Κεφάλαιο 3: Η ανάπτυξη των θεωρήσεων του τοπίου κατά την Ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισµό

Transcript

1 Κεφάλαιο 3: Η ανάπτυξη των θεωρήσεων του τοπίου κατά την Ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισµό Σύνοψη Η περίοδος της Ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισµού, θεωρείται πολλαπλά σηµαντική για τη συγκρότηση του νεότερου Ευρωπαϊκού και ευρύτερα του νεότερου Δυτικού πολιτισµού τόσο στο επίπεδο των πολιτικών διεκδικήσεων όσο και στο επίπεδο των πολιτιστικών κατακτήσεων. Με την πολυτάλαντη, καινοτοµική πολιτιστική και πολιτισµική ατµόσφαιρα αυτής της εποχής, µε τις σηµαντικές πολιτικές και οικονοµικές µεταβολές, µε το συνολικό πλαίσιο του ουµανισµού και των νέων αστικών ηθών, όπως και µε τη γενικότερη άνθηση των τεχνών, γίνεται προσπάθεια να συσχετιστούν, στο κεφάλαιο αυτό, οι αντιλήψεις για το τοπίο. Ειδικότερα, στο εσωτερικό αυτού του πλαισίου, εξετάζονται παραδείγµατα κατασκευασµένων διαµορφώσεων του τοπίου όσο και παραδείγµατα, σε µικρότερο εύρος, της ζωγραφικής του προσέγγισης, ενώ εντοπίζεται, ως σηµαντική κοινή παραστατική συνθήκη η οποία καθορίζει και τα µεν και τα δε, η προσπάθεια της γεωµετρικής οργάνωσης και ειδικότερα η εφαρµογή της αναγεννησιακής προοπτικής. Λέξεις Κλειδιά Αναγέννηση, µανιερισµός, Μέδικοι, Αναγεννησιακή προοπτική, η αρχή σχεδιασµού της stanza, σκηνογραφική ενσωµάτωση, villa Gamberaia, villa Giulia, villa d Este, villa Farnese. Προαπαιτούµενη γνώση Με τις επόµενες προτάσεις επιχειρούµε να επιλέξουµε έναν στοιχειώδη αριθµό βοηθηµάτων, µεταξύ µιας εξαιρετικά εκτεταµένης βιβλιογραφίας. Για την τεκµηρίωση της πολιτικής σηµασίας της Αναγέννησης πρβλ. Τα Θεµέλια της Νεότερης Πολιτικής Σκέψης (Skinner, 2005). Απαραίτητη η γνωριµία µε τον J. Burckhardt και το καταστατικό για την παρουσίαση της περιόδου Ο Πολιτισµός της Αναγέννησης στην Ιταλία (1997), όπως και µε το κείµενο του E. Panofksy για την ανάδυση της Αναγεννησιακής προοπτικής ως συµβολικής µορφής (Panofsky, 1975). Για την Αναγεννησιακή αισθητική και τον συσχετισµό της µε την αντίληψη του τοπίου, βλ. H αισθητική της Αναγέννησης (Castelli, 2008). Για τα ειδικότερα θέµατα της Αναγεννησιακής κηποτεχνίας και τοπιοτεχνίας κυρίως τα Italian Villas and Gardens (Van der Ree κ.α.,1993) και το Architecture and Landscape. The design Experiment of the Great European Gardens and Landscapes (Clemens και Reh, 1996, 2003).Σε συνοπτικότερη παρουσίαση βλ. Το Τοπίο πολιτιστικός προσδιορισµός του Τόπου (Μωραΐτης, 2012). Εξωτερικοί Σύνδεσµοι Το κεφάλαιο υποστηρίζεται από τις περιεχόµενες παρουσιάσεις στους τρεις επόµενους εξωτερικούς συνδέσµους: 1st Renaissance: 2nd Renaissance: 3rd Renaissance:

2 3.1. Οι αντιλήψεις για το τοπίο κατά την Ιταλική Αναγέννηση Εισαγωγικές επισηµάνσεις Η περίοδος της Ιταλικής Αναγέννησης θεωρείται πολλαπλά σηµαντική, για τη συγκρότηση του νεότερου Ευρωπαϊκού και ευρύτερα του νεότερου Δυτικού πολιτισµού, τόσο στο επίπεδο των πολιτικών διεκδικήσεων όσο και στο επίπεδο των πολιτιστικών της κατακτήσεων. Με την έννοια αυτή, δεν είναι ίσως παράδοξο πως, σύµφωνα µε τις απόψεις πολλών θεωρητικών, η αφετηρία των νεότερων θεωρήσεων για το τοπίο όσο και των νεότερων κατευθύνσεων των τοπιακών και κηποτεχνικών διαµορφώσεων, πρέπει να ταυτίζεται µε αυτήν την καινοτοµική και πολυτάλαντη περίοδο Το ιδιαίτερο ερευνητικό αντικείµενο του κεφαλαίου Το ιδιαίτερο αντικείµενο του τρίτου αυτού κεφαλαίου, αφορά στην εξέταση των αντιλήψεων για το τοπίο, όπως αυτές διαµορφώνονται κατά την περίοδο της Αναγέννησης και του Μανιερισµού, από τον 14 ο δηλαδή έως και τον 16 ο αιώνα, στην περιοχή της ιταλικής χερσονήσου. Κατά τη διερεύνηση που ακολουθεί, γίνεται προσπάθεια να συνδεθούν οι αντιλήψεις για το τοπίο µε το γενικότερο πολιτιστικό και πολιτισµικό περιβάλλον της ιταλικής αναγεννησιακής κοινωνίας και να παρουσιαστούν ως συνέπεια, αλλά και ως βασική έκφραση ταυτόχρονα, µιας ευρύτατης προσπάθειας αναµόρφωσης και ελέγχου των σηµαντικότερων κοινωνικών δραστηριοτήτων. Έτσι οι αντιλήψεις για το τοπίο γίνεται προσπάθεια να συσχετιστούν µε την ευρύτερη ιδεολογική ατµόσφαιρα της εποχής, µε σηµαντικές πολιτικές και οικονοµικές µεταβολές, µε το συνολικό πλαίσιο του ουµανισµού και των νέων αστικών ηθών, όπως και µε τη γενικότερη άνθηση των τεχνών κατά την περίοδο της Αναγέννησης. Στο εσωτερικό του ευρύτερου αυτού πολιτιστικού και πολιτισµικού πλαισίου, εξετάζονται τόσο παραδείγµατα κατασκευασµένων διαµορφώσεων τοπίου, όσο και παραδείγµατα, σε µικρότερο εύρος, της ζωγραφικής του προσέγγισης. Ως σηµαντική κοινή παραστατική συνθήκη η οποία καθορίζει και τα µεν και τα δε, εντοπίζεται η προσπάθεια της γεωµετρικής οργάνωσης και ειδικότερα η εφαρµογή της αναγεννησιακής προοπτικής. Στη συνέχεια σηµειώνεται η επιρροή της ρωµαϊκής και ελληνικής αρχαιότητας στην αναγεννησιακή τέχνη του τοπίου, όπως και η πιθανότητα της αντίστροφης επιρροής, των αναγεννησιακών δηλαδή αντιλήψεων και παραδειγµάτων στον σύγχρονο προς την Αναγέννηση πολιτισµό του ελληνικού χώρου. Τέλος σχολιάζεται κριτικά η παράδοξη αντίληψη της τοµής ανάµεσα στο νεότερο πολιτισµό της ιταλικής Αναγέννησης και στην ιστορικά και γεωγραφικά γειτονική του Ανατολική Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία, της οποίας η προσφορά σε σηµαντικά τοπιακά παραδείγµατα, είτε αυτά αφορούν κατασκευασµένες διαµορφώσεις είτε εικονιστικές περιγραφές, συνήθως υποβαθµίζεται Η σκοπιµότητα της διερεύνησης των αναγεννησιακών αντιλήψεων για το τοπίο Η Αναγέννηση θεωρείται σηµείο εκκίνησης του νεότερου Δυτικού πολιτισµού. Η αφετηριακή αυτή παρουσία συνδέεται βέβαια καταρχάς µε συνταρακτικές πολιτικές και οικονοµικές µεταβολές, αλλά πυροδοτεί ανάλογα σηµαντικές µεταβολές στο σύνολο του πολιτισµού που στέφεται από την απαστράπτουσα παρουσία των τεχνών. Αυτή η συνολική αίγλη της Αναγέννησης φαίνεται να διαθέτει το καινοτοµικό της αντίστοιχο και στην περιοχή των αντιλήψεων για το τοπίο, µολονότι ο όρος «τοπίο» δεν έχει ακόµη αποκτήσει, κατά την περίοδο που εξετάζεται, τη νεότερη εννοιολογική παρουσία του στις ευρωπαϊκές γλώσσες. 91 Όπως σχολιάζεται στη συνέχεια, η εξαφάνιση των δοµικά ευαίσθητων τοπιοτεχνικών παραδειγµάτων αποτελεί µια από τις αιτίες αυτής της υποβάθµισης. Πρέπει όµως επίσης να επισηµανθεί η παραγνώριση της σηµασίας των τοπιακών αναφορών οι οποίες εµφανίζονται στις κάθε λογής εκφράσεις και καταγραφές του βυζαντινού πολιτισµού, όπως στις ζωγραφικές απεικονίσεις. Η παραγνώριση αυτή µπορεί, µε τη σειρά της, να συσχετιστεί µε τη στρεβλή θεωρητική πρόσληψη των τοπιακών αυτών αναφορών η οποία αντί να επισηµάνει τη διαφορά τους από τα ρεαλιστικότερα νεότερα δυτικά πρότυπα και να προχωρήσει σε ουσιαστικότερη αξιολόγηση, επιµένει στην υποτίµησή τους.

