TO ƒo ø O ΔOÀ μo OY Oπ ΔH, ΔOÀ Ãøƒπ OY, Àƒπ ƒã I ΔO O E ΔO

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔEYTEPO ÂÔÁÔÓ ÂÔÁÔÓ Â TO ƒo ø O ΔOÀ μo OY Oπ ΔH, ΔOÀ Ãøƒπ OY, Àƒπ ƒã I ΔO O E ΔO στην παράδοση του ησι δειου corpus, ώστε το Έργα και Hμέραι, χι η Θεογονία, θεωρο νται το θεμελιακ έργο του Hσι δου. Kαι στην αρχαι τητα ακ μη, κατά την ομολογία του Παυσανία, το μ νο ποίημα, που αναγνωριζ ταν ως αυθεντικ απ τους ιερείς στην κοιλάδα των Mουσών ήταν το Έργα και Hμέραι. BÔȈÙáÓ b Ôî appleâúd ÙeÓ ^EÏÈÎáÓ ÔåÎÔÜÓÙ apple ÚÂÈÏËÌÌ Ó fiífë Ï - ÁÔ ÛÈÓ ó ôïïô ^HÛ Ô Ô appleôè ÛÂÈÂÓ Ôé bó j Ùa òeúá Ø Î d ÙÔ ÙˆÓ b Ùe â Ùa ÌÔ Û àê ÈÚÔÜÛÈ appleúôô ÌÈÔÓ, àú có ÙÉ appleôè Ûˆ ÂrÓ È Ùe â Ùa òeúè Ï ÁÔÓÙÂ Ø (9.31.4) [Oι βοιωτοί που ζουν περί τον Eλικώνα κράτησαν ως παράδοση τη φήμη πως ο Hσίοδος δεν έκανε άλλο ποίημα πλην των Έργων και απ τα Έργα αφαιρο ν το σχετικ με τις μο σες προοίμιο υποστηρίζοντας πως το ποίημα άρχιζε με τα περί των Eρίδων. (μτφρ. N.Δ. Παπαχατζής)] Παρά τα τα η Θεογονία έχει το προβάδισμα για τους σ γχρονους αναγνώστες απλο στατα επειδή απαντά σε ερωτήματα που θεωρο με πιο σημαντικά απ αυτά που περιέχονται στο Έργα και Hμέραι. O [ 67 ]

2 KEΦAΛAIO ΔEYTEPO Bίκο μάς δίδαξε να χρησιμοποιο με τους μ θους των πολιτισμών που χάνονται στο βάθος του χρ νου και του χώρου ως κλειδιά για την καταν ηση των πολιτισμών αυτών. Aυτ σημαίνει τι τα κείμενα στα οποία υπάρχουν οι πιο έγκυρες εκδοχές των μ θων αποκτο ν τεράστια σημασία. H ησι δεια ερμηνεία για την καταγωγή των θεών (και κατ επέκταση του σ μπαντος) άσκησε σίγουρα επιρροή, και απ τη δική μας οπτική γωνία αποτελεί ένα χι ευκαταφρ νητο πρ τυπο με το οποίο μπορο με να συγκρίνουμε άλλες ερμηνείες απείχε πολ μως απ το να αποτελεί απ λυτη αυθεντία.yπάρχουν πολλοί λ γοι γι αυτ. O σημαντικ τερος είναι τι οι θεοί των Eλλήνων ανήκαν πρωτίστως στο χώρο της τέχνης χι στο χώρο της λατρείας. Aπ τις πρώτες ακ μη ματιές που μπορο με να ρίξουμε στην αρχαία ελληνική παράδοση βλέπουμε τι οι ποιητές και οι καλλιτέχνες, χι οι ιερείς, ήταν οι στυλοβάτες της παράδοσης που σχετίζεται με τη λατρεία των θεών. H αντίθεση με τις χώρες της Aνατολής έχει επισημανθεί επανειλημμένως, ποτέ μως αρκετά. Oι Έλληνες δεν είχαν κάτι αντίστοιχο με τον Mωυσή και οι πρώτοι τους θεολ γοι ήταν καλλιτέχνες ο μηρος και ο Hσίοδος. Oι πρώτες αναφορές στη θρησκεία των Eλλήνων ήταν οι θεολογίες του Oμήρου και του Hσι δου, για το λ γο αυτ ν η σημασία τους ήταν ιδιαίτερα βαρ νουσα. Eίχαν μως πάντα ανταγωνιστές και οι αφηγήσεις αυτές καθαυτές δεν είχαν ποτέ απ λυτη εγκυρ τητα. Yπ το πρίσμα αυτ προκαλεί εντ πωση το γεγον ς τι μια πολ παλιά θεωρία σχετικά με την πρώτη καθιερωμένη εκδοχή των επών του Oμήρου και ίσως και του Hσι δου (θεωρία γνωστή στον Kικέρωνα, η οποία απαντάται και στα σχ λια φιλολ γων της αρχαι τητας), τοποθετεί την παγίωση του κειμένου των επών στις λαϊκές εορτές της π λης των Aθηνών την εποχή του Πεισιστράτου και των γιων του ( π.x.). Aνεξάρτητα απ το π σο ακριβής ιστορικά είναι η θεωρία αυτή, υποδηλώνει μια σημαντική αντίθεση ανάμεσα στην ευκαμψία των ποιημάτων σο αυτά ήταν υπ τον έλεγχο των ποιητών (οπ τε προφανώς οι λαϊκοί βάρδοι μπορο σαν να τα προσαρμ σουν ανάλογα με το πλαίσιο αναφοράς τους και να επέμβουν σ αυτά, ώστε να επιτευχθεί κάποιο αισθητικ αποτέλεσμα), και την ακαμψία αυτών των ίδιων των ποιημάτων απ τη στιγμή που γίνονται θεσμ ς, αποκρυσταλλώνονται και καθίστανται δέσμια των συμφερ ντων της πολιτικής εξουσίας. Oι θεσμοί απαιτο ν, επιβάλλουν μάλλον σταθερ τητα, και έχουν την ικα- [ 68 ]

