ανάλυση, λοιπόν, ερείδεται σε αυτό το γνωσιοθεωρητικό υπόβαθρο και με καθοδηγητικό μίτο την ιδέα της ελευθερίας φανερώνει την στιγμή που ο καθαρός

Transcript

1 Εισαγωγή Τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών δημοσιεύτηκαν το 1785, τέσσερα χρόνια μετά την πρώτη έκδοση της Κριτικής του Καθαρού Λόγου [1781]. Πρόκειται για το πρώτο από τα τρία έργα της ηθικής φιλοσοφίας του Immanuel Kant. Έπεται η Κριτική του Πρακτικού Λόγου [1788], όπου το επιχείρημά του δομείται αρχιτεκτονικά σε ένα πλήρες σύστημα αρχών και όπου πρόθεσή του είναι «..να καταδειχθεί η ενότητα του καθαρού με τον πρακτικό λόγο..», καθώς και, αρκετά αργότερα, η Μεταφυσική των Ηθών [1797], η οποία περιλαμβάνει τις Μεταφυσικές αρχές της θεωρίας του δικαίου (Rechtslehre) και τις Μεταφυσικές αρχές της θεωρίας της αρετής (Tugendlehre), πραγματείες που προορίζονταν αρχικά να εκδοθούν ως αυτοτελή έργα. Ήδη από τον πρόλογο, ο Kant αποσαφηνίζει την σχέση στην οποία τίθεται το έργο του με τις ηθικές πραγματείες του καιρού του. Δεν πρόκειται για μία ηθική φιλοσοφία (sittliche Weltweisheit), η οποία δεν έχει προβεί στην θεμελιώδη πράξη απόφανσης περί της προέλευσης των εννοιών της. Η στοχαστική πορεία που ακολούθησε ο λόγος προς την αυτογνωσία του στην πρώτη κριτική, οδήγησε στην πραγμάτευση της Ηθικής με τις ίδιες ακριβώς αξιώσεις και αιτήματα. Έτσι, το αντικείμενο αυτής της έκθεσης είναι η βούληση ενός έλλογου όντος, και συγκεκριμένα η καθαρή [μη εμπειρική] βούληση. Η βούληση παρουσιάζεται ως μία υποστασιοποιημένη ικανότητα του πράττειν και δεν ερευνάται, εν σχέσει προς τα ενδεχόμενα αντικείμενά της, προς τα οποία μπορεί να κατευθύνει την ενέργειά της, όσο εν σχέσει προς τον υποκείμενο λόγο που την θέτει σε κίνηση. Αφαιρώντας κάθε εμπράγματη αναφορά της, η σκέψη προσηλώνεται σε μία καθαρή μορφή, η οποία αποκλειστικά την προσδιορίζει. Η μορφή αυτή, θετικοποιημένη σε έναν πρακτικό νόμο δεν είναι άλλο από την οικεία της αυτοαναφορά. Η βούληση θέτει τον εαυτό της ως νόμο ενώπιόν της. Η συστηματική ένταξη του εν λόγω έργου στην ενότητα της κριτικής φιλοσοφίας του Immanuel Kant αναδεικνύει την σημασία του ως ένα σημείο μετάβασης από τον καθαρό λόγο στον πρακτικό: η θεμελίωση μίας μεταφυσικής των ηθών προϋποθέτει την δυναμική των εννοιών του καθαρού λόγου, στην συστηματική τους διάρθρωση μέσα σε μία κριτική, στην οποία υπέβαλε ο λόγος τον εαυτό του. Η 1

2 ανάλυση, λοιπόν, ερείδεται σε αυτό το γνωσιοθεωρητικό υπόβαθρο και με καθοδηγητικό μίτο την ιδέα της ελευθερίας φανερώνει την στιγμή που ο καθαρός λόγος τρέπεται σε μία πρακτική δύναμη. Εδώ φαίνεται η υπεροχή του πρακτικού λόγου έναντι του θεωρητικού. Η ελευθερία, ως μεταφυσικό θεμέλιο της πράξης επικυρώθηκε από τον θεωρητικό λόγο, ως προς την δυνατότητά της και αποδεικνύεται από τον πρακτικό λόγο, ως προς την αντικειμενική πραγματικότητά της. Στο τρίτο μέρος του έργου, το επιχείρημα οδεύει προς μία κριτική του πρακτικού λόγου, ως κριτική γνώση της πρακτική ικανότητας του υποκειμένου. Με αυτή την προεργασία του για την θεμελίωση της ηθικής, ο Imm. Kant ιδρύει πραγματικά ένα αντικείμενο. Έτσι, το κείμενο αυτό είναι ουσιώδες για την κατανόηση της διαφωτιστικής νεωτερικής σκέψης. 2

3 Ο Πρόλογος στα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών Ο Kant εκκινεί από την κλασική διαίρεση της φιλοσοφίας σε τρεις επιστήμες: την Φυσική, την Ηθική και την Λογική. Κάθε έλλογη γνώση (Vernunfterkenntnis) αναφέρεται είτε στην μορφή (formal), είτε στο περιεχόμενο (material). Η μορφολογική [τυπική] φιλοσοφία, που ασχολείται με την ψιλή μορφή της διάνοιας και του λόγου και με τους καθολικούς κανόνες του σκέπτεσθαι εν γένει, ονομάζεται Λογική (Logik).Η φιλοσοφία που αναφέρεται σε συγκεκριμένα αντικείμενα, καθώς και στους νόμους που αυτά υπόκεινται είναι δύο ειδών: πρόκειται για την επιστήμη που θεματοποιεί τους νόμους της φύσης και λέγεται Φυσική ή διδασκαλία περί της φύσης (Physik - Naturlehre) και για αυτήν που έχει ως θέμα της τους νόμους της ελευθερίας και λέγεται Ηθική ή διδασκαλία περί των ηθών (Ethik - Sittenlehre). Τόσο η φυσική όσο και η ηθική 1 μπορούν να έχουν ένα εμπειρικό τμήμα, εφ όσον προσδιορίζουν τους νόμους τους μέσω της εμπειρίας. Η πρώτη, ως προς την φύση, ως αντικείμενο της εμπειρίας η δε δεύτερη, ως προς την ανθρώπινη θέληση, στο μέτρο που προσθίγεται (affiziert werden) από την φύση. Κάθε φιλοσοφία που βασίζεται στην εμπειρία μπορεί να ονομαστεί εμπειρική (empirische). Όταν όμως αντλεί την διδασκαλία της από αρχές a priori, ονομάζεται καθαρή φιλοσοφία (reinenicht empirische Philosophie). Η καθαρή φιλοσοφία γνωρίζει και αυτή περαιτέρω μία διαίρεση σε μορφή και περιεχόμενο. Έτσι, όταν αναφέρεται στην μορφή ονομάζεται Λογική, όταν όμως περιορίζεται σε συγκεκριμένα αντικείμενα της διάνοιας ονομάζεται Μεταφυσική. Κατά αυτόν τον τρόπο προκύπτει η ιδέα μίας Μεταφυσικής της φύσης και μίας Μεταφυσικής των ηθών. Η Φυσική (Physik) και η Ηθική (Ethik) περιλαμβάνουν ένα εμπειρικό και ένα καθαρό-ορθολογικό (rational) τμήμα. Στην Ηθική απαντά η πρακτική ανθρωπολογία, ως το πεδίο που αναφέρεται άμεσα στην εμπειρία. Ωστόσο, το ορθολογικό της κομμάτι είναι αυτό που αποτελεί την κατ εξοχήν ηθική (Moral). Μέσα από αυτήν την σχολαστική κατάτμηση της περιοχής του επιστητού, αναδεικνύεται η διάκριση μεταξύ εμπειρικού και ορθολογικού στοιχείου της γνώσης. Ο Kant της προσδίδει τον χαρακτήρα της αναγκαιότητας, καθώς πρόκειται για ένα 1 Natürliche Weltweisheit, Sittliche Weltweisheit. 3

4 ενέργημα, που αποτελεί στην ουσία αίτημα της ίδιας της επιστήμης. Έτσι προβάλλεται μία λογική προτεραιότητα του καθαρού τμήματος της επιστήμης έναντι του εμπειρικού, της Μεταφυσικής της φύσης και της Μεταφυσικής των ηθών έναντι της φυσικής και της πρακτικής ανθρωπολογίας αντιστοίχως. Το ερευνητικό ενδιαφέρον του Kant προσανατολίζεται στον χώρο της ηθικής φιλοσοφίας (sittliche Weltweisheit) και η πρόθεσή του είναι να τεθεί η αναγκαιότητα μίας καθαρής ηθικής φιλοσοφίας (reine Moralphilosophie), η οποία θα διαχωρίζεται ριζικά από καθετί το εμπειρικό που ανήκει στο πεδίο της πρακτικής ανθρωπολογίας. Η αναγκαιότητα αυτή αποδεικνύεται από την ίδια την ιδέα περί καθήκοντος και ηθικού νόμου (sittliches Gesetz) που ενυπάρχει στην κοινή συνείδηση. Το πώς και γιατί αυτή η κοινή ιδέα αναπτύσσει δεσμευτικότητα και ισχύει καθολικά και κατά αναγκαιότητα - αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να αναζητηθεί ούτε στην ανθρώπινη φύση ως τέτοια, ούτε στις εξωτερικές περιστάσεις, παρά μόνο a priori σε έννοιες του καθαρού λόγου. Από αυτή την άποψη, οποιαδήποτε προτροπή (Vorschrift, praescriptio) και μάλιστα καθολικής ισχύος, η οποία βασίζεται σε αρχές της ψιλής εμπειρίας έστω και κατά ένα μέρος της- μπορεί να ονομάζεται πρακτικός κανόνας (praktische Regel), αλλά ποτέ ηθικός νόμος (moralisches Gesetz). Έτσι, στο πεδίο της σύνολης πρακτικής γνώσης, οι ηθικοί νόμοι και οι αρχές τους διακρίνονται ουσιωδώς από καθετί το εμπειρικό που απαντά εντός του ώστε η ηθική φιλοσοφία (Moralphilosophie) στηρίζεται εξολοκλήρου στο καθαρό τμήμα αυτής της γνώσης. Ο διαχωρισμός αυτός οδηγεί στην έννοια της εφαρμογής (Anwendung) του καθαρού in abstracto τμήματος μίας επιστήμης πάνω στην σύστοιχή της ύλη. Η ηθική φιλοσοφία εφαρμόζεται πάνω στον άνθρωπο χορηγώντας του νόμους a priori, με σκοπό να πραγματωθεί in concreto η ιδέα ενός καθαρού πρακτικού λόγου. Εντούτοις, η Μεταφυσική των Ηθών δεν προκύπτει μόνον από μία απλή παρώθηση της θεωρίας (Spekulation) να διερευνήσει τις πηγές των πρακτικών αξιωμάτων που ενοικούν a priori στον λόγο μας, αλλά πολύ περισσότερο για να ανευρεθεί ο μίτος (der Leitfaden) και ο ανώτατος κανόνας της ορθής κριτικής αποτίμησης των ηθών (Beurteilung der Sitten). Ως μία τέτοια κριτική έρευνα πρέπει να προηγείται και άνευ αυτής δεν μπορεί να ευδοκιμήσει καμία ηθική φιλοσοφία. Τοιουτοτρόπως, διανοίγεται ένα ολότελα νέο πεδίο στην περιοχή της πρακτικής γνώσης, η Μεταφυσική των ηθών. Η τελευταία οφείλει να εξετάζει την ιδέα και τις αρχές (Prinzipien), καθώς και την δυνατότητα μίας καθαρής θέλησης. Δεν 4

