως. Οι εσωτερικές όμως διακυμάνσεις των ποσοστών στις διαβαθμίσεις αυτές δε μας δίνουν τη δυνατότητα να διευκρινίσουμε αν η ικανοποίηση των υποκειμένων της έρευνας για την εξωτερική τους εμφάνιση σχετίζεται με το φύλο ή την πολιτισμική τους διαφορετικότητα. 2. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι αλλοδαποί μαθητές και των δύο φύλων εκτιμούν ότι έχουν αρμονικά εξωτερικά χαρακτηριστικά. Σε σύγκριση μεταξύ τους, οι Έλληνες μαθητές και μαθήτριες παρουσιάζουν ελαφρώς υψηλότερη αυτοεκτίμηση από τους πολιτισμικά διαφορετικούς συμμαθητές τους. Παράλληλα, όσον αφορά το φύλο παρατηρούμε ότι τα αγόρια ανεξαρτήτως εθνικότητας παρουσιάζουν υψηλότερη αυτοεκτίμηση από τα κορίτσια όσον αφορά την αρμονικότητα των εξωτερικών τους χαρακτηριστικών, καθώς τα υψηλότερα ποσοστά για τα αγόρια καταγράφονται στη διαβάθμιση συμφωνώ, ενώ για τα κορίτσια στη διαβάθμιση συμφωνώ. Από τη μέχρι τώρα ανάλυση αναφορικά με τη βεβαιότητα των μαθητών για την αρμονικότητα των εξωτερικών τους χαρακτηριστικών, προκύπτει ότι και στην περίπτωση αυτή δεν καθίσταται σαφές αν αυτή η βεβαιότητα είναι φυλετικά ή πολιτισμικά προσδιορισμένη. Φαίνεται δηλαδή ότι και οι δύο παράμετροι, «φύλο» και «πολιτισμική διαφορετικότητα», δε σχετίζονται με την αρμονικότητα των χαρακτηριστικών τους ως παράγοντα για την αυτοεκτίμησή τους. 3. Όσον αφορά την εξωτερική τους εμφάνιση, τα υποκείμενα της έρευνας, ανεξάρτητα από την εθνικότητα και το φύλο τους, δηλώνουν σε μεγάλο βαθμό ότι τη φροντίζουν. Ωστόσο και εδώ οι Έλληνες μαθητές, αγόρια και κορίτσια, υπερέχουν των πολιτισμικά διαφορετικών μαθητών καθώς φαίνεται ότι φροντίζουν περισσότερο την εξωτερική τους εμφάνιση, αφού τα υψηλότερα ποσοστά τους καταχωρούνται στις διαβαθμίσεις συμφωνώ και. 4. Αναφορικά με την επιδίωξη των υποκειμένων της έρευνας να αρέσουν στους άλλους, από την ανάλυση των δεδομένων του αντίστοιχου πίνακα διαφαίνεται ότι τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές, ο βαθμός αυτοεκτίμησής τους σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με την ανάγκη τους να αρέσουν στους άλλους. Φαίνεται δηλαδή ότι όσο περισσότερο αρέσουν στους άλλους, τόσο περισσότερο ισχυροποιείται η αυτοεκτίμησή τους. Αν στη διαπίστωση αυτή συνυπολογίσουμε τον παράγοντα «πολιτισμός», τότε γίνεται ξεκάθαρο ότι η διαφορετικότητα των πολιτισμικά διαφορετικών μαθητών και η προσπάθεια ένταξης και αναγνώρισής τους στο νέο πολιτισμικό περιβάλλον ισχυροποιεί την ανάγκη τους να είναι αρεστοί στους άλλους, γιατί με αυτόν τον τρόπο ισχυροποιείται η αυτοεκτίμησή τους και η ένταξή τους στο νέο κοινωνικό περιβάλλον. Η επιδίωξη των μαθητών να αρέσουν στους άλλους σχετίζεται όχι μόνο με την πολιτισμική διαφορετικότητα, αλλά και με το φύλο. Εντελώς αναπάντεχα και ενώ θα περιμέναμε τα κορίτσια να προηγούνται των αγοριών σε αυτή την παράμετρο, εντούτοις διαπιστώνουμε ότι τα αγόρια, ανεξαρτήτως εθνικότητας, είναι εκείνα που εκφράζουν εντονότερα την ανάγκη να είναι αρεστοί στους άλλους έναντι των 9