3 Είναι εποµένως σηµαντικό, να ανιχνευθεί η ιδιαιτερότητα των διαµορφώσεων και των παραστάσεων του τοπίου κατά την Αναγέννηση, η εφαρµογή τους σε εξωαστικές περιοχές, η αναλογία τους προς αντίστοιχες διαµορφώσεις στο εσωτερικό των πόλεων και ο συσχετισµός τους µε το ευρύτερο πολιτιστικό και πολιτισµικό πλαίσιο. Το αποτέλεσµα αυτής της διερεύνησης δεν είναι σηµαντικό για την κατανόηση της αναγεννησιακής θεώρησης του τοπίου και µόνο. Είναι επίσης σηµαντικό για την κατανόηση της εξέλιξης των τοπιακών θεωρήσεων κατά τις ιστορικές περιόδους που ακολουθούν. Πολύ περισσότερο επιτρέπει, εξετάζοντας µια δραστηριότητα κοµβική για τις νεότερες δυτικές κοινωνίες, να σκιαγραφηθεί εναργέστερα ο πολιτισµός της Αναγέννησης, η σχέση του µε τη φύση, µε τους τόπους ανάπτυξής του, εντέλει η σχέση του µε την κοσµική ολότητα. Επιτρέπει τέλος να συγκριθούν οι σχετικές παρατηρήσεις µε τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά των κοινωνιών που ακολουθούν. Προσφέρει εποµένως η διερεύνηση των αντιλήψεων της ιταλικής Αναγέννησης για το τοπίο, την ευκαιρία εξέτασης µιας περιόδου καταγωγικής για τον νεότερο Δυτικό πολιτισµό και για τη νεότερη Δυτική τοπιοτεχνία, ενώ ταυτόχρονα υποδεικνύει µε τρόπο παραδειγµατικό µια σειρά θεµάτων, τα οποία αξίζει να εξετάζονται κατά τη διερεύνηση του τοπίου εν γένει. Υποδεικνύει τη σχέση εξωαστικού και αστικού τοπίου, ενώ προσφέρει επίσης χαρακτηριστικά παραδείγµατα για την οργανωτική σχηµατοποίηση του τοπίου, είτε αυτή αναφέρεται στην απόδοση γεωµετρικού σχήµατος στα φυσικά στοιχεία είτε αναφέρεται γενικότερα, στη γεωµετρική οργάνωση της σύνθεσης και στην επιβολή της προοπτικής. Κύρια όµως παρουσιάζει µε σαφέστατο τρόπο τη συσχέτιση του ευρύτερου πολιτιστικού και πολιτισµικού πεδίου µε τη θεώρηση, την παράσταση και τη διαµόρφωση του τοπίου Μεθοδολογικές παρατηρήσεις Ως βασικά θέµατα διερεύνησης συσχετισµένα µε το τοπίο που υποδεικνύει η περίοδος της Αναγέννησης και του Μανιερισµού, µπορούµε να ορίσουµε τα θέµατα εκείνα τα οποία προτάσσονται στις γενικές µεθοδολογικές παρατηρήσεις του πρώτου εισαγωγικού κεφαλαίου. Τα θέµατα αυτά αναφέρονται καταρχάς στη γενική συσχέτιση των αντιλήψεων για το τοπίο µε το ευρύτερο πολιτιστικό και πολιτισµικό πεδίο της περιόδου. Αλλά αναφέρονται επίσης σε ειδικότερα ζητήµατα, όπως αυτά που αναδεικνύονται από τα συγκεκριµένα συνθετικά χαρακτηριστικά των παραδειγµάτων. Από χαρακτηριστικά, στα οποία είναι δυνατόν να επισηµανθούν µε σαφήνεια οι ιδιαίτεροι συνθετικοί χειρισµοί που χαρακτηρίζουν τις τοπιακές διαµορφώσεις της περιόδου. Γίνεται έτσι δυνατό να εντοπιστούν οι όροι της συσχέτισης των γενικότερων πολιτιστικών και πολιτισµικών µορφωµάτων, µε τα ειδικότερα χαρακτηριστικά της τοπιακής θεώρησης, της τοπιακής παράστασης και της τοπιακής διαµόρφωσης, όπως είναι για παράδειγµα η ανάπτυξη της προοπτικής. Από µεθοδολογική εποµένως άποψη, η διερεύνηση ξεκινά από την αναφορά στη συνολική φυσιογνωµία της περιόδου της Αναγέννησης και του Μανιερισµού, προκειµένου να εντοπίσει τον τρόπο µε τον οποίο η γενικότερη αυτή φυσιογνωµία εµπλέκεται µε την ιδιαίτερη θεώρηση του τοπίου. Ολοκληρώνεται µε την παρουσίαση των ειδικότερων εκφραστικών και κατασκευαστικών χαρακτηριστικών των τοπιακών διαµορφώσεων, επιχειρώντας, όπου αυτό είναι δυνατόν, να τις συσχετίσει µε τις προηγούµενες γενικές, πολιτιστικές ή πολιτισµικές αναφορές. Η ιστορική παρατήρηση υποδεικνύει πως κατά την Αναγέννηση, όπως και στις περιόδους που ακολουθούν, οι διαµορφώσεις του τοπίου αποτελούν σηµαντικό µέσο έκφρασης και προβολής της οικονοµικής και πολιτικής ισχύος, γεγονός που δικαιολογεί την έκταση και το κόστος των κατασκευών. Αλλά οι διαµορφώσεις αυτές εµπλέκονται επίσης µε βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις των κοινωνιών, όπως αυτές που αφορούν τη σχέση µε τη φύση, ενώ επιπλέον συσχετίζονται στενά µε τις τέχνες. Πολύ συχνά οι ερευνητές της περιόδου επιµένουν στο ενδιαφέρον της αναγεννησιακής κοινωνίας για τη µελέτη της φύσης, τονίζοντας την πραγµατιστική προσέγγιση της θεώρησής της 92. Σε όλη την έκταση εντούτοις των τοπιακών διαµορφώσεων και των τοπιακών παραστάσεων, είναι εµφανής κατά την Αναγέννηση η προσπάθεια κανονικοποίησης και ελέγχου, η οποία καθίσταται έκδηλη µε τη «δοµική» Πρβλ. τη συνολική στάση του Kenneth Clark, κατά την ανάλυση των παραστάσεων του τοπίου στην αναγεννησιακή ζωγραφική της Ιταλίας, The Art of Landscape. Στη διερεύνησή µας χρησιµοποιήθηκε η γαλλική µετάφραση L' art du paysage. Saint-Pierre-de- Salerne: Βλ. ιδιαίτερα κεφ. ΙΙ, «Το ρεαλιστικό τοπίο». 93 Οργανωτική δοµική, όπως και κατασκευαστική δοµική.

4 οργάνωση, τόσο στο επίπεδο της νοητικής οργάνωσης των σηµασιών και των κάθε λογής συµβολισµών, όσο και στο επίπεδο της οργάνωσης των πραγµατοποιηµένων υλικών κατασκευών. Η οργανωτική αυτή προσπάθεια ελέγχου του τοπίου γίνεται ιδιαίτερα εµφανής από τη σχέση της µε τα αρχιτεκτονικά κτηριακά πρότυπα, όπως και µε τα πρότυπα του αστικού σχεδιασµού και πραγµατοποιείται µε συνθετικούς τρόπους, όπως η γεωµετρική διαµόρφωση του εδαφικού αναγλύφου και των φυτεύσεων, η εκτεταµένη χρήση των συµµετρικών διατάξεων, η οργάνωση του ανοικτού τοπιακού πεδίου σε κλειστά αυτοτελή µέρη σύµφωνα µε την αρχή της stanza 94, η σκηνογραφική ένταξη των κτηριακών κατασκευών και των µικρότερων κηπευτικών διαµορφώσεων σε ευρύτερες τοπιακές περιοχές και η εφαρµογή της προοπτικής κανονικοποίησης. Η διερεύνηση που ακολουθεί, είναι υποχρεωµένη εποµένως να ακολουθήσει την τριµερή οργάνωση η οποία επισηµάνθηκε και προηγούµενα. Καταρχάς η γενικότερη, συνοπτική θεώρηση της περιόδου. Στη συνέχεια η ιδιαίτερη θεώρηση των τάσεων, που αντιµετωπίζουν το τοπίο µε ενδιαφέρον για τον φυσικό τόπο, αλλά και µε εµµονή στην κανονιστική του επεξεργασία. Τέλος, η τρίτη εντονότερα εξειδικευµένη κατεύθυνση της διερεύνησης η οποία αφορά στην εξέταση των ειδικών τοπιακών µέσων έκφρασης και στην εφαρµογή τους. Η προηγούµενη διαίρεση σε θεµατικές ενότητες, είναι βέβαια χρήσιµη, για την εσωτερική άρθρωση του κεφαλαίου σε επιµέρους αντικείµενα εξέτασης. Αποδεικνύεται εντούτοις πολύ χρησιµότερη κατά τη συγκριτική συσχέτιση της περιόδου, είτε σε αναλογία είτε σε αντιπαράθεση, µε τις ιστορικές περιόδους που ακολουθούν. Συγκριτική συσχέτιση η οποία προτίθεται, στη συνέχεια της παρουσίασης, να εστιάσει το ενδιαφέρον της σε αυτήν κύρια την οργανωτική παρουσίαση θεµάτων. 94 Πρβλ. εκτενέστερη αναφορά στη συνέχεια της παρουσίασης. Stanza, η ιταλική λέξη για τη στροφή του ποιήµατος που µπορεί να διαθέτει νοηµατική αυτοτέλεια, αλλά και για το δωµάτιο ή την αίθουσα.

5 Ε.3.1.: Η οργανωτική προσπάθεια ελέγχου του τοπίου συνδέεται µε αρχιτεκτονικά κτηριακά πρότυπα, όπως και µε πρότυπα του αστικού σχεδιασµού. Πραγµατοποιείται µε συνθετικούς τρόπους όπως η γεωµετρική διαµόρφωση του εδαφικού ανάγλυφου και των φυτεύσεων, η εκτεταµένη χρήση των συµµετρικών διατάξεων, η οργάνωση του ανοικτού τοπιακού πεδίου σε κλειστά αυτοτελή µέρη σύµφωνα µε την αρχή της stanza και µε τη σκηνογραφική ένταξη των κτηριακών κατασκευών και των µικρότερων κηπευτικών διαµορφώσεων σε ευρύτερες τοπιακές περιοχές (του συγγραφέα).

