ΤΟΣΙΟΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΔΑΣΟΛΟΓΟΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΙΒΑΔΟΠΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ- ΙΧΘΥΟΠΟΝΙΑΣ ΓΛΥΚΕΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΑΣΙΚΩΝ ΒΟΣΚΟΤΟΠΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΑΓΡΟΔΑΣΟΛΙΒΑΔΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΔΑΣΙΚΩΝ ΕΚΤΑΣΕΩΝ: ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΒΙΟΤΟΠΩΝ ΓΙΑ ΘΗΡΑΜΑΤΑ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΛΕΛΟΓΙΣΜΕΝΗΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΥΛΟΤΟΜΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ» ΤΟΣΙΟΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΔΑΣΟΛΟΓΟΣ 2008 Σελίδα 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...10 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Η δασολιβαδοπονία στα πλαίσια ανόρθωσης βιοτόπων Κριτήρια διάκρισης και κατάταξης των συστημάτων που περιλαμβάνουν δένδρα και λιβαδικά φυτά Πολλαπλά οφέλη του συνδυασμού δέντρων και λιβαδικών φυτών Επίδραση των δασοκτηνοτροφικών συστημάτων διαχείρισης στις διατροφικές απαιτήσεις των ζώων και αντοχή των δασικών οικοσυστημάτων στις δυσμενείς επιδράσεις της βόσκησης, σε σχέση με τις μονοκατευθυντήριες μεθόδους διαχείρισης που ασκούνται με την υλοτομία και τη βόσκηση Περιοδική χρήση των αγροδασοπονικών εκτάσεων στη διάρκεια του έτους Διακύμανση στην πυκνότητα φυτευτικού συνδέσμου και τη συγκόμωση ανωρόφου των αγροδασοπονικών εκτάσεων Κατανομή αγροδασοπονικών εκτάσεων στο χώρο Σημασία της στρατηγικής βόσκησης στην οικολογική και οικονομική διαχείριση των δασικών και λιβαδικών οικοσυστημάτων Υπερβόσκηση Υποχρησιμοποίηση Επίδραση της κανονικής βόσκησης στο βιότοπο δασοκτηνοτροφικής διαχείρισης Επίδραση της βόσκησης στην άγρια πανίδα Ανταγωνισμός της βόσκησης στην άγρια πανίδα Η στρατηγική βόσκηση ως εργαλείο διαχείρισης βιοτόπων...24 Σελίδα 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ (συνέχεια) 4. Σημασία των υλοτομικών επεμβάσεων στην οικολογική διαχείριση των δασικών και λιβαδικών οικοσυστημάτων Επίδραση αποψιλωτικών υλοτομιών στο οικοσύστημα Επίδραση των υλοτομιών στην ποικιλότητα καρποφορίας και παραγωγής βοσκήσιμης ύλης Επίδραση της έντασης σκίασης της κομοστέγης στην παραγωγή ποώδους βλάστησης Επίδραση των υλοτομιών στην άγρια πανίδα Μέθοδοι υπολογισμού χρήσης ενδιαιτήματος της άγριας πανίδας Μέθοδοι υπολογισμού της πυκνότητας του πληθυσμού του αγριόχοιρου Άμεσες μέθοδοι α Απογραφή πληθυσμού β. Εκτίμηση πληθυσμού Έμμεσες μέθοδοι Χρήση ενδιαιτημάτων από τον αγριόχοιρο Βιολογία μορφολογία αγριόχοιρου Τροφικές συνήθειες αγριόχοιρου Εναλλαγή έντασης χρήσης ενδιαιτημάτων Διάκριση θέσεων κουρνιάσματος και γέννας ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Περιοχή έρευνας Τοπογραφία Ανάγλυφο Κλίμα Κλιματικά δεδομένα περιοχής Γεωλογικό υπόθεμα Βλάστηση...42 Σελίδα 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ (συνέχεια) 6. Άγρια πανίδα Μορφές χρήσης γης ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Επιλογή δειγματοληπτικών επιφανειών Μέθοδοι διαδικασία Χρόνος μετρήσεων...46 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Συζήτηση αποτελεσμάτων των μετρήσεων Αριθμός κοπρανοσωρών και έκταση της αναμοχλευμένης επιφανείας Θέσεις κουρνιάσματος και γέννας Στατιστική ανάλυση των μετρήσεων Αποτελέσματα στατιστικής ανάλυσης Έκταση αναμόχλευσης Ποσοστό αναμόχλευσης Αριθμός κοπρανοσωρών Θέσεις κουρνιάσματος και γέννας Γραφική απεικόνιση αποτελεσμάτων Σχέση αναμοχλευμένων λωρίδων ανά χειρισμό περιόδου βόσκησης Σχέση μέσου όρου έκτασης αναμόχλευσης χειρισμού - περιόδου μέτρησης Σχέση επιπέδων χειρισμών με την ένταση φωλεοποίησης Σελίδα 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ (συνέχεια) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ...58 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...60 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...68 Πίνακες...68 Εικόνες...70 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1. Σύγκριση δίαιτας κτηνοτροφικών και αγρίων ζώων..25 Πίνακας 2. Στρατηγικές βόσκησης για ευνόηση διαφόρων μορφών βλάστησης και ενδιαιτημάτων Πίνακας 3. Κατανομή χρήσεων γης στο Δημοτικό Δάσος Νάουσας...42 Πίνακας 4. Κτηνοτροφικά είδη της περιοχής έρευνας Πίνακας 5. Κυριότερες μορφές χρήσεων γης της περιοχής έρευνας Πίνακας 6. Κυριότερες πηγές τροφής ανά χειρισμό και εποχή Πίνακας 7. Καταμέτρηση θέσεων κουρνιάσματος και γέννας. 51 Πίνακας 8. Ποσοστό αναμόχλευσης (%) από τον αγριόχοιρο ανά χειρισμό και περίοδο μέτρησης Πίνακας 9. Μέσος αριθμός κοπρανοσωρών του αγριόχοιρου ανά χειρισμό και περίοδο μέτρησης Πίνακας 10. Αριθμός θέσεων κουρνιάσματος και γέννας του αγριόχοιρου ανά εκτάριο σε κάθε χειρισμό και περίοδο μέτρησης Πίνακας 11. Μέσος όρος θέσεων κουρνιάσματος και γέννας ανά στρέμμα σε κάθε χειρισμό Πίνακας 12. Στρατηγικές βόσκησης που στοχεύουν στην αλλαγή της δομής των διαφόρων ενδιαιτημάτων Σελίδα 5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ (συνέχεια) ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1. Επιλογή μεθόδων για την εκτίμηση της πυκνότητας πληθυσμών αγρίων ζώων Εικόνα 2. Προσανατολιστικός χάρτης περιοχής έρευνας Εικόνα 3. Τρισδιάστατη απεικόνιση της περιοχής έρευνας...40 Εικόνα 4. Συχνότητα εμφάνισης των επιφανειών που αναμοχλεύτηκαν από τον αγριόχοιρο ανά κλάση μεγέθους Εικόνα 5. Σχέση αναμοχλευμένων λωρίδων ανά χειρισμό περιόδου βόσκησης...55 Εικόνα 6. Σχέση μέσου όρου έκτασης αναμόχλευσης χειρισμού ανά περίοδο μέτρησης...56 Εικόνα 7. Σχέσεις επιπέδου χειρισμού έντασης φωλεοποίησης ( θέσεις κουρνιάσματος και γέννας ανά στρέμμα).. 57 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ Πίνακας 13. Θερμοκρασία και μέση σχετική υγρασία αέρα.. 68 Πίνακας 14. Μηνιαίο και μέσο μηνιαίο ύψος βροχής Σελίδα 6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ (συνέχεια) ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ Εικόνα 8. Ανοιξιάτικη βόσκηση αγριόχοιρου σε γεωργικές καλλιέργειες (μηλιές) Εικόνα 9, 10 και 11. Βόσκηση δασικής έκτασης από γίδια και πρόβατα Εικόνα 12. Επιφανειακή αναμόχλευση επιφανείας εδάφους Εικόνα 13. Έντονη αναμόχλευση επιφανείας εδάφους Εικόνα 12. Μέτρια αναμόχλευση φτέρης (Pteridium aquilinum) Εικόνα 15 και 16. Θέσεις κουρνιάσματος Εικόνα 17. Θέση γέννας Εικόνα 18. Άποψη συστάδων ηλικίας 3 4 ετών Εικόνα 19. Άποψη συστάδων ηλικίας 5-6 ετών Εικόνα 20. Άποψη συστάδων ηλικίας >6 ετών Εικόνα 21. Ομβροθερμικό διάγραμμα Εικόνα 22. Χάρτης βλάστησης της περιοχής έρευνας Εικόνα 23. Χάρτης κλάσεων ηλικίας της βλάστησης της περιοχής έρευνας Σελίδα 7

