ΑΓΝΩΣΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΡΙΓΑΝΗ

Transcript

1 ΑΓΝΩΣΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΡΙΓΑΝΗ Επιμέλεια & συγγραφή κειμένου: Τραντάς Μάνος Η Ελλάδα συγκρινόμενη με τις υπόλοιπες χώρες του περίγυρού της βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση. Αυτό οφείλεται κυρίως στην γεωγραφική της θέση η οποία της επέτρεψε κατά το παρελθόν να διατηρεί εμπορικές σχέσεις με όλο τον μέχρι τότε γνωστό κόσμο. Η Αίγυπτος, η Συρία η Ιταλία, τα μικρασιατικά παράλια όπως και η ηπειρωτική Ασία ήταν μερικοί μόνο από τους προορισμούς των εμπορικών τους δρόμων. Αυτό επέτρεψε στα διάφορα είδη φυτών να μην μείνουν μόνο στους τόπους που ενδημούσαν αλλά να διασκορπιστούν και να προσαρμοστούν σε νέους, εξίσου ευνοϊκούς για αυτά βιότοπους. Με τον καιρό και κάτω από την πίεση της φυσικής επιλογής τα είδη αυτά εξελίχθηκαν (ή και εξαφανίστηκαν) σε αυτά που βλέπουμε εμείς σήμερα. Έτσι, είδη τα οποία μέχρι τότε δεν συναντιόνταν στην Ελλάδα, βρέθηκαν ξαφνικά σε πολλές αναφορές της εποχής. Αυτό το άνοιγμα όμως των εμπορικών σχέσεων μεταξύ της Ελλάδος και του υπόλοιπου κόσμου δεν ήταν το μοναδικό σημαντικό στοιχείο στο οποίο οφείλεται η μεγάλη βιοποικιλότητα του Ελλαδικού χώρου. Το δεύτερο πιο σημαντικό στοιχείο είναι η γεωγραφική άρα και η κλιματική ποικιλομορφία. Τα πολυάριθμα νησιά με τα χιλιάδες μέτρα των ακρογιαλιών συνιστούν ένα εξαιρετικά ποικιλόμορφο κλίμα που εν μέρει δίνει μια εξήγηση για την φυτική «πολύ»-ποικιλομορφία. Ένα δεύτερο πλεονέκτημα αποτελεί το γεγονός ότι δεν υπάρχουν συμπαγείς ορεινοί όγκοι που να αποκόπτουν την κάθοδο των ειδών από το βορρά. Σε

