ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ. Προϊστορική Αρχαιολογία (Α. ΚΕΙΜΕΝΟ)

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Β Ο Υ Ζ Α Ξ Α Κ Η Σ Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Σ Προϊστορική Αρχαιολογία ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΔΙΑΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ (Α. ΚΕΙΜΕΝΟ) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 ΒΟΥΖΑΞΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΔΙΑΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Τομέας Αρχαιολογίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: Εξεταστική Επιτροπή (Μέλη ΔΕΠ της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής) Κωτσάκης Κωνσταντίνος, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ) Ανδρέου Στυλιανός, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.) Παπαευθυμίου Παπανθίμου Αικατερίνη, Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.) (Μέλη ΔΕΠ) Βαλαμώτη Σουλτάνα, Επίκουρος Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.) Λώλος Ιωάννης, Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας (Παν/μιο Θεσσαλίας) Τιβέριος Μιχάλης, Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.) Φωτιάδης Μιχάλης, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Παν/μιο Ιωαννίνων) ii

3 Στους γονείς μου, Πανταζή και Αθανασία Στη σύζυγό μου Ευρυδίκη Στα παιδιά μου, Πανταζή, Ευσταθία και Δημήτρη iii

4 Βουζαξάκης Κωνσταντίνος Α.Π.Θ. Γεωγραφικά Πρότυπα και Θεωρίες του Διακοινοτικού Χώρου στη Νεολιθική Θεσσαλία ISBN "Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως" (Ν.5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2. iv

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 Α. Ο ΧΩΡΟΣ 9 1. ΓΕΝΙΚΑ 9 2. ΚΑΘ- ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΧΩΡΟ Ο χώρος ως μέτρηση. Γεωγραφικά πρότυπα Εναλλαγή Παραδειγμάτων Ο χώρος στη Φιλοσοφία Ο Χώρος στη Γεωγραφία Ο χώρος στην αρχαιολογική έρευνα. Βασικότερες θεωρητικές προσεγγίσεις Β. Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ Ο ΧΩΡΟΣ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ Η "ανακάλυψη" του νεολιθικού πολιτισμού της Θεσσαλίας Τα Βαλκάνια και η Ελλάδα στο τέλος του 19 ου αι. - αρχές του 20 ου αι Η αρχαιολογική σκέψη και πρακτική στην Ελλάδα Η πρώιμη έρευνα της προϊστορικής Θεσσαλίας Η συστηματοποίηση της έρευνας για τη Νεολιθική Θεσσαλία Η μεταπολεμική περίοδος Η αρχαιολογική σκέψη της περιόδου Η αρχαιολογική σκέψη και πράξη της περιόδου στην Ελλάδα Η Θεσσαλία ως κεντρική περιοχή στις έρευνες της Νεολιθικής περιόδου Οι τελευταίες δεκαετίες Μια νέα παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα Η μεταπολιτευτική περίοδος στην Ελλάδα Η θέση του παρελθόντος στη σύγχρονη εποχή Η νεότερη έρευνα της Νεολιθικής στη Θεσσαλία ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ Οι επιφανειακές έρευνες στην Ελλάδα Οι επιφανειακές έρευνες στη Θεσσαλία 166 Γ. ΜΕΤΡΩΝΤΑΣ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΓΟΥΛΕΣ Η ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΕΔΙΑΔΑΣ ΤΟΥ ΑΛΜΥΡΟΥ (ΕΠΙ.ΠΕΔ.Α) Η περιοχή της έρευνας Γεωγραφικά στοιχεία Γεωλογικά στοιχεία Ανασύσταση περιβάλλοντος κατά τη Νεολιθική περίοδο Τα αρχαιολογικά δεδομένα από την περιοχή Αλμυρού Αρχαιότερη Νεολιθική Μέση Νεολιθική Νεότερη και Τελική Νεολιθική Χρόνος πραγματοποίησης της έρευνας Η μεθοδολογία της επιφανειακής έρευνας Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά έρευνας Δ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΠΙ.ΠΕΔ.Α Η εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στην ευρύτερη περιοχή Αποστάσεις οικισμών και πυκνότητες κατοίκησης Υποθετικές πεζοπορικές διαδρομές ως δείκτης απόστασης στον πραγματικό χώρο Πειραματική υλοποίηση του μοντέλου υποθετικών διαδρομών Ορατότητες από και προς τους νεολιθικούς οικισμούς Ο Διακοινοτικός χώρος Περιβαλλοντικοί παράγοντες έλξης απώθησης οικισμών Ανακεφαλαίωση και συμπεράσματα Εκτεταμένης Επιφανειακής Έρευνας Η Εντατική Έρευνα γύρω από τους νεολιθικούς οικισμούς Σέσκλο (Α/Α 3) Πύργος (Α/Α 4) V VII v

6 Πύρασος (Α/Α 12) Νεολιθική θέση στην Ακρόπολη των Φθιωτίδων Θηβών (Α/Α 20) Οικισμός Τελικής Νεολιθικής Πρώιμης Εποχής Χαλκού στον κόμβο Μικροθηβών (Α/Α 42) Η μαγούλα Μπελίτσι (Α/Α 41) Πέρδικα 1 (Νταουτζά) (Α/Α 16) Πέρδικα 2 (Α/Α 59) Φυλάκη (Α/Α 69) Αιδινιώτικη Μαγούλα (Α/Α 13) Μαγούλα Καρατσαγκλιού (Α/Α 47) Η θέση "στο μύλο Βαΐτση" (Α/Α 19) Καρατζάνταγλι (Α/Α 15) Ζερέλια (Α/Α 14) Αλμυρός 2 (Α/Α 18) Αλμυριώτικη Μαγούλα (Α/Α 17) Βουλοκαλύβα 1990/35 (Α/Α 46) Πουρναρόλακκα (Α/Α 40) Καμάρα (Α/Α 39) Γρίτσα (A/A 32) Τα μικρά ευρήματα από την Εντατική Επιφανειακή Έρευνα Ανακεφαλαίωση και συμπεράσματα Εντατικής Επιφανειακής Έρευνας ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο Νεολιθικός Οικισμός στην παράκτια ανατολική Θεσσαλία Ο "έξω" χώρος Ο ζωτικός χώρος χώρος εκμετάλλευσης Σκουπίδια και απορρίμματα Χτίζοντας έξω από το γήλοφο Μη παραγωγικές δραστηριότητες γύρω από τον οικισμό Ενοποιώντας το χώρο Οι οικισμοί ως ορόσημα στο χώρο τότε και τώρα 324 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 328 Ε. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 329 vi

7 Πρόλογος Όταν ξεκινούσα το ταξίδι αυτό ομολογώ ότι είχα ελλιπή εικόνα των δυσκολιών αλλά και των θυσιών που θα απαιτούνταν ως το τέλος. Δεν ήταν λίγες οι φορές στην πορεία, που οι απαιτήσεις του εγχειρήματος σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες υποχρεώσεις στον επαγγελματικό αλλά και οικογενειακό τομέα σχημάτιζαν ένα βουνό που φάνταζε ανυπέρβλητο. Αν κατέστη τελικά δυνατό να ολοκληρωθεί αυτή η ανηφορική πορεία, το οφείλω σε ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων, οι οποίοι βοήθησαν με ποικίλους τρόπους. Το ελάχιστο που μπορώ να κάνω σε αυτό το σημείο είναι να εκφράσω δημόσια την ευγνωμοσύνη μου στον καθένα ξεχωριστά. Στον επιβλέποντα Καθηγητή της διατριβής μου κ. Κ. Κωτσάκη οφείλω πολλά περισσότερα από τις απλές ευχαριστίες μου για τη βοήθεια και την καθοδήγηση στην εκπόνηση αυτής εδώ της εργασίας καθώς υπήρξε από τα πρώτα χρόνια της φοιτητικής μου ζωής πολύτιμος δάσκαλος. Σε όλη την έκταση του κειμένου που ακολουθεί βρίσκονται διάσπαρτες οι γνώσεις που αποκόμισα αρχικά από τα μαθήματά του, από τη συμμετοχή μου σε ανασκαφές και επιφανειακές έρευνες υπό την διεύθυνσή του αλλά και εν συνεχεία από τις συζητήσεις και τη γόνιμη συνεργασία μας. Χωρίς τη δική του συμβολή στην επιλογή του θέματος, στο σχεδιασμό της έρευνας, στην οργάνωση του κειμένου και με τις πάντα πολύτιμες και ουσιαστικές παρατηρήσεις, ίσως αυτή η διατριβή να μην υπήρχε. Ευχαριστίες θα πρέπει να απευθύνω και προς τον κ. Ανδρέου Στυλιανό και την κ. Παπαευθυμίου Παπανθίμου Αικατερίνη για τη συμβολή τους ως μέλη της τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής. Για τις δημιουργικές συζητήσεις και τη σημαντική του συμβολή στην εξειδίκευση της μεθοδολογίας που εφάρμοσα στο πεδίο, θα πρέπει να ευχαριστήσω θερμότατα τον κ. Απ. Σαρρή, Διευθυντή Ερευνών στο Εργαστήριο Γεωφυσικής-Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών (Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας - Ι.Τ.Ε.). Υπήρξε ο άνθρωπος που πριν δέκα περίπου χρόνια μου έδειξε το δρόμο για την αρχική ενασχόλησή μου με συστήματα δορυφορικού εντοπισμού του στίγματος και vii

