Ρυθµιστικοί παράγοντες (moderators) της αποτελεσµατικότητας της επαφής

Transcript

1 64 Αναθεωρηµένη υπόθεση της επαφής: Όσο κι αν εκ πρώτης όψεως οι παραπάνω απόψεις για τις συνθήκες που οδηγούν σε γενίκευση των θετικών αποτελεσµάτων της επαφής φαίνονται µη συµβατές µεταξύ τους, η πρόταση του Pettigrew (1998) για τη χρονική ακολουθία των σταδίων της επαφής δίνει µια ενδιαφέρουσα απάντηση. Πιο συγκεκριµένα, ο Pettigrew προτείνει ότι κατά την αρχική επαφή, που συνοδεύεται από το αναπόφευκτο άγχος, η αποκατηγοριοποίηση και κατά συνέπεια η προσωποποιηµένη επαφή µπορεί να βοηθήσει στη διαµόρφωση θετικής στάσης για κάποιο ή κάποια άτοµα, χωρίς απαραίτητα να επέλθει γενίκευση στο σύνολο της εξωοµάδας. Όταν εγκαθιδρυθεί η επαφή, χρειάζεται η προβολή της οµάδας προέλευσης (διοµαδική επαφή) ώστε να επέλθει µείωση της προκατάληψης και γενίκευση. Τέλος, µετά από παρατεταµένη επαφή, είναι ίσως δυνατή η επανακατηγοριοποίηση και η υιοθέτηση κοινής ενδοοµαδικής ταυτότητας που θα οδηγούσε στη µέγιστη δυνατή µείωση της προκατάληψης. Ρυθµιστικοί παράγοντες (moderators) της αποτελεσµατικότητας της επαφής Ο ρυθµιστικός ρόλος της ευκρίνειας τυπικότητας Στις έρευνες για το µοντέλο διοµαδικής επαφής των Hewstone &Brown, η ευκρίνεια (outgroup salience) της κατηγοριακής υπαγωγής των µελών της εξωοµάδας έχει εγχειρηµατοποιηθεί µε δύο βασικούς τρόπους: (α) επίγνωση (awareness) της κατηγοριακής υπαγωγής των µελών της εξωοµάδας και (β) προσλαµβανόµενη τυπικότητα (perceived typicality) των µελών της εξωοµάδας. Οι Brown & Hewstone (2005) υποστηρίζουν ότι για να γίνει η σύνδεση µεταξύ του µέλους της εξωοµάδας µε το οποίο γίνεται η επαφή µε την εξωοµάδα στο σύνολό της, πρέπει να έχουµε κάποια επίγνωση ότι ανήκει στη συγκεκριµένη εξωοµάδα, και µάλιστα αυτή η σύνδεση θα είναι ισχυρότερη στο µέτρο που το µέλος της εξωοµάδας θεωρείται τυπικό αντιπροσωπευτικό της εξωοµάδας. Ωστόσο, οι Brown & Hewstone (2005) υποστηρίζουν ότι δεν µπορούµε να ισχυριστούµε ότι η µεγαλύτερη προσλαµβανόµενη τυπικότητα οδηγεί πάντα σε µεγαλύτερη θετική γενίκευση, γιατί αυτό εξαρτάται από τη φύση των σχέσεων µεταξύ των δύο οµάδων (π.χ. αρνητικές αλλά σχετικά ήπιες ή εξαιρετικά τεταµένες και συγκρουσιακές). Έτσι προτείνουν ότι η επίγνωση και η τυπικότητα της κατηγοριακής υπαγωγής των µελών της εξωοµάδας πρέπει να είναι αρκετά υψηλή ώστε να εξασφαλίζεται η γενίκευση των θετικών αποτελεσµάτων της επαφής, αλλά