6 3.2. Η Ιταλική Αναγέννηση και η κατοίκηση του φυσικού τόπου Ιστορικοί ερευνητές, από πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις εξέτασης, τείνουν να συµφωνήσουν στο σαφές ενδιαφέρον της ιταλικής αναγεννησιακής κοινωνίας για τον εκτός των πόλεων φυσικό τόπο. Πριν το ενδιαφέρον αυτό απαιτήσει τη φροντίδα των πρώτων, αµήχανων ακόµη, επιστηµονικών εγχειρηµάτων ή την παραστατική προσέγγιση των τεχνών, πρέπει µάλλον να υποθέσουµε πως συνδέθηκε µε τις νέες δυνατότητες της αγροτικής οικονοµίας η οποία µπορούσε πλέον να αναπτυχθεί µε όρους ασφάλειας, συµµετέχοντας στη συνολικότερη οικονοµική άνθηση της περιόδου. Ε.3.2., Ε.3.3. H έπαυλη των Μεδίκων, η villa Medici, στο Fiesole, χτισµένη ανάµεσα στα 1458 και 1462, από τον αρχιτέκτονα Michelozzo Michelozzi, για τον Giovanni, γιο του Cosimo του «Πρεσβύτερου» των Μεδίκων. Στην πρώτη εικόνα, η καταγραφή της από τον Domenico Ghirlandaio, σε τοιχογραφία µε θέµα την Κοίµηση της Θεοτόκου, στη Santa Maria Novella, στη Φλωρεντία και στην επόµενη, αεροφωτογραφία του ευρύτερου χώρου ένταξης της έπαυλης και των κήπων της (επάνω PD και GE αντίστοιχα). Ε.3.4: Επόµενη σελίδα, σκαρίφηµα της κάτοψης των κήπων της villa Medici στο Fiesole (από τον γράφοντα).

7

8 Η έξοδος από τη µεσαιωνική πόλη και το πολλαπλό ενδιαφέρον για τον φυσικό τόπο Στην ουσία, αυτό το πολλαπλό ενδιαφέρον για το εκτός της πόλεως πεδίο, ακολουθεί την έξοδο της αναγεννησιακής κοινωνίας από την ασφυκτική µεσαιωνική πόλη. Έξοδο η οποία της επιτρέπει να εκφράσει πολλαπλά το ενδιαφέρον της για τον φυσικό τόπο, για το φυσικό εντέλει τοπίο, προσφέροντας ταυτόχρονα την ευκαιρία, ευκαιρία πλούτου όσο και ευχέρεια χώρου, προκειµένου να αναπλάσει, µε παρεµβάσεις πρωτοφανείς για τις δυτικές κοινωνίες, το εσωτερικό αστικό τοπίο των αναπτυσσόµενων αναγεννησιακών πόλεων. Αν, προσεγγίζοντας τις παρατηρήσεις θεωρητικών όπως ο Henri Pirenne, συµφωνήσουµε πως οι ευρωπαϊκές πόλεις είχαν ήδη διαµορφώσει, από την περίοδο του Μεσαίωνα, ξεχωριστό επίπεδο ζωής που οφειλόταν στους ιδιαίτερους όρους διαχείρισής τους, «όσο και στον πολιτισµό που ανέπτυξαν... κάνοντάς τες να ξεχωρίζουν από την ύπαιθρο που τις περιέβαλλε και καθιστώντας τες έναν πόλο έλξης» 95, τότε µε την Αναγέννηση αυτοί οι ιδιαίτεροι όροι διαχείρισης, όσο και ο συνολικότερος αστικός πολιτισµός, τείνουν να διαχυθούν εκτός των τειχών. Αυτή η διάχυση, εκτός των τειχών, παράγει την αφετηρία των νεότερων θεωρήσεων για το τοπίο και την αφετηρία των νεότερων αντιλήψεων για τη διαµόρφωσή του Η χρήση του όρου «τοπίο», για την περιγραφή των παραδειγµάτων της Αναγέννησης Η χρήση του όρου «τοπίο», για να περιγράψει τις διαµορφώσεις των εξωαστικών περιοχών και πολύ περισσότερο για να περιγράψει τις αστικές αναπλάσεις της Αναγέννησης, είναι κατά µια έννοια πρωθύστερη. Όπως θα εξηγήσουµε στη συνέχεια των κεφαλαίων αυτής της έρευνας, όροι όπως landscape, paysage ή ο ιταλικός paessagio, µε το σηµερινό τους εννοιολογικό περιεχόµενο, εµφανίζονται στις ευρωπαϊκές γλώσσες αργότερα, κατά τον 18 ο αιώνα. Εντούτοις, οι αναγεννησιακοί Ιταλοί κατ αρχάς και η άλλη αναγεννησιακή Ευρώπη στη συνέχεια, έχουν να επιδείξουν µια νέα συνολική αντίληψη για την πολιτιστική και πολιτισµική επεξεργασία του τόπου. Υποχρεώνουν, µε την έννοια αυτή, τον ερευνητή να συµφωνήσει, πως το νεότερο ευρωπαϊκό και το δυτικό ενδιαφέρον για τις τέχνες του τοπίου, είτε αυτό αφορά στις τέχνες της απεικόνισης είτε αφορά στις τέχνες της κατασκευαστικής παρέµβασης, συνδέεται µε την ιστορική αφετηρία της Αναγέννησης. Σχολιάζοντας τα Ιταλικά παραδείγµατα ειδικότερα, µπορούµε άµεσα να αναφερθούµε στους αναγεννησιακούς κήπους που βέβαια υπερβαίνουν κατά πολύ σε µέγεθος και λαµπρότητα τους horti conclusi 96, τους µικρούς περιορισµένους κήπους των µεσαιωνικών πόλεων. Τα νέα παραδείγµατα είναι εκτεταµένα, πλούσια σε κατασκευή, αντάξια των ιδιοκτητών τους, των εκπρόσωπων της διοικητικής εξουσίας, των µεγάλων εκκλησιαστικών ανδρών ή των νέων πλούσιων αστών. Συχνά δεν πρόκειται απλά για ένα κήπο αλλά για οµάδες κήπων, για συνθετικές ακολουθίες που αποδίδουν το σύνολο κατατετµηµένο σε επιµέρους κηπευτικούς τόπους, όπως στο χαρακτηριστικό παράδειγµα των κήπων της παλαιότερης έπαυλης των Μεδίκων, της villa Medici στο Fiesole της Τοσκάνης ή της νεότερης villa Gamberaia στο Settignano, επίσης στην Τοσκάνη. Το εύρος των κηπευτικών αυτών παρεµβάσεων προφανώς αποτελεί εκτεταµένη διαµόρφωση τοπίου. Αλλά οι νέες αυτές διαµορφώσεις υποδεικνύουν το ενδιαφέρον για το τοπίο και µε έναν άλλο, ειδικότερο τρόπο. Καθώς πολλές από αυτές κατασκευάζονται έξω από τις πόλεις, υποχρεώνονται να επεξεργαστούν όρους ένταξης στο προϋπάρχον φυσικό περιβάλλον, συχνά 95 Πρβλ. τη συνοπτική διατύπωση από τον πρόλογο του Ν. Ε. Καραπιδάκη, στο H. Pirenne: Οι πόλεις του Μεσαίωνα. Αθήνα: 2003, σ Hortus conclusus, περίκλειστος κήπος. Ο όρος περιγράφει κατά κυριολεξία τους αστικούς περιφραγµένους κήπους του Μεσαίωνα, ενώ µεταφορικά αναφέρεται στην Παρθένο, υπονοώντας την άµωµο σύλληψη. Στον πίνακα του Rogier van der Weyden, Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγία (Α. Πετρούπολη: Μουσείο Hermitage, 1440), ανάµεσα στα ιερά πρόσωπα και στο τοπίο του βάθους, µεσολαβεί ένας περίκλειστος κήπος, «hortus conclusus, σύµβολο της παρθενίας της Παναγίας αλλά και του Παραδείσου», ενώ «τα δυο πρόσωπα στο βάθος, µοιάζουν να θαυµάζουν τη φύση, τόπο της ανθρώπινης αµαρτίας, αλλά και πηγή έµπνευσης της φλαµανδικής τέχνης». Πρβλ. Α. Παππάς (επ.): Μουσεία του Κόσµου. Ερµιτάζ, Αγία Πετρούπολη. Αθήνα: 2006, σσ Ανάλογη, αλλά λιγότερο εµφανής, είναι η παρουσία του ενδιάµεσου κήπου στον πίνακα του Jan Van Eyck, Παναγία του Καγκελάριου Rolin (Παρίσι: Μουσείο Λούβρου,1435).

9 εξαιρετικά επιτηδευµένους, όπως στο παράδειγµα της villa Giulia, στις όχθες του Τίβερη, στη Ρώµη 97. Η ένταξη αυτή αποδίδει µάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις, ακολουθίες ακόµη περιπλοκότερες, όπως στη µανιεριστική villa Farnese 98. Επεξεργάζεται τη σταδιακή µετάβαση από τον αστικό ιστό ενός οικισµού στο επιµεληµένο αρχιτεκτονικά κτήριο, στη συνέχεια στους κήπους και τέλος στο φυσικό, ελάχιστα διαµορφωµένο τοπίο. Ε.3.5.: Η έπαυλη της οικογένειας Farnese, η villa Farnese στην Caprarola (CC). Το κτήριο της έπαυλης, στο πρώτο, χαµηλότερο τµήµα της παράστασης, οι κήποι της έπαυλης, αµέσως στη συνέχεια του κτηρίου και, στο επάνω τµήµα της παράστασης, η οργανωµένη, τακτική φύτευση των οπωροφόρων δέντρων. Στην άνω δεξιά γωνία, η µελανή κηλίδα του δάσους (πρβλ. και Ε. 2.1.). 97 Η προσέγγιση στην έπαυλη επιτυγχάνεται µε έναν πλάγιο άξονα εισόδου, κατά τέτοιον τρόπο, ώστε η villa να φαίνεται τοποθετηµένη σε µια «ευρεία περίκλειστη κοιλάδα. Η έπαυλη ωστόσο δεν είναι απλά ένα αντικείµενο τοποθετηµένο στο υπόβαθρο του φυσικού τοπίου». Όπως επισηµαίνεται και στη συνέχεια της παρουσίασης «το τοπίο επίσης ενσωµατώνεται στον αρχιτεκτονικό χειρισµό του σχεδίου της έπαυλης, που επεκτείνεται όσο µακριά µπορεί να δει το µάτι. Τίποτα δεν αφέθηκε στην τύχη. Οι πλαγιές καλύφθηκαν τελείως από δέντρα...η αλληλεπίδραση ανάµεσα στην αρχιτεκτονική του σπιτιού και στον κήπου, όπως και στο περιβάλλον τοπίο, είναι κεντρική για τον σχεδιασµό αυτό». Πρβλ. Van der Ree, Smienk, Steenbergen: Italian Villas and Gardens. Amsterdam: 1993, σσ Πρβλ. επίσης επόµενο κατατοπιστικό σκαρίφηµα, εικόνα Ε.3.8. του παρόντος. 98 Στην Caprarola, στην επαρχία του Viterbo, στο βόρειο Lazio.