8 γεωγραφικών συστημάτων πληροφορικής, οπότε σε ένα μεγάλο βαθμό, χωρίς ίσως να το γνωρίζει και ο ίδιος, διαμόρφωσε έμμεσα σημαντικό μέρος της τελικής μορφής της εργασίας αυτής. Για τη βοήθεια πάνω στη χρήση του προγράμματος GIS, τη συνεργασία σε επιστημονικό επίπεδο αλλά κυρίως για τις αλησμόνητες μέρες των επίπονων επισκέψεων σε σειρά νεολιθικών οικισμών σε ολόκληρη τη Θεσσαλία δεν είναι δυνατό να μην αναφέρω και να μην ευχαριστήσω το γεωλόγο κ. Αλεξάκη Δημήτρη. Πιστεύω ότι με αφορμή τη Νεολιθική Θεσσαλία και τις παράλληλες έρευνές μας δημιουργήθηκε μια σχέση φιλίας που έχει κυριολεκτικά βαθιές ρίζες στον χρόνο και στο χώρο. Αυτή η φαινομενικά απλή αλλά τόσο ουσιαστική και χρήσιμη για το σχηματισμό σφαιρικής γνώσης και άποψης περιοδεία στους νεολιθικούς οικισμους κατέστη δυνατή χάρη και στη χρηματοδότηση του INSTAP προς το Εργαστήριο Γεωφυσικής-Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών, στο πλαίσιο του προγράμματος "Re-evaluation of the Dynamics of the Thessalian Neolithic Period: Habitation and Resources Management", στο οποίο συμμετείχα και εγώ μετά από την ευγενική πρόσκληση του κ. Σαρρή και των συνεργατών του. Μεγάλο μέρος της εργασίας εκπονήθηκε κατά το διάστημα της εκπαιδευτικής άδειας που μου δόθηκε από την εργασία μου, με τη θετική εισήγηση προς το Υπουργείο Πολιτισμού της τότε Διευθύντριας της ΙΓ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κ. Αδρύμη - Σισμάνη Βασιλικής, την οποία οφείλω να ευχαριστήσω επιπλέον και για την πολύχρονη συνεργασία μας και την παροχή στοιχείων και αρχαιολογικών πληροφοριών. Παρόμοια, νιώθω την ανάγκη να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου προς την κ. Δουλγέρη - Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα, Διευθύντρια της ΙΓ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, η οποία με βοήθησε διευκολύνοντας με καταρχήν διοικητικά στην αντιμετώπιση της πολυπλοκότητας στην έκδοση της απαραίτητης άδειας για την πραγματοποίηση της έρευνας αλλά και ουσιαστικά στη διάρκεια του τελευταίου χρόνου που είχα επανέλθει στην εργασία μου στην Υπηρεσία. Ένα ιδιαίτερο ευχαριστώ οφείλω σε όλους τους αρχαιολόγους της Υπηρεσίας μου, που δέχτηκαν χωρίς καμία δυσκολία να μου παραχωρήσουν πρόσβαση σε περιοχές και υλικό της αρμοδιότητάς τους όποτε αυτό χρειάστηκε. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την κ. Μαλακασιώτη Ζωή, η οποία ως υπεύθυνη αρχαιολόγος για viii

9 την περιοχή του Αλμυρού από την πρώτη στιγμή αγκάλιασε την προσπάθειά μου και βοήθησε με τρόπο ουσιαστικό στην ολοκλήρωσή της. Παρόμοια ευχαριστώ και τις αρχαιολόγους κ. Αραχωβίτη Πολυξένη, κ. Ροντήρη Βασιλική και Τσιούκα Φωτεινή, που με διευκόλυναν με την παροχή πληροφοριών και στο βαθμό που οι δραστηριότητες της έρευνάς μου ταυτίζονταν με χώρους της αρμοδιότητάς τους. Ευχαριστίες πρέπει να απευθύνω για τις συζητήσεις μας στο πεδίο και στον αρχαιολόγο κ. R. Reinders, διευθυντή εκτεταμένης επιφανειακής έρευνας και ανασκαφών που πραγματοποιεί το Ολλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών και το πανεπιστήμιο του Groningen στο νότιο τμήμα της πεδιάδας του Αλμυρού. Το συνάδελφο αρχαιολόγο κ. Γ. Τουφεξή τον ευχαριστώ για τις χρήσιμες πληροφορίες και τις επισημάνσεις σχετικά με νεολιθικούς οικισμούς και ανασκαφές στην ευρύτερη περιοχή της Λάρισας και της θεσσαλίας γενικότερα. Το συνάδελφο και φίλο, αρχαιολόγο κ. Αγνουσιώτη Δημήτρη ευχαριστώ για την πολύτιμη βοήθεια του κατά τη διεκπεραίωση του καθημερινού υπηρεσιακού φόρτου εργασίας ειδικά κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους, αλλά και για τις δημιουργικές συζητήσεις στις κοινές αυτοψίες ρουτίνας που πραγματοποιούσαμε στο πλαίσιο της υπηρεσιακής μας καθημερινότητας. Για την εκπόνηση των σχεδίων των αντικειμένων αλλά και για τις φιλικές συζητήσεις, που μου προσέφεραν την απλή και καθαρή ματιά ενός μη ειδικού, ευχαριστώ ολόψυχα την κ. Ρίνη Ελευθερία, σχεδιάστρια της ΙΓ' ΕΠΚΑ. Για τη φωτογράφηση των ίδιων αντικειμένων ευχαριστώ την κ. Παρασκευοπούλου Μαρία, φωτογράφο στη ΙΓ' ΕΠΚΑ. Για τις χρήσιμες συζητήσεις και παρατηρήσεις ευχαριστώ όλους τους συναδέλφους και φίλους που κατά καιρούς έκαναν τον κόπο να πληροφορηθούν την πορεία της έρευνάς μου ή και να διαβάσουν τμήματα της εργασίας. Ιδιαίτερα ευχαριστώ, την κ. Γούνναρη Γιάννα, φιλόλογο, η οποία διάβασε μεγάλο τμήμα της εργασίας και πρότεινε σημαντικές διορθώσεις φιλολογικής φύσεως. Αν και μάλλον δε θα το μάθουν ποτέ, πρέπει ωστόσο να ευχαριστήσω και τους πολλούς κατοίκους της περιοχής του Αλμυρού, που με διάφορους τρόπους βοήθησαν κατά τη διάρκεια των ερευνών στο πεδίο. Δυστυχώς δε σκέφτηκα να κρατήσω τα ονόματα όλων εκείνων των γεωργών και των βοσκών, που περιστασιακά και φευγαλέα συνάντησα στα χωράφια και μου έδωσαν πλήθος πληροφοριών, κοιτάζοντάς με έκπληκτοι (αν όχι με ix