2 65 όχι τόσο υψηλή ώστε να οδηγεί σε διοµαδικό άγχος (θα επανέλθουµε σε αυτό αργότερα) και να επιτείνει την ένταση. Ερευνητική στήριξη Οι Brown et al. (1999, 2 η µελέτη) ζήτησαν από 293 φοιτητές από 6 διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες να ονοµάσουν µια ευρωπαϊκή χώρα µε την οποία σύγκριναν συχνά τη δική τους χώρα. Μετά µέτρησαν (α) πόσα άτοµα γνώριζαν από αυτή τη χώρα και πόσο συχνά τα έβλεπαν (ποσότητα επαφής), (β) πόσο συχνά αναφέρονταν ο ένας στη χώρα του άλλου κατά τη διάρκεια της επαφής και πόσο τυπικό της εθνικότητάς του ήταν το άτοµο µε το οποίο είχαν την επαφή (ευκρίνεια κατηγοριακής υπαγωγής) και (γ) σε ποιο βαθµό οι συµµετέχοντες θα ήθελαν να ζήσουν στη χώρα του ατόµου αυτού (στάση απέναντι στην εξωοµάδα συνολικά ως µέτρο γενίκευσης). Τα αποτελέσµατα έδειξαν τα εξής: Η συνολική σχέση µεταξύ ποσότητας επαφής και γενίκευσης ήταν στατιστικά σηµαντική, αλλά ήταν ισχυρότερη όταν η ευκρίνεια κατηγοριακής υπαγωγής ήταν υψηλή, ενώ δεν ήταν στατιστικά σηµαντική όταν η ευκρίνεια κατηγοριακής υπαγωγής ήταν χαµηλή. Αντίστοιχα αποτελέσµατα διαπιστώθηκαν σε έρευνα των Brown et al. (2001) µε Άγγλους συµµετέχοντες και εξωοµάδα στόχο τους Γάλλους και σε έρευνα των Voci & Hewstone (2003, 1 η µελέτη) µε Ιταλούς φοιτητές και εξωοµάδα στόχο Αφρικανούς µετανάστες. Ο ρυθµιστικός ρόλος του status των οµάδων Σε πρόσφατη µετα-ανάλυση (Tropp & Pettigrew, 2005) διαπιστώθηκε ότι η διοµαδική επαφή ήταν πιο αποτελεσµατική στη µείωση της προκατάληψης µελών πλειοψηφικών οµάδων (απέναντι σε µειονοτικές) (r = -.23), και λιγότερο αποτελεσµατική στη µείωση της προκατάληψης µελών µειονοτικών οµάδων (απέναντι σε πλειοψηφικές) (r = -.18). Στο θέµα αυτό θα επανέλθουµε αργότερα. ιαµεσολαβητικοί παράγοντες (mediators) της αποτελεσµατικότητας της επαφής Πηγές: Brown, R., & Hewstone, M. (2005). An integrative theory of intergroup contact. In M. P. Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 37, pp ). San Diego, CA: Academic Press. Dovidio, J. F., & Gaertner, S. L. (2010). Intergroup bias. In S. T. Fiske, D. T. Gilbert, & G. Lindzey (Eds.), Handbook of social psychology (Vol. 2, pp ). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc.