8 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα μελέτη διερευνήθηκε κατά πόσο η αποψιλωτική υλοτομία σε συνδυασμό με τη βόσκηση των νεαρών υλοτομημένων μικτών διφυών συστάδων δρυός καστανιάς της ορεινής ζώνης, επιδρούν στη διαφοροποίηση των βιοτόπων για την άγρια πανίδα. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στην ορεινή περιοχή του Βερμίου Όρους της Κεντρικής Μακεδονίας σε τέσσερις χρονικές περιόδους από το μήνα Μάρτιο έως το μήνα Σεπτέμβριο, μετρήθηκε η συχνότητα και η ένταση βόσκησης των δειγματοληπτικών επιφανειών από τον αγριόχοιρο (Sus scrofa) με τη μέθοδο των δειγματοληπτικών λωρίδων και τη μέθοδο μέτρησης των κοπρανοσωρών. Επιπλέον εκτιμήθηκε η συχνότητα θέσεων κουρνιάσματος και γέννας ανά δειγματοληπτική περίοδο και επίπεδο χειρισμού. Τα τέσσερα επίπεδα χειρισμού περιελάμβαναν υλοτόμια ηλικίας 1 2 ετών, 3 4 ετών, 5 6 ετών, και μεγαλύτερα των 6 ετών. Από την έρευνα προέκυψε ότι η αλλαγή της σύνθεσης, της δομής και της παραγωγής της δασικής βλάστησης που συντελείται με την αποψιλωτική υλοτομία, σχετίζεται άμεσα με τη χρήση του βιοτόπου από τον αγριόχοιρο. Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων της αναμόχλευσης του εδάφους (ανάλυση διακύμανσης των Kruskal-Wallis και Mann- Whitney τεστ), διαπιστώθηκαν σημαντικές διαφορές μεταξύ των χειρισμών (χ 2 = 715,513, ΒΕ = 3, P < 0,001). Το μικρότερο ποσοστό αναμόχλευσης παρατηρήθηκε στις συστάδες που υλοτομήθηκαν πριν από 3-4 έτη σε σύγκριση με όλους τους υπόλοιπους χειρισμούς 1-2 έτη: U = 29956, P < 0,001, 5-6 έτη: U = 3997,5, P < 0,001, >6 έτη: U = 3693,5, P < 0,001) Οι πρόσφατα υλοτομηθείσες συστάδες (1-2 έτη) είχαν σημαντικά μικρότερο ποσοστό αναμόχλευσης τόσο από τις συστάδες που υλοτομήθηκαν πριν από 5-6 έτη (U = 9331,5, P < 0,001) όσο και από αυτές που είχαν υλοτομηθεί πριν από 6 και περισσότερα έτη (U = 7395,5, P < 0,001). Σημαντικές διαφορές παρατηρήθηκαν επίσης στο μέσο όρο του ποσοστού αναμόχλευσης μεταξύ των περιόδων δειγματοληψίας (χ 2 = 13,063, ΒΕ = 3, P = 0,005), όπου υπήρξε σημαντική αύξηση του ποσοστού αναμόχλευσης τον Ιούλιο (35,1) και το Σεπτέμβριο (39,0) σε σύγκριση με το Μάρτιο (15,8). Δεν βρέθηκαν σημαντικές διαφορές μεταξύ των υπόλοιπων περιόδων δειγματοληψίας. Υπήρξε σημαντική διαφοροποίηση του μέσου όρου των κοπρανοσωρών του αγριόχοιρου μεταξύ των χειρισμών (χ 2 = 119,392, ΒΕ = 3, P < 0,001). Οι συστάδες που υλοτομήθηκαν πριν από 3-4 έτη είχαν σημαντικά μικρότερο μέσο όρο κοπράνων από όλους τους υπόλοιπους χειρισμούς (1-2 έτη: U = 37393, P < 0,001, 5-6 έτη: U = 29614,5, P < 0,001, >6 έτη: U = 26916, P< 0,001). Οι πρόσφατα υλοτομηθείσες συστάδες (1-2 έτη) είχαν σημαντικά μικρότερο μέσο όρο κοπρανοσωρών από τις συστάδες που υλοτομήθηκαν πριν από 5-6 έτη (U = 36767, P < 0,001) καθώς και από αυτές που υλοτομήθηκαν πριν από 6 και περισσότερα έτη (U = 34014, P < 0,001). Μεταξύ των χειρισμών 5-6 έτη και >6 έτη δεν βρέθηκε σημαντική διαφορά (P >0,05). Σημαντικές διαφορές στον αριθμό κοπρανοσωρών διαπιστώθηκαν και μεταξύ των περιόδων δειγματοληψίας (χ 2 = 57,054, ΒΕ = 3, P < 0,001). Ο μέσος όρος των κοπρανοσωρών το Μάρτιο (1,4) ήταν σημαντικά μεγαλύτερος από ότι τον Ιούλιο και το Σεπτέμβριο (0,6 και 0,8 αντίστοιχα). Σημαντικές διαφορές παρατηρήθηκαν επίσης μεταξύ Μαΐου (1,1) και Ιουλίου και μεταξύ Μαΐου και Σεπτεμβρίου. Σελίδα 8

9 Συνολικά μπορούμε να πούμε ότι έως και τη δεύτερη δειγματοληψία υπάρχει μία μετατόπιση των θέσεων κουρνιάσματος και γέννας από τις νεαρές προς τις ώριμες συστάδες, ενώ τον Ιούλιο υπάρχει γενική μείωση της έντασης φωλεοποίησης σε όλες τις συστάδες - πιθανόν λόγω μετακίνησης ορισμένων ατόμων στα ανώτερα δασοόρια, στις πλημμυρισμένες καλλιέργειες και γενικά σε ευνοϊκότερες θέσεις όσον αφορά τις κλιματολογικές και διατροφικές συνθήκες-. Από τα μέσα Ιουλίου μέχρι τα μέσα Σεπτεμβρίου η ένταση φωλεοποίησης αυξάνεται σε όλες τις συστάδες - παρ όλη τη φυσική μείωση των τροφικών αποθεμάτων -, πλην όμως των συστάδων, ηλικίας 1 2 ετών. Οι διαφορές στο μέσο αριθμό των θέσεων κουρνιάσματος και γέννας ανά εκτάριο μεταξύ των χειρισμών και των περιόδων δειγματοληψίας αξιολογήθηκαν με ανάλυση διακύμανσης. Η ομοιογένεια των διακυμάνσεων ελέγχθηκε με το τεστ του Levene. Περαιτέρω διερεύνηση των σημαντικών διαφορών μεταξύ των μέσων όρων έγινε με το τεστ των ελάχιστων σημαντικών διαφορών (LSD). Σημαντική ήταν η διαφοροποίηση των μέσων όρων μεταξύ των χειρισμών (F 2,24 = 7,245, P = 0,003). Σημαντικά μεγαλύτερο μέσο αριθμό φωλιών ανά μονάδα επιφάνειας παρατηρήθηκε στον χειρισμό >6 έτη σε σχέση με τους χειρισμούς 3-4 έτη (P = 0,001) και 5-6 έτη (P = 0,017). Δεν ήταν σημαντική η διαφορά μεταξύ των χειρισμών 3-4 έτη και 5-6 έτη (P = 0,267). Δεν βρέθηκαν επίσης σημαντικές διαφορές μεταξύ των περιόδων δειγματοληψίας (F 3,24 = 2,190, P = 0,115). Σελίδα 9

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το φυσικό περιβάλλον μεταβάλλεται συνεχώς από φυσικές ή ανθρωπογενείς αιτίες οι οποίες διαφοροποιούν τη φυσική του εξέλιξη ή το οδηγούν στην υποβάθμιση. Η φύση έχει δημιουργήσει για το λόγο αυτό διαφόρους μηχανισμούς ομοιόστασης και επαναφοράς, ώστε το φυσικό σύστημα να επανέρχεται στην κατάσταση την οποία βρίσκονταν πριν από τη διατάραξη, όταν οι επεμβάσεις δεν υπερβούν τα κρίσιμα όρια ισορροπίας. Ωστόσο, όταν η διατάραξη είναι σημαντική, οι μηχανισμοί εξισορρόπησης δεν είναι πάντα σε θέση να επαναφέρουν το φυσικό περιβάλλον στην αρχική του μορφή, με αποτέλεσμα αυτό να διαταράσσεται ανεπανόρθωτα και κατά συνέπεια να υποβαθμίζεται για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Δύο από τις κύριες ανθρωπογενείς αιτίες που θεωρούνται στις μέρες μας μαζί με τις πυρκαγιές τα βασικά αίτια υποβάθμισης των δασικών εκτάσεων, είναι οι αποψιλωτικές υλοτομίες και η μετά την υλοτομία υπερβόσκηση των νεαρών συστάδων. H μείωση των διαθέσιμων τροφικών αποθεμάτων και η διατάραξη της δομής της βλάστησης που προκαλούνται από τη δραστηριότητα κυρίως της εκτεταμένης αποψιλωτικής υλοτομίας, οδηγούν στην περαιτέρω συρρίκνωση και την ομογενοποίηση των υγιών βιοτόπων της άγριας πανίδας, συντελώντας έτσι στη γενικότερη μείωση της βιοποικιλότητας. Η ορθολογικά σχεδιασμένη δραστηριότητα της υλοτομίας παράλληλα με την - περιορισμένη σε έκταση - επικουρική δραστηριότητα της βόσκησης θα μπορούσαν να αποτελέσουν το χρήσιμο εργαλείο κάθε επίδοξου διαχειριστή για την ανόρθωση των υποβαθμισμένων φυσικών οικοσυστημάτων. Η λελογισμένη υλοτομία - στην οποία η βόσκηση γενικά θα αποκλείεται ή θα εφαρμόζεται περιορισμένα και κατά περίσταση ως επικουρικό μέσο -, θα μπορούσε να συνδράμει στη δημιουργία ενός μωσαϊκού βιοτόπων διαφορετικών κλάσεων ηλικίας, δομής και σύνθεσης της βλάστησης. Θα μπορούσε συνεπώς να συμβάλλει στην αποτελεσματικότερη και ορθολογικότερη διαχείριση των φυσικών πόρων η οποία θα αποσκοπεί σε πολλαπλά οφέλη. Η αρχή της υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος στη Μεσογειακή ζώνη και ιδιαίτερα στον Ελληνικό χώρο, χρονολογείται μερικές χιλιετίες πριν ( Π. Χ.), κατά την άνθιση δηλαδή του Μινωικού πολιτισμού (Bozineki, Didonis, 1985). Από τη στιγμή που ο άνθρωπος συσπειρώθηκε σε οργανωμένες κοινωνίες, έπαψε να εξαρτάται από τη φυσική ύπαρξη της τροφής και των αγρίων κοπαδιών, οργάνωσε μόνιμους οικισμούς, εξημέρωσε τα άγρια ζώα και άρχισε να καλλιεργεί τη γη. Όταν εγκαταστάθηκε και εδραιώθηκε μόνιμα σε κάποιο τόπο δημιουργήθηκαν τεράστιες ανάγκες σε πρώτη ύλη, καλλιεργήσιμες εκτάσεις και λιβάδια των εξημερωμένων πια κτηνοτροφικών ειδών. Τεράστιες εκτάσεις από παρθένα δάση αποψιλώθηκαν και βαθμιαία αντικαταστάθηκαν από γεωργική γη, ενώ αυξήθηκε ο ανταγωνισμός για βοσκήσιμη ύλη και ζωτικό χώρο μεταξύ άγριας πανίδας και κτηνοτροφικών ειδών. Η εντονότερη αποψίλωση των ελληνικών δασών που ακολούθησε κατά την αρχαιότητα (4 ος - 5 ος Π.Χ. Αιώνας) έως σήμερα, ήταν αποτέλεσμα της δημογραφικής αύξησης του πληθυσμού στον ελλαδικό χώρο και κατά συνέπεια των αυξημένων αναγκών για ξυλεία ως βασικό δομικό στοιχείο, ως υλικό κατασκευής σκαφών και πολεμικών επιχειρήσεων καθώς και για καύσιμη ύλη. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά την Σελίδα 10