10 συμπονετική διάθεση) όταν διαπίστωναν ότι περπατάω για να βρω κεραμίδια. Όλοι είχαν να μου πουν ιστορίες για τόπους και περιοχές, για εποχές περασμένες, για τα ζώα τους και τον κόπο τους, για τα προβλήματά της δουλειάς τους, για τους τρόπους που καλλιεργούσαν άλλοτε και τώρα. Όλοι συνέβαλαν έστω και ελάχιστα σε αυτό που τελικά βίωσα ως χώρο και ύπαιθρο στην περιοχή της έρευνας. Στην απόλυτη μοναξιά και ερημιά του κάμπου, οι ανθρώπινες φιγούρες από μακριά φάνταζαν απειλητικές καθώς πάλευαν με τη γη ή με τα ζωντανά σε μία διαρκή κίνηση, αλλά πάντα μα πάντα αποδείχτηκαν μια πολύτιμη βοήθεια. Δε θα ξεχάσω ποτέ, το ζευγάρι εκείνο των αγροτών που επέμεναν να μου δώσουν ένα ποτήρι νερό και ένα γλυκό νερατζάκι στο καλύβι τους, πριν περπατήσω το χωράφι τους. Ούτε τον κ. Ντίνο (θυμάμαι το όνομα σε αυτή την περίπτωση) που παράτησε τη δουλειά του για να πάμε να μου δείξει τη θέση της γνωστής στη βιβλιογραφία αλλά ξεχασμένης στην πράξη, μαγούλας στην Πέρδικα. Τους ευχαριστώ όλους. Όχι τυχαία, άφησα τελευταία τα συγγενικά μου πρόσωπα, προκειμένου να τους εκφράσω το μεγαλύτερο μέρος της ευγνωμοσύνης μου, αφού η παρουσία τους υπήρξε καταλυτική στην ολοκλήρωση της διατριβής. Οι γονείς μου λειτούργησαν ως φάροι στο ταξίδι που ανέφερα στην αρχή, καθώς με την επιμονή τους και τις συνεχείς ερωτήσεις τους για την πορεία της εργασίας, μου θύμιζαν ότι δεν είχα το δικαίωμα να εγκαταλείψω την προσπάθεια ότι και αν προέκυπτε. Ειδικά ο πατέρας μου, ξέρω πολύ καλά ότι περίμενε την ολοκλήρωση αυτής της διατριβής με ανυπομονησία, αλλά δυστυχώς δεν κατάφερα να είναι έτοιμη εγκαίρως. Ελπίζω η μητέρα μου να τη δεχτεί ως ελάχιστο δείγμα ευγνωμοσύνης και προς τους δύο. Η σύζυγός μου, η Βίκη, για όλο αυτό το διάστημα επωμίστηκε καρτερικά το δύσκολο και κουραστικό ρόλο να με αναπληρώνει επανειλημμένα στο ρόλο του γονιού. Το απλό ευχαριστώ είναι πολύ λίγο για να το αντιτείνω στην πολύτιμη βοήθεια που μου παρείχε εξασφαλίζοντάς μου ένα ιδανικό περιβάλλον για να δουλεύω απερίσπαστος. Σε αυτό συνέβαλαν και οι γονείς της συζύγου μου, οι οποίοι επιφορτίστηκαν σημαντικό μέρος της φροντίδας των παιδιών και φυσικά τους ευχαριστώ βαθύτατα γι' αυτό. Ο Πανταζής, η Ευσταθία και ο Δημήτρης, σίγουρα με χρειάζονταν πιο κοντά τους όλα αυτά τα χρόνια που είχα οχυρωθεί πίσω από βιβλία και την οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή ή x

11 έλειπα ατελείωτες ώρες για την έρευνα του πεδίου. Ελπίζω ως αληθινή πράξη ευχαριστίας αλλά και εξιλέωσης να δεχτούν την αφιέρωση της εργασίας αλλά και την υπόσχεσή μου ότι στο μέλλον θα μπορούμε να συζητάμε και να παίζουμε πιο πολλές ώρες μαζί. Φυσικά θα πρέπει να σημειώσω ότι η βοήθεια και η συμβολή όσων προαναφέρθηκαν δεν μπορεί να με απαλλάξει από την ευθύνη για τα όποια λάθη υπάρχουν στο κείμενο. Ελπίζω να μην είναι ούτε σημαντικά ούτε ουσιαστικά. Η προσέγγιση που επιλέχθηκε να ακολουθηθεί ήταν ένας συνδυασμός πολλών παραγόντων. Ξεκινά από την καταγραφή και μελέτη της υπάρχουσας βιβλιογραφίας και σκέψης για το χώρο γενικότερα και τον Θεσσαλικό προϊστορικό χώρο ειδικότερα, για να συνεχίσει με την περιγραφή μιας πειραματικής προσπάθειας με σκοπό την αναζήτηση έξω στο πεδίο των ενδείξεων εκείνων που θα επέτρεπαν την αντιμετώπιση του χώρου με πιο σφαιρικό και ενιαίο τρόπο μέσα από μετρήσεις και δεδομένα, αλλά και μέσα από μια πιο ευέλικτη προσέγγιση. Σημαντικά στοιχεία παραμένουν πάντα η πράξη και η κίνηση, με βάση τα οποία ενοποιείται ο χώρος και αποκτά νοήματα, σημασίες και σημεία που μπορούν να αναδεικνύονται κατά καιρούς σε ιδιαίτερους κόμβους ενός πολύπλοκου δικτύου σχέσεων, επαφών και υλοποιήσεων. Όλα τα παραπάνω πλέκονται τελικά σε μία αφήγηση που φιλοδοξεί να παρουσιάσει τη ζωή και τη δραστηριότητα των νεολιθικών ανθρώπων σε ένα τοπίο διαρκώς μεταβαλλόμενο αλλά και αρκετά σταθερό ώστε να εμπεριέχει μια ιδιαίτερη, εσωτερική ιστορική συνέχεια, εκφρασμένη μέσα από συγκεκριμένες αναφορές στο χώρο. Βόλος, Δεκέμβριος 2008 xi

12

13 Εισαγωγή "Ουχ ήττον εκ πάντων φαίνεται, ότι η Θεσσαλία ήτο κατ' εκείνην την εποχήν επαρκώς κατωκημένη " (Τσούντας 1908, 13). Είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς για τη Νεολιθική Εποχή στη Θεσσαλία χωρίς να αναφερθεί εξ αρχής στο Χρ. Τσούντα. Πρόκειται περισσότερο για μια ουσιαστική ανάγκη παρά για μια τυπική υποχρέωση στα πλαίσια της εξιστόρησης του χρονικού της έρευνας. Το βιβλίο "Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου μετά 47 πινάκων και 313 εικόνων εν τω κειμένω υπό του Χρήστου Τσούντα" αποτέλεσε το πρώτο ολοκληρωμένο σύγγραμμα για την προϊστορία γενικότερα και τον "λιθικόν αιώνα" ειδικότερα. Μέσα από αυτή τη μελέτη διαχωρίστηκε η συγκεκριμένη χρονική περίοδος και προσέλαβε τα χαρακτηριστικά ενός αυτόνομου "πολιτισμού", ενώ παράλληλα τέθηκαν οι πρώτοι προβληματισμοί της έρευνας και προσδιορίστηκαν οι κατευθυντήριες γραμμές που θα ακολουθούσε από εκεί και πέρα. Πριν έναν αιώνα ακριβώς έμπαιναν τα θεμέλια της έρευνας της Νεολιθικής Εποχής στην Ελλάδα με έμφαση στη Θεσσαλία, καθώς σε αυτή ο "Νεολιθικός πολιτισμός" ήταν περισσότερο εμφανής και αναγνωρίσιμος. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που έπρεπε να "ανακαλυφθεί" σχεδόν από το μηδέν, να οριοθετηθεί χρονικά και εννοιολογικά και να συνδεθεί τελικά με την υπόλοιπη γνωστή ιστορία του νεοσύστατου τότε Ελληνικού κράτους. Η ενασχόληση του Τσούντα με μια χρονική περίοδο λιγότερο "λαμπερή" και χωρίς καμία αναφορά στα έως τότε γνωστά και αποδεκτά πρότυπα της κλασικής αρχαιότητας αποτελεί από μόνη της ένα αξιοσημείωτο και ενδιαφέρον θέμα μελέτης. Το ενδιαφέρον γίνεται εντονότερο, αν ληφθεί υπόψη ότι οι αρχικές εκείνες έρευνες για τη νεολιθική περίοδο πραγματοποιούνταν στη σκιά των μεγάλων ανασκαφών και αποκαλύψεων στις Μυκήνες και στην Κρήτη. Πιθανόν, δεν ήταν τυχαίο ότι οι περισσότεροι αρχαιολόγοι που ασχολήθηκαν με τον Νεολιθικό πολιτισμό εκείνη την περίοδο είχαν εμπλοκή και στις μεγάλες ανασκαφικές έρευνες στα ανακτορικά κέντρα της Εποχής του Χαλκού. Είναι γνωστό και γενικότερα αποδεκτό ότι τα υλικά κατάλοιπα από την παρουσία των ανθρώπων και η κατανομή τους στο χώρο αποτελούν την 1