2 χώρες όπου παρατηρείται μια τέτοια γεωγραφική ιδιαιτερότητα παρατηρείται μειωμένη φυτική ποικιλομορφία. Πρόσθετα θα μπορούσε να αναφέρει κανείς το γεγονός ότι πριν από χρόνια, ο Ελλαδικός χώρος αποτελούσε ενιαίο τμήμα οπότε δεν εμποδίζονταν η ελεύθερη διακίνηση των ειδών. ΙΙ. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ - ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΙΙ.1 ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Το γένος Origanum περιλαμβάνει άτομα ξυλώδη και πολυετή (βότανα) τα οποία μπορούν να φτάσουν το 1 m στο ύψος. Είναι ένα αρκετά εντυπωσιακό φυτό με άνθη λευκά έως ερυθροκυανά. Χαρακτηριστικό είναι ότι τα άτομα που προέρχονται από σπόρο είναι αρκετά ποικιλόμορφα. Τα φύλλα είναι πράσινα έως γκριζοπράσινα και μπορεί να είναι τριχωτά ή λεία. Το είδος που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι το Origanum vulgare μιας και είναι αυτό που συναντάται περισσότερο στην Ελλάδα. Ανήκει στην οικογένεια Lamiaceae ή Labiatae την οικογένεια δηλαδή των χειλανθών ή λαμιΐδων. w3 Τα φυτά που εδώ στην Ελλάδα καλούμε ρίγανη δεν ανήκουν μόνο σε ένα είδος αλλά είναι άτομα τα οποία ανήκουν σε περισσότερα από ένα γένος. Όλα αυτά έχουν την ίδια χαρακτηριστική οσμή «της ρίγανης» πράγμα το οποίο μας επιτρέπει να τα ονομάζουμε όλα με το ίδιο κοινό όνομα. Τα είδη αυτά είναι τα : * Origanum vulgare (Ελληνική ρίγανη) * Coridothymus capitatus (Ισπανική ρίγανη) * Origanum onites (Τούρκικη ρίγανη) * Satureja thymbra Ακόμα όμως και μέσα στο ίδιο είδος παρουσιάζονται σημαντικές μορφολογικές και χημικές διαφορές πράγμα που έχει αναγκάσει τους συστηματικούς να χωρίσουν το είδος σε τουλάχιστο τρία υποείδη, τα: Origanum vulgare ssp. hirtum ή heracleoticum, Origanum vulgare ssp. viridulum και Origanum vulgare ssp. vulgare. ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ORIGANUM Η ρίγανη, το όνομα της οποίας προέρχεται από τις λέξεις «όρος» και «γάνος» (λαμπρότητα) και σημαίνει το φυτό που λαμπρύνει το βουνό, δεν είναι ένα είδος που συναντάται αποκλειστικά και μόνο στον Ελλαδικό χώρο. Περίπου το 75% των ειδών του γένους Oregano βρίσκονται αποκλειστικά στην ανατολική μεσόγειο θάλασσα και μόνο μερικά βρίσκονται στην δυτική.

3 Επιπροσθέτως τα περισσότερα είδη εντοπίζονται σε μικρές περιοχές: το 70% περίπου των ειδών ενδημούν σε ένα νησί ή σε ένα βουνό. Το Origanum vulgare εξαπλώνεται τόσο στην μεσογειακή λεκάνη όσο και σε περιοχές της ηπειρωτικής Ευρώπης, της Σιβηρίας, του Ιράν και άλλες. Παρότι όμως είναι, όπως αναφέρθηκε και πριν, το επικρατέστερο είδος στην Ελλάδα, δεν σημαίνει ότι τα άτομα που συναντώνται είναι όλα ίδια μεταξύ τους. Οι διαφορές εντοπίζονται τόσο σε μορφολογικούς όσο και σε χημικούς χαρακτήρες. Όπως φαίνεται το Origanum vulgare ssp. hirtum ή heracleoticum είναι το περισσότερο εξαπλωμένο στον Ελλαδικό χώρο. Τα υποείδη viridulum και vulgare εντοπίζονται βορειότερα κοντά στα σύνορα με Αλβανία, Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία και Ευρωπαϊκή Τουρκία. ΙΙΙ. ΧΗΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Η ρίγανη αποτελεί ένα πολύ σημαντικό φυτικό είδος διότι περιέχει συστατικά με πολύ σημαντική βιολογική δράση. Οι κύριες ουσίες που βρίσκονται στο αιθέριο έλαιο και στις οποίες αποδίδονται οι βιολογικές δράσεις είναι η καρβακρόλη (5-isopropyl-o-cresol, 5-isopropyl-2-methylphenol - C10H13OH), και η θυμόλη (6-isopropyl-m-cresol - C10H14O) δυο φαινολικές ενώσεις που δρουν συνεργιστικά (συνδιαστικά). Εκτός όμως από αυτές τις δυο ουσίες, σε μικρότερες ποσότητες ανιχνεύονται οι: α-pinene, linalyl acetate, camphene, methylcarvacrol, β-bisabolene, 6-methyl-3-heptanol, p-cimene, calemene, p-cimene-8-ol, β-caryophyllene, myrcene, cineole, phellandrene, cisdihydrocarvone, β-pinene, cis-sabinene hydrate, sabinene, cymene, spartholerol, decane, γ-terpinene, germacrene D, terpinen-4-ol, carvacrol acetate, terpinolene, hexanal, limonene, trans-dihydrocarvone, linalool,