3 ΘEOΓONIA ν τητα να χειραγωγο ν ακ μη και τη δ ναμη εν ς υλικο ρευστο, πως η ποίηση. Tο γεγον ς μως τι οι μ θοι των Eλλήνων γ ρω απ τους θεο ς τους αντιφάσκουν συνεχώς μεταξ τους (και βέβαια μέσα απ τις αντιφάσεις αυτές αλληλοσυμπληρώνονται) είναι μια ένδειξη τι ο τε παγιώθηκαν ο τε χειραγωγήθηκαν ποτέ οριστικά και απ λυτα. Έπρεπε να περάσουν οκτώ αιώνες μετά τον Πεισίστρατο και να φθάσουμε στην εποχή που οι στεροι παγανιστές πλατωνικοί ήταν σε διαμάχη με τους Xριστιανο ς, οι οποίοι ήταν οπλισμένοι με το ισχυρ τατο πλο των δικών τους θρησκευτικών καν νων, για να πυροδοτηθεί απ τη διαμάχη αυτή η προσπάθεια (αποτελεσματική κατά μεγάλο μέρος) να παγιωθεί ο καν νας της ελληνικής θεολογίας και τ τε πια η υπ θεση δεν είχε και πολλή σημασία. Tι θα μπορο σαμε να θεωρήσουμε κατάλληλο πλαίσιο αναφοράς για τη Θεογονία; Mε τι μπορεί να συγκριθεί; Aπ την οπτική γωνία του 5ου αιώνα π.χ. υπήρχαν τέσσερις παραδ σεις ηρωικής ποίησης με την αίγλη της πρώιμης αρχαι τητας, και κατά τη γνώμη του Hροδ του (B 53) αυτές του Oμήρου και του Hσι δου ήταν οι παλαι τερες. Eίναι χαρακτηριστικ τι στην παρατήρησή του χρησιμοποιεί λέξεις που θα μπορο σαν να μας οδηγήσουν στην υπ νοια τι είχε μπροστά του μια ομηρική Θεογονία, είναι μως περισσ τερο ασφαλές να θεωρήσουμε τι γνώριζε ένα ησι δειο και ένα ομηρικ corpus, τα οποία σε γενικές γραμμές έμοιαζαν με αυτά που έφθασαν ως εμάς τουλάχιστον στις γενικές τους γραμμές. ταν ο Hρ δοτος αναφέρεται σε «ποιητές που πολλοί λένε τι είναι παλαι τεροι απ τον μηρο και τον Hσίοδο» δεν υπάρχει αμφιβολία τι εννοεί τον Oρφέα και τον Mουσαίο. Aπ τις δ ο αυτές ποιητικές παραδ σεις τουλάχιστον η ορφική ποιητική παράδοση, της οποίας ο αφηγητής ήταν ο ραψωδ ς της Aργοναυτικής εκστρατείας, μία γενεά πριν απ τον Tρωικ π λεμο, εξιστορο σε την καταγωγή των θεών με τρ πους ανάλογους με αυτο ς του Hσι δου. Ένας πολ σημαντικ ς κ κλος ποιημάτων που μιλάει μέσα απ το προσωπείο του Oρφέα επιβιώνει, αλλά οι πηγές απ που αντλο με τις πληροφορίες μας γι αυτ είναι πολ μεταγενέστερες, έτσι ώστε εδώ και είκοσι χρ νια μπορο σε ακ μη κανείς να αμφισβητεί την παρξη εν ς corpus ορφικής θεογονικής και κοσμογονικής ποίησης πριν απ την εποχή του Πλάτωνος. Tα πράγματα άλλαξαν γ ρω στο 1961 ταν ανακαλ φθηκε ένας πάπυρος ο πρώτος που προέρχεται απ ελληνικ έδαφος ο οποίος συνδέθηκε με έναν τάφο του τέλους του 4ου αιώ- [ 69 ]

4 KEΦAΛAIO ΔEYTEPO να π.x. στο Δερβένι της Mακεδονίας (πβ. Kirk, Raven και Schofield, 1983, 30-33). Aπ τη στιγμή της ανακάλυψης εκείνης βρισκ μαστε στην παράδοξη θέση που μας υποχρεώνει να συνδέσουμε την παλαι τερη υπάρχουσα απ δειξη για την παρξη μιας ελληνικής θεογονίας, χι πια με τον ησι δειο θεολογικ καν να (του οποίου οι πρωιμ τεροι πάπυροι χρονολογο νται απ τον 1ο αιώνα π.x.), αλλά με έναν θεολογικ καν να που αποδίδεται στον Oρφέα. Δεκαοκτώ εξάμετρα απ τον καν να αυτ ν, ενσωματωμένα σε ένα πλαίσιο αλληγορικο τ που σχολίων, προορίζονταν για μία επικήδειο πυρά περίπου την εποχή του Mεγάλου Aλεξάνδρου, αλλά παραδ ξως επέζησαν. Oι στίχοι αυτοί φαίνεται τι δεν συνετέθησαν την εποχή που γράφτηκαν τα σχ λια, και λογικ είναι να υποθέσουμε (συμφωνώντας με μελετητές που επεξεργάσθηκαν τα παπ ρινα ευρήματα) τι χρονολογο νται τον 6ο αιώνα π.x. Oι περισσ τεροι εξάμετροι του Δερβενίου είναι άγνωστοι, εκτ ς απ μερικο ς που απαντώνται επίσης σε έναν ορφικ μνο προς τιμή του Δία, γνωστ και απ άλλες πολ μεταγενέστερες πηγές. Aυτ σημαίνει τι δεν είναι απίθανο να υπήρξε και άλλη ορφική ποίηση με το νομα του Oρφέα σε μια εξαιρετικά πρώιμη εποχή (αν και αυτ φυσικά δεν απειλεί σοβαρά τη βασική υπ θεση εργασίας μας τι η ησι δεια Θεογονία προϋπάρχει λου αυτο του υλικο ). H θεογονία του Δερβενίου είναι πολ αποσπασματική, ώστε να επιτρέπει μια λεπτομερειακή σ γκριση με την ησι δεια Θεογονία. Φαίνεται μως τι συνεπάγεται μια διαδοχή γενεών συγκρίσιμη με αυτήν του Hσι δου, καθώς και μιαν άλλη διαδοχή δι ευνουχισμο. Δεν αποκλείεται στη θεογονία του Δερβενίου ο Δίας να ευνουχίζει τον πατέρα του Kρ νο, πως ο Kρ νος είχε ευνουχίσει τον Oυραν στην καθιερωμένη αφήγηση, αυτή δηλαδή που είχε καταστεί πρ τυπο τουλάχιστον αυτ συμβαίνει στην ορφική κοσμογονία που διέσωσε ο νεοπλατωνικ ς φιλ σοφος Πορφ ριος. Ένα απ τα πιο εντυπωσιακά επεισ δια της κοσμογονίας του Δερβενίου και εδώ πρέπει να στηριχθο με στο πώς ερμηνε ει ο σχολιαστής ένα τμήμα του κειμένου που έχει χαθεί αφηγείται πώς ένας θε ς στη σειρά της διαδοχής καταβρ χθισε τα αποκομμένα γεννητικά ργανα του προγενέστερου θεο. Πιθαν ν ο σχολιαστής να έχει παρερμηνε σει το κείμενο, αλλά δεν αλλάζει αυτ που θέλουμε να υποστηρίξουμε. Tο ν ημα που αποδίδεται στο κείμενο είναι τουλάχιστον τ σο ενδιαφέρον σο το ίδιο το αποσπασματικ κείμενο. H ανατριχιαστική αυτή σκηνή, που με ωμ και σαφέστατο τρ - [ 70 ]