11 αρχαιότητα τα Ελληνικά δάση προμήθευαν με ξυλεία το Μεσογειακό πολιτισμένο χώρο (Hughes, 1982). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη βαθμιαία μείωση και υποχώρηση της υψηλής δασικής βλάστησης από τη χαμηλή ζώνη και την αντικατάσταση της από τα χαμηλά πρεμνοφυή και χαμηλής οικονομικής αξίας δάση και τις υπερβοσκημένες συνήθως λιβαδικές εκτάσεις. Στη συρρίκνωση των δασικών οικοσυστημάτων σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν κοινωνικές και πολιτισμικές αναταράξεις (ρωμαιοκρατία, τουρκοκρατία, παγκόσμιος και εμφύλιος πόλεμος). Τα γεγονότα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα τη ληστρική πολλές φορές εκμετάλλευση του δάσους και την ανεξέλεγκτη βόσκηση. Η αλόγιστη υπερβόσκηση σε συνδυασμό με την υπερεντατική υλοτομία είχαν ως αποτέλεσμα: Τη μεταβολή των φυτοκοινοτήτων και την επικράτηση ανεπιθύμητων, χαμηλής συνήθως θρεπτικής αξίας φυτικών ειδών Την υποβάθμιση των υψηλών δασών στα πεδινά και την αντικατάσταση τους με τα χαμηλής οικονομικής αξίας πρεμνοφυή δάση Την υποχώρηση των δασών από τα ανώτερα δασοόρια τους, τα οποία συνόρευαν με τα «κλιμακικά» αλπικά λιβάδια Τη δημιουργία των «διαδοχικών» ορεινών ψευδαλπικών και υποβαθμισμένων επί τω πλείστω ημιορεινών ποολίβαδων ( Νοϊτσάκης και Παπαναστάσης, 1992). Τόσο οι δασικές όσο και οι λιβαδικές εκτάσεις διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στην επιβίωση και διατήρηση της άγριας πανίδας, όχι μόνο γιατί καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο ποσοστό σε έκταση της ελληνικής χερσονήσου, αλλά γιατί: η φυσική τους κατάσταση αντικατοπτρίζει την ποιότητα και την καταλληλότητα βιοτόπου για κάθε ζωικό είδος είναι η μεγαλύτερες φυσικές δεξαμενές ποικιλότητας της άγριας χλωρίδας και πανίδας. Στις μέρες μας θα περίμενε κανείς αύξηση των πληθυσμών της άγριας πανίδας λόγω της σχετικά ευνοϊκότερης διαχείρισης σε σχέση με το παρελθόν βέβαια τόσο των λιβαδικών όσο και των δασικών εκτάσεων, εντούτοις συμβαίνει το αντίθετο. Και αυτό διότι ο παράγοντας της προστασίας της άγριας πανίδας λαμβάνεται ελάχιστα υπ όψιν σε κάθε μακροχρόνια πολιτική διαχείρισης. Μέχρι πρόσφατα η άγρια πανίδα θεωρείτο λανθασμένα κύριος ανταγωνιστής των κτηνοτροφικών ειδών στις βοσκόμενες λιβαδικές εκτάσεις, ενώ η διαχείριση της απουσίαζε σχεδόν από τις περισσότερες διαχειριστικές μελέτες συγκομιδής ξυλείας. Η βασικότερη απειλή στις μέρες μας για το Μεσογειακό και ιδιαίτερα για το ελληνικό περιβάλλον, αποτελεί η υποβάθμιση λόγω της ομογενοποίησης του, που ουσιαστικά σημαίνει τη μείωση της ποικιλομορφίας στη δομή, τη σύνθεση, τη διάταξη της βλάστησης και κατά συνέπεια τη σταδιακή μείωση και εξαφάνιση των φυτικών και ζωικών ειδών. Στην ομογενοποίηση των δασικών οικοσυστημάτων ουσιαστικό ρόλο διαδραμάτισαν οι αποψιλωτικές υλοτομίες και η ανεξέλεγκτη βόσκηση που ακολουθεί μετά από αυτές. Οι δραστηριότητες αυτές υποβάθμισαν το φυσικό τοπίο, μειώνοντας τη σύνθεση, την ποσοτική και ποιοτική παραγωγή δασικών καθώς και των λιβαδικών πόρων και των ζωικών προϊόντων. Ανάλογα προβλήματα παρουσιάστηκαν με την παύση της βόσκησης - λόγω αστικοποίησης - στις ορεινές περιοχές και την επιστροφή του «κλειστού» δάσους το οποίο σε συνδυασμό με τις σύγχρονες μεθόδους διαχείρισης, οδηγείται πλέον σε μία ασταθή - ως προς την ομοιοστατική περιβαλλοντική ισορροπία - ομήλικη και αμιγή πολλές φορές μορφή. Λόγω της ελλιπούς διαχείρισης του δάσους, οι πάλαι ποτέ βιότοποι άγριας πανίδας γίνονται πλέον ακατάλληλοι να συντηρήσουν και να προστατέψουν τα άγρια ζωικά είδη, λόγω του ότι: Σελίδα 11

12 - οι συνέπειες της αποψίλωσης επιδρούν για πολύ καιρό μετά του πέρατος της υλοτομίας στη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών του βιοτόπου - οι βιότοποι δε μπορούν να ικανοποιήσουν τις διατροφικές απαιτήσεις της πανίδας λόγω κατακόρυφης μείωσης των τροφικών αποθεμάτων μετά την υλοτομία - οι βιότοποι δεν μπορούν να προφυλάξουν την πανίδα από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες και τους εχθρούς της, λόγω εξαφάνισης της προστατευτικής φυτικής στέγης και του πυκνού υπορόφου για πολύ καιρό μετά την υλοτομία. - ταυτόχρονα το αποψιλωμένο δάσος δεν εξυπηρετεί με επάρκεια τον πολυλειτουργικό ρόλο της δασοπονίας πολλών κατευθύνσεων γεγονός ουσιαστικό στις μέρες μας, λόγω του ότι έχασε πλέον λόγω της υποβάθμισης τον προστατευτικό του χαρακτήρα, και παράλληλα την οικονομική του σημασία εξαιτίας της αντικατάστασης του ξύλου από άλλα συνθετικά υλικά. - τα μέτρα διαχείρισης των προστατευμένων περιοχών (εθνικοί δρυμοί, καταφύγια άγριας ζωής) που εφαρμόζονται τις τελευταίες δεκαετίες, έχουν αποκλείσει τις τοπικές κοινωνίες από κάθε προσπάθεια εκμετάλλευσης τους, όπως αποτελούν οι δραστηριότητες της υλοτομίας, της βόσκησης κτηνοτροφικών ζώων, του κυνηγίου, ακόμη και της γεωργικής καλλιέργειας. Η κατάσταση αυτή οδήγησε στην περιθωριοποίηση των ντόπιων πληθυσμών καθώς αποκομίζουν ελάχιστα οφέλη από την κερδοφόρα δραστηριότητα της αναψυχής και του τουρισμού, τα οποία προέρχονται από τη διαχείριση και επισκεψιμότητα των εκτάσεων αυτών. Η καθαρά προστατευτική αυτή διαχείριση είχε ως άμεσο αποτέλεσμα την υποβάθμιση των οικοσυστημάτων και την επιπληκτική συμπεριφορά απέναντι στους επισκέπτες και τους τουρίστες (Place, 1995, Honey, 1999). Στην κατεύθυνση της σωστής διαχείρισης των προστατευμένων περιοχών - δίχως αυτή να έχει απαγορευτικό χαρακτήρα για άλλες κατευθύνσεις και δραστηριότητες -, σύγχρονοι διαχειριστές ( Grainger, 2003, Hamilton και άλλοι, 2000), προτείνουν ορισμένα προστατευτικά μέτρα στα πλαίσια της διαχείρισης της άγριας πανίδας, προσαρμοσμένα στις οικονομικές ανάγκες των ντόπιων πληθυσμών, για αποτελεσματικότερη διαχείριση των παραπάνω οικοσυστημάτων τα οποία αποτελούν δεξαμενές βιοποικιλότητας. Η πολυπρισματική αυτή διαχείριση περιλαμβάνει: - την ελεγχόμενη συγκομιδή και χρήση των φυσικών πόρων που πηγάζουν από αυτά, - τις δραστηριότητες της υποδοχής επισκεπτών και τέλος, -τη χρηματοδότηση τους στα πλαίσια της τουριστικής ανάπτυξης. Οι δραστηριότητα της συγκομιδής ξυλείας και της κάρπωσης κτηνοτροφικών προϊόντων δε θα μπορούσε να απουσιάζει στα πλαίσια της αειφορικής και ορθολογικής αυτής διαχείρισης. Είναι λοιπόν, επιτακτική η ανάγκη εφαρμογής ενός προτύπου δασοκτηνοτροφικής (silvopastoral) διαχείρισης στα πλαίσια της αγροδασοπονίας (agroforestry) πολλαπλών σκοπών και ωφελειών, αφού μελετηθούν πρωτίστως: α) Οι συνέπειες και οι μεταβολές που προκάλεσαν οι μεμονωμένες διαχειριστικές παρεμβάσεις στο οικοσύστημα και τα παραγόμενα προϊόντα. β) Οι παράγοντες αλληλεπίδρασης των δύο βασικών δομικών στοιχείων διαχείρισης (βόσκηση υλοτομία) και το συνδυαζόμενο εξαγώγιμο προϊόν. Η διατριβή εστιάζεται στις εξής κατευθύνσεις οι οποίες αποτελούν τα κύρια δομικά στοιχεία της : Α) Στη διαχρονική επίδραση της υλοτομίας και της βόσκησης στο βαθμό καταλληλότητας των διαχειριζομένων δασικών εκτάσεων στις διάφορες εποχές του έτους για διαφορετικά είδη πανίδας και συγκεκριμένα στον εντοπισμό: - Των δυσμενών επιπτώσεων που προκαλεί μονομερώς η αποψιλωτική υλοτομία και η ακολουθούμενη ανεξέλεγκτη βόσκηση κτηνοτροφικών ειδών στην παραγωγή της ποώδους βλάστησης, στη δομή, τη σύνθεση και τη φυσική κατάσταση των διαφόρων κλάσεων ηλικίας της δασικής βλάστησης και του φυσικού τοπίου. Σελίδα 12

