Σηµειώσεις Μαθήµατος. Τεχνικές Οργάνωσης και Οικονοµίας (Εξεταστέα Υλη

Transcript

1 ΤΕΙ Πειραιά Σχολή Τεχνολογικών Εφαρµογών Τµήµα Αυτοµατισµού Σηµειώσεις Μαθήµατος Τεχνικές Οργάνωσης και Οικονοµίας (Εξεταστέα Υλη Αθήνα, Ιαν ιδάσκων καθηγητής: Ι. Αγγελόπουλος

2 (Σελίδα εσωφύλλου κενή) Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 2

3 Κεφάλαιο Εισαγωγή Το αντικείµενο της Οικονοµική επιστήµης Συχνά ακούµε για χρήµατα, τράπεζες, τιµές, µισθούς, εργασία, φόρους, οµόλογα, µετοχές, εξαγωγές και εισαγωγές, απόκτηση και δαπάνη χρηµάτων. Κάθε µέρα όλο και κάποιο οικονοµικό πρόβληµα αναφέρεται στις εφηµερίδες, στο ραδιόφωνο ή στην τηλεόραση. Η οικονοµική επιστήµη αποτελεί κοµµάτι της καθηµερινής µας ζωής αφού: ζούµε σε ένα οικονοµικό σύστηµα, κάθε µέρα συµµετέχουµε σε οικονοµικές δραστηριότητες και είµαστε εξοικειωµένοι µε τις λέξεις που χρησιµοποιούνται από τους οικονοµολόγους. Ωστόσο κατανοούµε πραγµατικά πώς λειτουργεί το οικονοµικό σύστηµα; Για παράδειγµα, θα µπορούσαµε να δώσουµε λογικές απαντήσεις στα ακόλουθα ερωτήµατα; Ποια είναι η πιο σηµαντική µορφή χρηµάτων που χρησιµοποιείται και πώς δηµιουργείται; Γιατί κάποιες φορές µπορεί στους αγρότες να αποφέρει µεγαλύτερο εισόδηµα µια φτωχή σοδειά απ' ότι µια καλή σοδειά; Γιατί η Ιαπωνία που έχει χρέος 200% του ΑΕΠ της δεν χρεοκοπεί και η Αργεντινή χρεοκόπησε µε χρέος µόλις 60% του ΑΕΠ της; Τα υψηλά ηµεροµίσθια σηµαίνουν πάντα υψηλό κόστος εργασίας; Μπορεί ο ίδιος εργαζόµενος που π.χ. φεύγει από µια ελληνική εταιρεία και πιάνει δουλιά σε µια Σουηδική να γίνει πιο πραγωγικός σε µια µέρα; Γιατί το νερό (το οποίο είναι απαραίτητο για την επιβίωση) είναι τόσο φθηνό όταν τα διαµάντια (τα οποία δεν αποτελούν σε καµία περίπτωση βασικό αγαθό) είναι τόσο ακριβά; Γιατί ένα βιβλίο 200 σελίδων είναι κάποιες φορέα πιο ακριβό από ένα άλλο 100 σελίδων; Γιατί µια ελεύθερη τσιπούρα που µπορεί να πιάσει όποιος θέλει, πωλείται 25 /κιλό ενώ µια που ήλθε από ιχθυοτροφείο µε κόστος επένδυσης για τη δηµιουργία του ιχθυοτροφελιου και εργάτες που τις ταΐζουν, κτηνιάτρους που τις παρακολουθούν, φάρµακα και τόσα άλλα έξοδα κοστίζει µόνο 9 /κιλό; Αυτά είναι τα είδη των ερωτήσεων στα οποία προσπαθεί ν απαντήσει η Οικονοµική Επιστήµη. Εξοικονόµηση Η οικονοµική επιστήµη έχει να κάνει µε την εξοικονόµηση, δηλαδή την µέγιστη αξιοποίηση αυτών που διαθέτουµε. Για το άτοµο, αυτό σηµαίνει την χρήση των ικανοτήτων του και την κατανάλωση του εισοδήµατός του µε τρόπο που να του παρέχει τη µέγιστη ικανοποίηση ή όφελος. Για την κοινότητα συνολικά, σηµαίνει Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 3