3 66 Pettigrew, T. F. (2008). Future directions for intergroup contact theory and research. International Journal of Intercultural Relations, 32, Turner, R. N., Hewstone, M., & Voci, A. (2007). Reducing explicit and implicit outgroup prejudice via direct and extended contact: The mediating role of selfdisclosure and intergroup anxiety. Journal of Personality and Social Psychology, 93, Έχουν εντοπιστεί κάποιοι παράγοντες που διαµεσολαβούν τη σχέση µεταξύ διοµαδικής επαφής και µείωσης της διοµαδικής µεροληψίας βελτίωσης των διοµαδικών σχέσεων. Γνωστικοί διαµεσολαβητικοί παράγοντες Παλαιότερα υπήρχε µια ευρέως διαδεδοµένη άποψη ότι η προκατάληψη έχει τις ρίζες της στην άγνοια και ότι η διοµαδική επαφή έδινε την ευκαιρία στα µέλη των δύο οµάδων να µάθουν πράγµατα οι µεν για τους δε και να διαπιστώσουν τις πιθανές οµοιότητές τους. Αυτή η άποψη δηλ. υποστηρίζει ότι οι πληροφορίες η γνώση είναι ένα µέσον για τη µείωση της προκατάληψης. Πιο συγκεκριµένα, 1) Η προσλαµβανόµενη οµοιότητα µε την εξωοµάδα µπορεί να οδηγήσει σε πιο θετικές προδιαθέσεις απέναντί της, να µειώσει την αίσθηση αβεβαιότητας σε µελλοντικές επαφές και να αυξήσει την εµπιστοσύνη. 2) Η αυξηµένη γνώση µπορεί να δηµιουργήσει νέες εντυπώσεις που να µην συνάδουν µε προηγούµενες µεροληπτικές απόψεις, δηµιουργώντας γνωστική ασυµφωνία, που µπορεί να οδηγήσει σε αλλαγή στάσεων µείωση της προκατάληψης. 3) Η γνώση µπορεί να αυξήσει τη συνειδητοποίηση των αδικιών που υφίσταται η εξωοµάδα και να διαφοροποιήσει τις στάσεις προς µια µη προκατειληµµένη κατεύθυνση. Η πρόσφατη µετα-ανάλυση των Pettigrew & Tropp (2008) έδειξε ότι η γνώση αποτελεί στατιστικά σηµαντικό διαµεσολαβητικό παράγοντα στη σχέση µεταξύ διοµαδικής επαφής και προκατάληψης, αλλά όχι τόσο ισχυρό όσο άλλοι παράγοντες (που θα δούµε παρακάτω). Πιο συγκεκριµένα, επαφή γνώση (r = +.22), γνώση προκατάληψη (r = -.14), επαφή προκατάληψη (r = -.30).

4 67 Συναισθηµατικοί διαµεσολαβητικοί παράγοντες: (1) ιοµαδικό άγχος Το διοµαδικό άγχος (Stephan & Stephan, 1985) είναι µια αρνητική συναισθηµατική κατάσταση που διεγείρεται όταν οι άνθρωποι αναµένουν αρνητικές προσωπικές συνέπειες (αβεβαιότητα, αµηχανία, παρανοήσεις, ή απειλή) κατά την άµεση αλληλεπίδραση ή στην προοπτική µελλοντικής αλληλεπίδρασης µε µέλη µιας εξωοµάδας. Έχουν µάλιστα εντοπιστεί και ψυχοφυσιολογικές ενδείξεις αυτής της διέγερσης. Για παράδειγµα, σε εργαστηριακή µελέτη (Blascovich et al., 2001) η αλληλεπίδραση των συµµετεχόντων µε άτοµα που είχαν εκ γενετής σηµάδια στο πρόσωπο τους προκάλεσε άγχος που καταγράφηκε και µε ψυχοφυσιολογικές µετρήσεις. Συνθήκες που ευνοούν την εµφάνιση διοµαδικού άγχους: 1) Ιστορικό διοµαδικής σύγκρουσης 2) Αρνητικό στερεότυπο για εξωοµάδα 3) Μηδαµινή προηγούµενη εµπειρία επαφής. Για παράδειγµα, Λευκοί που είχαν προηγούµενη εµπειρία επαφής µε µαύρους είχαν λιγότερο άγχος κατά την επαφή µε Μαύρο σε σχέση µε Λευκούς που δεν είχαν προηγούµενη εµπειρία (Blascovich et al., 2001) 4) Μεγάλες διαφορές status 5) Μεγάλη αναλογία µελών της εξωοµάδας σε σχέση µε µέλη της ενδοοµάδας Συνέπειες του διοµαδικού άγχους: 1) Το διοµαδικό άγχος προκαλεί περιορισµένη εστίαση της προσοχής µε αποτέλεσµα τη διευκόλυνση της στερεοτυπικής πρόσληψης των µελών της εξωοµάδας (εστίαση σε χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν το αρνητικό στερεότυπο). 2) Σχετίζεται µε ευαισθητοποίηση σε αρνητικές νύξεις προερχόµενες από την εξωοµάδα. 3) Είναι εµφανές ακόµα και στη µη λεκτική επικοινωνία και προκαλεί αµοιβαίες αρνητικές αντιδράσεις που οδηγούν σε αµοιβαία επιθυµία αποφυγής της όποιας µελλοντικής επαφής. Όµως, η διοµαδική επαφή κάτω από τις προϋποθέσεις που θέτει η θεωρία της επαφής (βέλτιστη επαφή) έχει διαπιστωθεί ότι µειώνει το διοµαδικό άγχος.