13 - Των δυσμενών επιπτώσεων στα διατροφικά διαθέσιμα και την ένταση χρήσης των διαφόρων ενδιαιτημάτων συγκεκριμένων ειδών της άγριας πανίδας που διαμορφώθηκαν μέσα από τα οικολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των ιδιαίτερων για αυτά βιοτόπων. Β) Στην ανάδειξη συγκεκριμένων για κάθε τύπο βλάστησης και προτεινόμενων διαχειριστικών μέτρων - παρεμβάσεων στα πλαίσια της δασοκτηνοτροφίας, που θα αποσκοπούν στην ανόρθωση των υφιστάμενων βιοτόπων για συγκεκριμένα είδη της άγριας πανίδας, και συγκεκριμένα: - Στη βελτίωση της ποικιλότητας της χλωρίδας και άγριας πανίδας. - Στην αειφορική, ποιοτική και ποσοτική βελτίωση της ζωικής και φυτικής παραγωγής. Αναλυτικά θα εκτιμηθεί η διαχρονική επίδραση της αποψιλωτικής υλοτομίας και της ακολουθούμενης βόσκησης των πλατυφύλλων διφυών δασών κατά τη διάρκεια του έτους σε συγκεκριμένα είδη άγριας πανίδας και ειδικότερα: - Στη διακύμανση της έντασης και της διάρκειας βόσκησης των συγκεκριμένων άγριων ειδών στις διάφορες αυξητικές μετά την υλοτομία φάσεις των συστάδων - Στη διαφοροποίηση της έντασης των θέσεων κουρνιάσματος και γέννας μεταξύ των διαφόρων κλάσεων ηλικίας και των συγκεκριμένων χαρακτηριστικών δομής του υπορόφου των αποψιλωμένων συστάδων. - Στην εναλλαγή προτίμησης των ειδών δίαιτας στις διάφορες κλάσεις ηλικίας των συστάδων. Σελίδα 13

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 1. Η δασολιβαδοπονία στα πλαίσια ανόρθωσης βιοτόπων Η ελληνική παράδοση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη φύση, γεγονός που φαίνεται από την αρχαιοελληνική μυθολογία (Barkert, 1993), όπου οι ήρωες, οι θεοί και τα διάφορα μυστήρια αφιερωμένα σε αυτούς σχετίζονταν άμεσα με τα στοιχεία της φύσης και τον αέναο κύκλο της βλάστησης κατά τη διάρκεια του έτους (Νύμφες ως προστάτιδες των υδάτων, Δρυάδες προστάτιδες των δασών, ιερό ελάφι της Άρτεμης, συσχετισμός νεκρανάστασης της φύσης με τη νεκρανάσταση στη Διονυσιακή λατρεία κ. τ. λ.). Η ελληνική ύπαιθρος συγκαταλέγεται διεθνώς μεταξύ των σπουδαιότερων διάσπαρτων βιοκοινοτήτων βιοποικιλότητας, αποτελώντας ταυτόχρονα και την κινητήρια δύναμη στην οικονομική ανάπτυξη του τόπου μας. Για την επίτευξη όμως μιας ασφαλούς και διαχρονικής ανάπτυξης, η ύπαιθρος θα πρέπει να αποτελέσει βασικό δομικό συστατικό ανάπτυξης πολλαπλών κατευθύνσεων που θα αποβλέπει : - Στη διατήρηση της φύσης και του τοπίου - Στη διατήρηση των ορεινών και μικρών σε μέλη πληθυσμών, στις πατρογονικές τους εστίες - Στη διατήρηση της βιοποικιλότητας και της αειφορικής ζωικής και φυτικής παραγωγής - Στην οικονομική ανάπτυξη - Στον τουρισμό και την πολιτιστική μας κληρονομιά. Οι διάφορες κατευθύνσεις ανάπτυξης ωστόσο, επηρεάζουν και πιέζουν σε διαφορετικό βαθμό το φυτικό και ζωικό στοιχείο αποτελώντας ενίοτε αντικείμενο άστοχων εντάσεων χρήσης και διαχειριστικών προτεραιοτήτων, με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση και υποβάθμιση των υγιών βιοτόπων και κατά συνέπεια των ζωικών πληθυσμών που φιλοξενούνται σε αυτούς. Για το λόγο αυτό χρειάζεται ορθότερη δράση με τη μορφή διαχειριστικών παρεμβάσεων, οι οποίες θα συμβάλλουν στην αποκατάσταση και ανόρθωση της υποβαθμισμένης φύσης και των στοιχείων που την απαρτίζουν. Η υλοτομία και η βόσκηση κτηνοτροφικών ειδών συγκαταλέγονται ανάμεσα στις βασικές κατευθύνσεις διαχειριστικών παρεμβάσεων ανάπτυξης της ελληνικής υπαίθρου (Lyrintzis και Papanastasis, 1996). Όταν διεξάγονται με μη ορθολογικό τρόπο όπως η αλόγιστη αποψιλωτική υλοτομία και η υπερβόσκηση, μπορούν να οδηγήσουν το περιβάλλον σε υποβάθμιση. Οι παρεμβάσεις αυτές θεωρούνται οι βασικοί υπαίτιοι της άμεσης υποβάθμισης της φυσικής βλάστησης. Στον ίδιο βαθμό θα μπορούσαν να βρίσκονται και οι αρνητικές επιπτώσεις από την αλλαγή χρήσης γης που επιφέρει η ραγδαία μεταβολή των περιβαλλοντικών παραγόντων στη δασική βλάστηση (Anderson και Loucks, 1979), αφού απορυθμίζουν πλήρως τόσο τη δομή όσο και τη σύνθεση των φυτοκοινοτήτων του δάσους. Θεωρείται ωστόσο, πεπερασμένη η άποψη που ενοχοποιούσε τις δραστηριότητες της υλοτομίας και της επικουρικής βόσκησης των δασικών εκτάσεων για την αρνητική και μόνο επίδραση τους στα δασικά και λιβαδικά οικοσυστήματα. Ένα από τα χρήσιμα εργαλεία για να επαναφέρουμε τις πιέσεις των παραπάνω δραστηριοτήτων σε ένα ομοιοστατικό επίπεδο, είναι η εφαρμογή στρατηγικών μεθόδων υλοτομίας και εφαρμογής περιορισμένης κατά τόπους επικουρικής βόσκησης με κτηνοτροφικά είδη στις δασικές εκτάσεις των ημιορεινών και ορεινών περιοχών. Η εφαρμογή αυτή θα αποβλέπει και σε διαφορετικές διαχειριστικές κατευθύνσεις πέρα της κάρπωσης Σελίδα 14