14 κυριότερη πηγή άντλησης πληροφοριών για το παρελθόν, ιδιαίτερα σε περιόδους κατά τις οποίες απουσιάζει εντελώς ο γραπτός λόγος. Ο χώρος, ως μια γενική αναφορά καταρχήν, αποτελεί το βασικό πλαίσιο μέσα στο οποίο α) εντοπίζονται τα ευρήματα, β) αποκτούν ιδιαίτερη σημασία σε σχέση με τα υπόλοιπα ευρήματα αλλά και τα ζητούμενα της έρευνας και γ) τελικά μελετώνται. Ωστόσο η έννοια του χώρου δεν είναι ούτε τόσο αυτονόητη όσο φαίνεται εκ πρώτης απόψεως, ούτε και τόσο μονοσήμαντη διαχρονικά και διαπολιτισμικά, όσο πολλές φορές αφήνουμε να εννοηθεί. Ο χώρος, είτε ως καθημερινό βίωμα είτε ως αντικείμενο επιστημονικής έρευνας, είναι δυνατόν να αποκτήσει ποικίλα νοήματα, σημασίες και δυναμικές, με άμεσες συνέπειες στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων αλλά και στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε εκ των υστέρων αυτές τις ζωές, ως παρελθόντες πολιτισμούς υπό έρευνα. Σημαντικό, λοιπόν, θέμα που απασχολεί το πρώτο μέρος της εργασίας είναι η μελέτη της έννοιας του χώρου γενικότερα αλλά και ειδικότερα ο τρόπος με τον οποίο η έρευνα του Νεολιθικού Πολιτισμού στη Θεσσαλία αντιμετώπισε το χώρο από τις αρχές του 20 ου αιώνα μέχρι σήμερα. Στην προσπάθεια αυτή εξετάζεται ο χώρος ως μετρήσιμο μέγεθος μέσω των φυσικών του ιδιοτήτων αλλά και οι ποικίλες νοηματοδοτήσεις και προσεγγίσεις που υπήρξαν κατά καιρούς σε τομείς όπως η Φιλοσοφία, η Γεωγραφία και φυσικά η Αρχαιολογία. Η πορεία της έρευνας για τη Νεολιθική στη Θεσσαλία, οι ανάγκες και οι περιορισμοί που κατά καιρούς την προσδιόρισαν, αλλά και οι διαδρομές που ακολούθησε σε σχέση με το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε θα απασχολήσουν το Δεύτερο μέρος της εργασίας. Η ιστορική αυτή διαδρομή της έρευνας χωρίζεται σε τρεις βασικές περιόδους: Η πρώτη περίοδος αφορά την "ανακάλυψη" του Νεολιθικού Πολιτισμού, σε μια εποχή που θα μπορούσε να ονομαστεί "ηρωική" και διαρκεί από τις αρχές του 20 ου αιώνα μέχρι και το τέλος του 2 ου Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι η περίοδος που μπαίνουν τα θεμέλια της έρευνας και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις και εν μέρει και τα στερεότυπα, πάνω στα οποία θα οικοδομηθεί η εικόνα για την Νεολιθική Θεσσαλία. Η δεύτερη περίοδος καλύπτει την μεταπολεμική περίοδο μέχρι και την δεκαετία του Πρόκειται για μια περίοδο όπου η ελληνική πραγματικότητα χαρακτηρίζεται από έντονες πολιτικές αναταραχές και αστάθεια, ανάλογα με το ψυχροπολεμικό κλίμα στον υπόλοιπο κόσμο και την 2

15 προσπάθεια επικράτησης των αναπτυσσόμενων μεγάλων οικονομικών δυνάμεων. Είναι όμως και μια περίοδος κατά την οποία υπάρχει διάχυτη αισιοδοξία που πηγάζει αφενός από το τέλος του πολέμου αλλά και από την πίστη και εμπιστοσύνη στην επιστήμη και την τεχνολογική πρόοδο. Ο θετικισμός και η νεωτερικότητα βρίσκουν την έκφρασή τους στη Διαδικαστική ή Νέα Αρχαιολογία, που δειλά και συγκρατημένα κάνει την εμφάνισή της και στην Ελληνική πραγματικότητα. Στην μεταπολιτευτική εποχή της Ελλάδας ξεκινάει η τρίτη και τελευταία περίοδος που διαρκεί μέχρι σήμερα. Μια περίοδος ραγδαίων αλλαγών σε όλους τους τομείς, που χαρακτηρίζεται από τη μετανεωτερική διάθεση της αποδόμησης και της αμφισβήτησης, μέσα σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον που κινείται κυρίως στη σφαίρα των οικονομικών και της επικοινωνίας μέσω ηλεκτρονικών δικτύων, όπου η έννοιες του χώρου και του τόπου δοκιμάζονται έντονα. Στο πλαίσιο αυτό της εξιστόρησης επιλεγμένων στιγμών της έρευνας τον περασμένο αιώνα, εντάσσεται και η προσέγγιση των επιφανειακών ερευνών που πραγματοποιήθηκαν στον ελλαδικό χώρο τις τελευταίες δεκαετίες. Η εκτενής αυτή αναφορά κρίθηκε απαραίτητη στο βαθμό που στοιχεία, μεθοδολογίες αλλά και θεωρητικές προσεγγίσεις των ερευνών αυτών χρησιμοποιήθηκαν στην οργάνωση και πραγματοποίηση της επιφανειακής έρευνας που θα περιγραφεί στο τρίτο και τέταρτο μέρος της εργασίας. Κατά καιρούς έχουν προταθεί διάφορα πρότυπα κατανομής της νεολιθικής παρουσίας στο χώρο της Θεσσαλίας κυρίως μέσα από τη γεωγραφική κατανομή των οικισμών. Πέρα, όμως, από την επαλήθευση ή όχι αυτών των προσπαθειών παραμένει ένα μεγάλο ερωτηματικό, το κατά πόσο τα πρότυπα αυτά αποτελούν κωδικοποιήσεις πρακτικών που αναπτύχθηκαν όντως στο παρελθόν, μεθοδολογικά εργαλεία της έρευνας, ερμηνευτικές προτάσεις ή όλα αυτά μαζί. Η μελέτη και αποκωδικοποίηση των εκάστοτε θεωρητικών υποβάθρων στην προσέγγιση του χώρου, όπως αυτά αναπτύχθηκαν και διαμορφώθηκαν στην πορεία της έρευνας, και η αναγνώριση της συμβολής τους στην σημερινή εικόνα του νεολιθικού πολιτισμού, αποτελούν ζητούμενο της παρούσας εργασίας. Σημαντικό θέμα, επίσης, είναι ο τρόπος με τον οποίο κατά καιρούς προσδιορίστηκε, διαμορφώθηκε και τελικά χρησιμοποιήθηκε ο όρος "Νεολιθικός πολιτισμός" γενικότερα και "Νεολιθικός πολιτισμός στη Θεσσαλία" ειδικότερα, από την 3

16 εποχή του Τσούντα, κατά την οποία ο συγκεκριμένος "πολιτισμός" απέκτησε οντότητα, έως σήμερα, που η έννοια των κλειστών πολιτιστικών ομάδων ως εργαλείων μελέτης και ερμηνείας έχει πλέον αμφισβητηθεί σοβαρά. Στην περίπτωση της μελέτης της Νεολιθικής περιόδου στη Θεσσαλία, ο χώρος αντιμετωπίστηκε ως ένα διπλό πλαίσιο αναφοράς. Από τη μια μεριά υπήρξε το φυσικό πεδίο δράσης των νεολιθικών ανθρώπων με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Από την άλλη χρησιμοποιήθηκε ως το πεδίο ταύτισης και αναγνώρισης του νεολιθικού στοιχείου μέσα από εγγεγραμμένα, εμφανή σε αυτό χαρακτηριστικά. Έτσι, οι υπερυψωμένοι γήλοφοι, οι ονομαζόμενες "μαγούλες", εύκολα ταυτίστηκαν χωρικά και εννοιολογικά με το νεολιθικό οικισμό και αποτέλεσαν ένα από τα χαρακτηριστικότερα σημάδια εντοπισμού της ανθρώπινης παρουσίας κατά τη νεολιθική περίοδο. Έγιναν δηλαδή αυτό που πολύ εύστοχα ονομάστηκε "τυπική θέση" όσον αφορά τον νεολιθικό οικισμό (Kotsakis 2006, 207). Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα η πρόοδος της έρευνας ταυτίστηκε με τον εντοπισμό ολοένα και περισσότερων οικισμών στον τύπο (ή στο πρότυπο) της μαγούλας. Συντάχθηκαν έτσι διάφοροι κατάλογοι νεολιθικών οικισμών με έμφαση αφενός στις διαστάσεις (διάμετρος, μήκος, πλάτος και κυρίως ύψος) της εκάστοτε μαγούλας και αφετέρου στην παρουσία συγκεκριμένων κατηγοριών αντικειμένων στην επιφάνειά τους με έμφαση στην κεραμική. Αργότερα, και πάντα με επίκεντρο τις μαγούλες, άρχισε να εξετάζεται και η περιοχή γύρω από αυτές ως ο ζωτικός χώρος τους, κυρίως με όρους οικονομικούς και οικολογικούς (δυνατότητες οικονομικής εκμετάλλευσης του περιβάλλοντος). Σχετικά πρόσφατα, άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι οι μαγούλες δεν αποτελούν το μοναδικό φαινότυπο τη νεολιθικής παρουσίας στον ελλαδικό αλλά και στο θεσσαλικό χώρο (Andreou et al. 2001, 320). Έχοντας υπόψη τα παραδείγματα εκτεταμένων οικισμών βορειότερα στη βαλκανική χερσόνησο μέχρι και την πεδιάδα της Μακεδονίας (Andreou and Kotsakis 1986, 1994, Kotsakis 1994, Γραμμένος 1991, Παππά 1992), η έρευνα ασχολήθηκε με φαινόμενα παρουσίας και στη Θεσσαλία νεολιθικών καταλοίπων σε περιοχές που δεν εμφανίζουν τα χαρακτηριστικά του υπερυψωμένου γηλόφου. Ξεκίνησε λοιπόν εκ νέου μια συζήτηση σχετικά με τον τρόπο που εμφανίζεται στο χώρο η ανθρώπινη παρουσία κατά τη Νεολιθική περίοδο στη Θεσσαλία εντάσσοντας και αυτή τη γεωγραφική ενότητα στις ανάλογες συζητήσεις. 4