10 Προσεγγίζουµε έτσι παραδείγµατα τα οποία υποδεικνύουν πως οι αναγεννησιακές κατασκευές τοπίου δεν υπήρξαν σηµαντικές, για τον Δυτικό πολιτισµό, στις περιπτώσεις των παρεµβάσεων στο φυσικό τόπο µόνο. Οι αστικές αναπλάσεις της Αναγέννησης διεκδικούν και αυτές το χαρακτηρισµό τους ως αστικές παρεµβάσεις τοπίου, µε τρόπο µάλιστα καθοριστικό για τη µελλοντική µορφή των ευρωπαϊκών πόλεων. Υποδεικνύουν επιπλέον πως, στην περίοδο που εξετάζουµε, το ενδιαφέρον για τις τοπιακές παρεµβάσεις αναπτύσσεται µε συνεχή τρόπο εντός και εκτός των αστικών κέντρων, χρησιµοποιώντας εν πολλοίς µέσα επεξεργασίας ανάλογα, όπως µε έµφαση αποδεικνύει η χρήση της προοπτικής απεικόνισης. Η αναγεννησιακή εµµονή στη διερεύνηση και στη χρήση της προοπτικής, επισηµαίνει την προσπάθεια ελέγχου του τοπιακού βάθους, είτε αυτό αφορά στο πραγµατικό τοπίο, αστικό ή εξωαστικό, είτε αφορά στην εικαστική παράστασή του 99. Επιπλέον µας υποχρεώνει να συµπεράνουµε πως, παρά το ενδιαφέρον του αναγεννησιακού τρόπου ζωής για τη φύση, τα µέσα επεξεργασίας του τοπίου, η προοπτική είναι ένα από αυτά, ακολουθούν την πορεία από τον αστικό τόπο προς τη φύση, παρά την αντίστροφη. Αποτελούν, όπως συνηθέστερα συµβαίνει στη Δυτική ιστορία, διαδικασία εκπολιτισµού 100 µάλλον, παρά διαδικασία άµεσης αποδοχής της φύσης. Ε.3.6.: Ο αναγεννησιακός άνθρωπος επιβάλει τον χορό των λουλουδιών, στην Άνοιξη του Sandro Botticelli, τα σιντριβάνια της villa d Este (εικόνα Fontana dell Ovato) και την πλατεία του Καπιτωλίου, ως πολιτιστικά πρότυπα (CC). Μπορούµε εποµένως να συµφωνήσουµε πως η Αναγέννηση αποτελεί πολλαπλά αφετηριακή περίοδο, για τις νεότερες ευρωπαϊκές και δυτικές αντιλήψεις που αφορούν στο τοπίο. Ακόµη και αν προσπαθήσουµε να φθείρουµε την πρωτοτυπία των επινοήσεων της, ακόµη και αν υποδείξουµε πως σηµαντικές τοπιακές προσεγγίσεις διαθέτουν και άλλες προγενέστερες περίοδοι, εντούτοις πρέπει να συµφωνήσουµε τελικά πως, στην αναγεννησιακή Ιταλία του 14 ου, του 15 ου και του 16 ου αιώνα, ωριµάζει σταδιακά ένας ιδιαίτερος Πολιτισµός που συνδέεται µε ανάλογες µεταβολές και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και για τον οποίο η διερεύνηση, η αναπαράσταση και η διαµόρφωση του τοπίου αποτελούν κεντρικά θέµατα. Ακόµη περισσότερο, η επιρροή που ο αναγεννησιακός Πολιτισµός ασκεί στην εξέλιξη των Δυτικών κοινωνιών, υπονοεί την ανάλογη επιρροή που ασκούν τα πρότυπά του στην περιοχή των Δυτικών αντιλήψεων για το τοπίο. Ο αναγεννησιακός άνθρωπος δεν είναι βέβαια ο πρώτος που λατρεύει την ποιότητα των δηµόσιων αστικών χώρων και των φροντισµένων κήπων, ούτε είναι βέβαια ο πρώτος που εκστασιάζεται από την ανθοφορία των κήπων αυτών. Εντάσσει εντούτοις το ενδιαφέρον του σε ένα ενιαίο σύστηµα σχέσεων και παραστάσεων που επιτρέπει στην πλατεία του Καπιτωλίου, στα σιντριβάνια της villa d Este και στον χορό 99 Όχι µόνο τη ζωγραφική παράσταση, αλλά γενικότερα την εικαστική. Η εφαρµογή της προοπτικής εµφανίζεται και σε ανάγλυφες ξυλόγλυπτες παραστάσεις, µε διακοσµητικό χαρακτήρα, ενώ είναι γνωστή η εφαρµογή της προοπτικής στην θεατρική σκηνογραφία. Ο Hubert Damisch αναφέρεται ειδικότερα στα ξυλόγλυπτα του περίφηµου studiolo, του γραφείου στο Palazzo Ducale του Urbino, από τον Domenico Rosselli, όπως και στα προοπτικά πρότυπα σκηνογραφιών του Sebastiano Serlio. Πρβλ. H. Damisch: L origine de la perspective. Παρίσι: 1987, σσ και Η συνταρακτικότερες εντούτοις εφαρµογές της προοπτικής αφορούν, πιστεύουµε, την προσπάθεια ελέγχου του αστικού και του εξωαστικού τοπίου, προσδιορίζοντας µια χρήση η οποία θα αποδειχθεί ιστορικά µακροβιότατη. 100 Όχι απλά επιβολής του Πολιτισµού πάνω στη φύση, αλλά ειδικότερα επιβολής της αστικής αναφοράς και των αστικών τρόπων στη διαµόρφωσή της. Η χρήση του όρου Πολιτισµός, µε κεφαλαίο αρχικό γράµµα, παραπέµπει όπως έχουµε προηγούµενα εξηγήσει στον όρο civilization, τονίζοντας την αστική, κατ αρχάς, ποιότητα του συνολικού πολιτισµικού µορφώµατος.