15 ξυλείας, ενώ παράλληλα θα συμβάλλει και στην αναβάθμιση των βιοτόπων της άγριας πανίδας. Για το λόγο αυτό οι σύγχρονοι διαχειριστές ( Grainger 2003, Hamilton και άλλοι 2000) στράφηκαν σε μεθόδους διαχείρισης οι οποίες συνδυάζουν την υλοτομία, τη βόσκηση αλλά ακόμη και την καλλιέργεια με γεωργικές μεθόδους σε τέτοιο βαθμό, ώστε να επιτυγχάνονται περισσότεροι στόχοι ταυτόχρονα, ενώ παράλληλα μειώνεται ο κίνδυνος οικολογικής και οικονομικής αστοχίας. Η στροφή που έκανε η ανθρωπότητα τα τελευταία χρόνια στον τρόπο διαχείρισης των αγροτικών, δασικών και λιβαδικών εκτάσεων επανέφερε στο προσκήνιο παλιές παραδοσιακές μεθόδους εκμετάλλευσης που θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν στις τρεις κύριες κατευθύνσεις της αγροδασοπονίας που αποβλέπουν στα εξής οικοσυστήματα (Forest Renewal BC, 2001): - Αγροδασοκομικά (AGRISILVICULTURAL), τα οποία αποσκοπούν στη συνδιαχείριση ξυλωδών και ποωδών γεωργικών και λιβαδικών φυτών κάνοντας χρήση γεωργικών μεθόδων καλλιέργειας. -Δασολιβαδικά (SILVOPASTORAL), στα οποία εφαρμόζεται συνδυασμένη βόσκηση κτηνοτροφικών και αγρίων ζώων σε φυτοκοινότητες ξυλωδών και λιβαδικών φυτών, ενώ η ολοκληρωμένη διαχείριση του συστήματος αυτού περιλαμβάνει και απόληψη ξυλαποθέματος. -Αγροδασολιβαδικά (AGROSILVOPASTORAL), τα οποία είναι ένας συνδυασμός των προαναφερθέντων συστημάτων διαχείρισης, δηλαδή βόσκηση εκτάσεων που καλύπτονται με ξυλώδη φυτά στις οποίες λαμβάνουν χώρα και γεωργικές δραστηριότητες. Η αγροδασοπονία αποτελεί στις μέρες μας ένα από τα καταλληλότερα μέσα διαχείρισης των αγροδασολιβαδικών εκτάσεων, εξασφαλίζοντας περισσότερα οικολογικά και οικονομικά πλεονεκτήματα ανά μονάδα επιφάνειας από κάθε άλλη μονοκατευθυντήρια μέθοδο εκμετάλλευσης (Gold και άλλοι 2000). Μελετώντας σωστά τις ευνοϊκότερες συνθήκες εφαρμογής ενός δασοκτηνοτροφικού προτύπου εκμετάλλευσης, θεμελιώνουμε τις βάσεις μιας ολοκληρωμένης, πολυποίκιλης, οικολογικά ενδεδειγμένης και εφαρμόσιμης διαχείρισης των δασικών και λιβαδικών εκτάσεων στα πλαίσια ανόρθωσης και μετατροπής τους σε κατάλληλο και για τα θηραματικά είδη βιότοπο. Αυτό επιτυγχάνεται με την ταυτόχρονη εφαρμογή δασικών και επικουρικών κτηνοτροφικών μεθόδων διαχείρισης στη δασική εκμετάλλευση. Οι πρακτικές αυτές συνδυασμένες κατάλληλα θα παρέχουν πληθώρα ωφελειών και υπηρεσιών οι οποίες θα προκύψουν στα πλαίσια μιας οργανωμένης δασοκτηνοτροφικής διαχείρισης των θηραματικών ενδιαιτημάτων στα πλαίσια της αγροδασοπονίας, όπου δεν θα αποκλείονται τα οφέλη των δασικών προϊόντων και των άλλων υπηρεσιών και ωφελειών που προσφέρουν τα δασικά οικοσυστήματα (Merwin,1997). Σελίδα 15

16 2. Κριτήρια διάκρισης και κατάταξης των συστημάτων διαχείρισης στα πλαίσια της αγροδασοπονίας που περιλαμβάνουν δένδρα και λιβαδικά φυτά 2.1. Πολλαπλά οφέλη του συνδυασμού δέντρων και λιβαδικών φυτών - Τα δασοκτηνοτροφικά συστήματα διαχείρισης ευνοούν την ξυλοπαραγωγή (Lehmkuhler και άλλοι, 2002): Γίνεται απομάκρυνση και έλεγχος της ανάπτυξης των θάμνων και έλεγχος της ανάπτυξης των νέων φυταρίων με τη βοήθεια συγκεκριμένης έντασης βόσκησης, καταλλήλου είδους και αναλογίας κτηνοτροφικών ειδών. - Τα αγροδασοπονικά συστήματα ευνοούνται από τη δασική παραγωγή (Lehmkuhler και άλλοι,1999): Η βόσκηση διευκολύνεται υπό τη παρουσία αραιών δέντρων όπως οι εκτάσεις dehesa, λόγω: α) της μειωμένης ανασταλτικής επίδρασης της σκίασης της κομοστέγης στη λιβαδική βλάστηση και β) του ευνοϊκότερου σε σχέση με τις ανοικτές εκτάσεις ενδοδασικού μικροκλίματος για ανάπτυξη των λιβαδικών φυτών. - Τα συστήματα πολλαπλής χρήσης οδηγούν σε ποικίλα προϊόντα, οφέλη και υπηρεσίες (βλάστηση, δασοπονία, κτηνοτροφία, αναψυχή, έλεγχος διάβρωσης, προστασία κ.α.) Επίδραση των δασοκτηνοτροφικών συστημάτων διαχείρισης στις διατροφικές απαιτήσεις των ζώων και αντοχή των δασικών οικοσυστημάτων στις δυσμενείς επιδράσεις της βόσκησης, σε σχέση με τις μονοκατευθυντήριες μεθόδους διαχείρισης που ασκούνται με την υλοτομία και τη βόσκηση Τα συστήματα αυτά παρουσιάζουν μικρότερες διακυμάνσεις στην πίεση βοσκής που ασκείται από τα ζώα κατά τη διάρκεια του έτους, ανεξάρτητα από την έκταση δασικής επιφάνειας που αξιοποιούν, λόγω της σταθερότερης παροχής βοσκήσιμης ύλης που προέρχεται από το συνδυασμό ποώδους και δεντρώδους βλάστησης (Forest Renewal BC, 2001). Τα συστήματα αυτά μπορεί να απαρτίζονται από ποικίλες κατηγορίες μικροεκτάσεων στις οποίες εφαρμόζονται διαφορετικές εντάσεις και χρόνοι βοσκής, ανάλογα με τον επιδιωκόμενο σκοπό και τη χρονική περίοδο που συμβαίνει η βόσκηση, όπως: - Νεαρά δάση στα οποία εφαρμόζεται μικρή πίεση βοσκής για την ευνόηση της δασικής βλάστησης και τη μείωση του ανταγωνισμού της ποώδους βλάστησης, ιδιαίτερα στο στάδιο της πυκνοφυτείας. - Βοσκόμενα δάση με ποικιλότητα στην πυκνότητα δέντρων και στην ένταση κάλυψης της κομοστέγης, τα οποία υπόκεινται σε μέτρια πίεση βοσκής από τα κτηνοτροφικά και άγρια φυτοφάγα είδη - Συστήματα που υπόκεινται σε έντονη πίεση βοσκής και που έχουν δημιουργηθεί καθαρά για σκοπούς βόσκησης. Σε αυτά μπορεί να συμπεριληφθούν οι εκτάσεις απαρτιζόμενες από φυτικά είδη όπως τα ψυχανθή (ακακία, δενδρώδη μηδική), οι εκτάσεις με ξυλώδη είδη της Μεσογείου (σκληρόφυλλα χαμηλά αείφυλλα δάση πουρναριού και αριάς, κοινά θαμνολίβαδα, φρυγανολίβαδα κ. τ. λ.) (Ispikoudis, Sioliou, 2004). Οι εκτάσεις αυτές μπορούν να προσφέρουν υψηλής ποιότητας και ποσότητας βοσκήσιμη ύλη κατά τις δυσμενείς περιόδους του έτους (χειμώνας, ξηρό καλοκαίρι) Σελίδα 16