5 ΘEOΓONIA πο εικονοποιείται η μεταβίβαση της εξουσίας, είναι ενδιαφέρουσα ο τως ή άλλως, αλλά η πραγματική της σημασία καθίσταται πρ δηλη, ταν συγκριθεί με άλλες, ακ μη πιο απομακρυσμένες στο χρ νο, θεογονίες. O παλαι τερος ινδοευρωπαϊκ ς μ θος διαδοχής ένα κείμενο των Xετταίων, το οποίο αναφέρεται σε έναν μ θο των Xουρριτών, παλαι τερο κατά μία χιλιετία απ τις ελληνικές θεογονίες στις μορφές που μας είναι γνωστές περιέχει το ίδιο μοτίβο. Eδώ ο θε ς Kουμαρμπί αποκ βει με τα δ ντια του και καταπίνει τα γεννητικά ργανα του νικημένου προκατ χου του Aνο, και κατά τη διαδικασία αυτή μένει έγκυος με την επ μενη γενεά θεών. H λεπτομέρεια αυτή είναι ενδιαφέρουσα, γιατί δείχνει π σο πλατ είναι το ρε μα της παράδοσης απ το οποίο αντλεί η Θεογονία του Hσι δου. Aυτ το ποτάμι των παροδοσιακών ιστοριών πήγαζε μάλλον απ την ε φορη ημισέληνο (την ε φορη περιοχή της Mεσοποταμίας και της Aιγ πτου που άρδευαν ο Tίγρης, ο Eυφράτης, και ο Nείλος), μια εποχή που δεν είχαν διαφοροποιηθεί ακ μη οι σημιτικές γλώσσες και πολλές χιλιάδες χρ νια πριν απ την πρώτη ένδειξη της παρξης ινδοευρωπαϊκής γλώσσας, έλαβε δε διάφορες μορφές μέσα σε διάφορους πολιτισμο ς απ τη Σουμερία έως τη Bαβυλώνα, την Oυγκαρίτ, το Mπογάζκιοϊ και τέλος την Eλλάδα. Συγκρίνοντας τη θεογονική αυτή παράδοση με τις θεογονίες που επιζο ν απ άλλους πολιτισμο ς με ρίζες στην Eγγ ς Aνατολή, η ελληνική εκδοχή της θεογονίας μάς φαίνεται πολιτισμένη, εκλεπτυσμένη και κάπως καθυστερημένη χρονικά: ένας συνδετικ ς κρίκος ανάμεσα στην πλο σια δημιουργική πνοή της Aνατολής και τη δική μας πολιτιστική κληρονομιά, για τη διαμ ρφωση της οποίας έκαναν τ σα πολλά οι Έλληνες. Ως ένας τέτοιος κρίκος, η ελληνική θεογονία εμφανίζει τη χαρακτηριστική υφή της ελληνικής τέχνης και της λογοτεχνίας, ταν αυτές αντιπαρατίθενται με την τέχνη και τη λογοτεχνία των ανατολικών χωρών. Στη θεογονία του Δερβενίου η λεπτομέρεια των γεννητικών οργάνων που καταβροχθίζονται ένα στοιχείο του παραδοσιακο μ θου διαδοχής της Eγγ ς Aνατολής ξένο προς την καθιερωμένη ελληνική εκδοχή και άγνωστο εκτ ς απ την περίπτωση αυτή στον ελληνικ κ σμο αποκαλ πτει πολλά για τις περιπέτειες των θεολογικών ποιητικών κειμένων στα χέρια των σχολιαστών. O σχολιαστής του Δερβενίου είναι σαφώς δυσαρεστημένος απ την σε πρώτο επίπεδο σημασία της ιστορίας που αναλ ει. Σπε δει λοιπ ν (και ασφαλώς έχει δίκιο) να την [ 71 ]

6 KEΦAΛAIO ΔEYTEPO ερμηνε σει ως μιαν αλληγορική αναπαράσταση της μεταβίβασης της δημιουργικής (και γενεσιουργο ) δ ναμης. Tο ίδιο επιχειρεί και με ένα άλλο μη- καθιερωμένο στοιχείο στη θεογονία που έχει προ των οφθαλμών του, την αφήγηση της μοιχείας ανάμεσα στον Δία και τη μητέρα του. Kανένα απ τα δ ο αυτά στοιχεία δεν παγιώθηκαν. Δεν θα γνωρίζαμε καν την παρξή τους στην ελληνική θεολογία, αν δεν είχαν διασωθεί τυχαία στον πάπυρο του Δερβενίου. Aντιπροσωπε ουν μως μια μικρή αλλά γοητευτική κατηγορία ανορθ δοξων μοτίβων, τα οποια συνδέουν την ελληνική θρησκευτική σκέψη με την Aνατολή. Ίσως το πιο εντυπωσιακ είναι μια ζωγραφική απεικ νιση της Ήρας και του Δία σε στάση πεολειχίας, την οποία είδε ο στωικ ς Xρ σιππος, ενδεχομένως στο μεγάλο Hραίο της Σάμου. ποια και αν ήταν η προέλευση της απεικ νισης αυτής πάντως το συμβάν έλαβε μεγάλη διάδοση μια και έγινε το αγαπημένο θέμα των Πατέρων της Eκκλησίας, οι οποίοι δεν έχαναν ευκαιρία να τονίζουν τα έκλυτα ήθη της ειδωλολατρικής θρησκείας ανακαλεί στη μνήμη την ερωτική θρησκευτική τέχνη των Iνδιών και αποτελεί μια ν τα έντονης δυσαρμονίας, ταν προσπαθήσουμε να την ενσωματώσουμε στη δική μας αντίληψη για το τι είναι ένας αρχαϊκ ς ελληνικ ς να ς. Aυτ που θέλω να πω με απλά λ για είναι τι η ελληνική τέχνη, η θρησκεία και η ποίηση στη μορφή που μας είναι γνωστά χαρακτηρίζονται απ κάποιο φος, ένα φος το οποίο είναι ίσως καλ τερα κατανοητ ως προς το τι αποκλείει και χι τ σο ως προς τον ιδιαίτερο τρ πο που δημιουργεί εντ ς των ορίων του. H πιο έγκυρη ελληνική θεογονία, η Θεογονία του Hσι δου, είναι ένα θαυμάσιο παράδειγμα αυτο που εννοώ. Πρ κειται για τη νε τερη απ τις μεγάλες θεογονίες της Eγγ ς Aνατολής, αλλά είναι επίσης η πιο εκλεπτυσμένη και η πιο συγκροτημένη. Kαι το το, παρά το τι μέσα στο σ νολο της ελληνικής ποίησης διακρίνεται για τον πρωτογονισμ και την ωμή βία της. Aν θελήσουμε να τη συγκρίνουμε με τη θεολογική παράδοση και τους θεολογικο ς μ θους της Eγγ ς Aνατολής, θα δο με τι είναι χρονικά ψιμη, εκλεπτυσμένη, σ ντομη, και πλασμένη με τέτοιον τρ πο, ώστε αντίθετα με τις προγενέστερες θεογονίες να μπορο με να την προσεγγίσουμε ως έργο τέχνης, και να σταθο με ερμηνευτικά απέναντι στη δ ναμη της φαντασίας και στις αισθητικές αρετές που συνεπάγεται ένα έργο τέχνης. Mέσα στο σ νολο μως της ελληνικής ποίησης μπορεί να χαρακτηρισθεί πρωτ γονη, ένα ακατέργαστο τμήμα ποιητικο υλικο, ελάχιστα διαφοροποιημένο [ 72 ]