5 εντάσσεται, λοιπόν, στην γενική πρακτική φιλοσοφία 2 της εποχής του, εκφραστής της οποίας υπήρξε και ο Christian Wolff. Διότι η τελευταία εξετάζει την ανθρώπινη βούληση συνολικά, με όλες τις πράξεις και τις συνθήκες που την συνοδεύουν, υπό αυτή την γενική θεώρηση. Η Μεταφυσική των Ηθών κατέχει έναντι αυτής την ίδια θέση που κατέχει και η υπερβατολογική φιλοσοφία έναντι της γενικής Λογικής: η γενική (τυπική) λογική εξετάζει τα ενεργήματα και τους κανόνες του νοείν εν γένει, ενώ η υπερβατολογική λογική παρουσιάζει τα ενεργήματα και τους κανόνες του καθαρού νοείν, μέσω του οποίου τα αντικείμενα γνωρίζονται όλως a priori. Οι αυτουργοί αυτής της επιστήμης δεν διακρίνουν τα αίτια που κινούν την θέληση - δηλαδή το ίδιο το θεμέλιο της πράξης- κατονομάζοντας τις πηγές τους (σε a priori και a posteriori), παρά μόνον προβαίνουν σε ποσοτικούς προσδιορισμούς των εννοιών τους, όπου αυτές θεωρούνται ως ομοειδείς. Η φιλοσοφία, όμως, πρέπει να αποφαίνεται (urteilen) για την προέλευση των εννοιών της, διαφορετικά καμία από αυτές δεν μπορεί να θεμελιωθεί. Τα Θεμέλια της Μεταφυσική των Ηθών είναι η διερεύνηση και η εδραίωση της ανώτατης αρχής της ηθικότητας (des obersten Prinzips der Moralität). Το έργο αυτό επιβάλλει μία ξεχωριστή και λεπτή έρευνα, που θα πρέπει να προηγηθεί της Μεταφυσικής των Ηθών, ως απαραίτητη προεργασία της, ενώ απέχει πολύ από μία Κριτική του Πρακτικού Λόγου. Μία τέτοια Κριτική καλείται να αναδείξει την ενότητα του θεωρησιακού και του πρακτικού λόγου σε μία κοινή αρχή. Η μέθοδος που προκρίνεται εκκινά αναλυτικά από την κοινή γνώση περί ηθικότητας έως τον καθορισμό της ανώτατης αρχής της και αφού ανευρίσκει τις οικείες της πηγές, επιστρέφει συνθετικά στην κοινή γνώση, όπου απαντά η χρήση της αρχής αυτής 3. 2 Η ονομασία αυτή αποδίδει την allgemeine praktische Weltweisheit (philosophia practica universalis). Ο όρος Weltweisheit (κατά κόσμον σοφία) χρησιμοποιείται κατ αντίθεση προς την θεοσοφία και θεωρείται συνώνυμος του Philosophie, βλ. και Ιμμ. Καντ, Κριτική του Καθαρού Λόγου, σε μετάφραση Αναστασίου Γιανναρά, σειρά Φιλοσοφία-Πηγές, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα , υποσημείωση 2, σελ. 101 της εισαγωγής. 3 Μία ανάλογη αναφορά στην μέθοδο περιλαμβάνεται και στα Προλεγόμενα εις πάσαν μέλλουσαν Μεταφυσικήν. Στον οικείο τόπο (Prolegomena AA4,276 Anmerkung-αρίθμηση της γερμανικής έκδοσης, αντιστοίχως και σε Ιμμ. Καντ «Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική Μεταφυσική», εισαγωγήμετάφραση-σχόλια Γιάννη Τζαβάρα, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα Ιωάννινα, 1982, σελ. 48 επ. 4, 5) διακηρύσσεται ότι η μέθοδος που ακολουθείται είναι η αναλυτική. Δηλαδή, η σκέψη αφορμάται από ένα ιστάμενο γεγονός που αναγνωρίζεται ως βέβαιο (Faktum), συγκεκριμένα από την αντικειμενική εγκυρότητα των καθαρών μαθηματικών και της καθαρής φυσικής, προκειμένου να οδεύσει αναλυτικά στην πηγή των αρχών και των αξιωματικών τους προτάσεων. Κατά αυτόν τον τρόπο, εφ όσον προκύπτει η δυνατότητα της δεδομένης γνώσης, μπορεί να συμπεραθεί λογικά και η δυνατότητα κάθε άλλης όμοιας γνώσης (συνθετικής a priori γνώσης). Ωστόσο, δε θα πρέπει να ταυτιστεί η αναλυτική μέθοδος με τις αναλυτικές προτάσεις (εκ της κλασικής διαίρεσης αναλυτικών και συνθετικών 5

6 ΠΡΩΤΟ ΤΜΗΜΑ Μετάβαση από την κοινή γνώση περί ηθικότητας στην φιλοσοφική 4 Ήδη από την πρώτη πρόταση του κεφαλαίου αυτού τίθεται η έννοια της καλής θέλησης (ein gutter Wille). Μόνον υπό την έννοια αυτή είναι δυνατό να εννοηθεί το καλό, χωρίς κανένα περιορισμό. Τα ταλέντα του πνεύματος, ως φυσικά χαρίσματα, η εύνοια της τύχης, οι ιδιότητες που συνιστούν την εσωτερική αξία ενός προσώπου προϋποθέτουν πάντα μία καλή θέληση, η οποία θα ελέγχει την επίδρασή τους πάνω στο πνεύμα (Gemüt) και θα τα ενεργοποιήσει υπό τις θεμελιώδεις της αρχές. Τα παραπάνω γνωρίσματα δεν είναι καλά καθεαυτά, παρά φωτίζονται και ενεργοποιούνται ηθικά από μία καλή θέληση. Διαφορετικά, πρόκειται για υποκειμενικές, τυχαίες συνθήκες, των οποίων η ηθική αξία είναι μόνο σχετική. Η καλή θέληση αντλεί την αξία της από τον εαυτό της. Η ίδια η ενέργειά της ενέχει μία τελικότητα: είναι καλή καθεαυτήν. Ιδωμένη καθεαυτήν, ανυψώνεται πάνω από κάθε κλίση ή ροπή. Η ωφέλεια που προσπορίζει ή η ματαίωση των σκοπών της δεν αποτελούν κριτήριο για την ηθική της αποτίμηση. Έτσι, προκύπτει η ιδέα της προτάσεων): «Η αναλυτική μέθοδος, στο μέτρο που αντιτίθεται στην συνθετική, είναι κάτι τελείως διαφορετικό από μία συμπερίληψη αναλυτικών προτάσεων. Σημαίνει μόνο ότι η εκκίνηση συντελείται από το ζητούμενο, ως εάν αυτό ήταν πράγματι δεδομένο και ανέρχεται στους όρους του, υπό τους οποίους και μόνον είναι αυτό δυνατό. Σε αυτό το είδος διδασκαλίας χρησιμοποιούνται συχνά και συνθετικές προτάσεις παράδειγμα για αυτό αποτελεί η μαθηματική ανάλυση- και θα μπορούσε να ονομάζεται αναδρομική (regressive Methode) μέθοδος, για να διακρίνεται από την συνθετική ή προοδευτική (progressive Methode)». Αντιθέτως, στην Κριτική του Καθαρού Λόγου, η μέθοδος που ακολουθείται είναι συνθετική: ερευνάται ο ίδιος ο καθαρός λόγος χωρίς καμία άλλη προϋπόθεση- ως η πηγή των οικείων του αρχών, σύμφωνα με τις οποίες προσδιορίζονται τα στοιχεία και οι νόμοι της καθαρής του χρήσεως. Η μέθοδος που επιτελείται στα Προλεγόμενα είναι σύμμετρη προς τον προορισμό τους πρόκειται για «προκαταρκτικές ασκήσεις που αποβλέπουν να οδηγήσουν, κατά το δυνατόν, μία επιστήμη στην πραγματικότητα» κι όχι να την παρουσιάσουν. Κατόπιν τούτων, η αναλυτική μέθοδος θα μπορούσε να συνοψιστεί στο εξής: εκκινά από ένα δεδομένο in concreto, για να αναδράμει στον όρο της δυνατότητάς του, δηλαδή στην οικεία του αρχή (Prinzip), επιτελώντας την διασάφηση (Erklärung) της έννοιάς του. Αντιστρόφως, στην συνθετική μέθοδο η γνώση εκκινά από την ίδια την αρχή in abstracto, οδεύοντας εξελικτικά προς την οικεία της χρήση, όπου αποδεικνύεται η ισχύς της (Beweisen). Στα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών, οι κοινές κρίσεις περί ηθικότητας ή οι κοινές ηθικές έννοιες τίθενται στην αφετηρία του επιχειρήματος, ως εάν ενείχαν μία πραγματικότητα. Κατόπιν το επιχείρημα οπισθοβατεί προς τους όρους δυνατότητας αυτών των αξιώσεων, με την πρόθεση να διέλθει μία ολόκληρη σειρά από όρους μέχρι την ανώτατη αρχή της ηθικότητας. Αυτό λαμβάνει χώρα στο πρώτο και το δεύτερο μέρος του καντιανού έργου, ενώ στο τρίτο μέρος η μέθοδος είναι συνθετική: ο ίδιος ο λόγος, ως πηγή των καθαρών γνώσεων παράγει αυτενεργώς την ανώτατη αρχή της ηθικότητας. Η γνώση προβαίνει εξελικτικά από την αρχή αυτή έως και τις απώτατες συνέπειες της χρήσης της (για την έννοια της μεθόδου βλέπε και Imm. Kant, Groundwork of the Metaphysic of Morals, μετάφραση και ανάλυση του επιχειρήματος H. J. Paton, Harper Torchbook editions, New York 1964). 4 «Übergang von der gemeinen sittlichen Vernunfterkenntnis zur philosophischen». 6