11 των λουλουδιών, στην Άνοιξη του Sandro Botticelli, να επιβληθούν στη συνείδηση του Δυτικού ανθρώπου ως πολιτιστικά πρότυπα. Πριν εξεταστεί η σταδιακή συγκρότηση αυτών των προτύπων, πρέπει βέβαια να επεξηγηθεί πως, στα πλαίσια των πολιτικών µεταβολών του τέλους του 13 ου και του 14 ου αιώνα 101, η ασφάλεια της τειχισµένης µεσαιωνικής πόλης χάνει σταδιακά τη σηµασία της και η κοινωνία της εποχής αισθάνεται ικανή να αναπτύξει το ενδιαφέρον της εκτός των τειχών. Αναθεωρεί έτσι τη σχέση της µε την ύπαιθρο, τόσο στο επίπεδο των παραγωγικών γεωργικών πρακτικών όσο και στο επίπεδο της γενικότερης θεώρησης. Η αναγεννησιακή κοινωνία επεκτείνεται επιχειρησιακά στο φυσικό χώρο και ταυτόχρονα αναγνωρίζει, µε στοχαστές όπως ο Marsilio Ficino και ο µαθητής του Giovanni Pico de la Mirandola 102, πως η επίγεια φύση αποτελεί µέσον µάλλον, παρά εµπόδιο για την προσέγγιση του Θείου. Μπορεί έτσι ο νεότερος στοχαστής να θαυµάσει, δηλώνοντας πως «η φύση είναι κυρά των τεχνών», πως τις καθοδηγεί και τις διδάσκει, «natura artis magistra est» 103. Ανάλογα πάλι, η κατάργηση της οικιστικής ασφυξίας την οποίαν επέβαλαν οι µεσαιωνικές συνθήκες, όπως και ο πλούτος που συσσωρεύεται στα αστικά κέντρα και η απαίτηση προβολής αυτού του πλούτου, δίνουν την ευκαιρία για σηµαντικές αστικές αναπλάσεις, ακόµη και για τη µεταφορά επεξεργασµένων κοµµατιών της φύσης στην πόλη, όπως µαρτυρούν οι µεγάλοι κήποι, στα όρια αστικών περιοχών ή και µέσα σε αυτές Το αισθητικό ενδιαφέρον για το τοπίο, συναρτηµένο µε την ευρύτερη πολιτισµική ατµόσφαιρα της Αναγέννησης «Natura artis magistra est». Η αναγεννησιακή φιλοσοφία νοµιµοποιεί, µε επιχειρήµατα θεωρητικά, τη γαµήλια σχέση ανάµεσα στις αστικές τέχνες και στο φυσικό περίγυρο που απλώνεται έξω από την πόλη. Είναι εντούτοις, η αναγεννησιακή έπαυλη, εκείνη η οποία θα εκµαιεύσει κατασκευαστικά τους καρπούς αυτής της σύζευξης, εκείνη η οποία θα την επιβεβαιώσει µε τον προφανέστερο εποπτικά τρόπο. Στις Ιταλικές επαύλεις, ιδιαίτερα σε όσες οικοδοµούνται έξω από τις πόλεις, η αναγεννησιακή κοινωνία εορτάζει την κατάργηση των µεσαιωνικών περιορισµών. Την εορτάζει µε πλούτο αρχιτεκτονικών κατασκευών, µε πλούτο διαµορφώσεων τοπίου που περιγράφονται άλλοτε ως υποδείγµατα αισθητικής εκλέπτυνσης και άλλοτε ως παραδείγµατα αισθητικής εκζήτησης που φθάνει µέχρι την υπερβολή. Αυτό το ιδιαίτερο ενδιαφέρον βέβαια, για την αισθητική ποιότητα που οφείλει να χαρακτηρίζει την αναγεννησιακή αγροτική έπαυλη, την αναγεννησιακή villa δηλαδή, αλλά και τον κήπο που τη συνοδεύει και το τοπίο που την περιβάλλει, δεν αποτελεί αποσπασµένο φαινόµενο. Δηλώνει την ολοκλήρωση του συνολικού ενδιαφέροντος για τον εκτός της πόλης τόπο και συνδέεται µε ένα εκτεταµένο φάσµα από κοινωνικές πρακτικές στις οποίες, όπως σηµειώσαµε ήδη προηγούµενα, περιλαµβάνονται οι νέες µέθοδοι εκµετάλλευσης του φυσικού πλούτου, αλλά και οι τεχνικές των επινοητικών εκείνων νέων επαγγελµατιών οι οποίοι θα συγκροτήσουν τις τάξεις των µηχανικών. Η διερεύνηση αυτή έχει ήδη αναφερθεί στο έργο του Michelangelo Tanaglia, µε τίτλο De re agraria. Στο σύγγραµµά του ο Tanaglia επιχειρεί τη συνολική εξύψωση των αγροτικών 101 Μια εξαιρετική παρουσίαση των πολιτικών µεταβολών στην Ιταλική χερσόνησο, πολιτικών µεταβολών που υποστηρίζουν τη συγκρότηση της πολιτιστικής κυριαρχίας των ιταλικών πόλεων στον ευρωπαϊκό χώρο και τη συνολική πολιτισµική ανάπτυξη, προσφέρει ο Q. Skinner, στο έργο του The Foundations of Modern Political Thought. Πρβλ. ελληνική µετάφραση. Τα Θεµέλια της Νεότερης Πολιτικής Σκέψης. Αθήνα: 2005, ιδιαίτερα στο δεύτερο µέρος, το σχετικό µε την Ιταλική Αναγέννηση, σσ Van der Ree, Smienk, Steenbergen, στο προηγούµενο, σελ. 19. O Marsilio Ficino λατινικά Marsilius Ficinus ( ), υπήρξε ένας από τους σηµαντικότερους διανοητές του κύκλου των Μεδίκων και της ιταλικής Αναγέννησης. Επηρεασµένος από την πλατωνική διδασκαλία του Γεώργιου Πλήθωνα Γεµιστού, µαθητής του Ιωάννη Αργυρόπουλου, ιδρύει το 1459 µε τη στήριξη του Cosimo των Μεδίκων την Πλατωνική Ακαδηµία, την Accademia Platonica. Σηµαντική για τη διερεύνησή µας είναι η υπόµνηση πως η έδρα της Ακαδηµίας βρίσκονταν σε τοπιακό περιβάλλον αξιοµνηµόνευτο, στην έπαυλη των Μεδίκων, στη villa Medicea στο Careggi, που ο ίδιος ο Cosimo την είχε παραχωρήσει στον Ficino. O Giovanni Pico de la Mirandola ( ) υπήρξε µαθητής του Ficino. Εποπτικότερη αντίληψη για τις απόψεις των νεοπλατωνιστών για τη φύση, µπορεί να µας προσφέρουν εικαστικές παρουσιάσεις όπως η Άνοιξη του Boticelli. Ο χρόνος και ο τόπος ολοκλήρωσής της (1482, Φλωρεντία) επιτρέπει να θεωρηθεί ως αποκαλυπτική, όχι µόνο για τις εκφραστικές κατευθύνσεις, αλλά και για τα θεωρητικά ενδιαφέροντα της εποχής. Πρβλ. επίσης Β.P. Copenhaver και C.B. Schmitt: Η Φιλοσοφία της Αναγέννησης. Αθήνα: 2007, σσ Magistra. Αρχόντισσα και κυρά, επίσης αυτή που διδάσκει.

12 γεωργικών πρακτικών, σε αντικείµενο άξιο σπουδής και πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Η προσπάθεια αυτή «εκπολιτισµού» της αγροτικής ζωής είναι χαρακτηριστική της ιστορικής περιόδου, τόσο από την άποψη των απαιτήσεων της για οργανωτικό έλεγχο όσο και από την άποψη της εκφραστικής της προσέγγισης. Ο αναγεννησιακός συγγραφέας, εξετάζοντας θέµατα της αγροτικής ζωής, αισθάνεται την ανάγκη να συντάξει µια κανονιστική, συµβουλευτική πραγµατεία, αλλά επιπλέον τη συντάσσει, όπως επισηµάναµε και προηγούµενα, µε τρόπο έµµετρο, αποδεικνύοντας και στο επίπεδο των εκφραστικών επιλογών µια γενικότερη διάθεση αισθητικής επιτήδευσης η οποία βέβαια εµπλέκει και τα θέµατα της αναγεννησιακής έπαυλης και των κηποτεχνικών διαµορφώσεών της104. Στο προηγούµενο παράδειγµα, της αναγωγής των αγροτικών γεωργικών πρακτικών σε αντικείµενο κανονιστικής θεωρητικής προσέγγισης, µπορεί εποµένως να επισηµανθεί η εκδήλωση του συνολικού ήθους της Ιταλικής Αναγέννησης η οποία, όπως επανειληµµένα επισηµάνθηκε, αισθάνεται ελεύθερη να αναπτυχθεί στον φυσικό τόπο, αλλά χαρακτηρίζεται πάντα από τη γενικότερη προσπάθεια ελέγχου, όσο και από την καθοριστική συµµετοχή της αισθητικής προσέγγισης. E.3.7.: Η περίοδος της Αναγέννησης συνδέεται συνολικά µε τον «εκπολιτισµό» του αγροτικού χώρου, είτε αυτός αφορά νέες µεθόδους εκµετάλλευσης του φυσικού πλούτου είτε αφορά τοπιοτεχνικές διαµορφώσεις. Άλλωστε, σε πολλές περιπτώσεις, οι διαµορφώσεις αυτές πλαισιώνουν επαύλεις οι οποίες αποτελούν, µεταξύ των άλλων, κέντρα ελέγχου της αγροτικής παραγωγής (CC). Πολύ ορθά, ένας σχολιασµός αντίρρησης θα σηµείωνε, πως ενώ η φυσιογνωµία της περιόδου διαθέτει αυτή την αισθητική προσέγγιση, ενώ ορίζεται ιστορικά από «την τεράστια άνθηση της δηµιουργικής ενέργειας που παρατηρήθηκε στις πλαστικές τέχνες, στην ποίηση και στη 104 Ο Michelangelo Tanaglia ( ) εκδίδει το βιβλίο του το Πρβλ. M. Pozzana, στο προηγούµενο, σσ Επιχειρώντας µια σύγκριση τάσεων, σηµειώνουµε πως ο Leon Battista Alberti ( ) ολοκληρώνει το δικό του, αφετηριακό για τη νεότερη αρχιτεκτονική, σύγγραµµα De re ædificatoria, το 1452, αλλά η πραγµατεία του εκδίδεται µετά τον θάνατό του, το 1485 στη Φλωρεντία. «Κέντρο του αγροτικού τοπίου» σηµειώνει η Pozzana, «ήταν η κατοικία, η villa, από την οποία ξεκινούσε να ξετυλίγεται ο γεωµετρικός ιστός των χωραφιών, µε τις ορθές τους γωνίες». Σύµφωνα µε τους στίχους του Tanaglia, «Δεν το νοιώθετε, πως η κατοικία γίνεται / Για να µπορείς να φροντίζεις, ώστε χαµένο τίποτα να µην πηγαίνει;/ Όποιος καλά καταλαβαίνει, στη µεσηµβρία τοποθετεί / Την αψίδα µε την είσοδο της, µε το λιβάδι µπροστά, / Και αν όχι, στην ανατολή να τη βάζει είναι λογικό / Οι άλλοι προσανατολισµοί αντίθετοι είναι όλοι, / Ώστε να αποφεύγονται, πρέπει κανείς επίµονα να συµβουλεύει / Υπερυψωµένη να την κάνει (την κατοικία), από το έδαφος απ τις πλευρές της όλες». «Οι στίχοι αυτοί», συνεχίζει η Pozzana, «συγκεφαλαιώνουν τις επιλογές, µε βάση τις οποίες προδιαγράφεται η προσαρµογή του νέου τύπου κτηρίου στο περιβάλλον του. Πρόκειται για αρχές σαφέστατες, από τις οποίες µπορούµε να φανταστούµε τη συγκινητική ακρίβεια (των διαµορφώσεων) του εξοχικού τοπίου της Τοσκάνης, που συγκροτήθηκε κατά µεγάλο µέρος κατά τη διάρκεια του Quattrocento» (ειδικότερα σ. 124). «Στους κήπους, όπως και στα χωράφια, ορθογώνιες είναι οι γραµµές», εξηγεί ο Tanaglia (σ. 125).