7 ΘEOΓONIA απ τη χαώδη μάζα της παράδοσης, η οποία αποτελεί πηγή και πυρήνα της. Yπήρχαν λοιπ ν και άλλες ελληνικές θεογονίες. Άλλωστε ακ μη και η ομηρική και η ησι δεια παράδοση που έχουν στενή σχέση μεταξ τους διαφωνο ν μερικές φορές ως προς την αμιγώς θεϊκή καταγωγή εν ς θεο. Πέρα απ τα ρια αυτο του αυθεντικο αρχαϊκο πυρήνα, το φάσμα της ελληνικής θεογονικής φαντασίας βρίσκει την έκφρασή του σε έναν μεγάλο γκο ηρωικής ποίησης, το μεγαλ τερο μέρος του οποίου είναι η ορφική ποίηση, που αναπτ σσονται εκδοχές για την προέλευση των θεών και του κ σμου, που μερικές φορές απέχουν πολ απ τις απ ψεις του Oμήρου και του Hσι δου. Aυτή η ποίηση είναι ένα μωσαϊκ δευτερογενών επινοήσεων και γνήσιου αρχαϊκο παραδοσιακο υλικο. Oι γραμμές της διαδοχής δεν μπορο ν να χαραχθο ν πουθενά με σαφήνεια, λος μως αυτ ς ο γκος της ποιητικής θεογονικής ενατένισης είναι τελικά η ιδι τυπα καλαίσθητη ελληνική έκφανση της ίδιας πολιτισμικής παράδοσης που σε άλλα γεωγραφικά μήκη και πλάτη παρήγαγε τις βίαιες γενεαλογίες του Kουμαρμπί και του Aνο, και βέβαια και εκείνες του Eλ και του Mπάαλ. H MÔÚÊ ÙË ÈÎ Ì ÂÔÁÔÓ EΦΟΣΟΝ οι άλλες θεογονίες της Eγγ ς Aνατολής, συμπεριλαμβανομένων των ανταγωνιστικών επών του Oμήρου και του Hσι δου, έφθασαν σε μας σε αποσπασματική μορφή, έχουμε πολ λίγο υλικ στα χέρια μας για να συγκρίνουμε το ποίημα του Hσι δου, και ελάχιστα στοιχεία για να περιγράψουμε το πώς και το γιατί η πρώιμη ελληνική ποίηση προσέγγισε το ζήτημα της καταγωγής των θεών και των σχέσεων μεταξ τους. Έχουμε τη στοιχειώδη περιγραφή μιας κοσμογονίας, πως προέρχεται απ το στ μα του Oρφέα στα Aργοναυτικά του Aπολλωνίου (A ), μια σ ντομη αλλά ησι δειου φους συνοπτική θεογονία, η οποία επίσης ψάλλεται απ τον Oρφέα στα Oρφέως Aργοναυτικά ( ) και την επιγραμματική αναφορά σε μια θεογονία στον ομηρικ μνο Eις Eρμήν (54-61). Tο παράδειγμα αυτ το μοναδικ που διασώθηκε σε ένα αρχαϊκ ποίημα ίσως μπορεί να ενισχ σει την άποψη τι οι γενεαλογίες των θεών ήταν κατάλληλο υλικ για προλ γους, τα προοίμια (Nagy 1982, [ 73 ]

8 KEΦAΛAIO ΔEYTEPO 53), αλλά δεν έχουμε αρκετές αποδείξεις για να υπερβο με τα ρια μιας υπ θεσης. Oι πρ λογοι αυτο του είδους φαίνεται τι επιτελο σαν συχνά το ρ λο εισαγωγικών κειμένων στις απαγγελίες της ηρωικής ποίησης. H συλλογή μνων προς τους θεο ς που έφθασε έως εμάς ως έργο του Oμήρου είναι μια ανθολογία απ προλ γους, ο εκτενέστερος των οποίων θα πρέπει να ήταν ακατάλληλος για τη χρήση αυτή. Oλ κληρη η Θεογονία φαίνεται τι χρησιμοποιήθηκε ως προοίμιο στον Γυναικών Kατάλογο, έχει μως διπλάσιο μέγεθος απ τον μεγαλ τερο σε έκταση Oμηρικ Ύμνο. Kαι αν η ανθολογία των Ύμνων μπορεί να ρίξει κάποιο φως στη Θεογονία, αυτ θα μας οδηγο σε στο συμπέρασμα τι η Θεογονία είναι ένα υπερφορτωμένο προοίμιο, τ σο διογκωμένο, ώστε να μπορεί να έχει μία σ νθετη εσωτερική δομή εντελώς ιδι τυπη, με αποτέλεσμα μως να ακυρώνεται έτσι η χρησιμ τητά του ως ένα εισαγωγικ κομμάτι. Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να ερμηνε σουμε τα στοιχεία που έχουμε με αυτ ν τον τρ πο μας προσφέρουν μως μια πιθανή και ελκυστική εκδοχή τουλάχιστον σον αφορά σε μία φάση στη διαμ ρφωση αυτο του παραδοσιακο υλικο. Eάν είναι αλήθεια τι η Θεογονία είναι ένα είδος προοιμίου γιγαντιαίων διαστάσεων, τ τε η πρώτη και πιο χαρακτηριστική μορφολογική της ιδιοτυπία είναι τι έχει αναπτ ξει εσωτερικά ένα δικ της προοίμιο, μεγαλ τερο απ λους σχεδ ν τους Oμηρικο ς Ύμνους. H υφή και η αξία αυτο του προοιμίου (1-115), πως συμβαίνει αντίστοιχα και με το πολ συντομ τερο προοίμιο του Έργα και Hμέραι (1-10), υπήρξαν αντικείμενο προβληματισμο ήδη απ την αρχαι τητα. O γραμματικ ς Kράτης απ την Πέργαμο απέρριψε και τα δ ο, ενώ ο Aλεξανδριν ς Aρίσταρχος καταδίκασε το προοίμιο του Έργα και Hμέραι. Tο σχ λιο του Kράτη πάνω στο θέμα αποθησαυρίστηκε απ έναν βυζαντιν σχολιαστή σε μια γενική αξιολ γηση των προοιμίων: «Tα προοίμια του Hσι δου στο Έργα και Hμέραι και στη Θεογονία θα μπορο σε κάλλιστα να προταχθο ν σε οποιοδήποτε ποίημα. Aυτ ς είναι ο λ γος που ο Kράτης νομιμοποιήθηκε να τα αθετήσει δηλαδή να τα α- πορρίψει». Aν υποθέσουμε τι αυτή ήταν πράγματι η γνώμη του Kράτη και τι το προοίμιο της Θεογονίας που είχε φθάσει ως αυτ ν ήταν το πραγματικ, υπάρχει σίγουρα έδαφος να τεθεί υπ αμφισβήτηση η φιλολογική του κρίση. Ίσως να υπάρχουν μερικοί μιμητές του αποτελο μενου απ 10 στίχους προοιμίου των Έργων και Hμερών, το οποίο ο τως ή άλλως έλειπε απ ορισμένα γνωστά αρχαία αντίγραφα του [ 74 ]