10 κοριτσιών, καταχωρώντας υψηλότερα ποσοστά τόσο συγκεντρωτικά στις τρεις υψηλότερες διαβαθμίσεις όσο και στη διαβάθμιση συμφωνώ. 5. Σημαντικό ρόλο στην επιθυμία για αλλαγή της εξωτερικής εμφάνισης των μαθητών παίζει ο παράγοντας «φύλο», χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο παράγοντας «πολιτισμική διαφορετικότητα» είναι ασήμαντος. Και τούτο γιατί η συντριπτική πλειοψηφία τόσο των Ελλήνων όσο και των πολιτισμικά διαφορετικών μαθητών (αγόρια) δηλώνουν ότι δεν επιθυμούν αλλαγή της εμφάνισής τους, κάτι που δηλώνει υψηλό βαθμό αυτοεκτίμησης. Αντίθετα, τα κορίτσια ανεξαρτήτως εθνικότητας στη συντριπτική τους πλειοψηφία δηλώνουν ότι επιθυμούν αλλαγή στην εμφάνισή τους, γεγονός που υποδηλώνει ότι διαθέτουν χαμηλότερο βαθμό αυτοεκτίμησης σε σχέση με τα αγόρια. Και στις δύο περιπτώσεις, τα ποσοστά των Ελλήνων μαθητών, αγοριών και κοριτσιών, είναι υψηλότερα από τα αντίστοιχα των πολιτισμικά διαφορετικών συμμαθητών τους. Γίνεται λοιπόν σαφές οι Έλληνες μαθητές (αγόρια) έχουν κατά 25% υψηλότερη αυτοεκτίμηση από τους πολιτισμικά διαφορετικούς συμμαθητές τους, ενώ αντίθετα οι Ελληνίδες μαθήτριες παρουσιάζουν κατά 10% χαμηλότερο βαθμό αυτοεκτίμησης από τις αλλοδαπές συμμαθήτριές τους. Βιβλιογραφία Γεωργογιάννης, Π. (2009), Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας, τόμος 4 ος, Πάτρα. Γεωργογιάννης, Π. (2009), Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, Διαπολιτισμική κοινωνική ψυχολογία και έρευνα, τόμος 5 ος, Πάτρα. Γεωργογιάννης, Π. (2008), Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, Διαπολιτισμική εκπαίδευση, τόμος 7 ος, Πάτρα. Γεωργογιάννης, Π., Ορφανίδη, Ι., Χουρμουζιάδου, Χ. Μ. (2012), Κίνητρα, διαμεσολαβήσεις και επιδόσεις στην εκπαίδευς. Μια ερευνητική προσέγγιση σε πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές. Αθήνα: Ίων. Ινστιτούτο Παιδαγωγικών Ερευνών και Μελετών, Επιστημονικό Βήμα του δασκάλου, στο διαδίκτυο: Κατσίκας, Χ. Πολίτου, Ε. (2005), Εκτός «τάξης» το «διαφορετικό»;, Αθήνα: Gutenberg Διαπολιτισμική Παιδαγωγική. Μακρή-Μπότσαρη, Ε. (2008), Αυτοαντίληψη και Αυτοεκτίμηση, μοντέλα, ανάπτυξη, λειτουργικός ρόλος και αξιολόγηση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Μπαμπινιώτης, Γ. (1998), Λεξικό της νέας Ελληνικής γλώσσας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Παπαδιώτη-Αθανασίου, Β. (2000), Προσωπική ανάπτυξη. Θεωρητικές θέσεις και ασκήσεις εφαρμογής. Στο: Γεωργογιάννης, Π. (2009), Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, Διαπολιτισμική κοινωνική ψυχολογία και έρευνα, Πάτρα, τόμος 5 ος. Παπάνης, Ε. (2011), Η Αυτοεκτίμηση-Θεωρία και αξιολόγηση, Αθήνα: Ι. Σιδέρη. Πρακτικά 15 ου Διεθνούς Συνεδρίου, Διαπολιτισμικότητα, Διοίκηση της εκπαίδευσης και Οικονομική κρίση στην κοινωνία, το σχολείο, την οικογένεια και τα Ελληνικά ως ξένη γλώσσα, Πάτρα, Νοεμβρίου 2012, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Το εκπαιδευτικό σύστημα, Διαπολιτισμική εκπαίδευση, στο διαδίκτυο: Coopersmith, S. (1967), The antecedents of self-esteem, Consulting Psychologists Press. Στο: : Μακρή-Μπότσαρη, Ε. (2008), Αυτοαντίληψη και Αυτοεκτίμηση, μοντέλα, ανάπτυξη, λειτουργικός ρόλος και αξιολόγηση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. James, W. (1890), The principles of Psychology, New York: Dover Publications. Mead, G. (1934), Mind, self and society. Chicago: University of Chicago Press. Στο: Μακρή-Μπότσαρη, Ε. (2008), Αυτοαντίληψη και Αυτοεκτίμηση, μοντέλα, ανάπτυξη, λειτουργικός ρόλος και αξιολόγηση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Modgil S., Verma G., Mallick K., Modgil C. (1997), Πολυπολιτισμική εκπαίδευση, προβληματισμοί προοπτικές. Επιμέλεια: Ζώνιου-Σιδέρη Α., Χαραμής Π., Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Rosenberg, M. (1965), Society and adolescent self-image. Princeton, NJ: University Press. Στο: Μακρή-Μπότσαρη, Ε. (2008), Αυτοαντίληψη και Αυτοεκτίμηση, μοντέλα, ανάπτυξη, λειτουργικός ρόλος και αξιολόγηση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 10