7 απόλυτης ηθικής αξίας της ψιλής (bloß) καλής θέλησης, η οποία ενοικεί και στον ίδιο τον κοινό νου. Ωστόσο, η ιδέα αυτή εγείρει την υποψία ότι πρόκειται περί μίας απλής φαντασιοπληξίας. Για ποιον λόγο η φύση να ορίσει την θέληση ούτως, ως υποκείμενη στην διεύθυνση του λόγου, έστω και αν δεν επιτελείται καμία πρακτική ωφέλεια; Η θέληση ενός έλλογου όντος δέχεται από την μία πλευρά την επενέργεια του φυσικού ενστίκτου, ενώ από την άλλη υπόκειται στον οικείο καθορισμό της από τον λόγο. Η διατήρηση της ζωής, η εκπλήρωση των φυσικών νεύσεων, η ευτυχία εναπόκεινται στο ένστικτο, ως τον φυσικό του προορισμό. Εφ όσον όμως αναλογεί στον άνθρωπο ο λόγος, ως πρακτική ικανότητα -ήτοι ως μία τέτοια που θα έπρεπε να επιδρά πάνω στην θέληση- ο αληθινός προορισμός του (του λόγου) είναι η ανάδειξη μίας καθεαυτήν καλής θέλησης και όχι μίας θέλησης ως μέσου για άλλους σκοπούς. Η καλή θέληση δεν είναι το μοναδικό αγαθό, αλλά πρέπει να είναι ο όρος για την δυνατότητα όλων των υπόλοιπων, ακόμη και για την αναζήτηση της ευτυχίας. Ως εκ τούτου, η καλλιέργεια του λόγου, που είναι απαραίτητη για αυτή την απόλυτη (unbedingt) επιδίωξη περιορίζει την εκπλήρωση της ευτυχίας, η οποία είναι πάντα υποκείμενη σε όρους (bedingt) και σχετική. Ωστόσο αυτό δεν έρχεται σε αντίφαση με την τελεολογία της φύσης, αλλά συνανήκει στις προθέσεις της. Διότι πρόκειται για τον οικείο αυτοκαθορισμό του λόγου, ο οποίος αναγνωρίζει στην θεμελίωση μίας καλής θέλησης τον ανώτατο πρακτικό του προορισμό. Η έννοια της καλής θέλησης καθίσταται εναργέστερη με αναδρομή στην έννοια του καθήκοντος 5 (Pflicht). Αυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι να ανευρεθεί η έννοια του καθήκοντος ως ο αιτιώδης λόγος του πράττειν. Στην ουσία, τίθεται το ερώτημα της δυνατότητας της θεμελίωσης της πράξης στο καθήκον. Προς τούτο γίνεται χρήση κάποιων παραδειγμάτων από την εμπειρία της ανθρώπινης πράξης. Εκεί εμφανίζονται, κατ αρχάς, οι πράξεις που αναγνωρίζονται ως ενάντιες στο καθήκον περαιτέρω, οι πράξεις που ευθυγραμμίζονται προς το καθήκον και δεν πηγάζουν από κάποια άμεση φυσική νεύση, αποβλέπουν όμως έμμεσα στην εξυπηρέτηση ιδιοτελών σκοπών: η εντιμότητα στις εμπορικές συναλλαγές είναι μία πρακτική σύμφωνη προς το καθήκον, ωστόσο επιτάσσεται από τα συναλλακτικά ήθη και έχει καθαρά λειτουργικό κι συμφεροντολογικό χαρακτήρα. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, εύκολα διακρίνεται αν η σύμμετρη προς το καθήκον πράξη πηγάζει από 5 A good will is manifested in acting for the sake of duty, βλ. H. J. Paton, ό.π. σελ.18, Analysis of the argument. 7

8 καθήκον ή εκτελείται προς ίδιον όφελος. Αντίθετα, η διάκριση καθίσταται δυσχερέστερη, όταν η πράξη είναι μεν σύμφωνη προς το καθήκον και επιπλέον το υποκείμενο τείνει άμεσα προς αυτήν, λόγω κάποιας φυσικής του νεύσης. Η διαφύλαξη της ζωής, η ευεργεσία από απόλαυση για την χαρά των άλλων, η ευτυχία είναι καθήκοντα και συνάμα ο άνθρωπος μπορεί να τείνει άμεσα προς την επιδίωξή τους, λόγω της φυσικής του σκευής. Αν όμως οι ενορμήσεις των φυσικών ενστίκτων και των συναισθημάτων απουσιάζουν, τότε παραμένει μία άλλη πηγή που μπορεί να προσδιορίσει την θέληση, παραμένει δηλαδή ένας νόμος που επιτάσσει την πραγμάτωση των παραπάνω πράξεων από καθήκον και μόνον έτσι μπορεί μία πράξη να έχει αληθινό ηθικό περιεχόμενο. Σε αυτό το πνεύμα πρέπει να κατανοηθούν και οι Γραφές, στο σημείο όπου εντέλλεται η αγάπη προς τον πλησίον. Διότι η αγάπη ως φυσική παρόρμηση δεν μπορεί να διαταχθεί. Τουναντίον, η αγαθοεργία ως καθήκον και σε εναντίωση ακόμη των άμεσων τάσεων του υποκειμένου, είναι πρακτική (praktisch) και όχι παθολογική (pathologisch) αγάπη. Η πρακτική αγάπη βασίζεται στην θέληση και πηγάζει από τα θεμελιώδη αξιώματα της πράξης κι όχι από την δυναμική των συναισθημάτων. Η αναφορά των παραπάνω περιπτώσεων που αντλούνται από την εμπειρία προκρίνεται αφ ενός επειδή ο Kant αφορμάται από την κοινή αντίληψη περί ηθικότητας, αφ ετέρου όμως έχουν και έναν άλλο προορισμό: συντελούν, ώστε να καταστεί πιο προσιτή στην παράσταση (Vorstellung), μέσω της έννοιας του καθήκοντος η έννοια της απόλυτα καλής θέλησης. Έτσι, με αφετηρία τις πράξεις ενάντιες στο καθήκον μεταβαίνει βαθμηδόν, μέσα από παραλλάσσουσες εμφανίσεις των πράξεων, στην ανάδειξη των πράξεων που πηγάζουν από καθήκον. Κεντρικό σημείο αυτής της έκθεσης είναι η σύμμετρη προς το καθήκον πράξη, προς την οποία το υποκείμενο ωθείται συνάμα από κάποια άμεση φυσική του ροπή. Εδώ, το πραγματικό θεμέλιο της πράξης είναι η ιδιάζουσα φύση του υποκειμένου, ενώ η συμμετρία προς το καθήκον είναι συμπτωματική. Από τα παραπάνω απορρέει η πρώτη πρόταση του Kant ότι μία πράξη έχει ηθική αξία, όταν πραγματώνεται από καθήκον (aus Pflicht) και όχι μόνο σύμφωνα με το καθήκον (pflichtmäßig), όταν θεμελιώνεται στην συνείδηση του καθήκοντος και όχι στην αμεσότητα των φυσικών τάσεων 6. 6 Η διάκριση μεταξύ πράξεων που πηγάζουν από καθήκον και πράξεων που είναι απλώς σύμφωνες προς το καθήκον, η αντιδιαστολή δηλαδή μίας εξωτερικής φαινομενικότητας και ενός εσωτερικού 8