9 ΘEOΓONIA ποιήματος. Πάντως οι 115 στίχοι του μνου με τον οποίον αρχίζει η Θεογονία είναι θαυμάσια προσαρμοσμένοι στο ποίημα. Άλλωστε, πολλές μελέτες κατέδειξαν τι μας προσφέρει με ευστοχία αυτ το οποίο ο σχολιαστής που προαναφέραμε απαιτεί απ τα προοίμια: «να προβάλλουν τα ζητήματα για τα οποία θα μας κάνει λ γο ο ποιητής και να εξηγο ν ποιο θα είναι το θέμα και ο γενικ τερος στ χος του ποιήματος». Aυτή η κάπως απροσδ κητη λογοτεχνική άποψη, που μας έρχεται απ την αρχαι τητα, γεννάει πολλά προβλήματα. Kατ αρχάς, γιατί μας παραδίδονται η Θεογονία και το Έργα και Hμέραι με προοίμια ενσωματωμένα στο κυρίως σώμα των ποιημάτων (ας ισχυρίζεται το αντίθετο η καθ λα αξιοσέβαστη ελληνιστική φιλολογία), ενώ η Iλιάδα και η Oδ σσεια μας παραδίδονται χωρίς προοίμια μεν, αλλά με διακριτή ανθολογία εισαγωγών (ο λ γος περί των Oμηρικών Ύμνων), οι οποίες αποδίδονται στον ίδιο συγγραφέα; Oι περισσ τερες προσπάθειες που έγιναν για ν απαντηθεί το ερώτημα αυτ στηρίζονται στη διαφορά των ποιητικών τρ πων. Δεν έχουν μως διασωθεί αρκετά και σημαντικά ποιήματα σε εξάμετρο στίχο, ώστε να μπορο με να ισχυριστο με τι μερικά έπη (συμπεριλαμβανομένου και του διδακτικο ) θεωρο νταν ενιαία μαζί με τα προοίμιά τους, ενώ για άλλα (συμπεριλαμβανομένου και του ηρωικο έπους) δεν ίσχυε αυτ. Mια πιθανή λ ση στο δίλημμα αυτ εμφανίζεται, αν προσπαθήσουμε να διαβάσουμε τα δ ο ποιήματα χωρίς τα αντίστοιχα προοίμιά τους και αναρωτηθο με τι χάσαμε. Oι πιο φανερές απώλειες είναι οι Mο σες, οι οποίες μ λις απομακρυνθο ν, τα προοίμια συρρικνώνονται στο επίπεδο των Mουσών του Oμήρου δηλαδή, οι ποιητές τις επικαλο νται μ νο για να βοηθήσουν τις τεράστιες απαιτήσεις απομνημ νευσης του έργου και των δυσκολιών στην απαγγελία του, τίποτα περισσ τερο. Xωρίς τα προοίμια δεν έχουμε πια έναν Hσίοδο με την ξεχωριστή του αφοσίωση στις Mο σες. Δεν πρέπει να αγνοήσουμε ένα χωρίο στο Έργα και Hμέραι (656 κ.εξ.), που ο αφηγητής ισχυρίζεται τι αφιέρωσε έναν τρίποδα στις Eλικωνιάδες Mο σες και τι εκείνες τον δίδαξαν να τραγουδάει στο ρος Eλικών το τμήμα αυτ μως το θεωρο σαν ανέκαθεν ως úùèôó, ερμηνεία δηλαδή για την παρξη του συγκεκριμένου τρίποδα, τον οποίον επιδείκνυαν στις εορτές του Eλικώνα, και ως εκ το του η γνησι τητα του χωρίου θεωρείται ποπτη. Aυτ δεν σημαίνει τι είναι μεταγενέστερο απ το υπ λοιπο του ποιήματος, αφο πως είδαμε το ποίημα δεν έχει καθορισμένη μορφή. [ 75 ]

10 KEΦAΛAIO ΔEYTEPO Για να αποκτήσει αυτ το ζήτημα μια βάση συζήτησης θα έπρεπε να απαντηθεί το ερώτημα: «μεταγενέστερο ως προς τι;» και αυτ δεν μας είναι δυνατ τώρα να το προσδιορίσουμε. Aρκετ είναι το τι η ιδιαίτερη αφοσίωση του Hσι δου στις Eλικωνιάδες Mο σες διαφαίνεται μ νο στο προοίμιο της Θεογονίας, και σε άλλο ένα χωρίο στο Έργα και Hμέραι, που γίνεται σαφής αναφορά στο χώρο λατρείας που τελο νταν και οι εορτές. Θα πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε τι διαβάζοντας τα ποιήματα χωρίς τα προοίμιά τους, είναι σαν να μην υπάρχει πια ο Hσίοδος, αφο η φωνή του αφηγητή ακο γεται μ νο μια φορά εδώ (Θεογ., 22). Eπίσης, μαζί με τον Hσίοδο χάνουμε και κάθε βοιωτικ τοπων μιο εκτ ς απ την Άσκρα και τον Eλικώνα, τα οποία αναφέρονται μαζί στο χωρίο των Έργων και Hμερών που ερμηνε εται η παρουσία του τρίποδα. Xάνεται και η Περμησσ ς με τα παλιρροϊακά της ρε ματα (την οποία ταυτίζουμε με την Aρχοντίτσα), χάνεται και ο ιερ ς Oλμει ς, η Iπποκρήνη, και ο βωμ ς του Δία στον Eλικώνα. Tο ησι δειο τοπίο εγκαταλείπεται φτωχ και σχεδ ν ανώνυμο, και ο ίδιος ο ποιητής χάνει το νομά του. Mε άλλα λ για, χωρίς τα προοίμια, ο Hσίοδος προσεγγίζει την κατάσταση του Oμήρου. Aυτ που εκπλήσσει, λοιπ ν, είναι ο τρ πος με τον οποίον ορισμένα είδη πληροφοριών συνωθο νται γ ρω απ τα αυτοβιογραφικά στοιχεία που δίνει ο αφηγητής. ταν ο Hσίοδος αναφέρεται στον εαυτ του, κατά καν να αναφέρεται στο βοιωτικ τοπίο και τις Mο σες. Eάν αντιστρέψουμε το πρ βλημα και περικ ψουμε τα εν λ γω χωρία, ανακαλ πτουμε τι χάσαμε τη Bοιωτία και τις Mο σες μαζί με τον Hσίοδο. Στο σημείο αυτ είναι σημαντικ να κατανοήσουμε π σο θεμελιακή θέση κατέχουν τα προοίμια στο έργο του Hσι δου, γιατί ο βασικ ς πυρήνας των αυτοβιογραφικών και τοπογραφικών στοιχείων, καθώς και στοιχεία γ ρω απ τη λατρεία των Mουσών, βρίσκονται ακριβώς στο προοίμιο της Θεογονίας. Yποψιάζομαι τι η διάδοση των προοιμίων απ γενιά σε γενιά, και μάλιστα των συγκεκριμένων προοιμίων της Θεογονίας και του Έργα και Hμέραι, πως μας έχουν παραδοθεί, α- ποκαλ πτει συγκεκριμένες πτυχές μιας αντίληψης περί Hσι δου, η οποία ήταν διαδεδομένη την εποχή κατά την οποία για πρώτη φορά μπορο με βάσιμα να υποστηρίξουμε τι κυκλοφορο σαν σε αφθονία συναφή χειρ γραφα, με άλλα λ για την ελληνιστική εποχή. Γνωρίζουμε τι εκείνη την εποχή οι εορτές προς τιμήν των Mουσών στην [ 76 ]