17 Στο πλαίσιο αυτό κρίθηκε σκόπιμο να διερευνηθεί η γενικότερα αυτονόητη σύνδεση της νεολιθικής παρουσίας (είτε στη μορφή της μαγούλας είτε σε εκτεταμένη μορφή) με "οικισμούς". Αυτό είναι δυνατό μέσα από τον προσδιορισμό της έννοιας του "οικισμού" και τη διερεύνηση των ιδεολογικής και εννοιολογικής σημασίας και φόρτισης της έννοιας μέσα από την ιστορία της έρευνας. Σε μια περιοχή εντατικής ανθρώπινης παρουσίας κατά τη νεολιθική περίοδο, ο φαινότυπος αυτής της παρουσίας αποτελεί ταυτόχρονα δεδομένο της έρευνας αλλά και ερμηνευτικό ζητούμενο στο βαθμό που επηρεάζει την εικόνα που σχηματίζεται για την οργάνωση εκείνης της κοινωνίας. Ξεκινώντας από τα αρχαιολογικά δεδομένα είναι δυνατό να διαχωριστούν ως ένα βαθμό οι πληροφορίες για τη δομή της ζωής των κατοίκων της Θεσσαλίας κατά τη Νεολιθική περίοδο από τα στερεότυπα και τις μεταφορές στοιχείων από την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της εποχής της εκάστοτε έρευνας. Με αφετηρία την άποψη ότι οι νεολιθικοί οικισμοί αποτελούν απλά τα εμφανέστερα σημεία ανθρώπινης παρουσίας μέσω της συγκέντρωσης και εντατικοποίησης επαναλαμβανόμενων δραστηριοτήτων στον ίδιο τόπο, με σημαντικότερη προφανώς την κατοίκηση, θεωρήθηκε ενδιαφέρουσα η διερεύνηση πιθανών ενδείξεων δραστηριοτήτων έξω και γύρω από αυτούς. Στο τρίτο και τέταρτο μέρος της εργασίας επιχειρείται ακριβώς αυτού του είδους η προσέγγιση μέσω μιας εντατικής επιφανειακής έρευνας με πιλοτικά και διερευνητικά χαρακτηριστικά. Σύμφωνα με τα ισχύοντα πρότυπα η περιοχή γύρω από τους οικισμούς θα πρέπει να χρησιμοποιούνταν ποικιλοτρόπως για οικονομική εκμετάλλευση (περιοχή άσκησης γεωργικών και κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων), για ανάπτυξη κοινωνικών σχέσεων (μονοπάτια, διαδρομές, σημεία συνάντησης) αλλά και μια σειρά άλλους σκοπούς που ενδεχομένως σήμερα αγνοούμε. Όπως θα συζητηθεί εκτενώς, η ανάπτυξη γεωργικών και κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων με συγκεκριμένους τρόπους είναι πιθανό να αφήσουν στο χώρο υλικά κατάλοιπα, ικανά να μας βοηθήσουν στην αναγνώριση των συγκεκριμένων πρακτικών. Οι πρακτικές αυτές, εφόσον έχουν σχέση με τη χρήση του χώρου και την καθημερινότητα των κατοίκων του κάθε οικισμού, προφανώς και αποτελούν πολύτιμη γνώση στην προσπάθεια να προσεγγίσουμε τις κοινωνίες τους και τη ζωή τους. Στο βαθμό που η έρευνα αναγνωρίζει σχέσεις μεταξύ των κατοίκων διαφορετικών οικισμών μέσω ομοιοτήτων και κοινών χαρακτηριστικών του υλικού 5

18 πολιτισμού, ο ενδιάμεσος χώρος μεταξύ των οικισμών δεν μπορεί να θεωρείται απλά ουδέτερος, κενός και αδιάφορος αρχαιολογικά. Η έννοια της αρχαιολογικής θέσης σε αντίθεση με τον "άδειο" αρχαιολογικά χώρο θα πρέπει να αναθεωρηθεί ριζικά, καθώς ο ενδιάμεσος αυτός χώρος αποτελεί το πεδίο δράσης αλλά και ανάπτυξης των σχέσεων. Πρόκειται για ένα χώρο που είναι προτιμότερο να θεωρηθεί ως πλήρης νοημάτων, δραστηριοτήτων και ορόσημων, τα οποία καλείται η έρευνα να ανακαλύψει και να μελετήσει, με τον ίδιο τρόπο που ενεργεί για τον πιο εμφανή οικιστικό χώρο. Επιπλέον, εφόσον ο οικισμός σε μαγούλα δεν αποτελεί πλέον το μοναδικό πρότυπο ανάπτυξης της οικιστικής δραστηριότητας, ο χώρος γύρω από γνωστές μαγούλες θα μπορούσε να ερευνηθεί για πιθανή ύπαρξη οικιστικών τμημάτων εκτεταμένης μορφής, με βάση το παράδειγμα του Σέσκλου (Kotsakis 1994). Σε κάθε περίπτωση η βασική ιδέα είναι ότι η εξέταση του χώρου έξω από τα φαινομενικά (με βάση το σχήμα και τις διαστάσεις) όρια ενός νεολιθικού οικισμού μπορεί να οδηγήσει σε ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις και κατανοήσεις του τρόπου ζωής και της οργάνωσης των υπό εξέταση κοινωνιών. Με βάση τα παραπάνω οργανώθηκε και πραγματοποιήθηκε μια επιφανειακή έρευνα σε συγκεκριμένη περιοχή και με αφετηρία επιλεγμένους οικισμούς της πεδιάδας του Αλμυρού. Η Επιφανειακή Έρευνα της Πεδιάδας του Αλμυρού (Επι.Πεδ.Α.), όπως ονομάστηκε, συγκέντρωσε μετρήσιμα και συγκρίσιμα στοιχεία από την κατανομή υλικών καταλοίπων της Νεολιθικής περιόδου σε συγκεκριμένη ακτίνα γύρω από δέκα οικισμούς, με σκοπό την ανάπτυξη μιας συζήτησης πάνω στην ερμηνεία της παραχθείσας εικόνας. Η μεθοδολογία που αναπτύχθηκε υπήρξε πρωτότυπη και στηρίχθηκε στις μεθοδολογίες των προηγούμενων επιφανειακών ερευνών στον ελληνικό χώρο με βάση τη βιβλιογραφία, στο γεγονός ότι υπήρχαν συγκεκριμένα ερωτήματα προς διερεύνηση, στον συνυπολογισμό των δεδομένων και των προβλημάτων με σκοπό την βελτίωση των διαδικασιών και της καθημερινής πράξης στο πεδίο, στις ιδιαιτερότητες που επέβαλε η φύση της έρευνας στο πλαίσιο εκπόνησης μιας διατριβής, στη διαθέσιμη τεχνολογία προσδιορισμού θέσης μέσω δορυφόρων (GPS) και στην επεξεργασία των δεδομένων σε γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής, όπως θα αναπτυχθούν στο σχετικό (τέταρτο) κεφάλαιο, υπήρξαν ενθαρρυντικά 6

19 καθώς επέτρεψαν τη διατύπωση συγκεκριμένων θέσεων σε μια σειρά από ερωτήματα που είχαν τεθεί εξ αρχής ή προέκυψαν στην πορεία. Η ενασχόληση με το χώρο και τη μελέτη του με αφορμή την έρευνα της Νεολιθικής Εποχής στη Θεσσαλία, σε ιστορικό, θεωρητικό αλλά και πρακτικό επίπεδο, φιλοδοξεί να πετύχει ένα διπλό στόχο. Ο πρώτος στόχος επισημαίνεται στο να διερευνηθεί όσο πιο εμπεριστατωμένα γίνεται το ίδιο το φαινόμενο της χρήσης του χώρου από τις συγκεκριμένες νεολιθικές κοινωνίες. Η έμφαση στο χώρο έξω από τους οικισμούς δε σημαίνει ότι μέσα σε αυτούς όλα τα σχετικά προβλήματα και τα ερωτηματικά έχουν λυθεί ούτε ότι πρόκειται για δύο διαφορετικούς χώρους (μέσα και έξω) που μπορούν να υπάρξουν διαζευκτικά ή αντιθετικά. Αντίθετα, προτείνεται σε διάφορα σημεία και στο τέλος η ενότητα του χώρου και η ομαλή μετάβαση από τον ένα στον άλλο ως φυσική συνέχεια αλλά και ως έμπρακτη επιβεβαίωση της κοινωνικής συνοχής κάθε ομάδας μέσα από καθημερινές και επαναλαμβανόμενες πράξεις και δράσεις των νεολιθικών πρωταγωνιστών. Δεύτερο στόχο αποτελεί μια γενικότερη συζήτηση για το χώρο και την προσέγγισή του ως ιστορικής και κοινωνικής μεταβλητής με βάση τις υλικές μαρτυρίες και τις διαφαινόμενες οπτικές των παρελθόντων υποκειμένων. Μια τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε εύκολα να ξεπεράσει τα χρονολογικά όρια μιας συγκεκριμένης εποχής εστιάζοντας σε διαφορετικές χρονικές στιγμές στο παρελθόν, σε διαφορετικές κοινωνίες και σε διαφορετικές υλικές μαρτυρίες και προσφέροντας ποικίλες και ενδιαφέρουσες θεωρήσεις της βασικής έννοιας του χώρου. 7