5 68 Ερευνητική στήριξη (ενδεικτικά): Οι Voci & Hewstone (2003) σε έρευνα µε συµµετέχοντες Ιταλούς φοιτητές και εξωοµάδα Αφρικανούς µετανάστες έδειξαν ότι η διοµαδική επαφή έχει µεν άµεση θετική επίδραση στις στάσεις απέναντι στην εξωοµάδα, αλλά αυτή η επίδραση επίσης διαµεσολαβείται από τη µείωση του διοµαδικού άγχους. ηλ. η διοµαδική επαφή οδηγεί σε µείωση του διοµαδικού άγχους, και το µειωµένο διοµαδικό άγχος οδηγεί σε θετικότερες στάσεις απέναντι στην εξωοµάδα. Οι Paolini et al. (2004) σε δύο έρευνες, µια µε συµµετέχοντες φοιτητές και µια µε ενηλίκους κατοίκους της Βόρειας Ιρλανδίας, Καθολικούς και Προτεστάντες, διαπίστωσαν ότι η φιλία µε µέλη της αντίστοιχης εξωοµάδας µείωνε άµεσα την προκατάληψη απέναντι στην εξωοµάδα στο σύνολό της, αλλά και έµµεσα, δηλ. µέσω της µείωσης του διοµαδικού άγχους, δηλ. η φιλία µε µέλη της εξωοµάδας µείωνε το διοµαδικό άγχος, που µε τη σειρά του οδηγούσε σε µειωµένη προκατάληψη. Οι Barlow et al. (2009) σε µελέτη µε συµµετέχοντες Λευκούς Αυστραλούς και εξωοµάδα τους Αβορίγινους, διαπίστωσαν ότι η φιλία µε µέλη της εξωοµάδας µείωνε το διοµαδικό άγχος, που µε τη σειρά του οδηγούσε τόσο σε µειωµένο ρατσισµό, όσο και σε µειωµένη αποφυγή της εξωοµάδας. Τέλος, η πρόσφατη µετα-ανάλυση των Pettigrew & Tropp (2008) έδειξε ότι η µείωση του διοµαδικού άγχους αποτελεί στατιστικά σηµαντικό διαµεσολαβητικό παράγοντα στη σχέση µεταξύ διοµαδικής επαφής και προκατάληψης, και µάλιστα πιο ισχυρό από τη γνώση. Πιο συγκεκριµένα, επαφή διοµαδικό άγχος (r = -.29), διοµαδικό άγχος προκατάληψη (r = +.37), επαφή προκατάληψη (r = -.29). Συναισθηµατικοί διαµεσολαβητικοί παράγοντες: (2) Ενσυναίσθηση (empathy) εναλλαγή ρόλων (perspective taking) Έχει βρεθεί ότι το να παίρνεις τη θέση ή την οπτική ενός ατόµου από στιγµατισµένη οµάδα που περιγράφει την εµπειρία της διάκρισης που υφίσταται µπορεί να αυξήσει την αίσθηση αδικίας και τα συναισθήµατα θυµού σε συντονισµό µε αυτά του µέλους της στιγµατισµένης οµάδας και βελτιώνει τις στάσεις απέναντι στην εξωοµάδα. Για παράδειγµα, οι Batson et al. (2002) έδειξαν ότι η εστίαση στα συναισθήµατα ενός µέλους της εξωοµάδας των ναρκοµανών, που περιγράφει πως έγινε ναρκοµανής, πως συνελήφθη και φυλακίστηκε, αύξησε την ενσυναίσθηση των συµµετεχόντων σε µεγαλύτερο βαθµό απ ότι η εστίαση στα γεγονότα της κατάστασής του. Επίσης, οι Harwood et al. (2005) σε έρευνα µε συµµετέχοντες νέους