11 ΘEOΓONIA κοιλάδα της Aρχοντίτσας κοντά στις Θεσπιές είχαν προσδώσει κ ρος στα κείμενα και στο προσωπείο του ραψωδο. Kαι ταν αυτ έγινε, και ένας ισχυρ ς πλέον θεσμ ς υπενθ μιζε συνεχώς στο ελληνιστικ αναγνωστικ κοιν το συσχετισμ ανάμεσα στον Hσίοδο, τις Mο σες, και τις πλαγιές του Eλικώνα πάνω απ την Aρχοντίτσα, δεν μπορο σε πια να διανοηθεί κανείς (εκτ ς απ τον Kράτη) να παραμερίσει τις εισαγωγικές επικλήσεις προς τη Mο σα ως υλικ μη γνήσιο σε σχέση με τα άλλα ποιήματα. Aυτ δεν σημαίνει τι τα προοίμια είναι ελληνιστικές επινοήσεις. Π τε και πώς συνδέθηκε η παρουσία τους με το υπ λοιπο υλικ των ποιημάτων είναι ζητήματα που δεν έχει πια πολ ν ημα να ερευνηθο ν. Eίναι μως εξαιρετικά πιθαν η καθιέρωση της εορτής των Mουσείων στις Θεσπιές να ήταν ο καταλ της, ο οποίος εξασφάλισε τη διάδοση ακριβώς του είδους του Hσι δου που έφθασε ως τις μέρες μας εν ς Hσι δου που μιλάει σε εξομολογητικ τ νο, δίνει πληροφορίες για τον εαυτ του και υμνεί τις Mο σες με έναν τρ πο άγνωστο μέχρι τ τε στην αρχαϊκή ελληνική ποίηση. Tο προοίμιο της Θεογονίας ακολουθείται απ μιαν αφήγηση με θέμα τη γέννηση του πραγματικο κ σμου, που είναι τ σο βίαιη σο και μεγαλ πνευστη. Tο γενεαλογικ σχήμα που θα αποτελέσει τη βασική οργανωτική αρχή της Θεογονίας ήδη ενυπάρχει στο προοίμιο, το οποίο αρχίζει με την ακ λουθη διαπίστωση: Δίας Mνημοσ νη Eννέα Mο σες Tο τι αυτ είναι κάτι άλλο απ μια ιστορική αφήγηση είναι εξαρχής σαφές. πως είναι σαφές και το τι η ποίηση αυτή πραγματε εται τις σχέσεις ανάμεσα σε έννοιες θεμελιακές για την υπ στασή μας, πως είναι η τέχνη, η μνήμη, η δ ναμη, και η αγάπη. Oι θεμέλιοι λίθοι του ανθρώπινου σ μπαντος πρέπει να τεθο ν σε τάξη, και το βασικ εργαλείο που διέθετε η παράδοση των επών για να εκφράσει αυτή τη σχέση ήταν η γενεαλογία. Oι πρωταρχικές αυτές έννοιες και οντ τητες κάνουν την εμφάνισή τους, χωρίς να μεσολαβήσει κανένας μηχανισμ ς ή γενεσιουργ ς διαδικασία: òhùôè ÌbÓ appleúòùèûù X Ô Á ÓÂÙ Ø (116) [Πρώτα πρώτα το χάος έγινε ] [ 77 ]

12 KEΦAΛAIO ΔEYTEPO Στη συνέχεια μως το γενεαλογικ σχήμα του τ που «A + B δημιο ργησε το Γ», που τελικά κυριάρχησε. Oι συνακ λουθοι παράμετροι αυτο του γενεαλογικο σχήματος θα διερευνηθο ν αργ τερα. Σκοπ ς μας εδώ είναι να εξετάσουμε το ποίημα συνολικά, να καθορίσουμε τα μέρη που το αποτελο ν και τη μεταξ τους σχέση, και να συναγάγουμε,τι συμπεράσματα μπορο με απ αυτή τη γενική θεώρηση προοίμιο Oι πρώτες οντ τητες: Xάος, Γαία, Tάρταρος, Έρως, και οι απ γονοί τους Aπ γονοι του Xάους Aπ γονοι της Γαίας (συμπεριλαμβανομένων των απογ νων της Γαίας και του Oυρανο, δηλαδή των Tιτάνων) Aπ γονοι της N χτας Aπ γονοι του Π ντου (ο Π ντος ήταν παιδί της Γαίας απ παρθενογένεση) Oι Nηρηίδες Aπ γονοι του Θα μαντα, του Φ ρκυνα και της Kητώς: θαλάσσια ντα και τέρατα) Aπ γονοι των Tιτάνων ο Δίας ανέρχεται στην εξουσία Ωκεαν ς + Tιθ ς: ποτάμια και ρυάκια Yπερίων + Θεία: ήλιος, σελήνη, αυγή Kρίος + Eυρυβίη: 2 γενεές Kοίος + Φοίβη: 2 γενεές, συμπεριλαμβανομένης της Eκάτης Kρ νος + Pέα: Δίας, Eστία, Δήμητρα, Ήρα, Άδης, Ποσειδών Iαπετ ς + Kλυμένη: 4 παιδιά, οι επαναστάτες Tιτάνες συμπεριλαμβανομένου του Προμηθέα, η ιστορία του οποίου περιλαμβάνει την Πανδώρα Tη Mάχη του Δία ενάντια στους Tιτάνες Tον Tυφωέα Tέλος του πολέμου, ο Δίας διανέμει τα προν μια των θεών Aπ γονοι των θεών του Oλ μπου Oι σ ζυγοι και τα παιδιά του Δία Eρωτικές συνευρέσεις των θεών του Oλ μπου πρώτης και δε τερης γενεάς Aπ γονοι θεαινών που παντρε τηκαν θνητο ς Mετάβαση στον Γυναικών Kατάλογο [ 78 ]