13 µουσική» 105, εντούτοις δεν εµφανίζεται συστηµατική αντιµετώπιση των σχετικών θεµάτων η οποία να µπορεί να διεκδικήσει τον χαρακτηρισµό της συγκροτηµένης αισθητικής θεωρίας 106. Η έλλειψη αυτή εντούτοις δεν σηµαίνει την απουσία κειµένων, προορισµένων να υποστηρίξουν και να κατευθύνουν την «ποιητική» των τεχνών 107. Το αντίθετο µάλιστα. Η αντίστοιχη συγγραφική δραστηριότητα ανθεί 108, αποδεικνύοντας µάλλον πως οι πρώιµες αισθητικές θεωρήσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισµού ορίζουν την περίοδο επώασης της συγκροτηµένης αισθητικής θεωρίας που η εκκόλαψή της ολοκληρώνεται δυο αιώνες αργότερα. Αλλά και στην περίπτωση του εννοιολογικού καθορισµού του τοπίου παρατηρείται, όπως επισηµάνθηκε ήδη, κάτι ανάλογο. Κατά την Αναγέννηση αναπτύσσεται και µορφοποιείται το ενδιαφέρον για τις διαµορφώσεις του τοπίου, ενεργοποιούνται οι αντίστοιχες εκφραστικές διεργασίες και τεχνικές, ενώ η χρήση του όρου «τοπίο», η προσπάθεια καθορισµού του και η συγκροτηµένη θεωρητική επεξεργασία του θέµατος, θα παραµείνουν και αυτές για δυο περίπου αιώνες σε συνθήκες επώασης. Η µακρόχρονη αυτή διεργασία δε σηµαίνει εντούτοις, όπως φαίνεται από τα ιστορικά τεκµήρια, πως η περίοδος χαρακτηρίζεται από την έλλειψη ή τον περιορισµένο αριθµό τοπιακών παρεµβάσεων, ούτε από την έλλειψη κανονιστικών, αισθητικών τοπιακών προτύπων, ούτε πολύ περισσότερο από τη µειωµένη απαίτηση της αισθητικής ποιότητας. Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο, στην προσπάθεια της να µιλήσει για την αισθητική της Αναγέννησης, η Patrizia Castelli σχολιάζει πως «αν θέλει κάποιος να υπενθυµίσει... τα αισθητικά ιδεώδη της Αναγέννησης, δεν υπάρχει τίποτα παραστατικότερο από την περιγραφή ενός ήσυχου περιπάτου µε άλογο σε µια ανοικτή περιοχή της ρωµαϊκής υπαίθρου δυο επιφανών προσώπων, ενός Πάπα κι ενός στρατηλάτη, καλλιεργηµένων και των δύο... Αφηγητής του συµβάντος είναι ο ίδιος ο Πίος Β... ο οποίος... µνηµονεύει την περιπλάνησή του στην εξοχή, στα περίχωρα του Τίβολι» 109. Ο πάπας περιγράφει στη συνέχεια, «τους ωραιότατους ελαιώνες και αµπελώνες, την... ποικιλία των δέντρων, το µεγάλο πλήθος από ροδιές που παράγουν καρπούς εξαιρετικού µεγέθους και γεύσης... Θυµάται επίσης ότι µαζί µε τους καρδινάλιούς του µετέβαινε συχνά κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού σε αυτούς τους θαλερούς τόπους, στους οποίους ξεκούραζε το πνεύµα του και ότι καθόταν κάτω από τις ελιές και σε ένα λιβάδι, προκειµένου να θαυµάσει τη θέα των διαφανών νερών» 110. Αυτή η τοπιακή θεώρηση δε συνδέεται µόνο, όπως παρατηρεί η Castelli, µε τις αισθητικές κατηγορίες, της λαµπρότητας (splendor), της λάµψης (fulgor), της ποικιλίας (vareitas), της 105 Πρβλ. M. C. Beardsley: Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών. Αθήνα: 1989, σ Ό. π. Γενικότερα έκτο κεφάλαιο, «Η Αναγέννηση». 107 Πρβλ. P. Castelli: H αισθητική της Αναγέννησης. Αθήνα: Με τον όρο «ποιητική», κατ αντιστοιχία προς την Ποιητική του Αριστοτέλη, η Castelli παραπέµπει σε συγγράµµατα καθοδηγητικά για την επιτυχή έκφραση της τέχνης, σε «οδηγούς» έκφρασης µάλλον, παρά σε αναλύσεις για την ιδιαιτερότητα της αισθητικής κρίσης. 108 Oπως αποδεικνύει για παράδειγµα η εκτεταµένη συγγραφική προσφορά του Leon Battista Alberti, µε έργα τα οποία κύριο σκοπό έχουν να διερευνήσουν και να διατυπώσουν τους κανόνες, θεωρητικούς και πρακτικούς, προκειµένου να ελεγχθεί και να καθοδηγηθεί η καλλιτεχνική δηµιουργία, η «ποιητική» διεργασία κατά την Castelli. Με την πρόθεση αυτή ο Alberti συγγράφει, εκτός από την καθοδηγητική για την αρχιτεκτονική πραγµατεία De re œdificatoria, µια πραγµατεία προορισµένη να υποστηρίξει τη γλυπτική δραστηριότητα, µε τίτλο De statua (Περί του αγάλµατος), στην οποία ασχολείται ιδιαίτερα µε την κανονιστική προσέγγιση των αναλογιών του ανθρώπινου σώµατος. Στην πραγµατεία του µε τίτλο De pictura (Περί της Ζωγραφικής) ο Alberti επιχειρεί τη διεξοδική διερεύνηση της ζωγραφικής διαδικασίας, εξετάζοντας διαδοχικά τον σχεδιασµό των περιγραµµάτων των αποσπασµένων σωµάτων - la Circumscriptio, τη συνολική σύνθεση - la Compositio και τη χρωµατική επεξεργασία του πίνακα - la Receptio luminum. Κύρια όµως η πραγµατεία αυτή προσφέρει την πρώτη συγκροτηµένη θεωρητική διατύπωση της προοπτικής η οποία και αυτή βέβαια αναφέρεται, όπως αναπτύσσεται διεξοδικά στη συνέχεια της παρούσας διερεύνησης, στην κανονικοποίηση της όρασης, της ζωγραφικής απόδοσης και της δοµικής διαµόρφωσης των χωρικών σχέσεων. Χαρακτηριστική για την κανονιστική στάση του Alberti, είναι η σηµασία που αποδίδει στη γεωµετρική παιδεία. «Ο καλλίτερος δηµιουργός θα είναι αυτός που έµαθε να αναγνωρίζει τα όρια της επιφάνειας και όλες της τις ποιότητες...γι αυτό δηλώνω, πως είναι απαραίτητο για το ζωγράφο να γνωρίζει γεωµετρία». Πρβλ. M. Jimenez: Qu est-ce que l esthétique? Παρίσι: 1997, σ. 38. Για την εξάρτηση της θεωρητικής προσέγγισης του Alberti από την πρακτική εφαρµογή της προοπτικής, από την πρακτική εφαρµογή της προοπτικής από τον Brunelleschi για παράδειγµα, θέµα που απασχολεί αυτήν τη διερεύνηση, βλέπε στη συνέχεια. 109 P. Castelli, στο προηγούµενο, σ. 9. Πρόκειται, µας πληροφορεί η συγγραφέας, για το έργο του Πίου Β ( ) Υποµνήµατα Αξιοµνηµόνευτων Πραγµάτων, Commentarii rerum memorabilium (1463). 110 O.π. σ. 11.