6 ετών και εξωοµάδα τους ηλικιωµένους, έδειξαν ότι το να παίρνεις την οπτική ενός ατόµου της εξωοµάδας διαµεσολαβεί τη σχέση µεταξύ επαφής και στάσεων απέναντι στην εξωοµάδα. Τέλος, η πρόσφατη µετα-ανάλυση των Pettigrew & Tropp (2008) έδειξε ότι η ενσυναίσθηση αποτελεί στατιστικά σηµαντικό διαµεσολαβητικό παράγοντα στη σχέση µεταξύ διοµαδικής επαφής και προκατάληψης, και µάλιστα ισχυρότερο και από τη µείωση του διοµαδικού άγχους. Πιο συγκεκριµένα, επαφή ενσυναίσθηση (r = +.35), ενσυναίσθηση προκατάληψη (r = -.41), επαφή προκατάληψη (r = -.37). Συναισθηµατικοί διαµεσολαβητικοί παράγοντες: (3) Αυτοαποκάλυψη (self-disclosure) (Βλ. Turner, et al., 2007) Η αυτοαποκάλυψη ορίζεται ως η εθελοντική παρουσίαση προσωπικών πληροφοριών σε ένα άλλο άτοµο. Οι στενές σχέσεις αναπτύσσονται ως αποτέλεσµα της αύξησης των αµοιβαίων αυτοαποκαλύψεων µεταξύ δύο ατόµων. Όταν κάποιοι µας αυτοαποκαλύπτονται µας ελκύουν περισσότερο και αυτό µας κάνει να αυτοαποκαλυπτόµεθα και εµείς µε αποτέλεσµα την αµοιβαία έλξη. Η αυτοαποκάλυψη θα πρέπει να µειώνει την προκατάληψη, προάγοντας την οικειότητα, την προσλαµβανόµενη οµοιότητα και την εξατοµικευµένη επεξεργασία των πληροφοριών για το µέλος της εξωοµάδας και ίσως γι αυτό η διοµαδική φιλία να είναι τόσο αποτελεσµατική στη µείωση της προκατάληψης. Οι λόγοι για τους οποίους η αυτοαποκάλυψη στο πλαίσιο της διοµαδικής φιλίας µειώνει την προκατάληψη είναι οι εξής: 1) Αυξάνει την ενσυναίσθηση γιατί κατανοούµε τις σκέψεις και τα συναισθήµατα του άλλου. 2) Αυξάνει τη σηµαντικότητα της διοµαδικής φιλίας. 3) Προάγει την αµοιβαία εµπιστοσύνη: όταν κάποιοι αρχίζουν να γνωρίζονται και αρχίζουν τις αυτοαποκαλύψεις, κατανοούν ότι τα «µυστικά» τους είναι «ασφαλή» και έτσι αυξάνει η αµοιβαία εµπιστοσύνη. Οι Turner, et al. (2007, 1 η µελέτη) µε συµµετέχοντες 60 λευκά παιδιά (στη Βρετανία), ηλικίας 8-12 ετών, και εξωοµάδα παιδιά ασιατικής καταγωγής (που αποτελούσαν το 4.6% του πληθυσµού της πόλης), έκαναν µετρήσεις για την ύπαρξη διοµαδικής φιλίας (π.χ. «κάνω συχνά παρέα µε παιδιά ασιατικής καταγωγής εκτός σχολείου», «καλώ συχνά Ασιάτες φίλους στο σπίτι»), την αυτοαποκάλυψη (π.χ. «θα έλεγες σε ένα παιδί ασιατικής καταγωγής ένα πρόβληµα που σε απασχολεί;» «θα