9 Η δεύτερη πρόταση είναι ότι η πράξη που πηγάζει από καθήκον αντλεί την ηθική της αξία όχι από το αντικείμενο στο οποίο αποβλέπει, αλλά από τον υποκειμενικό γνώμονα (Maxime) σύμφωνα με τον οποίο αποφασίζεται. Η ηθική αξία είναι ανεξάρτητη από την πραγματικότητα του αντικειμένου της πράξης. Έγκειται μόνο στην αρχή της θέλησης (Prinzip des Wollens). Άρα, δεν ανευρίσκεται στην σχέση της θέλησης προς το αποτέλεσμα της ενέργειάς της, παρά μόνον στην αρχή που καθορίζει την ίδια την θέληση. Η θέληση θα πρέπει να εννοηθεί ούτως, ως εάν να βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι ανάμεσα στην οικεία της αρχή a priori, που αφορά την μορφή και στα υποκειμενικά κίνητρα (Triebfeder) a posteriori, που αποβλέπουν στο περιεχόμενο της πράξης. Η τρίτη πρόταση προκύπτει από την συσχέτιση των δύο προηγούμενων: το καθήκον είναι η αναγκαιότητα μίας πράξης από σεβασμό για τον νόμο 7. Ο σεβασμός δεν κατευθύνεται προς το αποτέλεσμα της πράξης (Wirkung der Handlung), αλλά προς την ίδια την ελεύθερη δραστηριότητα της θέλησης (Tätigkeit des Willens). Άρα, μόνον ό,τι συμπλέκεται με την θέληση ως αιτιώδης λόγος της και ποτέ ως αποτέλεσμά της, δηλαδή ο ψιλός νόμος προσεαυτόν (das bloße Gesetz für sich) μπορεί να είναι αντικείμενο σεβασμού και κατ επέκταση εντολή (Gebot). Τοιουτοτρόπως, μία πράξη από καθήκον οφείλει να διαχωριστεί οριστικά από την επίδραση των φυσικών νεύσεων και επιθυμιών και έτσι από κάθε αντικείμενο στο οποίο μπορεί να αποβλέπει η θέληση. Έτσι, αυτό που προσδιορίζει την θέληση αντικειμενικά είναι ο νόμος και υποκειμενικά ο καθαρός σεβασμός για αυτόν τον πρακτικό νόμο, δηλαδή ο υποκειμενικός γνώμονας 8 να ακολουθώ τον νόμο αυτόν επιφέροντας ρήξη με όλες μου τις ενορμήσεις. Η επίκληση στον καθαρό σεβασμό χρήζει, κατά τον Kant, περαιτέρω επισήμανσης: Ακόμη κι αν ο σεβασμός ήταν απλώς ένα συναίσθημα, τότε δε θα επρόκειτο για ένα συναίσθημα που αναπτύσσεται από μία εξωτερική προσθιγή, στον χώρο της δεκτικότητάς μας, παρά για μία ενδιάθετη κατάσταση που απορρέει από την θεμελίου της παραπέμπει στην διάκριση μεταξύ νομιμότητας (Legalität, Gesetzmäßigkeit) και ηθικότητας (Moralität), που εμφανίζεται στην μετέπειτα Μεταφυσική των Ηθών. 7 Pflicht ist die Notwendigkeit einer Handlung aus Achtung fürs Gesetz 8 Υποκειμενικός γνώμονας ή υποκειμενικό αξίωμα (Maxime) είναι σύμφωνα και με μία επεξηγηματική υποσημείωση του Kant η υποκειμενική αρχή της θέλησης, σε αντιδιαστολή προς την αντικειμενική της αρχή, που είναι ο ίδιος ο πρακτικός νόμος. Η αντιδιαστολή αυτή υφίσταται, στο μέτρο που ο λόγος δεν έχει πλήρη κατίσχυση επί της δύναμης του ορέγεσθαι (Begehrungsvermögen) του έλλογου υποκειμένου. Ειδάλλως, η αντικειμενική αυτή αρχή θα ίσχυε και υποκειμενικά ως αρχή του πράττειν. Η ακριβής λειτουργία του γνώμονα θα καταστεί εναργέστερη και στο δεύτερο μέρος του καντιανού έργου. 9

10 οικεία παράσταση μίας έννοιας του λόγου και αναπτύσσεται στον χώρο της αυτενέργειάς μας (selbstgewirktes Gefühl). Ό,τι το υποκείμενο αναγνωρίζει ως νόμο για τον εαυτό του, το αναγνωρίζει με σεβασμό. Ο σεβασμός σημαίνει την συνείδηση της υποταγής της θέλησης σε ένα νόμο, χωρίς μεσολάβηση ξένων επιδράσεων πάνω στις αισθήσεις. Συνεπώς, ο άμεσος προσδιορισμός της θέλησής μου και η συνείδηση αυτού του προσδιορισμού είναι ο σεβασμός. Αυτός είναι η επίδραση του νόμου πάνω στο υποκείμενο, αλλά ενός νόμου, που επιβάλλεται από αυτό το ίδιο, ως καθεαυτόν αναγκαίος. Από αυτή την άποψη, διαχωρίζεται από τα κοινά συναισθήματα, προς τα οποία μπορεί να έχει μόνο κάποια αναλογία. Στο μέτρο που υποτάσσεται κανείς στο νόμο, με την συναίσθηση ότι υπερτερεί του πεπερασμένου εγωισμού του, εμφανίζει μία αναλογία με τον φόβο. Επειδή ακριβώς, όμως, αυτός ο νόμος είναι απόρροια της θέλησής μας, εμφανίζει μία αναλογία με την ροπή (Neigung). Συγκεφαλαιώνοντας, η ηθική αξία μίας πράξης δεν έγκειται στο προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Αυτό μπορεί να προσλαμβάνει οποιοδήποτε περιεχόμενο. Ο λόγος θέτει ο ίδιος στον εαυτό του τον πρακτικό του προορισμό και αποβλέπει στο ύψιστο και απόλυτο αγαθό (das höchste und unbedingte Gute). Αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά η παράσταση του νόμου καθεαυτόν, που ανευρίσκεται ελεύθερα στην θέληση ενός έλλογου όντος, στο μέτρο που την προσδιορίζει. Η ίδια αυτή παράσταση συνιστά το ύψιστο αγαθό, το οποίο έχει την παρουσία του ήδη στο πρόσωπο που ενεργεί σύμφωνα με αυτό. Η παράσταση του νόμου αυτού δεν εμπερικλείει τίποτα άλλο παρά μόνον την καθολική νομοτέλεια των πράξεων εν γένει (die allgemeine Gesetzmäßigkeit der Handlungen überhaupt), την οποία η θέληση πρέπει να θέτει ως αρχή. Αυτό οδηγεί στην πρώτη διατύπωση της κατηγορικής προσταγής: οφείλω να οδεύω πάντα κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να μπορώ συνάμα να θέλω να γίνει ο υποκειμενικός μου γνώμονας ένας καθολικός νόμος. Ο γνώμονας θα πρέπει να δύναται να υψωθεί σε αξίωμα μιας ενδεχόμενης καθολικής νομοθεσίας, διότι ο λόγος επιβάλλει άμεσο σεβασμό προς αυτήν 9. Ο σεβασμός είναι η εκτίμηση για μία αξία που υπερβαίνει κάθε άλλη αξία που στηρίζεται στις ιδιαίτερες νεύσεις μου. Η αναγκαιότητα να πράττω από καθαρό σεβασμό για τον πρακτικό νόμο είναι η ουσία του καθήκοντος, στο οποίο πρέπει να υποχωρεί κάθε άλλο κίνητρο. Το 9 Π.χ. ο υποκειμενικός γνώμονας, που μου υποδεικνύει να δίνω μία ψεύτικη υπόσχεση, προκειμένου να ξεφύγω από μία δύσκολη θέση, δεν μπορεί να αναχθεί σε καθολικό νόμο. Διότι αυτό θα αναιρούσε την ίδια την έννοια της υπόσχεσης. Αν λοιπόν αυτός ο υποκειμενικός γνώμονας γινόταν καθολικός νόμος, θα ερχόταν σε αντίφαση με τον εαυτό του και θα αυτοκαταστρεφόταν. 10

11 καθήκον είναι ο όρος μίας καθεαυτήν καλής θέλησης, η αξία της οποίας είναι απόλυτη. Αυτή είναι η αρχή (das Prinzip) της γνώσης περί ηθικότητας του κοινού ανθρώπινου λόγου. Βέβαια, η αρχή αυτή δεν εμφανίζεται ενώπιόν του σε αυτή την καθαρή και καθολική μορφή, ωστόσο φανερώνεται στην πρακτική της χρήση, ως μέτρο ορθότητας κατά την κριτική αποτίμηση των πράξεων. Έτσι, ο κοινός ανθρώπινος λόγος είναι πάντα σε θέση να διακρίνει το καλό από το κακό, το σύμφωνο ή το ενάντιο προς το καθήκον, χωρίς να χρειάζεται προς τούτο την συνδρομή της επιστήμης ή της φιλοσοφίας. Διότι την αρχή της ηθικότητας την φέρει ήδη εντός του και την εκδηλώνει στην πράξη, ως επιτέλεση της χειραφέτησης και της ελευθερίας του. Μάλιστα, στον κοινό ανθρώπινο νου, η πρακτική κριτική ικανότητα (das praktische Beurteilungsvermögen) έχει το προβάδισμα έναντι της θεωρητικής. Στην σφαίρα της θεωρίας, όταν ο κοινός ανθρώπινος λόγος κινείται πέρα από τους νόμους της εμπειρίας και των δεδομένων της κατ αίσθησιν αντίληψης, περιπίπτει σε αντιφάσεις και βρίσκεται σε αδιέξοδο. Αντιθέτως, στην σφαίρα της πράξης, η δύναμη της κριτικής αποτίμησης που διαθέτει ενεργοποιείται το πρώτον τότε, όταν δηλαδή αποκλείει από τους πρακτικούς του νόμους όλα τα κίνητρα που προέρχονται από τις παρορμήσεις των αισθήσεων. Καθώς όμως ο άνθρωπος διχάζεται ανάμεσα στις εντολές του καθήκοντος, που ο λόγος του παριστά ως αξιοσέβαστες και στην πλήρωση των αναγκών και επιθυμιών του, την οποία ονομάζει ευτυχία, αναπτύσσει μία φυσική διαλεκτική, δηλαδή μία τάση να αντιστρατεύεται το πνεύμα με σοφιστείες (ein Hang zu vernünfteln) τους νόμους του καθήκοντος και να αμφισβητεί την εγκυρότητα και την καθαρότητά τους, προσπαθώντας να τις φέρει στα μέτρα των επιθυμιών του. Με αυτόν τον τρόπο όμως διαστρέφεται το περιεχόμενό τους και χάνεται η ηθική τους αξία. Υπάρχει λοιπόν μία ανάγκη του κοινού ανθρώπινου λόγου [που προκύπτει από πρακτικούς λόγους κι όχι θεωρητικούς] να εξέλθει των ορίων του και να εισέλθει στην περιοχή της πρακτικής φιλοσοφίας. Εκεί ωθείται για να αναζητήσει τις πηγές της πρακτικής του αρχής, ούτως ώστε να προβεί στον ορθό προσδιορισμό της. Κατά αυτό τον τρόπο ελπίζει να διαλύσει την αμφιβολία, στην οποία εύκολα περιπίπτει, δηλαδή μόνο μέσα σε μία πλήρη κριτική του λόγου μας. 11