4 την χρήση των ικανοτήτων και της ενέργειας των µελών της, την χρήση της γης, των κτιρίων, των δρόµων, µηχανηµάτων και των άλλων οικονοµικών πόρων έτσι ώστε να αποκτήσει το υψηλότερο δυνατό βιοτικό επίπεδο. 1.2 Η έννοια της σπανιότητας εν θα υπήρχε ανάγκη οικονοµικών αν όλα τα αγαθά ήσαν άφθονα, κατά κάποιο τρόπο το κεντρικό ζήτηµα της οικονοµικής επιστήµης είναι η σπάνις των αγαθών. Ένα από τα µεγαλύτερα οφέλη της τηλεόρασης είναι το ότι µας δίνει τη δυνατότητα να δούµε πώς ζουν οι άνθρωποι στον υπόλοιπο κόσµο. Εικόνες από κάποια µέρη του κόσµου, όπως η Αφρική, οι βεδουίνοι και η Νότια Ασία, δείχνουν εκατοµµύρια ανθρώπους να ζουν στη φτώχεια µε ένα τρόπος ζωή που έχει παραµείνει ουσιαστικά αµετάβλητος επί αιώνες. Σε αυτήν την µορφή οικονοµίας οι άνθρωποι ζουν σύµφωνα µε τις προσταγές των πατροπαράδοτων εθίµων - κάνοντας τα πράγµατα µε τον τρόπο που γίνονταν πάντα. Αυτές οι οικονοµίες χαρακτηρίζονται ως οικονοµίες επιβίωσης (subsistence economies), επειδή ό,τι παράγεται, ως επί το πλείστον, επαρκεί ίσα-ίσα για να καλύψει λίγο περισσότερο από το ελάχιστο που είναι αναγκαίο για την επιβίωση. Ωστόσο, σε κάποια άλλα µέρη του κόσµου, όπως στη υτική Ευρώπη και στη Βόρεια Αµερική, οι άνθρωποι είναι σε γενικές γραµµές εύποροι και τα βασικά τουλάχιστον αγαθά δεν είναι τόσο σπάνια. Γι' αυτό το λόγο, ακούγεται πολύ περίεργο που οι οικονοµολόγοι λένε πως η σπανιότητα είναι ένα παγκόσµιο πρόβληµα, πως είναι ένα χαρακτηριστικό όλων των κοινωνιών. Αυτός ο γρίφος βρίσκει την εξήγησή του εξετάζοντας τον τρόπο µε τον οποίο χρησιµοποιείται ο όρος σπανιότητα στα οικονοµικά. Όταν οι οικονοµολόγοι λένε ότι κάτι είναι σπάνιο, δεν εννοούν ότι είναι δυσεύρετο ή ότι µόνο µια µικρή ποσότητα είναι διαθέσιµη. Εννοούν απλά ότι δεν υπάρχει αρκετό για να καλύψει πλήρως τις επιθυµίες όλων. ηλαδή το πρόβληµα είναι η διαθέσιµη ποσότητα σε σχέση µε την επιθυµητή. Όταν η λέξη χρησιµοποιείται µε αυτόν τον τρόπο, είναι αληθές να πούµε ότι η σπανιότητα υπάρχει σε όλες τις χώρες, πλούσιες και φτωχές. Και στις µεν και στις δε, οι άνθρωποι επιζητούν περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες από ότι µπορούν να αποκτήσουν. Εξαιτίας του ότι οι επιθυµίες τους δεν ικανοποιούνται απόλυτα, οι άνθρωποι σε όλον τον κόσµο δουλεύουν και απαιτούν ολοένα και υψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Απεριόριστες επιθυµίες Γιατί συµβαίνει και τόσο πολλές επιθυµίες παραµένουν ανικανοποίητες παρά την τεράστια αύξηση στην παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών στη σύγχρονη εποχή; Ένας σηµαντικός λόγος είναι ότι οι επιθυµίες µας δεν έχουν όριο. Συνεχώς πληθαίνουν και αλλάζουν. Πόσο συχνά ακούµε τα σχόλια, εν είσαι ποτέ ικανοποιηµένος και 'Όσο περισσότερα έχεις, τόσο περισσότερα θέλεις ; Η τεχνική πρόοδος ασκεί σηµαντική επίδραση. Συνεχίζει να παράγει έναν φαινοµενικά ατελείωτο αριθµό πιο ελκυστικών τρόπων ικανοποίησης των επιθυµιών µας. Αυτοκίνητα, πλυντήρια, ψυγεία, τηλεφωνικές συσκευές και τηλεοράσεις θεωρούνται στις µέρες µας είδη πρώτης ανάγκης από πολλές οικογένειες.. Ωστόσο, µόλις 100 χρόνια πριν, αυτά τα προϊόντα είτε δεν υπήρχαν, είτε θεωρούνταν είδη πολυτελείας, διαθέσιµα µόνο σε ελάχιστους προνοµιούχους. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 4