4 undecane. Η ελληνική ρίγανη πλεονεκτεί σε σχέση με την Ισπανική και την Τουρκική στο ότι περιέχει μεγαλύτερη ποσότητα αιθέριου ελαίου, που κυμαίνεται από ml/100gr ξηρού βάρους. Ακόμα όμως και ανάμεσα σε πληθυσμούς του ίδιου είδους παρατηρούνται μεγάλες διαφορές στην ποιοτική και στην ποσοτική σύσταση του αιθέριου ελαίου. Οι εξαιρετικά μεγάλες τιμές στην απόδοση του αιθέριου ελαίου (>7 ml/100 gr ξηρού βάρους) βρέθηκαν στην Κρήτη, στην Αμοργό, στο Γύθειο και στη χερσόνησο του Αθου. Τέτοιες υψηλές τιμές δεν βρέθηκαν σε κανένα είδος ρίγανης.

5 Την απόδοση σε έλαιο εκτός από τον γεωγραφικό τόπο, την επηρεάζει και η εποχικότητα της συγκομιδής του φυτού. Το περιεχόμενο έλαιο είναι πολύ λιγότερο το φθινόπωρο από ότι είναι το καλοκαίρι. Ένα ενδιαφέρον σημείο εστιάζεται στο γεγονός ότι παρόλες τις διαφορές που παρατηρούνται λόγω εποχικότητας και λόγω γεωγραφικής θέσης στη σύσταση, το άθροισμα των συστατικών παραμένει πάντα σταθερό (γterpinene + p-cymene + thymol + carvacrol). Από αυτό το τελευταίο φαίνεται ότι τα αιθέρια έλαια του Origanum vulgare ssp. hirtum χαρακτηρίζονται από μια αξιοθαύμαστη σταθερότητα. ΙV. ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ - ΠΑΡΑΛΑΒΗ ΔΡΑΣΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ IV.1 ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΡΙΓΑΝΗΣ Η ρίγανη ευδοκιμεί τόσο στα χωράφια όσο και σε κήπους που έχουμε στα σπίτια μας, πράγμα που υποδηλώνει την ευκολία της καλλιέργειάς της. Η σημαντικότερη απαίτηση που έχει είναι το πολύ καλά στραγγισμένο χώμα, ιδιαίτερα κατά το χειμώνα. Αν και η ρίγανη εντοπίζεται κυρίως σε ξηρικές συνθήκες, η παραγωγή της μπορεί να αυξηθεί αν εφαρμοστεί άρδευση, με την προϋπόθεση ότι η υγρασία δεν θα ξεπερνά το ρόγο του εδάφους. Τα φυτά μπορούν να εγκατασταθούν είτε από σπόρο είτε με μοσχεύματα. Η βλαστική αναπαραγωγή (αγενής πολλαπλασιασμός) φυτών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά προτείνεται σαν μέθοδος μείωσης της ποικιλομορφίας στην ανάπτυξη, την απόδοση και την παραγωγή των αιθέριων ελαίων. Κατά την σπορά πρέπει να δοθεί μεγάλη προσοχή διότι εξαιτίας του ότι ο σπόρος είναι πολύ μικρός, απαιτείται αυτός να σπαρθεί σε ειδικά σπορεία και στη συνέχεια τα φυτά που θα βγουν να μεταφυτευτούν. Η ρίγανη αναπτύσσεται πολύ εύκολα από μοσχεύματα οποιαδήποτε στιγμή του έτους ακόμα και χωρίς την χρησιμοποίηση κάποιας ορμόνης ριζοβολίας. Κατά τη σπορά ή τη μεταφύτευση πρέπει να αφήνεται μια απόσταση cm ανάμεσα στα φυτά. Τα φυτά θα αναπτυχθούν γρήγορα και θα καλύψουν όλη την έκταση μέχρι το τέλος της καλλιεργητικής περιόδου. Στην αγορά βρίσκονται προϊόντα που περιέχουν διάφορα μέρη του φυτού αλλά αυτά με την καλύτερη ποιότητα είναι τα σκευάσματα που περιέχουν μόνο φύλλα. Η συγκομιδή πρέπει να γίνεται όταν αρχίσουν να εμφανίζονται κίτρινα φύλλα στη βάση του φυτού. Πολλαπλές συγκομιδές κατά την καλλιεργητική περίοδο είναι δυνατές, ανάλογα βέβαια με τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Το φυτό προσβάλλεται από ασθένειες της ρίζας που μπορεί να το οδηγήσουν ακόμα και σε θάνατο. Εκτός από τη ρίζα προσβάλλονται τα φύλλα και ο βλαστός. Αυτά τα παθογόνα ίσως να απαιτείται να καταπολεμηθούν με τη χρήση χημικών σκευασμάτων. Για να μειωθεί το ενδεχόμενο να προσβληθούν τα φυτά από μύκητες καλό είναι να αναπτύσσονται σε