12 ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΜΗΜΑ Μετάβαση από την λαϊκή ηθική φιλοσοφία στην Μεταφυσική των Ηθών 10 Μέχρι τώρα, εκτέθηκε η έννοια του καθήκοντος, έτσι όπως εμφανίζεται στην κοινή χρήση του πρακτικού λόγου. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρόκειται για μία έννοια που αντλείται από την εμπειρία (Erfahrungsbegriff). Τουναντίον, η ίδια η εμπειρία αποδεικνύεται απρόσφορη στο να καταδείξει έστω και ένα παράδειγμα πράξης που να πηγάζει από την παράσταση του καθήκοντος. Η αμεσότητα της εμπειρίας δεν επιτρέπει ποτέ να εισδύσουμε, πέρα από τα φαινόμενα, στα βαθύτερα αίτια των πράξεών μας, ώστε να ανευρεθεί το θεμέλιο της ηθικότητας. Διότι όσον αφορά την κατάφαση της ηθικής αξίας, δεν πρόκειται για την εξωτερικευμένη στον αισθητό κόσμο πράξη, αλλά για τις εσώτερες αρχές της πράξης που δεν γίνονται αντιληπτές με τις αισθήσεις. Η παραδοχή ότι οι έννοιες του καθήκοντος θα πρέπει να αντλούνται από την εμπειρία οδηγεί αναπόφευκτα σε έναν ολοκληρωτικό σκεπτικισμό και στην κατάρρευση όλων των ιδεών περί καθήκοντος και ηθικού νόμου. Το μόνο που διαφυλάσσει τις έννοιες αυτές από τον αφανισμό τους είναι η καθαρή πεποίθηση (die klare Überzeugung) ότι εδώ δεν πρόκειται καθόλου για την εμπειρική πραγματικότητα, αλλά για αυτό που ο λόγος, για τον εαυτό του και ανεξάρτητα από όλα τα φαινόμενα επιτάσσει ως δέον να συμβεί (was geschehen soll), δηλαδή ακόμη και πράξεις, για τις οποίες δεν υπάρχει κανένα παράδειγμα στον χώρο της εμπειρίας, η δυνατότητα των οποίων όμως ερείδεται στο καθήκον. Άρα, οι έννοιες αυτές δεν κάνουν λόγο για την περιγραφή της πραγματικότητας, αλλά προβάλλουν την έννοια της δυνατότητας και αυτή θεμελιώνεται προεμπειρικά, στην ιδέα ενός λόγου που προσδιορίζει την θέληση μέσω a priori αρχών. Αν η έννοια της ηθικότητας δεν είναι μία απλή χίμαιρα, τότε ο οικείος της νόμος πρέπει να ισχύει καθολικά για όλα τα έλλογα όντα και με απόλυτη αναγκαιότητα. Ο νόμος αυτός είναι αποδεικτικός και ως τέτοιος δεν συγκαταλέγεται σε ένα corpus εμπειρικών νόμων, οι οποίοι προκύπτουν επαγωγικά (durch Induktion), μέσω της συνθετικής επισκόπησης των φαινομένων. Η εμπειρία, ως ενέχουσα το 10 Übergang von der populären sittlichen Weltweisheit zur Metaphysik der Sitten 12

13 στοιχείο της μεταβολής και της σχετικότητας, δεν μπορεί να δώσει αφορμή για την συναγωγή τέτοιων αποδεικτικών νόμων και η καθολικότητα των νόμων της μπορεί να είναι μόνο συγκριτική (komparative Allgemeinheit). Ομοίως, η έννοια της ηθικότητας δεν μπορεί να θεμελιωθεί ούτε και σε παραδείγματα: τα παραδείγματα καθιστούν προσιτό στην εποπτεία αυτό που ο πρακτικός κανόνας διατυπώνει καθολικά. Έτσι αισθητοποιούν και συγκεκριμενοποιούν το περιεχόμενό του. Ένα εξατομικευμένο παράδειγμα δεν μπορεί να αναδειχθεί σε αρχέτυπο (ursprüngliches Beispiel), ήτοι σε υπόδειγμα (Muster). Διότι πρέπει πρωτίστως να αποτιμηθεί με βάση το αληθινό πρωτότυπο που έχει την πηγή του στον ίδιο τον λόγο. Έτσι, ακόμη και ο «άγιος του Ευαγγελίου» πρέπει να συγκριθεί με το ιδεώδες ηθικής τελειότητας, με το πρότυπο του αγαθού (das Urbild des Guten), προκειμένου να του αποδοθεί αυτή η ποιότητα. Ως εκ τούτου, τα παραδείγματα δεν μπορούν να κατευθύνουν το πράττειν και η μίμηση (Nachahmung) δεν έχει καμία θέση στην ηθική. Η λαϊκή πρακτική φιλοσοφία (populäre praktische Philosophie) δεν έχει προβεί στην θεμελιώδη επίγνωση της προέλευσης των εννοιών της. Η ηθική της διδασκαλία συνίσταται στην ανάμιξη εμπειρικών και a priori εννοιών και σε έναν κενό εκλαϊκευτικό λόγο, μέσω της χρήσης παραδειγμάτων. Λόγω αυτής της σύγχυσης και της αοριστίας, υπονομεύονται οι ηθικές αρχές και αποδυναμώνεται η επίδρασή τους στο ανθρώπινο πνεύμα. Τουναντίον, εδώ ενδιαφέρει η προέλευση (Ursprung) των ηθικών αρχών που είναι ο ίδιος ο καθαρός λόγος και αυτή η καθαρότητα των πηγών τους τις καθιστά ανώτατες πρακτικές αρχές. Αυτές είναι ανεξάρτητες από κάθε εμπειρία, συνεπώς και ανεξάρτητες από την ιδιαιτερότητα της ανθρώπινης φύσης και πηγάζουν από την καθολική έννοια ενός έλλογου όντος. Ο Kant επαναλαμβάνει την πρόθεσή του να προχωρήσει σταδιακά από την λαϊκή ηθική φιλοσοφία στην Μεταφυσική, ακολουθώντας τους βηματισμούς του καθαρού αλλά πρακτικού λόγου, στην υποκειμενική του λειτουργία ως γνωστικής δύναμης. Έτσι, θα εκτεθεί η πρακτική ικανότητα του λόγου από τους καθολικούς ορισμούς των κανόνων του (Bestimmungsregeln) μέχρι την πηγή της έννοιας του καθήκοντος. Κεντρική έννοια της ανάλυσης είναι η έννοια της θέλησης (der Wille). Αυτή ορίζεται ως η ικανότητα ενός ελλόγου όντος να πράττει, σύμφωνα με την παράσταση κάποιων νόμων, δηλαδή σύμφωνα με αρχές. Επειδή η απόρροια των πράξεων από νόμους είναι έργο του λόγου, έτσι η θέληση είναι πρακτικός λόγος. 13