17 2.3. Περιοδικότητα χρήσης των αγροδασοπονικών εκτάσεων. Στα αγροδασοπονικά συστήματα διαχείρισης υπάρχει ποικιλομορφία στη διάρκεια και περιοδικότητα χρήσης των διαφόρων εκτάσεων (Pagiola, 2003): - Μπορεί να εφαρμόζεται συνεχής χρήση βόσκησης για όλο το χρόνο και τις δυσμενείς περιόδους ιδιαίτερα, στα σκληρόφυλλα αείφυλλα δάση της Μεσογείου (Maquis) - Εφαρμογή της «Στρατηγικής χρήσης»: Η βόσκηση μπορεί να πραγματοποιηθεί το καλοκαίρι, κυρίως σε συστήματα που περιλαμβάνουν φυλλοβόλα φυσικά ή τεχνητά φυτευμένα είδη και φυσικούς δασικούς σχηματισμούς. Η βόσκηση μπορεί να πραγματοποιηθεί το χειμώνα κυρίως σε θαμνώδεις σχηματισμούς που προσφέρουν καρπούς το καλοκαίρι και φύλλα το χειμώνα (Medicago arborea, Quercus coccifera ) Διακύμανση στην πυκνότητα φυτευτικού συνδέσμου και στη συγκόμωση ανωρόφου των αγροδασοπονικών εκτάσεων. Στις εκτάσεις αγροδασοπονικής διαχείρισης μπορεί να συμπεριληφθούν εκτάσεις διαφορετικής πυκνότητας φυτευτικού συνδέσμου (Mercedes Rois - Diaz και άλλοι, 2006): - Χαμηλής πυκνότητας εκτάσεις με συγκόμωση 5-30 %, όπως οι Ισπανικές εκτάσεις dehesa - Μέσης πυκνότητας εκτάσεις με συγκόμωση %, όπως τα κοινά Μεσογειακά δρυοδάση και τα δάση φωτοφίλων ειδών Πεύκης - Υψηλής πυκνότητας εκτάσεις με συγκόμωση >70 %, όπως ορισμένα μικτά δάση των Μεσογειακών maquis Στις εκτάσεις αυτές η αύξηση της παραγωγής χορτολιβαδικής βλάστησης και θάμνων παρουσιάζει αντιστρόφως ανάλογη σχέση με την αύξηση της πυκνότητας φυτευτικού συνδέσμου και της συγκόμωσης του ανωρόφου. Είναι επίσης κοινά αποδεκτό ότι τα λιβαδικά είδη - τα οποία αποτελούν την κύρια πηγή τροφής για τα κτηνοτροφικά και άγρια φυτοφάγα θηλαστικά αναπτύσσονται λιγότερο υπό την παρουσία πυκνής κομοστέγης και είναι λιγότερο εύγευστα (Sharrow, 1997) Κατανομή αγροδασοπονικών εκτάσεων στο χώρο Οι εκτάσεις που μπορούν να συμπεριληφθούν στην αγροδασοπονική διαχείριση, μπορεί να κατανέμονται με διαφορετικό τρόπο σε διάφορες πυκνότητες δασικής βλάστησης, να συμπεριλαμβάνουν υπομονάδες μέσα σε αυτές ή να συμπεριλαμβάνονται σαν ενιαίο σύνολο σε μεγαλύτερες διαχειριστικές μονάδες (Mercedes Rois - Diaz και άλλοι, 2006): - Σε σχέση με την ίδια επιφάνεια, οι ποικίλες υπομονάδες μπορεί να κατατάσσονται σε διάφορες πυκνότητες βλάστησης. Η διάταξη αυτή είναι σημαντική, όσον αφορά τη συνεχή βόσκηση σε εκτάσεις όπως οι dehesa και γενικά σε όλα τα βοσκόμενα δάση και θαμνώνες, για τη διατήρηση επαρκούς και υψηλής θρεπτικής αξίας βοσκήσιμης ύλης σε όλο το έτος. - Ορισμένες επιφάνειες που παρουσιάζουν ομοιότητες όπως τα Dehesa οικοσυστήματα, βρίσκονται κοντά σε ανοιχτούς βοσκότοπους μέσα στην ίδια περιοχή και είναι δυνατόν να αξιοποιούνται με περιοδική βόσκηση. - Ορισμένες επιφάνειες που βόσκονται κατά τη διάρκεια μετάβασης των κοπαδιών μεταξύ των θερινών και χειμερινών βοσκοτόπων μπορεί να βρίσκονται σε επιφάνειες κοντά σε ανοικτούς βοσκότοπους σε διαφορετικές περιοχές. Σελίδα 17

18 Σε ένα μωσαϊκό διάσπαρτων τύπων βλάστησης θα μπορούσε να γίνει χρήση κατά κύριο λόγο των μεθόδων δασοκτηνοτροφίας δίχως όμως να υπάρχει εξολοκλήρου η τυφλή υιοθέτηση της σε όλη την υπό διαχείριση έκταση. Κάτι τέτοιο ωστόσο δε θα άρμοζε και στον ποικιλόμορφο χαρακτήρα των φυτοκοινοτήτων και των φυτικών τύπων της ελληνικής φύσης. Αυτό θα σήμαινε ότι τα ελληνικά οικοσυστήματα θα πρέπει να αντιμετωπισθούν διαφορετικά από τα πρότυπα διαχείρισης των αμιγών και ενιαίων οικοσυστημάτων π.χ. της Μεσευρώπης. Στόχος είναι η διατήρηση των ιδιαιτέρων επιθυμητών χαρακτηριστικών για κάθε βιότοπο στην κατεύθυνση της δασοκτηνοτροφίας και κατά συνέπεια η ευνόηση συγκεκριμένων φυτοφάγων αγρίων ζώων. 3. Σημασία της στρατηγικής βόσκησης στην οικολογική και οικονομική διαχείριση των δασικών και λιβαδικών οικοσυστημάτων 3.1. Υπερβόσκηση Η δίχως ορθολογικό σχεδιασμό βόσκηση των δασικών και λιβαδικών εκτάσεων υποβαθμίζει τους βιοτόπους μειώνοντας τη βιοποικιλότητα τη σύνθεση και κάλυψη των επιθυμητών στα βόσκοντα είδη φυτών και το παραγωγικό δυναμικό του υπερβοσκημένου οικοσυστήματος (Adler και άλλοι 2001, Rook και άλλοι 2004). Υποβάθμιση και γενικότερα η μη ορθολογική χρήση ενός βιοτόπου, μπορεί να προκληθεί δίχως απαραίτητα να υπάρχει μεγάλη ένταση βόσκησης, δηλαδή ανεξάρτητα εάν η βοσκοφόρτωση είναι μεγαλύτερη της ενδεδειγμένης βοσκοϊκανότητας (Νάστης και Τσιουβάρας, 1991). Αυτό μπορεί να συμβεί στις παρακάτω περιπτώσεις όπως: - Ακατάλληλης εποχής βόσκησης: Τα περισσότερα ορεινά λιβάδια βόσκονται πολύ πριν επέλθει το στάδιο της λιβαδικής ετοιμότητας ώστε το έδαφος να είναι σταθερό μετά τη χειμερινή περίοδο και η βλάστηση επαρκής για βόσκηση. Όταν βόσκεται το λιβάδι που το έδαφος του είναι κάθυγρο μετά τις βροχές της χειμερινής περιόδου, υπάρχει μεγάλο πρόβλημα συμπίεσης του. Αποτέλεσμα της πρώιμης βόσκησης είναι και η αδυναμία των πολυετών φυτών για αναπλήρωση των χαμένων αποθησαυριστικών τους ουσιών λόγω της ανοιξιάτικης ανάπτυξης. Η υπερβολική βόσκηση γύρω από εύκολα προσιτές περιοχές με εύγευστη βοσκήσιμη ύλη, δημιουργεί προϋποθέσεις για διάβρωση. Ένδειξη της επερχόμενης διάβρωσης είναι οι πολλαπλοί διάδρομοι που δημιουργούνται από τη διέλευση των ζώων και έχουν παράλληλη κατεύθυνση με τις χωροσταθμικές. - Λόγω βόσκησης ακαταλλήλου είδους ή μη σωστής αναλογίας διαφορετικών ειδών ζώων: Για παράδειγμα προκαλείται υποβάθμιση σε θαμνώνα με ελάχιστα διάκενα χορτολιβαδικής βλάστησης όταν σε αυτό βόσκουν πρόβατα που τρέφονται κατά κύριο λόγο με την ποώδη βλάστηση ή όταν το ποσοστό παρουσίας των προβάτων είναι αναλογικά μεγαλύτερο από των θαμνοφάγων γιδιών. - Ανομοιόμορφης κατανομής των ζώων: Στα περιοικιστικά λιβάδια και γενικότερα γύρω από τις περιοχές όπου τα ζώα συχνάζουν περισσότερο, δημιουργούνται δακτύλιοι υποβάθμισης οι οποίοι επεκτείνονται σταδιακά υποβαθμίζοντας το βιότοπο. Κατά συνέπεια το λιβάδι δε βόσκεται ομοιόμορφα σε όλη την έκταση του, καθώς υπάρχει έντονη διακύμανση στην πίεση βοσκής. Στα χειμερινά βοσκοτόπια ιδιαίτερα, τα επονομαζόμενα «χειμαδιά», δεν υπάρχει περιοδική παύση της βόσκησης. Αυτό οφείλεται στη μείωση της δραστηριότητας της ποιμενικής κτηνοτροφίας, την απουσία μετακίνησης των κοπαδιών και τη συσσωρεμένη πίεση βοσκής που ασκείται σε περιορισμένη έκταση από τα ζώα. Σελίδα 18