14 κοµψότητας (elegantia), αλλά και µε την τάξη (ordo), που την παραθέτει και αυτήν ως κατηγορία αισθητική 111. Συµβαίνει λοιπόν µε την αισθητική θεώρηση του τοπίου ότι και µε την αισθητική θεωρία γενικά. Όπως η γενική αισθητική θεωρία συγκροτείται, στη συνέχεια της ευρωπαϊκής ιστορίας από τον Alexander Gottlieb Baumgarten 112, µε πρόθεση να ολοκληρώσει το εγχείρηµα ελέγχου, εκ µέρους του Δυτικού ορθολογισµού, στο επίπεδο της αναγνώρισης του ωραίου, έτσι και η αισθητική θεώρηση του τοπίου εισάγει σταδιακά, στην ευρωπαϊκή εµπειρία, όχι απλά µια αποσπασµένη διάθεση επιτήδευσης αλλά την απαίτηση των κοινωνιών για ολοκληρωτικό έλεγχο του τόπου. Με την αισθητική θεώρηση του τοπίου, ο έλεγχος των δεδοµένων της αντίληψης κατευθύνεται προς τον πλήρη έλεγχο των φυσικών συνθηκών. Η integrazione scenica, η σκηνογραφική ενσωµάτωση της αναγεννησιακής villa στο τοπίο 113, υπονοεί την ορθολογική ερµηνεία του τόπου και την αξιολογική ενσωµάτωση των αποτελεσµάτων αυτής της ερµηνείας σε µια γεωµετρική σχηµατοποίηση που εκφράζεται από τη δοµική οργάνωση της villa και των γύρω της κατασκευών. Στη Villa Giulia για παράδειγµα, στη Ρώµη, ο βασικός συνθετικός άξονας των αρχιτεκτονικών κατασκευών ταυτίζεται µε το φυσικό άξονα της κοιλάδας του Τίβερη, όπου χτίστηκε η έπαυλη. Αλλά η παρέµβαση στον χώρο γύρω από τη Villa Giulia, πολύ περισσότερο από το να αντιλαµβάνεται και να εκµεταλλεύεται τις φυσικές ποιότητες του τόπου, επιχειρεί να αφοµοιώσει το τοπίο «στον αρχιτεκτονικό χειρισµό του σχεδίου της έπαυλης, που εκτείνεται όσο µπορεί να δει το µάτι. Τίποτε δεν επαφίεται στην τύχη. Οι πλαγιές σκεπάστηκαν πλήρως µε δέντρα από τον κηποτέχνη Jacobo Meneghini. Σε κάποιο γράµµα του, ο Ammanati 114», ένας από τους αρχιτέκτονες του έργου, «αναφέρει, πως από το 1550», χρονολογία της έναρξης των κατασκευών «και µετά, φυτεύτηκαν δέντρα διαφορετικών ειδών» 115. Συµπληρώνοντας το προηγούµενο παράθεµα, αξίζει να προσθέσουµε δύο παρατηρήσεις. Σύµφωνα µε την πρώτη παρατήρηση, όλη αυτή η δοµική, οργανωτική δραστηριότητα περιγράφει µε έµφαση την εισβολή της ελέγχουσας συνείδησης στο φυσικό τόπο. Η αναγεννησιακή villa αποτελεί ένα τµήµα της αστικής ζωής, των αστικών συνηθειών, που µεταφέρεται στην ύπαιθρο, ώστε να ελέγχει τον τόπο, καθώς «...ενσωµάτωσε (µεν) την απόλαυση της αγροτικής ζωής, αλλά αυτό συνέβη µε τρόπο αστικό» 116. Δεν είναι εποµένως τυχαία η επιµονή του Leon Battista Alberti ο οποίος, εξετάζοντας τις πολυτελείς κατασκευές των επαύλεων που µεταφέρουν τα αστικά ήθη στην ύπαιθρο, τονίζει την απαίτηση οπτικής συσχέτισής τους µε τη γειτονική πόλη Ο.π. σ Ο Γερµανός φιλόσοφος Alexander Gottlieb Baumgarten ( ), µαθητής του Γερµανού φιλόσοφου και µαθηµατικού Christian Wolff και επηρεασµένος από τον Leibniz, θεωρείται ο πρώτος νεότερος φιλόσοφος που προσπάθησε να προσεγγίσει συστηµατικά τη θεώρηση του ωραίου, ορίζοντας την εµπειρία του ωραίου ως την αισθητηριακή αναγνώριση της τελειότητας. Εισήγαγε τον όρο «Αισθητική» και ολοκλήρωσε, ανάµεσα στα 1750 και στα 1758, σε ιστορική περίοδο «ωριµότερη» από αυτήν που εξετάζουµε στο σηµείο αυτό της διερεύνησής µας, τους δυο τόµους της αισθητικής του θεωρίας. Χαρακτηριστική της συνολικής κανονιστικής του διάθεσης είναι η ευρύτητα του έργου του που επιχειρεί να καλύψει ολόκληρο, ει δυνατόν, το φιλοσοφικό πεδίο, προσφέροντας έργα αφιερωµένα στην Ηθική Φιλοσοφία, το Φυσικό Δίκαιο και τη γενική Φιλοσοφία. 113 Van der Ree, Smienk, Steenbergen, ό.π. σσ O Bartolomeo Ammanati, Φλωρεντινός µανιεριστής αρχιτέκτονας και γλύπτης του 16 ου αιώνα. Κύρια γνωστός για το σύµπλεγµα της κρήνης του Ποσειδώνα στην κεντρική Piazza della Signoria στη Φλωρεντία, συνδέεται επίσης µε την ολοκλήρωση του Palazzo Piti, όπως και µε την ολοκλήρωση, στους γειτονικούς κήπους Boboli, του µικρού Grotto della Madama και του Grotto Grande που την κατασκευή τους είχε ξεκινήσει ο Giorgio Vasari. 115 C. Steenbergen, W. Reh: Architecture and Landscape. Basel: 2003, σ. 78. Πρβλ. επίσης τις ανάλογες αναφορές στην παλαιότερη έκδοση του ίδιου βιβλίου. Μόναχο: 1996, σ. 99, όπως και σε Van der Ree, Smienk, Steenbergen, ό.π. σ Από το Italian Villas and Gardens, σ. 15. Επίσης πρβλ. J.S. Ackerman: The Villa. Form and Ideology of Country Houses. Λονδίνο: Κεφ. 3,4 και Πρβλ. L. B. Alberti: The architecture of Leon Battista Alberti in ten books. Leoni Ed., 1755 / The ten books of architecture. Λονδίνο: Βοοk V, Chap. XIV και XVII: «...και ας έχει τη θέα κάποιας µεγάλης Πόλης...», σ. 104.

15 E.3.8. (επάνω): Villa Giulia. Η προσαρµογή στο ανάγλυφο του εδάφους. Ο συνθετικός άξονας ανάπτυξης των αρχιτεκτονικών κατασκευών και η πλάγια πρόσβαση από την πλευρά του Τίβερη, προορισµένη να αποκαλύψει θεατρικά την περιοχή της κυρίας εισόδου. Σκαρίφηµα βασισµένο στην απεικόνιση του ανάγλυφου του εδάφους από τους Van der Ree, Smienk, Steenbergen (του συγγραφέα). Ε.3.9. (κάτω): Η έπαυλη. Κεντρική αυλή και περιµετρική φύτευση σε λιθογραφία του 1850 (CC).

16 Με την προηγούµενη οπτική συσχέτιση εκφράζεται καταρχάς η ιδιαίτερη ιδεολογική ποιότητα της villa και των γύρω της τοπιακών διαµορφώσεων που δεν πρέπει να αποκοπούν από την πόλη, αφού σε αυτήν την πόλη αναφέρονται και το ήθος ζωής και τα κύρια πολιτικά ή οικονοµικά ενδιαφέροντα του αστού ιδιοκτήτη. Αλλά εκφράζεται επίσης, µε πολύ ειδικότερο τρόπο, µε αυτήν τη συσχέτιση και η ιδιαίτερη λειτουργική ταυτότητα αυτών των εξοχικών κατοικιών οι οποίες, στις περισσότερες περιπτώσεις, αποτελούν πραγµατικά επιχειρηµατικά κέντρα ελέγχου µεγάλων εκτάσεων καλλιέργειας. Ανήκουν σε ισχυρούς ιδιοκτήτες 118, σε άνδρες δηλαδή για τους οποίους, ακόµη και για λόγους ασφαλείας, η οπτική επαφή µε την πόλη ήταν σηµαντική. Οι αισθητικές απαιτήσεις της αναγεννησιακής κοινωνίας για το τοπίο, εποµένως, δεν αποδίδουν τη µονοµερή πολιτιστική, αισθητική ή φιλότεχνη µέριµνα η οποία αγνοεί την πρακτική, επιχειρηµατική δραστηριότητα ή την ανάπτυξη της τεχνικής. Οι αισθητικές απαιτήσεις της αναγεννησιακής κοινωνίας, πολύ περισσότερο από εκδήλωση ευζωίας, αναπτυγµένης παιδείας και πλούτου, αποτελούν την καταληκτική εκδήλωση του ελέγχου πάνω στον κόσµο. Ελέγχου ο οποίος δεν αρκείται στην οργάνωση της πολιτικής ζωής και της οικονοµίας, αλλά, καθώς εκµαιεύει από τα σπλάχνα της κοινωνίας τη νεότερη επιστήµη, επιχειρεί να ορίσει και να αξιολογήσει και τον χώρο των αισθητηριακών, αντιληπτικών προσλήψεων. Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο οι Μέδικοι, µια από τις σηµαντικότερες οικογένειες της Ιταλικής Αναγέννησης η οποία συνέδεσε το όνοµα της µε την υποστήριξη των τεχνών και των γραµµάτων, υπήρξε επίσης οικογένεια µε σηµαντική παρουσία στην οικονοµική, εµπορική και παραγωγική δραστηριότητα της εποχής, στα εκκλησιαστικά όσο και στα πολιτικά πράγµατα 119. Αλλά αυτή η πανίσχυρη οικογένεια της Φλωρεντίας, συνδέεται επίσης µε την κατασκευή ενός δικτύου επαύλεων 120 και των τοπιακών διαµορφώσεων που τις συνοδεύουν. Μετά τις προηγούµενες διαπιστώσεις, διαθέτουµε αρκετά επιχειρήµατα ώστε να προχωρήσουµε σε µια δεύτερη σηµαντική παρατήρηση, σχετική µε την αναγεννησιακή τοπιοτεχνική δραστηριότητα, τονίζοντας το πλήθος των πολιτιστικών και πολιτισµικών πρακτικών και των δραστηριοτήτων που την υποστηρίζουν. Σύµφωνα µε τη δεύτερη αυτή παρατήρηση, η εµµονή στην αισθητική θεώρηση καταλήγει να υποτιµά τη σηµασία που είχαν, για την αναγεννησιακή τοπιοτεχνική δραστηριότητα, µια σειρά από πρακτικές άµεσα συνδεδεµένες µε τη δοµική οργάνωση του τόπου. Υποτιµά τη συσχέτιση µε την αγροτική παραγωγή της εποχής, όπως σχολιάσαµε ήδη, όσο και τη συσχέτιση µε τις αναδυόµενες φυσικές επιστήµες και τις ειδικότερες τεχνικές διαµόρφωσης του περιβάλλοντος. Στο παράδειγµα της Villa Giulia, δεν µπορούµε να σκεφτούµε το εκτεταµένο εγχείρηµα επέµβασης στο φυσικό ανάγλυφο και στη φύτευση της περιοχής που περιγράψαµε προηγούµενα, παρά µόνο µε την προϋπόθεση αναπτυγµένων γνώσεων και τεχνικών οι οποίες αντιστοιχούν στην επαγγελµατική πρακτική του µηχανικού, όσο και γνώσεων και τεχνικών που αφορούν ειδικότερες γεωπονικές παρεµβάσεις. Δεν είναι ίσως τυχαίο πως ο Carl Jacob Christoph Burckhardt, στο µνηµειώδες Die Kultur der Rennaisance in Italien, πραγµατεύεται το θέµα του τοπίου αµέσως µετά την αναφορά του στις φυσικές επιστήµες 121. Στο ίδιο έργο σηµειώνεται η ενασχόληση των Φλωρεντινών µε τη στατιστική καταγραφή στοιχείων σχετικών µε την αγροτική οικονοµία 122, όπως και το ενδιαφέρον για τη «συγκριτική παρατήρηση φυτών και ζώων» που οδήγησε στην οργάνωση των πρώτων βοτανικών κήπων Με την έννοια αυτή η αναγεννησιακή villa, βρίσκεται σε λειτουργική αντιστοιχία µε το αρχαίο ρωµαϊκό ανάλογό της. Για το ενδιαφέρον της σύγκρισης της αρχαίας ρωµαϊκής έπαυλης και των latifundia µε τη villa της Αναγέννησης βλέπε και την προηγούµενη αναφορά. 119 Πρβλ. F. Funck-Brentano: Η Αναγέννηση. Αθήνα: 1979, σσ Οι Μέδικοι διέθεταν ήδη σηµαντική εµπορική δραστηριότητα πριν εξαπλωθούν στον εµπορικό δανεισµό και αναπτύξουν τραπεζική δραστηριότητα. Κυριάρχησαν στην πολιτική σκηνή της Φλωρεντίας και κατέλαβαν δυο φορές τον παπικό θρόνο. 120 «... τα κτήµατα τους επεκτάθηκαν µε ένα εντυπωσιακό χωρικό σύστηµα από επαύλεις... Η επιλογή κάθε νέας τοποθεσίας καθοριζόταν από λόγους οικονοµικούς, πολιτικούς και άλλους, που αναφέρονται σε µια γενικότερη θεώρηση. Επιπλέον, η θέα της πόλης (κέντρου της δύναµής τους) και η θέα των άλλων τµηµάτων της ιδιοκτησίας τους είχε µεγάλη σηµασία. Κάθε villa, βρισκόταν κατά προτίµηση τοποθετηµένη µέσα στο οπτικό πεδίο των υπολοίπων επαύλεων.». Από το Architecture and Landscape, σ Πρβλ. σ. 204 στην ελληνική έκδοση, Ο Πολιτισµός της Αναγέννησης στην Ιταλία. Αθήνα: Ο.π. σ Ο.π. σ Είναι επίσης χαρακτηριστικό πως ο Burckhardt παρουσιάζει στοιχεία για τους κήπους, µιλώντας για τις φυσικές επιστήµες. «Σηµαντική ένδειξη για την γενικευµένη διάδοση των φυσικοϊστορικών ενδιαφερόντων» παρατηρεί, «συνιστά και το συλλεκτικό πνεύµα που εξωτερικεύθηκε από νωρίς, η συγκριτική παρατήρηση φυτών και ζώων. Η Ιταλία παινεύεται κατ αρχήν για τους πρώτους βοτανικούς κήπους... Ετσι, κατά τον 15 ο αιώνα ο µεγαλειώδης κήπος της βίλλας Careggi των Μεδίκων µας περιγράφεται περίπου ως βοτανικός κήπος, µ αναρίθµητα είδη δέντρων και θάµνων», σ Ενώ προκειµένου να ξεκινήσει την αναφορά του στην «Ανακάλυψη της Οµορφιάς του Τοπίου» σηµειώνει: «Εκτός όµως από την έρευνα και τη γνώση υπήρχε και άλλος