13 ΘEOΓONIA Δεν πρέπει να ξεχνάμε τον αυθαίρετο χαρακτήρα αυτής της σχηματικής καταγραφής. H οργάνωση του συνολικο κειμένου είναι κατά βάση σωρευτική και χαρακτηρίζεται απ την παρατακτική ή την αντιθετική μορφή, και χι την κατά εν τητα διάταξη του υλικο με χαρακτήρα παρατακτικ. Στην πορεία η κειμενική διάταξη συνεχίζεται με αντιθέσεις και αναπτ ξεις που έχουν αφετηρία κάποιο σημείο μέσα στο κείμενο, και εν τέλει μπορεί να επιστρέφουν ή χι στο σημείο απ που ξεκίνησαν. ταν έχουμε μια παρ μοια κλιμάκωση του υλικο μας, το οποίο ανελίσσεται με πυκν και οργανωμένο τρ πο, χωρίς παρεκβάσεις, επιστρέφοντας πάντα στην αρχική του αφετηρία, τ τε λέμε τι έχουμε κυκλική σ νθεση, ένα σχήμα, που χαρακτηρίζει την προφορική σ νθεση, δεν είναι μως κυρίαρχο στη Θεογονία. πως υπαινίσσεται και ο ρος, η κυκλική σ νθεση είναι ένα αφηγηματικ σχήμα, στο οποίο ο ομιλητής επανακάμπτει στο σημείο απ που ξεκίνησε. Kι ακ μη, επιστρέφει απ τον ίδιο δρ μο που πήρε ταν άρχισε την αφήγησή του, περνώντας μέσα απ τις ίδιες ιδέες και τα ίδια μοτίβα σε αντίστροφη κίνηση. Tο σχήμα που προκ πτει είναι κάπως α- νάλογο με τη διάταξη των μουσικών θεμάτων στη σονάτα: A-B B-A. Eξαιτίας της απουσίας ολοκληρωμένων τέτοιων παραδειγμάτων απ τον Hσίοδο, πρέπει να θεωρήσουμε χαρακτηριστικ το ακ λουθο απ σπασμα απ την Iλιάδα (Ω ), που ο Aχιλλέας απευθ νεται στον Πρίαμο, ο οποίος έχει έλθει να ζητήσει το νεκρ του Έκτορα, και αναθυμάται την ιστορία της πενθο σας Nι βης. H συνομιλία εξελίσσεται ως εξής (διαβάζοντας απ τα δεξιά στ αριστερά κατά τη φορά των βελών): (A) θα σου δοθεί το σώμα του γιου σου για να το κάψεις ( , παρακάτω ) (B) τώρα, ας δειπνήσουμε (618-19) (Γ) η Nι βη έφαγε και ακ μα θρηνεί (613-17) (Δ) τα δώδεκα παιδιά της τάφηκαν τελικά (610-12) (B) πρώτα, ας δειπνήσουμε (601) (Γ) ακ μη και η Nι βη έφαγε (602-3) (Δ) η Nι βη είχε χάσει τα 12 παιδιά της (603-6) (E) η Nι βη είχε προσβάλει τη Λητώ (607-9) [ 79 ]

14 KEΦAΛAIO ΔEYTEPO O M. L. West επισημαίνει έξι κυκλικές συνθέσεις στη Θεογονία (37-52, και , με αντίστοιχα , και ). Oι περισσ τερες είναι σ ντομα χωρία που θα μπορο σαν να θεωρηθο ν παρεκβάσεις και κλείνουν με την ισχυρή αντήχηση ήχων και νοημάτων, μερικές φορές με τη μορφή εν ς επαναλαμβαν μενου στίχου. Tο πιο σημαντικ παράδειγμα, η μεγάλη κυκλική σ νθεση μέσα στην τιτανομαχία ( ), έχει μια σαφώς διακεκριμένη δομή του τ που A-B B-A, μέσα στην οποία ανελίσσονται 100 περίπου στίχοι. μως υπάρχουν πολ καλ τερα παραδείγματα κυκλικής σ νθεσης στον μηρο απ,τι στον Hσίοδο, αναμφίβολα επειδή η τεχνική αυτή χρησιμε ει για να πραγματοποιο νται παρεκβάσεις μέσα στη γραμμική αφήγηση, φαιν μενο που δεν απαντάται πολ συχνά στον Hσίοδο. Oι κυκλικές συνθέσεις είναι επίσης αρκετά συχνές στις ρήσεις των ηρώων, οι οποίες αποτελο ν τ σο σημαντικ μέρος του ομηρικο corpus. Γι αυτ ακριβώς διατυπώθηκε η άποψη τι μπορεί να απηχο ν τις μνημοτεχνικές στρατηγικές εν ς μη εγγράμματου ρήτορα και εν ς ραψωδο που δεν γνωρίζει ανάγνωση. Aλλά οι ήρωες του Hσι δου δεν εκφωνο ν σχινοτενείς ρήσεις, πως συμβαίνει με τους ήρωες του Oμήρου, και αυτή η μεγάλη υφολογική διαφορά αντανακλάται στον μικρ αριθμ κυκλικών συνθέσεων στο έργο του Hσι δου. Πάντως, παρά το τι η σ νθεση της Θεογονίας χαρακτηρίζεται εμφανώς απ τις αρχές της αντίθεσης και του συνεχο ς εμπλουτισμο, μπορο με παρ λα αυτά να διακρίνουμε απ κάποια απ σταση μεγάλες εν τητες μέσα στο ποίημα. H εν τητα που μπορεί να ορισθεί με τη μεγαλ τερη ακρίβεια είναι το προοίμιο, αλλά και το υπ λοιπο ποίημα μοιάζει να υποδιαιρείται, με φυσικ σχεδ ν τρ πο, στις ακ λουθες εν τητες: (1) διήγηση για τα πρωταρχικά ντα και τους απογ νους τους, (2) οι απ γονοι των Tιτάνων και (3) οι απ γονοι των θεών του Oλ μπου. H τελευταία αυτή εν τητα είναι η λιγ τερο καλά διευθετημένη και η πιο προβληματική γι αυτο ς που θα ήθελαν ν απομονώσουν το πρωταρχικ ποίημα. O West, η πιο ακραία περίπτωση στην κατηγορία αυτή, πιστε ει τι η Θεογονία τελειώνει στο στίχο 900 μας παρέχει μως έναν κατάλογο των πιο συγκρατημένων εκτιμήσεων (West, 1966, 398). Tο πρ βλημα είναι τι το ποίημα, πως έφθασε σε μας, περιέχει ένα κείμενο-γέφυρα, μέσω του οποίου κάποτε συνδε ταν με τον Γυναικών Kατάλογο, κείμενο το οποίο επιβίωσε μ νο σε σπαράγματα. H ανάλυση του τελευταίου τμήματος του ποιήματος κατά [ 80 ]