19 -Εφαρμογής ακαταλλήλου συστήματος βόσκησης: Όταν η βόσκηση πραγματοποιείται κατά τρόπο που δεν αξιοποιείται σωστά το παραγωγικό δυναμικό του βοσκοτόπου, ενώ ταυτόχρονα τον υποβαθμίζει, αφού δεν αφήνεται αρκετός χρόνος ανάπαυσης και ανάνηψης της βλάστησης. Τα διάφορα συστήματα βόσκησης (αναστολής, περιφοράς, αναστολής περιφοράς, περιφοράς ανάπαυσης), που εφαρμόζονται στον ελλαδικό χώρο για τις ανοικτές κυρίως λιβαδικές εκτάσεις, περιορίζουν τις δυσμενείς επιδράσεις στο δασικό βιότοπο (Hodgson και Illius, 1996). Η εφαρμογή τους έχει ευνοϊκές επιδράσεις στη μελλοντική παραγωγή της βοσκήσιμης ύλης, τη δομή, τη σύνθεση και τη διαδοχή της βλάστησης. Συνεπώς στον ελληνικό χώρο για κάθε περίπτωση στη διάρκεια διαδοχής της βλάστησης θα πρέπει να αξιοποιείται το κατάλληλο κάθε φορά ή συνδυασμός των παραπάνω συστημάτων βόσκησης, εφόσον ένα μεμονωμένο σύστημα διαχείρισης δε μπορεί να ανταποκριθεί εξολοκλήρου στους πολλαπλούς σκοπούς διαχείρισης ενός οικοσυστήματος (Lyons και Wright, 2006). Με την αλόγιστη βόσκηση επέρχεται αλλαγή των μικροκλιματικών συνθηκών και δημιουργούνται νέες συνθήκες ανταγωνισμού. Τότε εισβάλλουν νέα φυτικά είδη στο βιότοπο, τα ζιζάνια, τα οποία ανταγωνίζονται με επιτυχία τα προϋπάρχοντα επιθυμητά είδη, όσον αφορά τη διεκδίκηση του ζωτικού χώρου (Wolffgang, 2002). Οι νέες αυτές συνθήκες ανταγωνισμού μπορεί ενίοτε να εκτοπίσουν τα επιθυμητά είδη της υποκλίμακας και να οδηγήσουν στη μείωση της παραγωγής αξιοποιήσιμης βοσκήσιμης ύλης στις διάφορες φυτοκοινότητες και με αποτέλεσμα τη δημιουργία ανεπιθύμητων ενδιαιτημάτων Υποχρησιμοποίηση Η υποχρησιμοποίηση που προκαλείται λόγω της μειωμένης βοσκοφόρτωσης ή της απουσίας βόσκησης κτηνοτροφικών ζώων, αποτελεί εξίσου απειλή στην υποβάθμιση των βιοτόπων. Την τελευταία πενηνταετία είναι το σοβαρότερο πρόβλημα με αποτέλεσμα τη μείωση των ενδοδασικών ανοικτών οικοσυστημάτων, όπως π.χ. τα κρασπεδικά διάκενα, τα δασολίβαδα, τα θαμνολίβαδα, τα υπαλπικά λιβάδια και τις μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις τα οποία διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στην ύπαρξη ποικιλομορφίας των δασικών βιοτόπων και κατά συνέπεια έντονης βιοποικιλότητας. Οι εκτάσεις αυτές έχουν πλέον μετατραπεί σε ομοιογενή οικοσυστήματα χαμηλής βιοποικιλότητας, μειωμένης δυνατότητας αξιοποίησης της παραγωγής με ανελικτική διαδοχή της βλάστησης, επιρρεπή όμως σε κάθε διατάραξη, καθώς συχνά υπάρχει η εξαφάνιση πρόδρομων φυτικών ειδών λόγω μονομερούς ανταγωνισμού σε αυτά, προσβολή από έντομα και ασθένειες, κ. τ. λ. (Loch Lomond and The Trossachs National Park Deer Management Forum, 2002). Η υποχρησιμοποίηση της βλάστησης των ορεινών περιοχών μετέτρεψε τα πολυσύνθετα ως προς τα είδη δασικά οικοσυστήματα σε ομοιογενείς εκτάσεις διακατεχόμενες από βλάστηση υψηλών, σκληρών και μη εύγευστων αγρωστωδών, τα οποία είναι ανεπιθύμητα για τα άγρια και τα ελάχιστα κτηνοτροφικά ζώα (Wilson, 2002). Η εξαιρετικά επιλεκτική βόσκηση απομακρύνει τα πιο εύγευστα είδη, ενώ η ξηρή βιομάζα συσσωρεύεται συνεχώς στο έδαφος με μικρό ρυθμό αποσύνθεσης, αποτρέποντας έτσι την ανάπτυξη νέας και εύγευστης βλάστησης. Σε δάση με πυκνή δομή όπου λίγο φως φτάνει στα επίπεδα του εδάφους είναι δύσκολο για κάποια φωτόφιλα είδη (Quercus, Corylus, κ.α.) να αναγεννηθούν και απειλούνται με εξαφάνιση (Nilsson, 1997). Αυτό κάνει τα μη βοσκόμενα δάση να έχουν ομοιόμορφη δομή και μικρότερη ποικιλότητα σε σχέση με τα επικουρικά βοσκόμενα. Σελίδα 19

20 3.3. Επίδραση της κανονικής βόσκησης στο βιότοπο δασοκτηνοτροφικής διαχείρισης Παρ όλο που τόσο η υπερβόσκηση όσο και η υποχρησιμοποίηση μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό παράγοντα υποβάθμισης, η λελογισμένη και υπό ορισμένους περιορισμούς επικουρική βόσκηση - όσον αφορά την προστασία και αναγέννηση της δασικής βλάστησης -, μπορεί να γίνει ένα από τα σημαντικότερα οικολογικά εργαλεία ανόρθωσης βιοτόπων στα πλαίσια δασοκτηνοτροφικής διαχείρισης. Με τον όρο «κανονική χρήση» εννοούμε τη βόσκηση στα πλαίσια της αειφορικής διαχείρισης που γίνεται σε τέτοιο βαθμό και με τέτοιο τρόπο, ώστε ουσιαστικά να ευνοεί τη βλάστηση και τα ζώα δίχως να τα ζημιώνει, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα και τα μέγιστα δυνατά οικολογικά και οικονομικά οφέλη στο διηνεκές. Όταν δε, η κανονική βόσκηση πραγματοποιείται στα πλαίσια της δασοκτηνοτροφικής διαχείρισης, αποτελεί την ασφαλέστερη οικολογικά μέθοδο διαχείρισης των κτηνοτροφικών ειδών εν συγκρίσει με τις φάρμες εντατικής κτηνοτροφίας. Απαλλάσσεται έτσι ο κτηνοτρόφος από καταστάσεις που στρεσάρουν τα εγκλεισμένα ζώα και δυσκολεύουν την κτηνοτροφική διαχείριση, λόγω του συνωστισμού και της παραμονής τους όλη τη διάρκεια του έτους σε περιορισμένο χώρο, (Klopfenstein και άλλοι, 1997). Στα δασοκτηνοτροφικά συστήματα διαχείρισης αυτό έχει ως επακόλουθο: - τη μεγάλη ανθεκτικότητα σε περιβαλλοντικές μεταβολές (τα εγκλεισμένα ζώα προσαρμόζονται δυσκολότερα στους κλιματικούς παράγοντες από τα ελεύθερα) (Brandle και άλλοι, 2000) - τη μεγάλη ανθεκτικότητα στις μεταδοτικές ασθένειες ( οι άσχημες συνθήκες ενσταβλισμού των ζώων ευνοούν τη μετάδοση ασθενειών περισσότερο απ ότι η ανοικτή ύπαιθρος) - την απουσία συσσώρευσης κοπριάς η οποία δυσχεραίνει την υγεία των ζώων, μολύνει το περιβάλλον και τα ζώα και η απομάκρυνση της κοστίζει στον κτηνοτρόφο - τη συνεχή παροχή και ποιότητα τροφής και νερού, τα οποία είναι η μόνιμη έγνοια του κτηνοτρόφου και η αιτία της βασικής εξάρτησης των ενσταβλισμένων ζώων από αυτόν. Οι καταστάσεις αυτές κάθε φορά του κοστίζουν σε κόπο, χρόνο και χρήμα. Εκτάσεις που θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν στη δασοκτηνοτροφική διαχείριση ενδοδασικών οικοσυστημάτων, θα μπορούσαν να αποτελέσουν οι εξής τύποι βλάστησης (CORINE Land Cover Database, Mercedes Rois - Diaz και άλλοι, 2006): - Φυσικές χορτολιβαδικές εκτάσεις - Σκληρόφυλλη βλάστηση - Κωνοφόρα και πλατύφυλλα δάση - Μεταβατικές εκτάσεις θαμνώνων προς δάση Τα δασοκτηνοτροφικά συστήματα διαχείρισης χρησιμοποιούνται πλέον εκτεταμένα σε πολλές χώρες και αποτελούν βιοτόπους υψηλής βιοποικιλότητας και παραγωγικής ικανότητας, ενώ παράλληλα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε τόπου (Ispikoudis και Sioliou, 2004). Οι αγροί, τα βοσκώμενα δάση, τα ποολίβαδα αλπικής ζώνης, και τα διάκενα των υψηλών δασών θεωρούνται τμήματα οικοσυστημάτων υψηλής φυσικής αξίας (HNVF, EEA/UNEP 2004), και αποτελούν το μελλοντικό στόχο εργαλείο για τη διατήρηση και την ανόρθωση της βιοποικιλότητας των βιοτόπων. Τα βοσκόμενα ενδοδασικά διάκενα των υψηλών δασών όπου τα διάσπαρτα δέντρα ή θάμνοι δεν ξεπερνούν το 50%, αποτελούν πυρήνες πλούσιας βιοποικιλότητας (Mercedes Rois - Diaz και άλλοι, 2006). Χαρακτηριστικά μπορούμε να πούμε ότι το 74% των Ισπανικών δασών υπόκεινται σε εκτεταμένη δασοκτηνοτροφική διαχείριση και σε αυτό συμπεριλαμβάνονται οι λεγόμενες εκτάσεις Dehesa, ενώ το 15% των ορεινών κωνοφόρων δασών των Άλπεων βόσκεται από βοοειδή (Mayer και άλλοι, 2003). Τα ζώα αυτά βόσκουν σε ένα διάσπαρτο μωσαϊκό Σελίδα 20