14 Παραπάνω (βλ. πρώτο μέρος ), η ανθρώπινη θέληση νοήθηκε ως μία ικανότητα που υπόκειται στον προσδιορισμό τόσο του λόγου, όσο και των φυσικών προδιαθέσεων του υποκειμένου. Για τον λόγο αυτόν, η θέληση καθεαυτήν, υποκειμενικά δεν είναι εξολοκλήρου σύμμετρη προς τον λόγο. Συνεπώς, οι πράξεις που αναγνωρίζονται ως αντικειμενικά αναγκαίες είναι υποκειμενικά τυχαίες. Ο προσδιορισμός μίας τέτοιας θέλησης σύμφωνα με αντικειμενικούς νόμους, που υπαγορεύουν το πρακτικά αναγκαίο, είναι εξαναγκασμός (Nötigung). Αυτός έγκειται στον προσδιορισμό μίας ατελούς θέλησης από αιτιώδεις λόγους του νου (Gründe), προς τους οποίους αυτή δεν συμμορφώνεται κατ αναγκαιότητα. Η παράσταση μίας αντικειμενικής αρχής, η οποία εμφανίζεται ως εξαναγκαστική για την θέληση, ονομάζεται εντολή του λόγου (Gebot der Vernunft) και η διατύπωση αυτής της εντολής ονομάζεται π ρ ο σ τ α γ ή (Imperativ). Όλες οι προσταγές εκφέρονται μέσω ενός πρέπει (δέον, Sollen) και υποδεικνύουν το «πρακτικά καλό». Αυτό διαχωρίζεται από το ευχάριστο, το οποίο ορίζεται μέσω των επαισθήσεων και ισχύει υπό τυχαίες και υποκειμενικές συνθήκες. Ως εκ τούτου, το οφείλειν προκύπτει επειδή ακριβώς το αντικειμενικό και το υποκειμενικό νοούνται ως διακεκριμένα. Ο Kant διευκρινίζει ότι η υποκειμενική υφή της θέλησης σημαίνει την εξάρτησή της από τις επιθυμίες και τις ανάγκες ενός εξατομικευμένου υποκειμένου 11. Αυτές, ως υπαγόμενες στις αισθήσεις είναι τυχαίες και παραλλάσσουν από υποκείμενο σε υποκείμενο. Η αντικειμενικότητα ή η έξοδος στην καθολικότητα πραγματοποιείται μόνον με την κυριαρχία του έλλογου στοιχείου. Αυτός ο αυστηρός διαχωρισμός δεν υφίσταται σε μία θεία ή άγια θέληση (heilige Wille), διότι σε αυτή την περίπτωση ό,τι ορίζεται ως αντικειμενικά αναγκαίο ισχύει άμεσα και υποκειμενικά. Η νύξη αυτή περί της τελειότητας μίας θέλησης παραπέμπει στην κλασική διαίρεση μεταξύ μίας θείας νόησης (intellectus archetypus) και μίας πεπερασμένης ανθρώπινης νόησης (intellectus ectypus). Εδώ ο εξαναγκασμός της θέλησης που εκφέρεται με προσταγές δεν έχει καθόλου χώρο. Οι προσταγές, εν γένει, επιτάσσουν μία ενέργεια είτε υποθετικά είτε κατηγορικά. Η υποθετική προσταγή παρουσιάζει την πρακτική αναγκαιότητα μίας πράξης ως μέσου για κάτι άλλο στο οποίο μπορεί κανείς να αποβλέπει. Αντιθέτως, η 11 Ο Kant αναφέρεται στην ικανότητα του ορέγεσθαι, της επιθυμίας (Begehrungsvermögen) δηλαδή σε μία απόλυτη αποβλεπτική τάση προς ένα αντικείμενο: η εξάρτηση της ικανότητας αυτής από τις αισθήσεις ονομάζεται φυσική νεύση και σηματοδοτεί πάντα κάποια ανάγκη, ενώ η εξάρτησή της από αρχές του λόγου ονομάζεται ενδιαφέρον (Interesse). Το τελευταίο είναι ένα πρακτικό ενδιαφέρον για την πράξη, ενώ το πρώτο σημαίνει ένα παθολογικό συμφέρον για το αντικείμενο της πράξης. 14

15 κατηγορική προσταγή παρουσιάζει μία πράξη ως αντικειμενικά αναγκαία καθεαυτήν (als für sich selbst), χωρίς αναφορά σε οποιονδήποτε άλλον σκοπό. Το περιεχόμενο της υποθετικής προσταγής αναλύεται περαιτέρω στην υπαγόρευση μίας πράξης ως κατάλληλης προς έναν δυνατό (möglich) ή προς έναν πραγματικό (wirklich) σκοπό. Στην πρώτη περίπτωση είναι μία προβληματική (problematisch) πρακτική αρχή, ενώ στην δεύτερη μία βεβαιωτική (assertorisch) πρακτική αρχή. Η κατηγορική προσταγή, η οποία αποσαφηνίζει την αντικειμενική αναγκαιότητα της πράξης, είναι μία αποδεικτική (apodiktisch) πρακτική αρχή Η διάκριση μεταξύ υποθετικών και κατηγορικών προσταγών ανάγεται ευθέως στην έκθεση της λογικής λειτουργίας της διάνοιας στις κρίσεις. Εφ όσον η διάνοια (Verstand) είναι η δύναμη του κρίνειν (ein Vermögen zu urteilen), οι λειτουργίες της μπορούν να βρεθούν συνολικά αν εκτεθεί η επιτέλεση της ενότητας (Funktion der Einheit) στις κρίσεις. Κατά αυτόν τον τρόπο προκύπτουν τέσσερις τίτλοι, ο καθένας από τους οποίους περιλαμβάνει τρεις ουσιώδεις στιγμές και εμφανίζεται μία κατηγοριοποίηση των κρίσεων, σύμφωνα με την λογική τους μορφή. Η λογική μορφή της κρίσης είναι λοιπόν η υπαγωγική οργάνωση των παραστάσεων υπό μία ενότητα, ήτοι υπό μία έννοια. Τα ίδια ενεργήματα, με τα οποία η διάνοια παρήγαγε την λογική μορφή της κρίσεως στις έννοιες οδηγούν αναλυτικά στην εύρεση της υπερβατολογικής της χρήσης: η υπαγωγή όχι των παραστάσεων, αλλά της σύνθεσης των παραστάσεων υπό έννοιες, οι οποίες προσδίνουν ενότητα στην καθαρή αυτή σύνθεση και οι οποίες συνίστανται μονάχα στην παράσταση της αναγκαίας συνθετικής ενότητας. Αυτή είναι η συνθετική ενότητα του πολλαπλού στην εποπτεία εν γένει και οι έννοιες αυτές ονομάζονται καθαρές έννοιες της διάνοιας (reine Verstandesbegriffe) και αναφέρονται a priori σε αντικείμενα. Όσες λογικές λειτουργίες καταγράφηκαν σε όλες τις δυνατές κρίσεις άλλες τόσες καθαρές έννοιες της διάνοιας προκύπτουν. Η γένεση των κατηγοριών προήλθε συστηματικά από μία κοινή αρχή, δηλαδή την ικανότητα του κρίνειν η οποία ισοδυναμεί με την ικανότητα του νοείν (βλ. ειδικότερα Υπερβατολογική Αναλυτική «Του Υπερβατολογικού μίτου που οδηγεί στην ανακάλυψη όλων των καθαρών εννοιών της διάνοιας», Ιμμ. Καντ Κριτική του Καθαρού Λόγου,σε μετάφραση Αναστασίου Γιανναρά, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1979, τόμος δέυτερος, σ.σ. 35 επ.).η κατηγορική και υποθετική προσταγή αντιστοιχούν στις κατηγορικές και υποθετικές κρίσεις, που αποτελούν τις δύο πρώτες στιγμές (Momente) της κατηγορίας της αναφοράς ή της σχέσης (Relation). Η κατηγορική κρίση εκφράζει την λογική σχέση του κατηγορουμένου προς το υποκείμενο και αντιστοιχεί στην κατηγορία της ενύπαρξης και αυθύπαρξης (der Inhärenz und Subsistenz, substantia-υπόσταση και accidens-συμβεβηκός). Η υποθετική κρίση εκφράζει την λογική σχέση του λόγου προς την ακολουθία, του αιτίου προς το αιτιατό (Ursache und Wirkung) και αντιστοιχεί στην κατηγορία της αιτιότητας και εξάρτησης (Kausalität und Dependenz). Η περαιτέρω διαίρεση των κατηγορικών και υποθετικών προσταγών σε προβληματικές, βεβαιωτικές και αποδεικτικές πρακτικές αρχές αναλογεί στις τρεις στιγμές της κατηγορίας του τρόπου (Modalität). Σύμφωνα με τον Kant, η κατηγορία του τρόπου αποτελεί μία ξεχωριστή και ιδιαίτερη λειτουργία των κρίσεων. Οι τρεις προηγούμενες κατηγορίες [της ποσότητας, της ποιότητας και της αναφοράς] εκφράζουν την σχέση του νοείν προς τα αντικείμενα, ενώ η κατηγορία του τρόπου αφορά «..στην αξία του συνδετικού (Copula) σε σχέση προς το νοείν γενικά». Με άλλα λόγια, αφορά στην σχέση της νόησης προς τις ίδιες της τις λογικές τελέσεις. Οι προβληματικές κρίσεις είναι εκείνες, όπου το περιεχόμενο που εκφέρεται θεωρείται ως απλώς δυνατό (möglich), δηλαδή κατ αρέσκειαν, κατά το δοκούν. Σε αυτές τις κρίσεις αντιστοιχεί η έννοια της δυνατότητας (Möglichkeit). Οι προβληματικές είναι οι κρίσεις όπου το περιεχόμενο της γνώσης θεωρείται ως πραγματικό (αληθές- wirklich) και αντιστοιχούν στην κατηγορία της πραγματικότητας (Wirklichkeit, Dasein-Nichtsein). Τέλος, οι αποδεικτικές κρίσεις είναι αυτές όπου το περιεχόμενο της γνώσης θεωρείται ως αναγκαίο (notwendig) και αντιστοιχούν στην κατηγορία της αναγκαιότητας (Notwendigkeit-Zufälligkeit). Ωστόσο, στο μέτρο που αυτά εκτίθενται ως οι τρεις στιγμές (Momente) της κατηγορίας του τρόπου, θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι, όταν γίνεται λόγος π.χ. περί δυνατότητας, εννοείται μόνο λογική δυνατότητα [που δεν είναι καθόλου αντικειμενική], δηλαδή την ελευθερία να θεωρήσει κανείς μία πρόταση ως ισχύουσα, μία απλώς αυθαίρετη παραδοχή της από την διάνοια. Ομοίως και για τις υπόλοιπες λειτουργίες του τρόπου (αναλυτικότερα, βλ. Ιμμ. Καντ Κριτική του Καθαρού Λόγου, ό.π.). 15