20 8

21 Α. Ο Χώρος 1. Γενικά "Αν θεωρήσουμε το χώρο σαν αυτό που επιτρέπει την κίνηση, τότε ο τόπος είναι παύση. Κάθε σταμάτημα στην κίνηση καθιστά δυνατό το μετασχηματισμό μιας τοποθεσίας σε τόπο." (Tuan, Yi-Fu 1977, 6). "Geographical experience begins in places, reaches out the others through spaces, and creates landscapes or regions for human existence." (Tilley 1994, 15) Όσο απλό και αν φαίνεται αρχικά να οριστεί η έννοια του χώρου, τόσο σύνθετο αποδεικνύεται τελικά, καθώς θα πρέπει να αναλυθούν οι σημασίες, οι εκδοχές και οι δυνητικές καταστάσεις που θα πρέπει ένας τέτοιος ορισμός να συμπεριλάβει. Ο χώρος, ως μια έννοια καθημερινή και οικεία, μπορεί να θεωρηθεί ότι δε χρειάζεται εξαντλητική ανάλυση, σαν "μια λέξη που φαίνεται να μιλάει μόνη της" (Cresswell 2004, 1). Συνήθως, κάθε φορά που γίνεται αναφορά στο χώρο γίνεται με ένα τρόπο που θεωρεί τη σημασία του όρου δεδομένη και σταθερή. Έχοντας συνδέσει την ίδια μας την ύπαρξη και την υπόσταση με το χώρο, αναπτύσσοντας τις δραστηριότητές μας στο χώρο και διαμορφώνοντάς τον καθημερινά με πράξεις και με συμπεριφορές, θεωρείται τελικά αυθύπαρκτος και αυτονόητος. Όπως, όμως, θα φανεί παρακάτω, η απάντηση στο ερώτημα "τι είναι χώρος;" δεν είναι τελικά ούτε τόσο αυτονόητη ούτε τόσο απλή. Αρκετοί επιστημονικοί κλάδοι ασχολούνται με το χώρο, έχοντας διαφορετικές αφετηρίες αλλά και ιδιαίτερες οπτικές. Έτσι, αν θεωρηθεί αυτονόητη η ενασχόληση της Γεωγραφίας με το χώρο, υπάρχουν παράλληλα επιστήμες όπως τα μαθηματικά (γεωμετρία), η φυσική και η αρχιτεκτονική από τη μια και η ιστορία, η αρχαιολογία, η κοινωνική ανθρωπολογία και η φιλοσοφία από την άλλη. Κάθε επιστημονικός κλάδος ξεκινάει με διαφορετικά 9

22 ερωτήματα και προσπαθεί να προσεγγίσει το ίδιο φαινόμενο. Οι προσεγγίσεις αυτές αποκαλύπτουν πολύπλευρες πτυχές του θέματος και συντελούν σε μια πιο σφαιρική και ολοκληρωμένη θεώρησή του. Υπάρχει, όμως, και μέσα στο πλαίσιο της κάθε επιστήμης μια αξιοσημείωτη ποικιλομορφία προσεγγίσεων, η οποία έχει προκύψει διαχρονικά. Πολύ συχνά, μελετώντας παράλληλα την ιστορία αυτών των επιστημών, αντιλαμβάνεται κανείς ότι στις προσεγγίσεις τους για το χώρο υπάρχει μια παραπλήσια πορεία ιδεών και προτάσεων, στηριγμένων κυρίως σε αγωνίες και ερωτηματικά που έχουν σχέση με την εκάστοτε ιστορική περίοδο στην οποία αναπτύσσονται. Σε κάθε περίοδο (και αναφερόμαστε πάντα στο δυτικό κόσμο μιας και αποτελούμε μέρος του και μας αφορά άμεσα) διαμορφώνονται διαφορετικές αντιλήψεις και παραδοχές σχετικά με την έννοια της επιστήμης και της γνώσης, ορίζοντας έτσι το εκάστοτε πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η έρευνα. Η επιστημολογία της κάθε εποχής προσπαθεί να βάλει τάξη και να καθορίσει τη σχέση του κόσμου των αντικειμένων και των παρατηρήσεων με τις αντίστοιχες θεωρητικές προτάσεις και έννοιες που διατυπώνονται από τους μελετητές. Χρησιμοποιεί συγκεκριμένες μεθοδολογίες και διατυπώνει απόψεις σε μια κοινή γλώσσα ανάμεσα στους επιστήμονες, την οποία ο Kuhn είχε ονομάσει Παράδειγμα (Kuhn 1981). Την αλλαγή του εκάστοτε Παραδείγματος, που μπορεί να προκύψει όταν το παλαιότερο Παράδειγμα αδυνατεί να συμπεριλάβει και να εξηγήσει (ή να ερμηνεύσει) τα νέα δεδομένα, την περιγράφει ο ίδιος ως "επιστημονική επανάσταση". Οι εναλλαγές των επιστημολογιών (Παραδειγμάτων) από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα στο χώρο της Ευρωπαϊκής αλλά και της Αμερικανικής ηπείρου, διαπέρασαν σχεδόν όλους τους επιστημονικούς κλάδους αφενός διαχρονικά (κάθετα) διαμορφώνοντας την ιστορική διαδρομή του καθενός και αφετέρου διεπιστημονικά (οριζόντια) δημιουργώντας ένα κοινό θεωρητικό υπόβαθρο βασισμένο πάνω σε παρεμφερείς κάθε φορά προσεγγίσεις της γνώσης. Με βάση αυτό το συλλογισμό είναι ενδιαφέρον να δει κανείς την παράλληλη πορεία προσέγγισης της έννοιας του χώρου από τους διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους, μέσα από τις ιδιαιτερότητες και το λόγο του καθενός. Το εγχείρημα αποκτά ιδιαίτερη σημασία όταν πρόκειται για επιστημονικά πεδία όπως η γεωγραφία και η ιστορία, οι οποίες κινούνται ουσιαστικά μέσα στο ίδιο πλαίσιο της μελέτης του χώρου και του χρόνου, 10

23 δίνοντας η κάθε μία αντίστοιχα έμφαση στον άξονα του χώρου (γεωγραφία) ή του χρόνου (ιστορία). Κοινοί παρονομαστές στις μελέτες και των δύο αυτών κλάδων είναι ο άνθρωπος και οι ανθρώπινες κοινωνίες. Η γεωγραφία εξετάζει το χώρο και τον άνθρωπο σε μια σύγχρονη, εκτυλισσόμενη στο παρόν δράση. Οι ιστορικές επιστήμες από την άλλη εξετάζουν τη σχέση του χώρου με τον άνθρωπο ως κατάσταση ή πράξη που πραγματοποιήθηκε και ολοκληρώθηκε στο παρελθόν. Έτσι, ενώ στη γεωγραφία η υπό εξέταση διαδικασία είναι ανοικτή ως προς την έκβαση, στις ιστορικές επιστήμες είναι δεδομένη ως ιστορικό γεγονός, με ανοικτές μόνο τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις (Λεοντίδου 2005, 84). Ωστόσο, σε αυτή την πορεία αναζήτησης του νοήματος της έννοιας του χώρου είναι αναγκαία η αναφορά και σε έναν ακόμα κλάδο που ασχολήθηκε αρκετά με το θέμα, αυτόν της φιλοσοφίας. Η αναζήτηση της ουσίας της έννοιας του χώρου πέρα από εξειδικευμένες αναφορές σε συγκεκριμένα κοινωνικοπολιτικά και ιστορικά δεδομένα οδήγησε κάποιους μελετητές σε αρκετά ενδιαφέρουσες διαδρομές σκέψης σχετικά με το θέμα. Στις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις η φιλοσοφία τροφοδότησε με βασικές ιδέες και έννοιες τη σκέψη τόσο των γεωγράφων όσο και των ιστορικών, αρχαιολόγων και ανθρωπολόγων. Οι κυρίαρχες φιλοσοφικές προσεγγίσεις, οι οποίες προφανώς διαπέρασαν και χαρακτήρισαν και την αρχαιολογική θεωρία, θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα τρία κυρίαρχα ρεύματα του ιδεαλισμού, του θετικισμού και του ρεαλισμού (Trigger 1998, 1). Αυτές οι τρεις αυτές επιστημολογικές θέσεις, με τις επί μέρους εκφάνσεις τους, έχουν καθορίσει και τις πολλαπλές προσεγγίσεις του χώρου που θα μας απασχολήσουν. 11

24 2. Καθ- ορίζοντας το χώρο 2.1. Ο χώρος ως μέτρηση. Γεωγραφικά πρότυπα. Ο πιο οικείος τρόπος αντίληψης του χώρου για το σύγχρονο άνθρωπο αποτελεί η μετατροπή του σε μέτρηση. Η μετατροπή αυτή επιτρέπει συγκρίσεις και αξιολογήσεις του χώρου. Η ανάγκη αυτή της αξιολόγησης και τη σύγκρισης καταδεικνύει τη σημερινή σχέση μας με το χώρο, η οποία εστιάζεται στη χρησιμοποίηση και αξιοποίηση του χώρου ως ενός αγαθού προς κατανάλωση. Ο χώρος ως ιδιοκτησία, και ειδικότερα η κατάτμησή του και η ιδιοποίηση συγκεκριμένων τμημάτων του από συγκεκριμένα πρόσωπα ή φορείς, αποτελεί την κύρια εικόνα για το χώρο σήμερα. Σήμερα πλέον, αν δεν είναι ανύπαρκτα, είναι ελάχιστα τα κομμάτια εκείνα της γήινης επιφάνειας που δεν ανήκουν σε κανένα, αφού και σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχουν πάντα επίδοξοι διεκδικητές. Η παραπάνω διαπίστωση είναι προφανές ότι αποσκοπεί στο να αμφισβητήσει την αντικειμενικότητα και διαχρονικότητα του συγκεκριμένου τρόπου προσέγγισης του χώρου. Έχει μεγάλη σημασία να αναγνωρίζει κανείς τη συμβολή των δικών του σύγχρονων ιδεών και αντιλήψεων στη διαμόρφωση και την περιγραφή μιας κατάστασης στο παρελθόν μέσα σε μια διαφορετική κοινωνία. Αν εφαρμόζονταν στο χώρο οι σκέψεις του Bailey (1983, 165) για το χρόνο στην αρχαιολογική ερμηνεία, θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι και σε αυτή την περίπτωση υπάρχουν δύο οπτικές. Από τη μια μεριά υπάρχει η σύγχρονη αντίληψη του χώρου, η οποία διατυπώνεται με όρους και προβληματισμούς του παρόντος και επηρεάζει την αρχαιολογική σκέψη μέσα από τη διατύπωση της αρχαιολογικής ερμηνείας ως λόγου που εκφράζεται στο παρόν και αφορά το παρελθόν. Από την άλλη υπάρχει η αντιμετώπιση του χώρου από τους ίδιους των πρωταγωνιστές του παρελθόντος. Την αντιμετώπιση αυτή αναζητούμε σήμερα μέσα από το αρχαιολογικό υλικό, θεωρώντας ότι μπορούμε να αναγνωρίσουμε σε αυτό ένα είδος αποτύπωσης της αρχικής πληροφορίας. Στην πρώτη περίπτωση, της σύγχρονης αντίληψης του χώρου, θα μπορούσε να γίνει λόγος για διατύπωση θεωρητικού λόγου από τη μεριά της επιστήμης, με σκοπό τη βαθύτερη κατανόηση των φαινομένων και την διατύπωση απαντήσεων (Hempel 1966, 244). Στη δεύτερη 12

25 περίπτωση, της αναζήτησης της σημασίας και χρήσης του χώρου στο παρελθόν, ο λόγος αφορά αυτό καθαυτό το αντικείμενο της έρευνας καθώς και τις μεθοδολογίες που αναπτύσσονται για την προσέγγισή του. Στην επιστημονική πράξη, ωστόσο, όλα αυτά αποτελούν μια ενιαία, αρκετά πολύπλοκη, στάση. Η αποδοχή της άποψης ότι τα αντικείμενα αποκτούν σημασία κυρίως μέσα από τη σχέση τους με τα υπόλοιπα ευρήματα και το σύνολο του υπό εξέταση υλικού πολιτισμού οδήγησε αρχικά σε απλές συγκρίσεις μορφών και τη δημιουργία τυπολογικών σειρών και αργότερα στη μελέτη της θέσης εύρεσης κάθε αντικειμένου σε σχέση με τις θέσεις εύρεσης των υπολοίπων. Και οι δύο πρακτικές ουσιαστικά αποσκοπούν στην αναζήτηση κανονικοτήτων και επαναλαμβανόμενων χαρακτηριστικών μέσα στο αρχαιολογικό υλικό. Η ταξινόμηση με βάση ομοιότητες (μορφολογικές αλλά και βαθύτερες), γνωστή από τη βιολογία και τη γεωλογία, όταν εφαρμοσθεί στο αρχαιολογικό υλικό (σε όλο το φάσμα του, από μεμονωμένα αντικείμενα έως οικιστικά σύνολα και περιοχές δράσης) δημιουργεί ομάδες, που εύκολα μπορούν να συνδεθούν με συγκεκριμένες πράξεις και συμπεριφορές δημιουργώντας κατ' επέκταση πρότυπα. Ουσιαστικά, μιλώντας για πρότυπα πρέπει να σημειωθεί ότι πρόκειται "για αόριστους σχηματισμούς που λειτουργούν σε διάφορα επίπεδα προκειμένου να χαρακτηρίσουν μοτίβα (επαναλήψεις), τα οποία δεν παρέχουν αναγκαστικά βαθύτερη κατανόηση" (Clark 1993, 209). Και δεν προσφέρουν αναγκαστικά βαθύτερη κατανόηση εφόσον η επιλογή των χαρακτηριστικών με βάση τα οποία θα χτιστούν οι κανονικότητες και τα πρότυπα δεν αφορούν αποκλειστικά τις κοινωνίες του παρελθόντος αλλά κυρίως τις αντιλήψεις και τα ερωτηματικά του σήμερα. Έτσι το ζήτημα περιπλέκεται περισσότερο με το ερώτημα του κατά πόσο τα αναγνωρισμένα στο υλικό πρότυπα αποτελούν αποτέλεσμα της πρώτης (του παρελθόντος) ή της δεύτερης (του παρόντος) οπτικής. Πριν προσεγγίσουμε το τελευταίο αυτό ερώτημα, είναι χρήσιμο να δούμε από πιο κοντά την αρχική θέση απέναντι στο χώρο ως μέτρηση, έχοντας πλέον υπόψη τους δεσμούς της με το παρόν. Με βάση τον τρόπο καθορισμού (μέτρησης) και αντίληψης του χώρου θα μπορούσαμε να διακρίνουμε δύο διαφορετικούς τρόπους προσέγγισης. Στην πρώτη περίπτωση ο χώρος ορίζεται μέσα από μια αφαιρετική λογική σύγκρισής του 13

26 με προκαθορισμένα πρότυπα που λειτουργούν ως μονάδες μέτρησης με έναν μαθηματικό τρόπο. Πρόκειται για έναν γεωμετρικό και αόριστο χώρο. Στην δεύτερη περίπτωση ο χώρος αποτελεί μια συνισταμένη της καθημερινής ανθρώπινης ύπαρξης, ως βιωμένος χώρος γεμάτος ανθρώπινες εμπειρίες συνδεδεμένες με αυτόν. Ο παραπάνω διαχωρισμός υπάρχει αντίστοιχα και στον τρόπο προσέγγισης του χρόνου από τους Shanks και Tilley (1987). Στη περίπτωση του μαθηματικού χώρου υπάρχει απλή διαχείριση του φαινομένου, ενώ στη περίπτωση του βιωματικού χώρου μπορεί να γίνει λόγος για άμεση εμπλοκή των ανθρώπων στο σχηματισμό και στον καθορισμό του. Αν περιοριστεί κανείς στις ιδιότητες του χώρου ως μετρήσιμου φυσικού μεγέθους, θα πρέπει να αναφερθεί στις τρεις διαστάσεις του και στους κανόνες και τους περιορισμούς που διέπουν την κίνηση των φυσικών σωμάτων, μέσα από την παράδοση της ευκλείδειας γεωμετρίας. Σε αναλογία με τις τρεις διαστάσεις του χώρου, οι τρεις βασικές μεταβλητές του είναι η απόσταση, η έκταση και ο όγκος. Οι τρόποι και οι μονάδες μέτρησης αυτών των παραμέτρων του χώρου προφανώς και μπορούν να ποικίλουν από κοινωνία σε κοινωνία και από εποχή σε εποχή. Το ίδιο μπορεί να διαφοροποιείται και η σχετική αξία των μετρήσεων, καθώς και η εκτίμηση αυτής της αξιολόγησης, διαμορφώνοντας τα εκάστοτε πρότυπα. Μιλώντας για παραδοσιακούς πολιτισμούς, με παραδοσιακά μέσα μεταφοράς, η κίνηση περιορίζεται κυρίως στην επιφάνεια της γης ή πολύ κοντά σε αυτή, είτε πρόκειται για στεριά είτε για θάλασσα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η απόσταση είναι ο χώρος μεταξύ δύο συγκεκριμένων σημείων ή περιοχών πάνω στη γήινη επιφάνεια, εκφρασμένος με κάποιο συγκεκριμένο και αναγνωρίσιμο τρόπο, κάποιο συγκεκριμένο μέτρο αναφοράς. Το μέτρο αυτό (με βάση τη γεωμετρική προσέγγιση του χώρου) μπορεί να είναι διατυπωμένο ως μια σταθερή και δεδομένη αξία (μονάδα μέτρησης), που επαναλαμβανόμενη δίνει την τιμή στην εκάστοτε συνολική απόσταση. Ιστορικά είναι γνωστοί διάφοροι τρόποι μέτρησης των αποστάσεων με βάση συγκεκριμένα μετρικά συστήματα (ίσως το πιο γνωστό να είναι το "στάδιο" της κλασικής αρχαιότητας), τα οποία διέφεραν από περιοχή σε περιοχή και από πολιτισμό σε πολιτισμό. Η καθιέρωση συγκεκριμένων και ενιαίων μέτρων και σταθμών θα συμβεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο την περίοδο της Αναγέννησης. Παράλληλα, όμως, με τον αφηρημένο μαθηματικό αυτό υπολογισμό των 14

27 αποστάσεων, ο βιωματικός τρόπος μέτρησης φαίνεται πως είναι πιο συχνός και διαδεδομένος στις παραδοσιακές κοινωνίες, όσον αφορά κυρίως τις μετακινήσεις των ανθρώπων και τις μεταφορές των προϊόντων. Με τον όρο βιωματικό τρόπο μέτρησης γίνεται προσπάθεια να προσδιορισθεί ένας τρόπος αξιολόγησης του χώρου με βάση την προσωπική ή συλλογική εμπειρία ενός υποκειμένου. Κατά συνέπεια είναι κατανοητό ότι και αυτός ο τρόπος δε ξεφεύγει από τη γενικότερη αντίληψη της αξιοποίησης και χρήσης του χώρου, που συνδέθηκε παραπάνω με σύγχρονες οπτικές. Αν προσφέρει κάτι αυτό είναι ότι μέσα από την εμπλοκή της εμπειρίας του υποκειμένου δίνεται περιθώριο στην προσαρμογή της έννοιας του χώρου μέσα στις εκάστοτε ιδιαιτερότητες των ιστορικών και κοινωνικών (ακόμα και προσωπικών) συνθηκών. Η σύνδεση του χώρου με πράξεις και κατ' επέκταση με την εμπειρία αυτών των πράξεων, όπως αυτή εξελίσσεται χρονικά, εμπλέκει στη συζήτηση και την έννοια του χρόνου. Όχι ως απόλυτου μεγέθους, αλλά ως διάρκεια σε σχέση με την τέλεση πράξεων και δραστηριοτήτων. Σε αυτό το σημείο δεν είναι απαραίτητο να συνδεθεί ο χρόνος τέλεσης μιας πράξης με τον καταναγκασμό της ελάχιστης δυνατής διάρκειας και της επίσπευσης της με βάση τα σύγχρονα πρότυπα της συνεχούς συμπίεσης των απαιτούμενων χρόνων για κάθε εργασία. Αντίθετα ο απαιτούμενος χρόνος θα πρέπει να θεωρηθεί συνάρτηση των εκάστοτε υποκειμενικών και κοινωνικών δεδομένων και παραδοχών. Με βάση τα παραπάνω, στο βαθμό που ο χρόνος αποτελεί βιωματική προσέγγιση, η απόσταση θα μπορούσε να μεταφραστεί στον απαιτούμενο χρόνο για τη μετάβαση από το ένα σημείο στο άλλο (Tuan 1977, 119). Η απόσταση έτσι μετατρέπεται σε κόστος χρόνου καθιστώντας την αξιολόγησή της όχι απόλυτο μέγεθος αλλά σχετικό σε συνάρτηση με την αξία του χρόνου στις εκάστοτε κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες. Σε αυτή την περίπτωση βασικό ρόλο παίζει αφενός το μέσο μετακίνησης (πεζοπορία, με τη χρήση κάποιου ζώου ή με τη χρήση τροχοφόρου μέσου κλπ.) και αφετέρου αυτή καθ' αυτή η διαδρομή μετακίνησης, καθώς σε πείσμα της ευκλείδειας γεωμετρίας και των χαρτών, στην πράξη σχεδόν ποτέ η συντομότερη (σε χρόνο προσπέλασης) διαδρομή δε συμπίπτει με την ευθεία γραμμή. Ενδεικτικά, ως δύο χαρακτηριστικές ομάδες παραγόντων που μπορούν να καθορίσουν και να επηρεάσουν την απόσταση μεταξύ δύο σημείων, αλλά και τον απαιτούμενο 15

28 χρόνο πραγματοποίησής της, μετατρέποντάς την από απόλυτο και σταθερό μέγεθος σε σχετική και μεταβλητή εμπειρία, μπορούν να αναφερθούν το γεωγραφικό ανάγλυφο και οι κοινωνικοί - πολιτιστικοί περιορισμοί ή καταναγκασμοί (αποφυγή περιοχών ή υποχρεωτική διέλευση από συγκεκριμένα σημεία). Συνάρτηση της απόστασης μεταξύ κάποιων ορίων ή ακραίων σημείων αναφοράς είναι και η έκταση μιας επιφάνειας. Οι μαθηματικές μονάδες μέτρησης προκύπτουν με την ίδια λογική με εκείνες του χώρου χάρη στην επανάληψη μιας σταθερής αξίας. Η εφαρμογή μιας σταθερής μονάδας μέτρησης σε ένα ακανόνιστο επίπεδο σχήμα και η σύγκριση μεταξύ των δύο απαιτούν αρκετά σύνθετους υπολογισμούς και παραπέμπουν κυρίως σε ιστορικές περιόδους, στις οποίες η έκταση τείνει να εξισωθεί με την έννοια της ιδιοκτησίας της γης και την μετατροπή της σε οικονομικό μέγεθος. Στην περίπτωση της έκτασης, αντίθετα με την απόσταση, η μετακίνηση στην έννοια του χρόνου για τον καθορισμό της δεν είναι εύκολη. Μπορεί να επιτευχθεί σε συνδυασμό με εργασίες και το χρόνο που αυτές απαιτούν κατά την εφαρμογή τους στη συγκεκριμένη έκταση. Έτσι, για παράδειγμα, μπορεί να γίνει λόγος για έκταση που χρειάζεται συγκεκριμένο χρόνο για να οργωθεί ή για να θεριστεί σε συνάρτηση και αναφορά πάντα με τον τρόπο και τα μέσα εκτέλεσης της εργασίας. Επιπλέον η έκταση συγκεκριμένων κατασκευών θα μπορούσε να προκύπτει από τις λειτουργίες που αυτές καλούνται να στεγάσουν ή να συμπεριλάβουν και με τον τρόπο αυτό να ορίζεται και το μέγεθος δημιουργώντας τα ανάλογα πρότυπα. Όπως, όμως, γίνεται κατανοητό και σε αυτή την περίπτωση, ο χρόνος που απαιτούν συγκεκριμένες δραστηριότητες δεν είναι και αυτός απόλυτος και πολύ περισσότερο δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια διαχρονική και διαπολιτισμική αξία, καθώς εξαρτάται από μια σειρά παραγόντων όπως ο τρόπος οργάνωσης της εργασίας (π.χ. πόσοι δουλεύουν και πόσο, σε ποιες συνθήκες και με ποια μέσα), το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα (προδιαγραφές και ποιότητα παραγωγής) και τις προτεραιότητες που τίθενται κάθε φορά. Παρόμοια προσέγγιση μπορεί να επιχειρηθεί και για τον όγκο, ως μια πιο σύνθετη έννοια που δημιουργείται συνδυαστικά από την απόσταση και την έκταση, με την παράλληλη μετατόπιση από την γήινη επιφάνεια. Η μετατόπιση αυτή μπορεί να γίνει τόσο πάνω από την επιφάνεια (όγκος από κτίρια, 16