21 τύπων βλάστησης, αποτελούμενο από δάση κωνοφόρων και σε ανοικτά ή δασοσκεπή λιβάδια. Στο Μεσογειακό χώρο συναντάμε όμοιες εκτάσεις με τις Ισπανικές dehesa, τις εκτάσεις montados (Πορτογαλλία), pascoli arborati (Ιταλία), Κουρί (Ελλάδα). Στον Ελλαδικό χώρο περισσότερο από το 75% βόσκονται περιοδικά (εκτός της αναγεννητικής περιόδου). Παρ όλο που η αλόγιστη βόσκηση των δασικών εκτάσεων μπορεί να συμβάλλει στη μείωση της ανομοιογένειας των βιοτόπων, εντούτοις είναι περισσότερο ξεκάθαρο ότι με την κανονική βόσκηση μάλλον επιτυγχάνεται η αύξηση της: Έρευνες υποστηρίζουν (Adler και άλλοι, 2001) ότι τα βοοειδή δεν προκαλούν μεγάλες ζημιές στη βλάστηση (<9%), εφόσον δεν υπάρχει έντονη βοσκοφόρτωση και αφήνονται αρκετά χρονικά διαστήματα ανάνηψης. Τα νεαρά δέντρα μάλιστα μεγαλώνουν γρηγορότερα στα βοσκόμενα δάση κάνοντας τα οικοσυστήματα αυτά περισσότερο ανομοιογενή ως προς τη βιοποικιλότητα σε σχέση με τα χαμηλότερης βιοποικιλότητας ανοικτά λιβάδια (Mc Adam και άλλοι, 1999). Η βόσκηση μπορεί να παίξει ουσιαστικό ρόλο ακόμη και όταν σκοπός της διαχείρισης ενός δασικού βιοτόπου είναι η παρουσία υψηλής θρεπτικής αξίας θάμνων για την προστασία και ικανοποίηση των διατροφικών απαιτήσεων της άγριας πανίδας. Π.χ. ο συνδυασμός ιπποειδών και βοοειδών μπορεί να απομακρύνει τα χαμηλής θρεπτικής αξίας αγρωστώδη, ενθαρρύνοντας την ανάπτυξη των θάμνων, διευκολύνοντας τους βιοτόπους της άγριας πανίδας: «Κανένα χρήσιμο εργαλείο διαχείρισης βιοτόπων δεν είναι τόσο ισχυρό όσο η αγελάδα. Με λίγο αλάτι, συμπληρωματική τροφή και νερό διαχειρίζεται χιλιάδες στρέμματα βλάστησης.», (Launchbaugh, 2003). Με τη χρήση θαμνοφάγων ζώων όπως η γίδα με εφαρμογή υψηλής πίεσης βοσκής (μέχρι και το 80% της παραγωγής των θάμνων), μπορεί να επιτευχθεί μεγαλύτερη έκπτυξη βλαστών ενθαρρύνοντας τη μελλοντική πύκνωση της κόμης και την ευγευστότητα της βοσκήσιμης ύλης ( Παπαναστάσης και Νοϊτσάκης, 1992). Η προγραμματισμένη επικουρική βόσκηση με κατάλληλο συνδυασμό ζωικών ειδών, κανονική βοσκοφόρτωση και μέθοδο βόσκησης, μπορεί να αποτελέσει χρήσιμη μέθοδο απομάκρυνσης των ζιζανίων από τις ενδοδασικές εκτάσεις, εκεί όπου άλλες μέθοδοι αδυνατούν ή είναι οικονομικά ασύμφοροι (π. χ. ζιζανιοκτόνα) (Wilson, 2004) ή να ευνοήσει συγκεκριμένα φυτικά είδη (Νάστης και Τσιουβάρας 1991). Η καταπολέμηση των εισβαλόντων και ανεπιθύμητων ζιζανίων αποτελεί ακόμη και στις μέρες μας σημαντικό πονοκέφαλο. Η βόσκηση σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους καταπολέμησης των ζιζανίων - όπως η βιολογική καταπολέμηση -, μπορεί να αποφέρει ουσιαστικά αποτελέσματα. Η έντονη βόσκηση της κόμης σημύδας από γίδια στο Αϊντάχο των ΗΠΑ, (Wilson, 2004), μείωσε σημαντικά την εξάπλωση της και ευνόησε μέσα σε δύο έτη την παρουσία σκαθαριού, το οποίο τρέφονταν αποκλειστικά από τα φύλλα και τις ρίζες της. Αυτό κάνει την εφαρμογή της προσχεδιασμένης βόσκησης για την καταπολέμηση των ζιζανίων να αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Και αυτό σε συνδυασμό με το υψηλό οικολογικό και οικονομικό τίμημα των ζιζανιοκτόνων. Η αποτελεσματικότητα της βόσκησης ως εργαλείου εξαρτάται από: - τη μέθοδο βόσκησης που θα χρησιμοποιηθεί - την ένταση της βόσκησης - τη διάρκεια και την περίοδο εφαρμογής της βόσκησης - το είδος ή το συνδυασμό βοσκόντων ειδών - την κατάσταση υγείας του υπό διαχείριση βιοτόπου - την επιθυμητή μελλοντική δομή του βιοτόπου και την ευνοούμενη φυτική μίξη - τα ανεπιθύμητα ζιζάνια Σελίδα 21

22 3.4. Επίδραση της βόσκησης στην άγρια πανίδα Οι βασικοί παράγοντες που καθορίζουν την καταλληλότητα του βιοτόπου ενός συγκεκριμένου είδους άγριας πανίδας είναι οι εξής (VGDIF, 2006): α) Ύπαρξη τροφής και νερού: Τα επίπεδα αποθεμάτων, η ποιότητα της τροφής, και η θρεπτική αξία είναι οι σημαντικοί παράγοντες που καθορίζουν τον αριθμό τον γεννήσεων και τη θνησιμότητα ενός πληθυσμού, την αντοχή του σε ασθένειες, τους ρυθμούς αναπαραγωγής και τη δυνατότητα αποφυγής των αρπάγων. Ιδιαίτερα η έλλειψη ποσότητας ή ποιότητας τροφής και νερού μπορεί να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα πίεσης των φυτοφάγων ζώων. β) Κάλυψη: Ο τύπος της φυτικής κάλυψης του βιοτόπου προστατεύει τα ζώα από τους άρπαγες και τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, ενώ παράλληλα είναι και ο σταθερός παράγοντας που καθορίζει που και εάν το ζώο θα τραφεί, θα αναπαραχθεί, θα κρυφθεί, θα αναπαυθεί, θα φωλιάσει. γ) Ζωτικός χώρος: Κάθε είδος χρησιμοποιεί ένα συγκεκριμένο χώρο τον οποίο χρειάζεται για να τραφεί, να αναπαραχθεί, να μετακινηθεί και να προφυλαχθεί. Το μέγεθος αυτό του χώρου εξαρτάται από: - το μέγεθος του ζώου (όσο μεγαλύτερο είναι τόσο, τόσο μεγαλύτερος είναι και ο ζωτικός του χώρος) - τις διατροφικές συνήθειες του είδους - από την ικανότητα του βιοτόπου να συντηρήσει το ζώο (βοσκοϊκανότητα) δ) Ανομοιογένεια χώρου (spatial diversity): Αυτή καθορίζει ποια είδη και σε τι αριθμό μπορούν να συνυπάρξουν σε ένα χώρο. Η φυτική βιοποικιλότητα και η ανομοιογένεια της δομής και σύνθεσης της βλάστησης ενισχύει την ανομοιογένεια του χώρου. ε) Στρωματική ποικιλότητα (vertical diversity): Είναι η ποικιλότητα η οποία υπάρχει μεταξύ των στρωμάτων - επιπέδων της βλάστησης. Ο αριθμός και η πυκνότητα των στρωμάτων αυτών καθορίζουν την ποικιλότητα της άγριας πανίδας. Η βόσκηση μπορεί να παίξει ουσιαστικό ρόλο στη διαχείριση των βιοτόπων της άγριας πανίδας αφού μπορεί να επηρεάσει τα τροφικά αποθέματα, τη δομή και τη σύνθεση του βιοτόπου Ανταγωνισμός της βόσκησης στην άγρια πανίδα Η αρνητική επίδραση εκδηλώνεται συνήθως με τη μορφή υπερβόσκησης των δασικών και κυρίως των λιβαδικών οικοσυστημάτων. Ας μην ξεχνάμε ότι το μεγαλύτερο μέρος της άγριας πανίδας χρησιμοποιεί σε μεγάλο βαθμό τις λιβαδικές εκτάσεις και τα κρασπεδικά διάκενα. Είναι φυσικό λοιπόν η οποιαδήποτε διατάραξη της ομοιοστατικής ισορροπίας που προκαλείται σε κάποιο βιότοπο από τη βόσκηση, να έχει άμεσο αντίκτυπο στην πανίδα που το χρησιμοποιεί. Για το λόγο αυτό οι διαχειριστές βιοτόπων άγριας πανίδας θα πρέπει να είναι αρκετά προσεκτικοί στις αποφάσεις τους γιατί η αλλαγή των χαρακτηριστικών βιοτόπου για ευνόηση κάποιου συγκεκριμένου είδους μπορεί να συνεπάγεται αρνητικές επιδράσεις για κάποιο άλλο είδος. Με λίγα λόγια οι παράγοντες ευημερίας ενός είδους μπορεί να είναι ταυτόχρονα και παράγοντες εξαφάνισης για κάποιο άλλο είδος (VGDIF, 2006). Η υπερβόσκηση των δασών από βοοειδή, ίππους και λοιπά κτηνοτροφικά είδη μπορεί να προκαλέσει υποβάθμιση των βιοτόπων της άγριας πανίδας (Indiana Department Of Natural Resources, 2002) : - μειώνοντας τα αποθέματα βοσκήσιμης ύλης και νερού - πληγώνοντας τα δέντρα και καταστρέφοντας τη νεαρή βλάστηση - συμπιέζοντας και διαβρώνοντας το έδαφος - εκτοπίζοντας την άγρια πανίδα κατά την περίοδο αναπαραγωγής Σελίδα 22