15 ΘEOΓONIA καν να επικεντρώνεται στο ζήτημα του πο τελειώνει η πραγματική Θεογονία και πο αρχίζει το υλικ που έχει προσαρμοσθεί στο εισαγωγικ τμήμα του Kαταλ γου. Aν ο Kατάλογος είχε διατηρηθεί ακέραιος, θα μπορο σαμε να θεωρήσουμε τη Θεογονία ένα εξαιρετικά εμπλουτισμένο προοίμιο του Kαταλ γου. Aλλά και τώρα που δεν τον έχουμε, πάλι δεν μπορο με να υποθέσουμε την παρξη μιας αυθεντικής Θεογονίας, που θα είχε ίσως προσαρτηθεί στον Kατάλογο σε μεταγενέστερη εποχή, οπ τε θα μιλο σαμε για την προσαρμογή εν ς γνήσιου αρχαϊκο έπους σε ένα μεταγενέστερο. Mάλιστα, θα μπορο σαμε να υποστηρίξουμε, τι ταν η Θεογονία και τα σπαράγματα του Kαταλ γου υποβάλλονται σε μια υφολογική και γλωσσολογική ανάλυση, ο Kατάλογος είναι εκείνος που φαίνεται λιγ τερο επεξεργασμένος εικάζουμε, λοιπ ν, τι είναι χρονολογικά πρωιμ τερος απ τη Θεογονία. Eάν μέρη του τελευταίου τμήματος θεωρήθηκαν ξένα προς τη Θεογονία, το ίδιο μπορεί να ισχυριστεί κανείς και για τις πρωιμ τερες εν τητες. Eδώ βέβαια το να αναφέρει κανείς ποια σημεία είναι αυθεντικά και ποια χι είναι εξαιρετικά δ σκολο. Mερικά τμήματα διακρίνονται για τον ιδιαίτερα πλο σιο και αυτ νομο τρ πο επεξεργασίας τους και μερικές φορές εμφανίζουν φαινομενικά σημαντικές γλωσσολογικές αποκλίσεις απ τα συμφραζ μενά τους. Tο σημαντικ τερο απ τα χωρία αυτά είναι το επεισ διο της Eκάτης ( ), το οποίο δίνει την εντ πωση τι έχει τεράστιες διαστάσεις σε σχέση με το πώς παρουσιάζονται άλλες αντίστοιχες θε τητες απ πλευράς έκτασης (πβ. West, 1966, ) καθώς και το επεισ διο του Tυφωέα ( ), που περιέχει την πιο τολμηρή, σε φος μπαρ κ γλώσσα του corpus, η οποία μπορεί να συγκριθεί μ νο με τη γλώσσα της Aσπίδας του Hρακλή.Tο επεισ διο του Tυφωέα είχε λίγους υπερασπιστές εκτ ς απ τον West (1966, ). O ίδιος έχει επιχειρήσει μιαν ανάλυση του προβλήματος, η οποία μαρτυρεί π σο καλά αντιλαμβάνεται το ε ρος των δυνατοτήτων του ησι δειου λ γου. Στην προσπάθειά του να δώσει μια ερμηνεία του χωρίου ο West εντοπίζει τις ομοι τητες που έχει συγκριν μενο με το τμήμα της ναυτιλίας απ το Έργα και Hμέραι (618 κ.εξ.), το οποίο, πως είδαμε, είναι το μοναδικ χωρίο εκτ ς απ τα προοίμια που υπονοείται μια σχέση οικει τητας ανάμεσα στον ομιλητή και τις Eλικωνιάδες, ενώ ταυτ χρονα προσφέρει ένα úùèôó για ένα αντικείμενο που επιδεικν εται απ τους ιερείς. Eίναι πιθαν ν αυτά τα δ ο ασυ- 6 Ησίοδος: Ο Ποιητής και το Έργο του [ 81 ]

16 KEΦAΛAIO ΔEYTEPO νήθιστα χωρία να ανήκουν στο ίδιο επίπεδο εξέλιξης του ησι δειου corpus, επίπεδο που χαρακτηριζ ταν απ την παρουσία τ πων της αιολικής διαλέκτου και απ μια υπερβολή στην επιν ηση και στο φος. Aλλά το να ισχυριστο με βάσει αυτών των στοιχείων τι δεν είναι αυθεντικά χωρία του ησι δειου corpus, ή τι μπορο με εδώ και μ νον εδώ να διακρίνουμε το έργο μιας αυτοδ ναμης, εξαιρετικά ιδι τυπης ποιητικής προσωπικ τητας θα ισοδυναμο σε με το να προτείνουμε, σχετικά με το πώς δημιουργο σαν οι μεμονωμένοι ησι δειοι ραψωδοί, θεωρίες τις οποίες δεν μπορο με να τεκμηριώσουμε επιτυχώς. Φυσικά, το χωρίο απ το Έργα και Hμέραι, μ νο και μ νο επειδή φαίνεται τι είναι αυτοβιογραφικ, θεωρήθηκε απ τους περισσ τερους κριτικο ς (με τη σημαντική εξαίρεση του Πλουτάρχου) αυθεντικ. Aυτή τη λογική δεν μπορο με να την εκλάβουμε πια στα σοβαρά, ο τε μως μπορο με να εξοβελίσουμε τα δ ο αυτά χωρία απ ένα corpus του οποίου η εξέλιξη φαίνεται υπερβολικά περίπλοκη για να διακριθεί με ικανοποιητικ τρ πο σε ατομικά δημιουργήματα. Έχουμε λοιπ ν ένα προοίμιο και τρεις μεγάλες εν τητες, καθεμιά απ τις οποίες αποτελείται απ μικρ τερα χωρία που διαφέρουν μεταξ τους ως προς τη σημασία. Aυτ το τριμερές σχήμα προσδίδει μορφή στο ποίημα, πως το αντιλαμβαν μαστε ως υποψιασμένοι αναγνώστες, δεν μπορο με μως να υποστηρίξουμε τι έχει οργανική σχέση με το έργο. Tο ουσιώδες μέσα στη Θεογονία στο επίπεδο των αρχών της σ νθεσης φαίνεται να είναι κατ αρχάς το γενεαλογικ σχήμα και κατά δε τερο λ γο ένα αξιοσημείωτα ανοικτ σχήμα αντίθεσης και επα ξησης, το οποίο μερικές φορές ακολουθεί τους ρυθμο ς μιας κυκλικής σ νθεσης. TÔ ÚÔÔ ÌÈÔ EΠΙΣΗΜΑΝΑΜΕ ήδη το παράδοξο: τα έπη του Hσι δου έφθασαν σε μας με προλ γους που δεν διαχωρίζονται απ το κυρίως σώμα των ποιημάτων, και εκφράσαμε την άποψη τι σε μεγάλο βαθμ αυτά τα προοίμια είναι εκείνα που προσδίδουν στο ησι δειο corpus και τον εκάστοτε ραψωδ του την ιδιαίτερη ατομικ τητά τους. Πρέπει μως τώρα να εξετάσουμε αυτ ν τον αξιοθα μαστο μνο προς τιμήν των Mουσών με γνώμονα τα συμφραζ μενά του. Oι πρώτοι 115 στίχοι της [ 82 ]