16 Στην συνέχεια, ο Kant προβαίνει σε μία συγκεκριμενοποίηση των προσταγών, με βάση τις τρεις λειτουργίες (Funktionen) της κατηγορίας του τρόπου:κατ αρχήν ό,τι [απειροδύναμα] δύναται να επέλθει ως αποτέλεσμα της δράσης ενός έλλογου όντος, μπορεί να προϋποτεθεί ως δυνητικός σκοπός μίας θέλησης. Ως εκ τούτου, οι πρακτικές αρχές, που εμφανίζονται ως αναγκαίες για την επίτευξη ενός ενδεχόμενου σκοπού, είναι αμέτρητες. Όλες οι επιστήμες διαθέτουν ένα πρακτικό τμήμα, που αποτελείται από προβλήματα και από προσταγές που διασαφηνίζουν τον τρόπο επίλυσής τους. Ένα τέτοιο corpus πρακτικών προτάσεων θα μπορούσε να ονομαστεί προσταγές της επιδεξιότητας. Όμως, υπάρχει ένας σκοπός που μπορεί να προϋποτεθεί όχι ως απλώς δυνατός, αλλά ως βέβαιος για κάθε έλλογο ον, διότι ανήκει στην οικεία του ουσία. Πρόκειται για την απόβλεψη του καθενός στην ευτυχία (Absicht auf Glückseligkeit). Η υποθετική προσταγή που υποδεικνύει μία πράξη, ως μέσο για την εκπλήρωση της ευτυχίας είναι βεβαιωτική (assertortisch). Η επιδεξιότητα στην επιλογή των μέσων για την εκπλήρωση της μέγιστης δυνατής ευημερίας ονομάζεται σύνεση (Klugheit). Εφ όσον η επιταγή της σύνεσης (Vorschrift der Klugheit) εξαντλείται στην επιλογή ενός μέσου προς κάποιον περαιτέρω σκοπό, είναι υποθετική προσταγή. Τέλος, υφίσταται μία προσταγή, η οποία δεν υπόκειται σε καμία προϋπόθεση και το πρόταγμά της είναι άμεσο. Πρόκειται για την κατηγορική προσταγή, η οποία δεν αφορά τα επακόλουθα της πράξης, παρά μόνον την αρχή, απ όπου αυτή απορρέει. Το ουσιαστικά καλό, η πρακτική της αξία συνίσταται στο φρόνημα (Gesinnung), στην ενδιάθετη στάση του υποκειμένου, όποιο κι αν είναι το αποτέλεσμα. Αυτή η προσταγή ονομάζεται προσταγή της ηθικότητας (Imperativ der Sittlichkeit). Οι τρεις αυτές πρακτικές αρχές διακρίνονται περαιτέρω σύμφωνα με την διαφοροποίηση του εξαναγκασμού (Ungleichheit der Nötigung) της θέλησης: έτσι αποδίδονται αντιστοίχως ως κανόνες (Regeln) της επιδεξιότητας, συμβουλές (Ratschläge) της σύνεσης και εντολές ή νόμοι (Gebote oder Gesetze) της ηθικότητας. Η έννοια του νόμου, που εμπερικλείει την έννοια της απόλυτης, αντικειμενικής και άρα καθολικής αναγκαιότητας αποδίδεται μόνο στην κατηγορική προσταγή (προσταγή της ηθικότητας), διότι αυτή δεν υπόκειται σε κανέναν όρο και περιορισμό. Προσέτι, οι πρώτες θα μπορούσαν επίσης να αποκληθούν τεχνικές (technisch), οι δεύτερες πραγματολογικές (pragmatisch) και οι τρίτες ηθικές (moralisch) προσταγές. 16

17 Κατόπιν τούτων, τίθεται το ερώτημα περί της δυνατότητας αυτών των προσταγών. Συγκεκριμένα, αυτό αφορά το πώς είναι δυνατό να νοείται ο εξαναγκασμός της θέλησης, ο οποίος εκφέρεται μέσω των προσταγών αυτών. Οι προσταγές της επιδεξιότητας, δεν εμφανίζουν κάποια δυσκολία ως προς την δυνατότητά τους. Διότι όποιος θέλει την εκπλήρωση ενός σκοπού, θέλει επίσης και τα αναγκαία προς τούτο μέσα. Αυτή η πρόταση, αναφορικά προς την ενέργεια της θέλησης, είναι αναλυτική a priori. Δηλαδή, η προσταγή αντλεί την έννοια «των αναγκαίων πράξεων για ένα σκοπό» ήδη από την έννοια «της ηθελημένης ενέργειας προς ένα σκοπό», στην οποία λογικά εμπεριέχεται. Οι προσταγές της σύνεσης, αν υπήρχε μία αυστηρά καθορισμένη έννοια περί ευτυχίας 13, θα ήταν ομοίως πρακτικές αναλυτικές προτάσεις. Διότι και εδώ ισχύει, ότι όποιος θέλει έναν σκοπό θέλει επίσης και τα μέσα, που ο λόγος του προβάλλει ως αναγκαία για την επίτευξή του. Χάριν ακριβολογίας, θα πρέπει να ειπωθεί ότι οι προσταγές της σύνεσης δεν επιβάλλουν μία ενέργεια ως αντικειμενικά αναγκαία, παρά νουθετούν. Άρα, πρόκειται μάλλον για concilia παρά για praecepta (Geboteεντολές) του λόγου. Η δυσκολία έγκειται στο ερώτημα πώς είναι δυνατή η προσταγή της ηθικότητας: διότι, ως κατηγορική προσταγή δεν στηρίζει την αντικειμενική αναγκαιότητά της σε καμία προϋπόθεση, όπως μία υποθετική προσταγή. Επιπλέον, η εμπειρία δεν μπορεί να προσφέρει κάποιο παράδειγμα για την πραγματικότητά της, ώστε η δυνατότητα αυτής να έχρηζε απλώς διασάφησης (Erklärung). Αντιθέτως, η δυνατότητά της πρέπει να θεμελιωθεί (Festsetzung) και να αναζητηθεί όλως a priori. Ανάμεσα σε όλες τις προσταγές που ήδη εκτέθηκαν, μόνο η κατηγορική προσταγή είναι ένας πρακτικός νόμος. Όλες οι υπόλοιπες μπορούν μεν να θεωρούνται ως αρχές της θέλησης (Prinzipien des Willens), αλλά σε καμία περίπτωση δεν συγκεντρώνουν τα γνωρίσματα ενός νόμου. Η κατηγορική προσταγή είναι μία συνθετική πρόταση a priori. Διότι εδώ συμπλέκεται η θέληση ως ανεξάρτητη από κάθε κλίση ή ροπή με την πράξη a priori και άρα με αναγκαιότητα, και αντικειμενικά, δηλαδή υπό την ιδέα ενός λόγου, ο οποίος εξασκεί πλήρη κυριαρχία επί των υποκειμενικών παρορμήσεων. Επομένως, η 13 Η ευτυχία ορίστηκε στο πρώτο μέρος του καντιανού έργου ως μία ιδέα, ως η συμπερίληψη όλων των φυσικών κλίσεων και προδιαθέσεων ενός υποκειμένου. Εδώ παρουσιάζεται ως μία απόλυτη ολότητα, ως ο μέγιστος βαθμός ευημερίας στην παρούσα και σε κάθε μελλοντική μου κατάσταση. Ο λόγος που δεν μπορεί να καθορισθεί με ακρίβεια το περιεχόμενό της είναι ότι αυτή δεν αποτελεί ένα ιδεώδες του λόγου, παρά της φαντασίας, και όλα τα στοιχεία που την συναπαρτίζουν έχουν αντληθεί από την εμπειρία. 17

18 έννοια της ηθελημένης πράξης δεν παράγεται αναλυτικά από μία ήδη προϋποτιθέμενη πρακτική πρόταση, αλλά συνδέεται το πρώτον, άμεσα με την έννοια της θέλησης, ως της θέλησης ενός έλλογου όντος. Η δυνατότητα παρόμοιων προτάσεων έχει ήδη αποδειχθεί στα πλαίσια της καθαρής θεωρησιακής γνώσης και απομένει η διερεύνηση της δυνατότητά τους στην καθαρή πρακτική γνώση. Το πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι να εξεταστεί μήπως ήδη η έννοια μίας κατηγορικής προσταγής προσφέρει και την διατύπωσή της (die Formel, τύπος, φόρμουλα) και ως εκ τούτου και την μοναδική πρόταση που είναι δυνατόν να εμπεριέχεται σε αυτήν. Όταν νοείται μία κατηγορική προσταγή τότε αναδύεται άμεσα η έννοια ενός νόμου ως περιεχόμενό της και εκτός αυτού η αναγκαιότητα να συμπίπτει ο υποκειμενικός γνώμονας 14 με τον νόμο. Όμως, στο μέτρο που ο νόμος αυτός δεν υπόκειται σε κανέναν όρο ή περιορισμό, τότε απομένει απλώς η καθολικότητά του προς την οποία ο υποκειμενικός γνώμονας οφείλει να ευθυγραμμισθεί. Έτσι, η κατηγορική προσταγή είναι αποκλειστικά η εξής: πράττε μόνο σύμφωνα με εκείνον τον υποκειμενικό γνώμονα, μέσω του οποίου μπορείς συνάμα να θέλεις να γίνει ο γνώμονας αυτός ένας καθολικός νόμος. Στην συνέχεια, ο Kant κάνει μία υπόθεση εργασίας: αν όλες οι προσταγές του καθήκοντος ήταν δυνατόν να παραχθούν από αυτήν την μοναδική προσταγή, ως από την οικεία τους αρχή, τότε θα μπορούσε να καθορισθεί και το περιεχόμενο της έννοιας του καθήκοντος. Η πρόβαση επιτελείται μέσω της έννοιας της καθολικότητας. Εφ όσον η καθολικότητα ενός νόμου συγκροτεί αυτό που ονομάζεται φύση (Natur), κατά την μορφή 15, δηλαδή στο μέτρο που η ύπαρξη των πραγμάτων προσδιορίζεται βάσει 14 Ο kant επανέρχεται στην έννοια του υποκειμενικού γνώμονα (Maxime) τονίζοντας ότι είναι ο πρακτικός κανόνας που προσδιορίζει τον λόγο (die Vernunft), σύμφωνα με τις συνθήκες του υποκειμένου. Πρόκειται, λοιπόν για το αξίωμα, σύμφωνα με το οποίο το υποκείμενο πράττει, ενώ αντιθέτως ο πρακτικός κανόνας είναι η αντικειμενική αρχή και το αξίωμα, σύμφωνα με το οποίο το υποκείμενο οφείλει να πράττει. 15 Η φύση κατά την μορφή (die Natur der Form nach) αναφέρεται στην διάκριση μεταξύ natura formaliter spectata και materialiter spectata. Η φύση, ιδωμένη κατά την μορφή είναι η ύπαρξη των πραγμάτων (Dasein der Dinge), στο μέτρο που αυτή η ύπαρξη καθορίζεται από καθολικού νόμους. Το μορφικό στοιχείο (das Formale) της φύσης υπό αυτήν την στενότερη σημασία είναι λοιπόν η νομοτέλεια όλων των αντικειμένων της εμπειρίας, και στο μέτρο που αυτή καθίσταται γνώση a priori, η αναγκαία νομοτέλειά τους. Αντιθέτως, ιδωμένη καθ ύλην η φύση είναι η συμπερίληψη όλων των αντικειμένων μίας δυνατής εμπειρίας [πρβλ. Ιμμ Καντ, Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική μεταφυσική, σε μετάφραση Γ. Τζαβάρα, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1983, 14,16 και 36, σ.σ. 78 επ.]. Η μορφή ενός νόμου είναι η καθολικότητά του. Για την σύνδεση του πρακτικού ηθικού νόμου με τον φυσικό νόμο πρβλ. εκτενέστερα σε Ιμμ. Καντ, Κριτική του Πρακτικού Λόγου, σε μετάφραση Κώστα Ανδρουλιδάκη, εκδόσεις «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», Αθήνα 2004, Κεφάλαιο Δεύτερο, Περί της τυπολογίας της καθαρής πρακτικής κριτικής δύναμης, σ. 102 επ. 18