6 ξηρότερες συνθήκες με χαμηλότερη υγρασία. Η απόδοση σε αιθέριο έλαιο μεγιστοποιείται στις ζεστές συνθήκες του καλοκαιριού. Για την μεγιστοποίηση της απόδοσης της καλλιέργειας με τη μικρότερη δυνατή σπατάλη ενέργειας κρίνεται σκόπιμο να γίνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα ανάλυση εδάφους για τον προσδιορισμό της θρεπτικής κατάστασης αυτού. Γενικά για την καλύτερη θρέψη, πρέπει να γίνεται ετήσια βασική λίπανση με άζωτο, φώσφορο και κάλιο. Έχει δειχθεί ότι τα φυτά αντιδρούν πολύ καλά σε πρόσθετες λιπάνσεις κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης και ιδιαίτερα μετά από συγκομιδή. ΙV.2 ΠΑΡΑΛΑΒΗ ΔΡΑΣΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ Η ρίγανη καλλιεργείται είτε για την χρησιμοποίηση της σαν μπαχαρικό είτε για την παραλαβή του αιθέριου ελαίου που όπως προ αναφέρθηκε έχει πολύ σημαντικές βιολογικές δράσεις. Το αιθέριο έλαιο είναι υγρό με κιτρινωπό έως κόκκινο-κιτρινωπό χρώμα και έχει δυνατό άρωμα θυμαριού με έντονη γεύση. Η κύρια μέθοδος παραλαβής του είναι με απόσταξη με τη βοήθεια ατμού. Περί τα τέλη Ιουνίου κάθε χρόνο τα ώριμα φυτά συγκομίζονται και αφού επιλεχτούν τα καλύτερα αφήνονται να στεγνώσουν για μια με δυο μέρες σε σκιερό και αεριζόμενο περιβάλλον. Στη συνέχεια και αφού δεματοποιηθούν μεταφέρονται στον αποστακτήρα. Η ξηρή μάζα μπαίνει στον κυρίως θάλαμο του αποστακτήρα και καθώς περνάει από μέσα της ο καυτός ατμός παρασύρει τα πτητικά αιθέρια έλαια. Αυτά στη συνέχεια υγροποιούνται και μαζεύονται σε ειδικά δοχεία. Η απόδοση κυμαίνεται 4-6 kg αιθέριου ελαίου ανά 100 kg ξηρής μάζας. V. ΧΡΗΣΕΙΣ - ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ V.1 ΧΡΗΣΕΙΣ Η ρίγανη σε πολλές περιοχές, κυρίως εκτός Ελλάδος, ονομάζεται «μπαχαρικό της πίτσας» για τον προφανή λόγω που υποδηλώνει ο όρος: χρησιμοποιείται πάρα πολύ στις πίτσες σαν ένα μπαχαρικό που δίνει εξαιρετική γεύση. Στην ελληνική κουζίνα η ρίγανη καταλαμβάνει περίοπτη θέση αφού χρησιμοποιείται πάρα πολύ και κυρίως σε ψητά κρεατικά και σε σαλάτες. Τελευταία μάλιστα έχει επεκταθεί η χρήση της από βιομηχανίες παραγωγής τροφίμων και «σνάκς», οι οποίες χρησιμοποιούν τα αιθέρια έλαια για να προσθέσουν τη γεύση της ρίγανης στα προϊόντα τους (πατατάκια, σάλτσες κ.α.). Ένας επίσης πάρα πολύ σημαντικός σκοπός για τον οποίο καλλιεργείται η ρίγανη είναι για το αιθέριο έλαιο που χρησιμοποιείται από τη βιομηχανία φαρμάκων και αρωμάτων, κάνοντας χρήση των εξαιρετικών ιδιοτήτων του που προαναφέρθηκαν.