7 70 έλεγες σε ένα παιδί ασιατικής καταγωγής ένα ενδιαφέρον µυστικό;»), το διοµαδικό άγχος (π.χ. Φανταστείτε ότι είστε σε µια τάξη µε πλειοψηφία ασιατών µαθητών: πώς θα νιώθατε; Ευχαριστηµένος προβληµατισµένος, άνετος σε ένταση κλπ.) και τις στάσεις απέναντι στην εξωοµάδα (Ασιάτες γενικά: φιλικοί εχθρικοί, καλοί κακοί, ευχάριστοι δυσάρεστοι, κλπ.). Τα αποτελέσµατα έδειξαν ότι η επίδραση της ύπαρξης διοµαδικής φιλίας στις στάσεις απέναντι στην εξωοµάδα διαµεσολαβείται τόσο από το διοµαδικό άγχος, όσο και από την αυτοαποκάλυψη. ηλ., όσο περισσότερη η διοµαδική φιλία, τόσο λιγότερο το διοµαδικό άγχος και τόσο θετικότερη η στάση απέναντι στην εξωοµάδα, και, όσο περισσότερη η διοµαδική φιλία, τόσο περισσότερη η αυτοαποκάλυψη και τόσο θετικότερη η στάση απέναντι στην εξωοµάδα. Πηγές: Εκτεταµένη (extended) ή Έµµεση Επαφή Brown, R., & Hewstone, M. (2005). An integrative theory of intergroup contact. In M. P. Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 37, pp ). San Diego, CA: Academic Press. Crisp, R.J., & Turner, R.N. (2009). Can imagined interactions produce positive perceptions? Reducing prejudice through simulated social contact. American Psychologist, 64, Dovidio, J. F., & Gaertner, S. L. (2010). Intergroup bias. In S. T. Fiske, D. T. Gilbert, & G. Lindzey (Eds.), Handbook of social psychology (Vol. 2, pp ). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc. Pettigrew, T. F. (2008). Future directions for intergroup contact theory and research. International Journal of Intercultural Relations, 32, Turner, R. N., Hewstone, M., & Voci, A. (2007a). Reducing explicit and implicit outgroup prejudice via direct and extended contact: The mediating role of selfdisclosure and intergroup anxiety. Journal of Personality and Social Psychology, 93, Turner, R. N., Hewstone, M., & Voci, A., Paolini, S., & Christ, O. (2007b). Reducing prejudice via direct and extended cross-group friendship. In W. Stroebe, & M. Hewstone (Eds), European Review of Social Psychology, 18, Turner, R. N., Hewstone, M., & Voci, A., & Vonofakou, C. (2008). A test of the extended intergroup contact hypothesis: The mediating reole of intergroup anxiety, perceived ingroup and outgroup norms, and inclusion of the outgroup in the self. Journal of Personality and Social Psychology, 95, Wright, S.C., Aron, A., McLaughlin-Volpe, T., & Ropp, S.A. (1997). The extended contact effect: Knowledge of cross-group friendships and prejudice. Journal of Personality and Social Psychology, 73, Οι Wright et al. (1997) στήριξαν το σκεπτικό τους για το «φαινόµενο της εκτεταµένης επαφής» στις εξής τρεις διαπιστώσεις: