Rotunda reloaded - Περιγραφή της ακουστικής της Ροτόντας στην Θεσσαλονίκη μετά από την αποπεράτωση των εργασιών αναστύλωσης

Transcript

1 Rotunda reloaded - Περιγραφή της ακουστικής της Ροτόντας στην Θεσσαλονίκη μετά από την αποπεράτωση των εργασιών αναστύλωσης Βασίλειος Ζαφρανάς Ηλεκτρολόγος Μηχανικός zafranas@arch.au th.gr Παναγιώτης Καραμπατζάκης Αρχιτέκτων Μηχανικός, Σύμβουλος Ακουστικής info@nestos.net Αιμιλία Καραποστόλη Αρχιτέκτων, ΜΑ Μουσειολογίας, Υ.Δ. Α.Π.Θ./ emiliearch@gmail.com Gottfried Schubert Φυσικός, Σύμβουλος Ακουστικής Γεώργιος Χατζηγεωργίου Πολιτικός Μηχανικός, Σύμβουλος Ακουστικής info@acoustical.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι εργασίες αναστύλωσης της Ροτόντας στην Θεσσαλονίκη ολοκληρώθηκαν τον Δεκέμβριο του 2015 και σήμερα, το μνημείο είναι πάλι ανοικτό για το κοινό. Οι εσωτερικές σκαλωσιές που στήριζαν τμήματα του κτιρίου, κατασκευασμένες μετά από τον σεισμό του 1978, αποτελούν πλέον παρελθόν. Έτσι είχαμε την ευκαιρία να πραγματοποιήσουμε εκ νέου μετρήσεις του χρόνου αντήχησης στον χώρο της Ροτόντας. Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται οι μετρήσεις του χρόνου αντήχησης και γίνεται η σύγκριση των αποτελεσμάτων με τις μετρήσεις του Ε. Τζεκάκη (1972 και 1973). Επίσης συγκρίνονται οι νέες μετρήσεις με αυτές που έκανε ο Π. Καραμπατζάκης το 2008, με τμηματικές σκαλωσιές στον χώρο. Οι μετρήσεις του χρόνου αντήχησης χρησιμοποιήθηκαν επιπλέον για τη Βαθμονόμιση ενός τρισδιάστατου ψηφιακού μοντέλου του χώρου. Από το μοντέλο προκύπτουν ακουστικές παράμετροι πέραν του χρόνου αντήχησης οι οποίες είναι χρήσιμες για την αξιολόγηση της Ροτόντας ως χώρο μουσικών αλλά και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Rotunda reloaded The acoustics of Rotunda in Thessaloniki, after the completion of the restoration works ABSTRACT The restoration works on Rotunda were completed on December 2015 and today the monument is once again open to the public. The internal scaffolding used to support parts of the building, installed after the 1978 earthquake, is now gone. Thus we were given a chance to measure the reverberation time of Rotunda once again. In this paper we present the reverberation time measurements and comparisons are made between this and previous measurements (1972 and 1973) by E.Tzekakis. The data is also compared with another previous measurement made by P. Karampatzakis in 2008 with partial scaffoldings in place. The reverberation time data is then used to calibrate a three dimensional digital model of the monument. From the model other acoustic parameters of the space are examined and a full acoustical evaluation of rotunda is performed.

2 Εισαγωγή 1. Ιστορικά και αρχιτεκτονικά στοιχεία 1.1 Ιστορικά στοιχεία Για το κτίριο της Ροτόντας ή του Αγ. Γεωργίου, όπως ονομάζεται πολλές φορές, Αντλούμε ιστορικά στοιχεία από την περιγραφή που δίνει το ΥΠ.ΠΟ [1]. Η Ροτόντα ανήκει στα περίκεντρα οικοδομήματα, στο κυκλικό της σχήμα άλλωστε οφείλει και την ονομασία της. Κτίστηκε στα χρόνια του καίσαρα Γαλερίου, γύρω στα 306 μ.χ., ως ναός του Δία ή του Κάβειρου ή κατ άλλους ως Μαυσωλείο του ιδίου. Στον άξονά της κατέληγε πομπική οδός που συνέδεε τη θριαμβική αψίδα του Γαλερίου με το ανακτορικό συγκρότημα, που έχει ανασκαφεί νοτίως της Εγνατίας οδού. Η μετατροπή του σε χριστιανικό ναό συντελέστηκε στη διάρκεια των παλαιοχριστιανικών χρόνων και διανοίχθηκε και διευρύνθηκε η ανατολική κόγχη και κατασκευάστηκε το ιερό βήμα, ένας ορθογώνιος χώρος με ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά. Τα λείψανα από την παλαιοχριστιανική φάση του μνημείου είναι τα εξαίρετης ποιότητας ψηφιδωτά. Τις φωτιστικές θυρίδες και τα εσωρράχια των καμαρών στη βάση του θόλου κοσμούν ψηφιδωτά, των οποίων ο πλούτος των θεμάτων με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα και η λαμπρότητα των χρωμάτων εντυπωσιάζει. Οι μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις που έγιναν στο μνημείο κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο επιβάρυναν τη στατική του επάρκεια. Οι σεισμοί των αρχών του 7ου αι. κατέστρεψαν την αψίδα του ιερού και το υπερκείμενο τμήμα του θόλου. Η αψίδα, μετά την αποκατάστασή της, ενισχύθηκε εξωτερικά με δύο αντηρίδες και διακοσμήθηκε τον 9ο αι. με την τοιχογραφία της Αναλήψεως. Το 1590/1 μετατράπηκε σε τζαμί από τον Σεΐχη Σουλεϊμάν Χορτατζή Εφέντη. Οι σεισμοί που έπληξαν την πόλη της Θεσσαλονίκης το 1978, προξένησαν σοβαρές βλάβες στο μνημείο. 1.2 Αρχιτεκτονικά στοιχεία Από την ρωμαϊκή αρχιτεκτονική παράδοση οι χριστιανοί πήραν τον τύπο της βασιλικής και τον χρησιμοποίησαν για τις εκκλησίες όπου τελούσαν την ευχαριστιακή λατρεία χρειάζονταν όμως και κτίρια για τις αναμνηστικές τελετές που γίνονταν σε ιερούς τόπους, όπου είχε συμβεί κάποιο σημαντικό γεγονός της ιστορίας τους, ή πάνω από τους τάφους και τα λείψανα των μαρτύρων. Τα πρότυπα για αυτά τα μαρτύρια τα έδωσαν τα κυκλικά ή οκταγωνικά επιτύμβια μνημεία της ειδωλολατρικής αρχαιότητας όπως τα μαυσωλεία της Caecilia Metella. Ο τρούλος, αναπόσπαστο στοιχείο σ αυτά τα περίκεντρα κτίσματα, έμελλε να καθορίσει το μέλλον της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Αλλά δεν ήταν όλες οι ροτόντες πραγματικά μαρτύρια, στη Θεσσαλονίκη, το κυκλικό μαυσωλείο που είχε κτίσει ο Γαλέριος κατά τα τέλη του 3ου αιώνα π.χ., κοντά στο ανάκτορο του και στην αψίδα του θριάμβου του, δηλαδή η σημερινή Ροτόντα της Θεσσαλονίκης μετατράπηκε σε εκκλησία, η οποία αφιερώθηκε στην Θεία Δύναμη, σύμφωνα με τη ροπή της

3 εποχής προς τις αφηρημένες έννοιες αργότερα αφιερώθηκε στους Αγ. Ασωμάτους και τέλος στον Αγ. Γεώργιο [2]. Εικόνα 1.1 Εικόνα 1.2 Σύμφωνα με τον Χ. Μπούρα [3], ο ναός κυκλικού σχήματος, με οκτώ ορθογώνιους σε κάτοψη οίκους, περιμετρικώς στο πάχος του τοίχου, είναι πιθανότερο να μην είχε ολοκληρωθεί ποτέ. Αργότερα, επί αυτοκράτορα Θεοδοσίου, μετατράπηκε σε εκκλησία των ανακτόρων, μετά από τροποποιήσεις μεγάλης κλίμακας, μέρος των οποίων τεκμηριώθηκε με ανασκαφές (Hebrard, Dyggve). Εκτός από τις προσθήκες στα ανατολικά, στη δυτική πλευρά προστέθηκε σκευοφυλάκιο (;) και στη νότια πρόπυλο με δύο οκταγωνικά προκτίσματα, τα οποία επίσης δεν σώζονται. Ο ναός διακοσμήθηκε με άριστης τέχνης ψηφιδωτά, τα οποία παρουσιάζουν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον γιατί παρουσιάζουν μνημειώδεις προσόψεις υστερορρωμαϊκών κτιρίων. Ο ημισφαιρικός θόλος του κτιρίου, ανοίγματος 24 μέτρων, είναι τυφλός και κατασκευασμένος από τούβλα, φαίνεται όμως ότι στους τοίχους, πάχους 6,5 μέτρων, έχει γίνει και χρήση χυτών υλικών κατά την ρωμαϊκή παράδοση και μια ξύλινη κατασκευή διαμορφώνει την σημερινή κωνική στέγη, πάνω από τον θόλο. Κατά την Τουρκοκρατία μετατράπηκε σε τζαμί, και τον πλούσιο σε γλυπτά άμβωνα του ναού βλέπει κανείς στο μουσείο της Κωνσταντινούπολης [3]. Το κτήριο, διαμέτρου 24,50μ καλύπτει ισοδιάστατος θόλος από οπτόπλινθους, που φθάνει σε ύψος τα 29,80μ.. Ο κυλινδρικός τοίχος, πάχους 6,30μ., διασπάται εσωτερικά σε οκτώ ορθογώνιες κόγχες, από τις οποίες η νότια αποτελούσε την κύρια είσοδο [4], [1]. Τον Δεκέμβριο του 2015, τα μέλη του ΚΑΣ έδωσαν ομόφωνα το «πράσινο φως» για την πραγματοποίηση της εκδήλωσης στο μνημείο για την απόδοσή του στο κοινό, 37 χρόνια μετά το «κλείσιμό» του για τις προαναφερθείσες αναστηλωτικές εργασίες [5]. Ενδιαφέρον αποτελεί πως η εκδήλωση που επιλέχθηκε ήταν μια παράσταση φωνητικής μουσικής που συμπεριλάμβανε την απαγγελία του έργου «Άσμα ασμάτων» του Σολομώντα, μέσα από τις φωνές πέντε νέων ποιητών και όχι μια μουσική παράσταση, η οποία ίσως έφερνε στο συλλογικό θυμικό την μουσική εκδήλωση που δεν πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 1995 και το μαχαιρωμένο πιάνο [6]. Όμως, οι σύγχρονες τάσεις στην μουσική σύνθεση και παράσταση, αλλά και στην ίδια την καλλιτεχνική δημιουργία, με το αυξημένο ενδιαφέρον των καλλιτεχνών και των μουσικών συνθετών για τον αρχιτεκτονικό χώρο και το ηχητικό μέσο, δύναται να πρωταγωνιστήσουν στην βιώσιμη λειτουργία του χώρου

4 της Ροτόντας ως ένα ενεργό αστικό μνημείο, πέρα από τις καθιερωμένες μουσικές παραστάσεις, ως χώρος ηχητικών καλλιτεχνικών περιβαλλόντων και πειραματισμού. 1.3 Ίχνη του ηχοτοπίου της ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου Οι Barry A Blesser και Linda-Ruth Salter μέσα στο πλαίσιο της πρακτικής εφαρμογής της έννοιας της ηχητικής αρχιτεκτονικής, προτείνουν ένα διαθεματικό πλαίσιο για τη μελέτη της ακουστικής συμπεριφοράς, της ηχητικής αρχιτεκτονικής και της ηχητικής εμπειρίας των αρχιτεκτονικών χώρων παραστάσεων, κυρίως παρελθοντικών χρόνων, πέρα από τις αποκλειστικές ποσοτικές μετρήσεις. Η μεθοδολογία θεωρεί απαραίτητη την ανάδειξη της ηχητικής εξοικείωσης της εποχής, η οποία ενισχύει την υποκειμενική ποιότητα του ηχητικού περιβάλλοντος και τη συμβολική σημασία των ηχητικών ποιοτήτων, πέρα από τα επιστημονικά εργαλεία μέτρησης [7]. Οπότε γίνεται απαραίτητο να πραγματοποιηθεί μια σύντομη περιγραφή του ηχητικού περιβάλλοντος της ρωμαϊκής εποχής. Η κουλτούρα της καθημερινής ζωής στην αρχαιότητα ήταν, ως επί το πλείστον, προφορική. Συγκεκριμένα, από την εποχή των πρώτων προφορικών κοινωνιών, έγινε κατανοητό πως ο πολιτισμός δύναται να υπάρξει όχι μόνο ως γραπτό ή τυπωμένο κείμενο, αλλά και ως κάτι εφήμερο και ελεύθερο, βασισμένο στον ήχο της ανθρώπινης ομιλίας [8]. Ενδιαφέρον αποτελεί πως τα προβλήματα της συνεχούς κυκλοφοριακής κίνησης και της ηχορρύπανσης ήταν καίρια ακόμα και τότε. Σημαντικό ηχητικό στοιχείο της μετέπειτα βυζαντινής περιόδου, αποτελεί η ιδιαίτερη ακουστική συμπεριφορά των μεγάλων πέτρινων κτισμάτων, όπως και στην παρούσα περίπτωση της Ροτόντας, που έρχονταν σε αντίθεση με τις καθημερινές μικρές ξύλινες κατοικίες, με σκοπό τον εντυπωσιασμό του προσκυνητή της εποχής μέσα από μια σειρά από μεγαλειώδη ακουστικά φαινόμενα [9]. Θεωρείται κοινός τόπος πως σε αρκετές εκφάνσεις της καθημερινής ζωής της απώτερης αλλά και ύστερης αρχαιότητας, η ηχητική σφαίρα, και η ενεργή συμμετοχή της στην εμπειρία του αρχιτεκτονικού χώρου, ήταν καταλυτική. 2. Τα δεδομένα της εργασίας 2.1 Νέες μετρήσεις Στην παρούσα εργασία ληφθήκαν δεδομένα ακουστικών παραμέτρων από νέες, σύγχρονες μετρήσεις που διενεργήθηκαν από τους συγγραφείς, τον Μάρτιο του 2016, και στην παρούσα εργασία θα ονομάζονται «Μετρήσεις 2016» 2.2 Μεθοδολογία για τις νέες ακουστικές μετρήσεις Οι ακουστικές μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα του ΕΝ ISO 3382 Acoustics-Measurement of the reverberation time of room with reference to other acoustical parameters. Χρησιμοποιήθηκε ο ακόλουθος εξοπλισμός. Ηχόμετρο: NTI-Audio XL2 Class1, Type 1 κατά IEC61672, IEC60651

5 Μικρόφωνο:NTI,MA220 ½ ελευθέρου πεδίου.nominal Open-circuit Sensitivity: -34 dbv/pa ±3 db(20 1kHz. Type 1 κατά IEC Γεννήτρια θορύβου: NTI-Audio Minirator MR-PRO MR2 Βαθμονομητής: Bruel & Kjaer 4231, Class 1 σύμφωνα με IEC 60942(2003) Ηχείο : Πολυκατευθυντικό δωδεκάεδρο, Bruel & Kjaer Type Η μέθοδος που επιλέχθηκε είναι του διακοπτόμενου θορύβου, δηλαδή σήμα ροζ θορύβου και πολύ υψηλή ένταση (SPL@1m = 105dB). Το σήμα διεκόπη ακαριαία και καταγράφηκαν η καμπύλες πτώσης του παλμού, που δημιουργήθηκε εντός του χώρου. Ταυτόχρονα με τις μετρήσεις έγινε και εμπειρική διακρίβωση περιοχών, όπου παρουσιάζουν αυξημένη ή μειωμένη ηχώ (Α θέση και Β θέση αντίστοιχα). Οι θέσεις των πηγών και των δεκτών για τις μετρήσεις 2016 περιγράφονται στην Εικόνα 2.1. Εικόνα 2.1 Περιγραφή των θέσεων μέτρησης. Μετρήσεις 0,1,2,3 από θέση ηχείου Α και 4,5 από θέση ηχείου Β (σε όλες τις θέσεις δεκτών έγιναν τουλάχιστον 6 μετρήσεις) 2.3 Παλαιές μετρήσεις Στην παρούσα εργασία επίσης, ληφθήκαν δεδομένα ακουστικών παραμέτρων από παλαιές εργασίες των Τζεκάκη Ε. [10] και Καραμπατζάκη Π. [11] που διενεργήθηκαν οι μεν μετρήσεις Τζεκάκη το , οι δε μετρήσεις Καραμπατζάκη το Τρισδιάστατο μοντέλο εξομοίωσης Παράλληλα με τις μετρήσεις, δημιουργήθηκε μοντέλο 3 ων διαστάσεων, αποτελούμενο από 862 faces και έγινε επεξεργασία στο λογισμικό CATT/TUCT. H επεξεργασία περιελάμβανε την βαθμονόμηση του μοντέλου, από τις μετρήσεις Από την διαδικασία αυτή, προέκυψε η μέση απορροφητική ικανότητα του χώρου, σε φάσμα οκτάβας.

6 Εικόνα 2.2 Το τρισδιάστατο μοντέλο 3. Τα αποτελέσματα 3.1 Αποτελέσματα και 3διάστατο μοντέλο Τα αποτελέσματα της μέτρησης 2016 παρουσιάζονται στο γράφημα 3.1 ανά θέση και σε 1/3 οκτάβας. Εικόνα 3.1 Αποτελέσματα μέτρησης χρόνου αντήχησης το Με τα δεδομένα της μέτρησης έγινε βαθμονόμηση του 3διάστατου μοντέλου.

7 Εικόνα 3.2 Σύγκριση μέτρησης 2016 και αποτελεσμάτων CATT/TUCT, μετά την βαθμονόμηση. Η επιλογή της ηχοαπορροφητικής ικανότητας έγινε με σκοπό τη βαθμονόμηση του μαθηματικού μοντέλου και η όσο αυτό γίνεται καλύτερη σύμπτωση με τις μετρήσεις. Η ηχοαπορροφητική ικανότητα των τελικών επιφανειών (τοίχοι, τρούλος, δάπεδο) ορίστηκε ως f[hz] a Η ηχοαπορροφητική ικανότητα βρίσκεται στο αναμενόμενο επίπεδο όπως αυτό αναφέρετε και στην βιβλιογραφία [13]. Ziegelstein (τουβλοδομή χωρίς επίχρισμα) f[hz] a Saeule (Πεσσοί)) f[hz] a Σύγκριση των μετρήσεων με παλαιότερες μετρήσεις Συγκρίνοντας τις τιμές που μετρήθηκαν από τον Τζεκάκη, τον Καραμπατζάκη και τις τιμές των μετρήσεων 2016 προκύπτει το παρακάτω διάγραμμα

8 Διάγραμμα 3.3 σύγκρισή των αποτελεσμάτων Τζεκάκη, Καραμπατζάκη και μετρήσεων 2016 Σχολιάζοντας το διάγραμμα 3.3, συμπεραίνουμε τα ακόλουθα: Υψηλότερες τιμές του χρόνου αντήχησης σε σχέση με τις μετρήσεις του Τζεκάκη 1979, παρουσιάζονται στις μετρήσεις του 2016, εξ αιτίας του καθαρισμού των επιφανειών και της αντικατάστασης, σπασμένων υαλοπινάκων, οι οποίοι δημιουργούν οπές απορρόφησης στον χώρο. Επίσης είναι φανερό ότι οι πιο χαμηλές τιμές του χρόνου αντήχησης παρατηρούνται το 2008 στις μετρήσεις Καραμπατζάκης, λόγο της αύξησης της ηχοαπορρόφησης και της διάχυσης στο χώρο, εξ αίτιας της παρουσίας της περιμετρικής σκαλωσιάς. Εικόνα 3.4 Οι σκαλοσιές περιμετρικά στον χώρο, το 2008

9 3.3 Σύγκριση των υπολογισμών (CATT-TUCT) με τις μετρήσεις του Τζεκάκη Συγκρίνοντας τις τιμές που μετρήθηκαν από τον Τζεκάκη, με τα αποτελέσματα από το μαθηματικό μοντέλο που αναλύθηκε στο CATT/TUCT προκύπτει το παρακάτω διάγραμμα Γράφημα 3.5 Σύγκρηση των τιμών που μετρήθηκαν από τον Τζεκάκη, με τα αποτελέσματα από το μαθηματικό μοντέλο που αναλύθηκε στο CATT/TUCT Στο παραπάνω γράφημα φαίνονται τα αποτελέσματα των υπολογισμών με το Μαθηματικό μοντέλο συγκρινόμενα, με τις μετρήσεις Τζεκάκη. Η σύμπτωση των αποτελεσμάτων για το μοντέλο με ακροατήριο σε καθίσματα είναι πολύ εντυπωσιακή. Από την άλλη, τα αποτελέσματα για το μοντέλο με καρέκλες, χωρίς ακροατήριο, δεν υπάρχει σύμπτωση. Το γεγονός αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι καρέκλες που υπήρχαν στον χώρο κατά την μέτρηση του Τζεκάκη, είχαν σαφώς μεγαλύτερη ηχοαπορροφητική ικανότητα, συγκρινόμενη με αυτή που χρησιμοποιήθηκε στο μαθηματικό μοντέλο και προέρχεται από την βιβλιογραφία, ως ξύλινο κάθισμα. 3.4 Απαιτήσεις για αίθουσες συναυλιών Ο χρόνος αντήχησης του χώρου με ακροατήριο είναι αρκετά υψηλότερος (της τάξεως του 35% στις χαμηλές συχνότητες, η οποία φθίνει σχετικά ομαλά έως τα 1000Hz) από της ιδανικές τιμές σύμφωνα με το DIN 18041: , Acoustical Quality in small to medium sized rooms. Στο παρακάτω διάγραμμα γίνεται σύγκριση των τιμών του χρόνου αντήχησης του χώρου, των τιμών των μετρήσεων 2016 (χώρος άδειος ακροατηρίου), τον υπολογισμό στο CATT/TUCT (900m² ακροατήριο σε ξύλινο κάθισμα).

10 Γράφημα 3.6 Σύγκρηση των τιμών των μετρήσεων 2016 και των αποτελεσμάτων από το μαθηματικό μοντέλο που αναλύθηκε στο CATT/TUCT, με τις ιδανικές τιμές του χρόνου αντήχησης κατά το DIN18041: Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι ο χώρος, δύναται, (ελαφρώς, εκτός των ορίων, αλλά κοντά στις απαιτήσεις) να υποστηρίζει παραστάσεις κυρίως Βυζαντινής και γενικότερα εκκλησιαστικής μουσικής, καθώς και έργα συνθετών, παλαιοτέρων ή σύγχρονων, οι οποίοι λαμβάνουν υπ όψιν τους, ως δεδομένο, τον υψηλό χρόνο αντήχησης του χώρου εκτέλεσης, κατά την σύνθεση των έργων τους. Τέλος αναφέρεται ότι η ευνοϊκότερη θέση του συνόλου, που εκτελεί μία παράσταση στον χώρο, βρίσκεται, κάτω από την αψίδα, στην ένωση του κυρίως χώρου με την προσθήκη του Πρεσβυτερίου. 4. Αναφορές [1] Υπουργείο Πολιτισμού, Ροτόντα Θεσσαλονίκης, on line, (επίσκεψη 3/8/2016). [2] Charles Delvoye (μτφ Μαντώ Β. Παπαδάκη), Βυζαντινή Τέχνη, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα, σελ (1968, 1988). [3] Χαράλαμπος Θ. Μπούρας, Ιστορία της Αρχιτεκτονικής Δεύτερος τόμος, Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα, σελ (1994, 2001). [4] Καλλιόπη Θεοχαρίδου, «Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. Νέα στοιχεία και αποσαφηνίσεις με αφορμή τις αναστηλωτικές εργασίες», Δελτίον XAE 16, Περίοδος Δ', Αθήνα, σελ ( ). [5] Ελένη Μάρκου, «Ντεμπούτο» εκδηλώσεων στη Ροτόντα Θεσσαλονίκης με την απαγγελία του έργου «Άσμα ασμάτων», on line, archaeology and arts, (επίσκεψη 11/8/2016). [6] Άρης Δημοκίδης, Όταν ένας εξαγριωμένος μοναχός μαχαίρωσε αυτό το πιάνο στην Θεσσαλονίκη. Πέρασαν 20 χρόνια, αλλά η εκκρεμότητα δεν έχει

11 τακτοποιηθεί. Τώρα ήρθε η ώρα, on line, (επίσκεψη 11/8/2016). [7] Barry A. Blesser & Linda-Ruth Salter, «Beyond Measurements: A Multidisciplinary Framework for Aural Experience of Ancient Spaces», The Acoustics of Ancient Theatres Conference Patras, September 18-21, [8] David Hendy, Noise: A Human History of Sound and Listening, Profile Books, Λονδίνο, σελ.54 (2013). [9] Ibid., σελ.125. [10] E.G. Tzekakis, Reverberation time of the Rotunda of Thessaloniki, Acoustica, 1979, Volume 43, page 275 ff [11] Π.Σ. Καραμπατζάκης, Ακουστικές μετρήσεις σε 11 βυζαντινούς ναούς της Θεσσαλονίκης, 4 0 Συνέδριο ΕΛΙΝΑ Ακουστική Ξάνθη [12] V. Brettscbneider, Analyse und Optimierung der Raumakustik in der Marienkirche zu Prenzlau, Magisterarbeit, TU Berlin,