19 καθολικών νόμων, η προσταγή του καθήκοντος θα μπορούσε να δηλώνεται και ως εξής: πράττε έτσι, ως εάν (als ob) να όφειλε ο γνώμονας της πράξης σου να γίνει με την θέλησή σου καθολικός νόμος της φύσης. Κατόπιν, ακολουθεί μία απαρίθμηση μερικών καθηκόντων, σύμφωνα με την διαίρεση σε καθήκοντα έναντι ημών των ιδίων (gegen uns selbst) και έναντι των άλλων (gegen andere Menschen) και σε καθήκοντα τέλεια (vollkommen) και ατελή (unvollkommen). Ως τέλειο καθήκον εννοείται αυτό που δεν επιδέχεται καμία εξαίρεση προς όφελος των φυσικών νεύσεων άρα, ένα τέλειο καθήκον είναι αυτό που επιβάλλεται τόσο ως προς το γράμμα του, όσο και ως προς την ουσία του 16. Τα δύο πρώτα παραδείγματα που παρέχονται, ήτοι η απαγόρευση της πράξης της αυτοχειρίας και της σύναψης μίας ψεύτικης υπόσχεσης, με σκοπό την λήψη ενός δανείου προτάσσονται ως τέλεια καθήκοντα, ενώ η ανάπτυξη των ταλέντων και των ικανοτήτων και η προσφορά βοήθειας στους άλλους είναι ατελή καθήκοντα. Στην περίπτωση των καθηκόντων έναντι ημών των ιδίων, ο Kant υποστηρίζει ότι ο υποκειμενικός μας γνώμονας δε θα έπρεπε να έρχεται σε αντίφαση με την τελεολογία της φύσης. Είναι τέλειο καθήκον να μην αντιστρατεύεται κανείς αυτήν την φυσική σκοπιμότητα και είναι ένα θετικό αλλά ατελές καθήκον να αναπτύσσει περαιτέρω όλες αυτές τις δυνατότητες της φύσης. Στην περίπτωση των καθηκόντων έναντι των άλλων, ο καθένας είναι επιφορτισμένος με ένα τέλειο καθήκον να μην υπονομεύει την δυνατότητα μίας αρμονικής συστηματικής ολότητας σκοπών ανάμεσα στους ανθρώπους και αποτελεί ένα θετικό αλλά ατελές καθήκον η προώθηση μίας τέτοιας αρμονίας. Έτσι, η παραπάνω αρχή που αποτέλεσε την πρώτη διατύπωση της κατηγορικής προσταγής, [ότι πρέπει να μπορούμε να θέλουμε ο γνώμονας της πράξης μας να γίνει καθολικός νόμος] ανάγεται σε κανόνα (Kanon) της κριτικής ηθικής αποτίμησης των πράξεων. Κατά την στιγμή της παράβασης του καθήκοντος αφ ενός αναγνωρίζεται αυτό ως καθολικός νόμος και αφ ετέρου ο υποκειμενικός γνώμονας αντιτίθεται σε αυτόν, με την συνείδηση ωστόσο της εξαίρεσης από αυτή την άμεση επιταγή. Συνεπώς, αν ο λόγος έλεγχε την θέλησή μας, θα εντόπιζε μία εσωτερική αντίφαση σε αυτήν. Η αντίφαση αίρεται ή πολλώ μάλλον δεν τίθεται καν, αν επιλέξουμε ένα άλλο σημείο οράσεως και η ίδια θέληση ιδωθεί ως ανάμεσα στον οικείο αυτοκαθορισμό της από τον λόγο και τον ετεροπροσδιορισμό της από τις 16 Πρβλ. και πρώτο τμήμα της παρούσης εργασίας, στην πρώτη πρόταση που διατυπώνει ο Kant ότι μία πράξη έχει ηθική αξία, όταν πραγματώνεται από καθήκον κι όχι σύμφωνα με το καθήκον. 19

20 ενδιάθετες κλίσεις. Τότε, δεν πρόκειται για αντίφαση αλλά για έναν ανταγωνισμό (antagonismus) της άμεσης κλίσης προς την επιταγή του λόγου (Vorschrift der Vernunft) που τρέπει την καθολικότητα μίας αρχής (universalitas) σε απλή γενικότητα (generalitas). Κατά αυτόν τον τρόπο, ο Kant θεωρεί ότι αποδείχθηκε τουλάχιστον ότι το καθήκον είναι μία έννοια που ενέχει σημασία και αληθινή νομοθετική δύναμη για την πράξη, και αυτό εκφέρεται μόνο μέσω της κατηγορικής προσταγής. Ωστόσο, δεν έχει ακόμη θεμελιωθεί η δυνατότητα αυτής της προσταγής, ως πρακτικού νόμου με απόλυτη ισχύ. Προς τούτο, θα πρέπει να εγκαταλειφθεί οριστικά το πεδίο της εμπειρίας, διότι ένας τέτοιος νόμος που προστάζει με απόλυτη πρακτική αναγκαιότητα μπορεί να έχει την πηγή του μόνο στον λόγο a priori, απ όπου και αρύεται το επιτακτικό του κύρος. Ως εκ τούτου, αν πράγματι υφίσταται ένας νόμος που είναι αναγκαίος για όλα τα έλλογα όντα και επιτάσσει να αποτιμούν τις πράξεις τους σύμφωνα με υποκειμενικούς γνώμονες, που δύνανται να αρθούν στην καθολικότητα, τότε θα πρέπει να νοηθεί ως συνδεδεμένος με την έννοια ενός έλλογου όντος εν γένει. Η διερεύνηση μίας τέτοιας συμπλοκής καθαρών εννοιών (Verknüpfung) απαιτεί την μετάβαση σε μία Μεταφυσική των Ηθών. Άρα, σε μία πρακτική φιλοσοφία, η οποία δεν αποβλέπει στους αιτιώδεις λόγους του συμβαίνοντος, αλλά του δέοντος να συμβεί, δηλαδή στους αντικειμενικούς πρακτικούς νόμους. Ο αντικειμενικός πρακτικός νόμος είναι η σχέση της θέλησης προς τον εαυτό της (das Verhältnis eines Willens zu sich selbst), στο μέτρο που ο λόγος επενεργεί πάνω στην θέληση και την προσδιορίζει a priori. [Η διερεύνηση της δυνατότητας μίας κατηγορικής προσταγής και της δυνατότητας να προσδιορίζει ο λόγος a priori την συμπεριφορά του υποκειμένου ταυτίζεται]. Το αντικειμενικό θεμέλιο του αυτοκαθορισμού της θέλησης είναι ο σκοπός (Zweck) και ορίζεται σε αντιδιαστολή προς το μέσο (Mittel) που περιέχει απλώς το θεμέλιο της δυνατότητας της πράξης. Περαιτέρω, το υποκειμενικό θεμέλιο (der subjective Grund) της επιθυμίας (des Begehrens) είναι το κίνητρο (die Triebfeder), ενώ ο αντικειμενικός λόγος που ενεργοποιεί την θέληση [που την θέτει σε κίνηση] είναι το κινητικό αίτιο (Bewegungsgrund) 17. Από αυτή την διάκριση προέρχεται και η 17 Η παραπάνω μετάφραση των όρων ανήκει στον Γ. Τζαβάρα (Ιμμ. Καντ, Θεμέλια της Μεταφυσικής των ηθών, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα Ο όρος Trieb (συνώνυμα:drang, Lust) αποδίδεται ως ορμή, παρόρμηση, ενώ ο όρος Feder, ως το δεύτερο συνθετικό, του σημαίνει το ελατήριο. Ο όρος αυτός συναντάται και στην Κριτική του Πρακτικού Λόγου, όπου εκεί ο μεταφραστής (πρβλ. Ιμμ. Καντ, Κριτική του Πρακτικού Λόγου, μετάφραση Κώστας Ανδρουλιδάκης, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2004) τον αποδίδει ως ελατήριο. Οι παραπάνω όροι έχουν αποδοθεί αντιστοίχως στην γαλλική γλώσσα ( πρβλ. Imm. Kant, Fondements de la Metaphysique des Moeurs, σε μετάφραση 20