7 V.2 ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΡΙΓΑΝΗΣ Στο αιθέριο έλαιο της ρίγανης και κυρίως στην καρβακρόλη είναι που αποδίδονται οι παρακάτω βιολογικές δράσεις: αντιαθηροσκληροτική, αλλεργιογόνος, αναισθητική, αντιαλτσχάιμερ, αντιδιουριτική, αντιβακτηριδιακή, αντισηπτική, αντιφλεγμονώδης, αντιοξειδωτική, αντισπασμοδική, εντεροχαλαρωτική, αρωματική, μυκητοκτόνος, νηματοδοκτόνος, αντιρευματική κ.α. ΙV. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΑΞΙΑ - ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΙV.1 ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΑΞΙΑ Από όσα αναφέρθηκαν μέχρι τώρα είναι προφανέστατη η συνεχώς αυξανόμενη αξία (εμπορική και διατροφική) της ρίγανης. VI.2 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Οι φορείς που ελέγχουν την διεξαγωγή της έρευνας, θα συνεχίσουν να δουλεύουν πάνω στο εξαιρετικό αυτό φυτό σε όλο τον κόσμο. Ερευνητικές καλλιέργειες υπάρχουν αυτή τη στιγμή σε όλο τον κόσμο για να εκτιμηθεί το κατά πόσο και με ποιον τρόπο το περιβάλλον επηρεάζει την παραγωγή. Επίσης μελετώνται καινούριοι μέθοδοι ξήρανσης και επεξεργασίας. Aρα εκτιμάται ότι θα παρατηρηθεί μια αύξηση της καλλιεργούμενης έκτασης της ρίγανης διεθνώς αφού είναι μια δυναμική καλλιέργεια. VII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ VIII.1 ΒΙΒΛΙΑ - ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ * Origanum dictamnus L.and Origanum vulgare L. subsp. Hirtum (Link) letswaart: Traditional uses and production in Greece, Melpomeni Skoula and Sotiris Kamenopoulos, Mediterranean Agronomic Institute of Chania, Crete, Greece * The MacDonald encyclopedia of plants & flowers, Little Brown and Company * Αρωματικά, φαρμακευτικά και μελισσοτροφικά φυτά της Ελλάδος, Βύρων Σκουμπρής, εκδόσεις Αγρότυπος, 1998 * Κηπουρική για όλους, πρακτική εγκυκλοπαίδεια για λουλούδια-φυτάδέντρα-λαχανικά, Εκδόσεις Αλκυών * Συστηματική βοτανική (Κρυπτόγαμα? Σπερματόφυτα), Βαρδαβάκης Μανώλης, Εκδόσεις Σαλονικίδη VIII.2 ΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ *

8 * * * * * * * * * * * * * * * * *