17 Οι τοπιακές διαµορφώσεις της Αναγέννησης εδράζονται εποµένως σε ένα εκτεταµένο υπόβαθρο πολιτιστικών πρακτικών οι οποίες και αυτές, αναπτύσσονται σε συσχετισµό µε το υπόβαθρο της ανώνυµης πολιτισµικής έκτασης που χαρακτηρίζει την αναγεννησιακή κοινωνία Η Ιταλική Αναγέννηση προνοµιακή περίοδος για την παρατήρηση του συνολικού πολιτιστικού µορφώµατος και των σχέσεων του µε τη διαµόρφωση του τοπίου Ολοκληρώθηκε µόλις µια πρώτη συνοπτική περιγραφή της συνολικής πολιτιστικής και πολιτισµικής ατµόσφαιρας, η οποία περιβάλλει το ενδιαφέρον της Αναγέννησης για το τοπίο. Περιγραφή η οποία ανέτρεξε και στο πρωταρχικό, για τη συνολική αποτίµηση της περιόδου, έργο του Burckhardt. Είναι τώρα ευκολότερο να εξηγηθεί ο λόγος, για τον οποίο η ιταλική Αναγέννηση αποτελεί προνοµιακή περίοδο για την παρατήρηση των σχέσεων του συνολικού πολιτιστικού και πολιτισµικού της µορφώµατος, µε την ειδικότερη θεώρηση του τοπίου και µε την ειδικότερη δραστηριότητα η οποία αφορά στις διαµορφώσεις του Η εκτεταµένη έρευνα για τον πολιτισµό της Αναγέννησης και τις διαµορφώσεις του τοπίου Είναι βέβαια γνωστές οι αντιρρήσεις θεωρητικών, όπως ο Johan Huizinga 124, για την πραγµατική καινοτοµική συνεισφορά της Αναγέννησης. Εντούτοις, ο φειδωλός σε ρηξικέλευθες προτάσεις ερευνητής αισθάνεται υποχρεωµένος να συµφωνήσει πως, ξεκινώντας από τον 13 ο αιώνα, συντελείται στον χώρο της ιταλικής χερσονήσου, αλλά και σε ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό πεδίο, στη διάρκεια των τριών αιώνων που ακολουθούν, του 14 ου, 15 ου και 16 ου, η ολοκλήρωση καταλυτικών πολιτικών και οικονοµικών µεταβολών. Οι µεταβολές αυτές έχουν ως αποτέλεσµά τους τη συνολική αναµόρφωση των κοινωνικών δραστηριοτήτων και δεν περιορίζονται µόνο στην περίοδο που εξετάζεται, αλλά επηρεάζουν επίσης και τις Δυτικές κοινωνίες που έπονται. Οι αλλαγές που ακολούθησαν υπήρξαν τόσο πολυάριθµες και τόσο χαρακτηριστικά αλληλοεµπλεκόµενες, ώστε οι θεωρητικοί του 19 ου αιώνα, της περιόδου δηλαδή κατά την οποία ωριµάζει στον γερµανικό ιδιαίτερα χώρο το ενδιαφέρον για τη διερεύνηση του «πολιτισµού», αισθάνθηκαν υποχρεωµένοι να τις εξετάσουν εν συσχετισµώ, ως µέλη δηλαδή ενός ενιαίου πολιτιστικού και πολιτισµικού σώµατος. Διαθέτουµε έτσι, εδώ και δυο αιώνες, συγκροτηµένες έρευνες για τον ιταλικό αναγεννησιακό πολιτισµό οι οποίες δε συνιστούν απλά συστατικό στοιχείο της Δυτικής ακαδηµαϊκής παιδείας, αλλά αποτέλεσαν και θεωρητικό πρότυπο, για τη διερεύνηση των πολιτισµικών µορφωµάτων σε άλλες ιστορικές περιόδους. Παρά τις κριτικές του διαφοροποιήσεις, o Heinrich Wöllflin διαµορφώνει, κατά το πρότυπο του έργου του Burckhardt 125, τη δική του έρευνα για την περίοδο του Baroque, ενώ οι απειράριθµες έρευνες που ακολούθησαν, µε αντικείµενο την ίδια την Αναγέννηση, υποδεικνύουν διαρκώς και νέους συσχετισµούς στο τρόπος να βρεθεί κανείς κοντά στη φύση, κατ αρχήν µάλιστα υπό µιαν ιδιαίτερη έννοια. Οι Ιταλοί αντιλήφθηκαν και απόλαυσαν νωρίτερα απ όλους τους µοντέρνους τη µορφή του τοπίου ως κάτι περισσότερο ή λιγότερο ωραίο», σ Ο Ολλανδός ιστορικός Johan Huizinga διατύπωσε την άποψη πως ο τρόπος ζωής, η διανόηση και η τέχνη, στη Γάλλια και στις Κάτω Χώρες τον 14 ο και 15 ο αιώνα, χαρακτηρίζονται µάλλον από απαισιοδοξία, πολιτιστικό µαρασµό και νοσταλγία για το παρελθόν, παρά από αισιόδοξη διάθεση και πρόθεση αναγέννησης. Η άποψή του αυτή περιγράφεται στο βιβλίο του, Herfsttij der Middeleeuwen, που εκδόθηκε στα 1919 και µεταφράστηκε στα αγγλικά µε τους τίτλους The Waning of the Middle Ages: A Study of Forms of Life, Thought, and Art in France and the Netherlands in the Dawn of the Renaissance και The Autumn of the Middle Ages. Chicago: Ο ιστορικός της αρχιτεκτονικής Manfredo Tafuri, περιγράφει το εννοιολογικό περιεχόµενο «της Αναγέννησης, σίγουρα ως ένα από τα περισσότερο αντιφατικά και περισσότερο καταπονηµένα στην ιστορία του νεωτερικού πολιτισµού». Μ. Tafuri: Architecture et Humanisme de la Renaissance aux Réformes. Παρίσι: 1981, σ. 4. Προφανώς, γιατί όπως συµβαίνει και µε την αναφορά στον αρχαίο ρωµαϊκό ή τον ελληνικό πολιτισµό, η αναφορά στον αναγεννησιακό πολιτισµό χρησιµοποιείται ως υπόβαθρο θεµελίωσης πολλών νεότερων ιδεολογηµάτων. 125 Ο Bernard Teyssèdre, εξηγεί πως η βασική διαφοροποίηση του Wöllflin, ως προς τον Burckhardt, όπως αυτή εµφανίζεται στο µεταγενέστερο έργο του Kunstgeschtliche Grundbegriffe ( γαλλικός τίτλος Principes fondamentaux de l histoire de l art (Βασικές αρχές της ιστορίας της τέχνης), είναι η µετακίνησή του προς την πλευρά της φιλοσοφίας της τέχνης, προς µια γενικότερη θεώρηση δηλαδή, η οποία επιχειρεί να αντιµετωπίσει τις ειδικότερες ιστορικές προσεγγίσεις, ως σηµεία εφαρµογής ενός ευρύτερου θεωρητικού σχήµατος. Στο προγενέστερο έργο του Renaissance und Barock όµως (1888 γαλλικός τίτλος Renaissance et Baroque, Αναγέννηση και Baroque), «η µέθοδος δεν έχει την αµφισηµία ενός αισθητικού συστήµατος που εικονογραφείται από την ιστορία». Αντίθετα «φωτίζει µια µορφική δοµή ξεκινώντας από τη συγκεκριµένη ιστορική γέννησή της», διερευνώντας δηλαδή τη συγκρότησή της στα πλαίσια ενός συγκεκριµένου πολιτιστικού πεδίου. Πρβλ. Renaissance et Baroque. Παρίσι: 1961, σσ. 11,14.