5 Τα οικονοµικά αγαθά είναι σπάνια αγαθά Φαίνεται να µην υπάρχει όριο στις επιθυµίες των ανθρώπων καθώς και στις νέες ιδέες για την ικανοποίησή τους. Ωστόσο, σε οποιαδήποτε χρονική στιγµή υπάρχει ένα όριο στην ποσότητα των αγαθών και των υπηρεσιών που µπορούν να παραχθούν. Οι οικονοµικοί πόροι: γη, εργασία, υλικά, καύσιµα, εργοστάσια, µέταλλα, µηχανήµατα, κλπ. που είναι απαραίτητοι για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών, έχουν περιορισµούς ως προς την διαθέσιµη προσφορά. Είναι γεγονός ότι µε το πέρασµα του χρόνου η τεχνική πρόοδος µας καθιστά ικανούς να παράγουµε τα περισσότερα από τα πράγµατα που θέλουν οι άνθρωποι. Το πρόβληµα έγκειται στο ότι οι επιθυµίες µας φαίνεται πως µεγαλώνουν τόσο γρήγορα όσο κι η ικανότητά µας να παράγουµε αγαθά και υπηρεσίες, ή ακόµη και πιο γρήγορα απ' αυτήν. Συνεπώς, το βασικό πρόβληµα της οικονοµικής επιστήµης είναι το ότι οι οικονοµικοί πόροι είναι περιορισµένοι, ενώ οι ανθρώπινες επιθυµίες φαίνεται πως είναι απεριόριστες. 1.3 Επιλογή και κόστος εναλλακτικής ευκαιρίας (opportunity cost) Από τη στιγµή που δε µπορούµε να έχουµε ό,τι θέλουµε, είµαστε αναγκασµένοι να επιλέξουµε. Με το περιορισµένο εισόδηµά µας δε µπορούµε να αγοράσουµε όλα όσα θα θέλαµε να έχουµε. Όταν κάνουµε µια επιλογή, διαλέγουµε από τα πράγµατα που έχουµε την οικονοµική δυνατότητα να αγοράσουµε εκείνα που µας δίνουν την µεγαλύτερη ικανοποίηση ή ευχαρίστηση. Όταν κάνουµε µια επιλογή, πρέπει να παραιτηθούµε από κάτι άλλο. Αυτό από το οποίο αποφασίζουµε να παραιτηθούµε είναι η θυσία που πρέπει να κάνουµε για να αποκτήσουµε αυτό που έχουµε επιλέξει και ονοµάζεται στα οικονοµικά κόστος εναλλακτικής ευκαιρίας (opportunity cost). Για παράδειγµα, ας υποθέσουµε ότι έχουµε αρκετά λεφτά απόψε ή για να πάµε θέατρο ή για να γευµατίσουµε σε ένα εστιατόριο. Αν πάµε θέατρο, το εναλλακτικό κόστος είναι το γεύµα από το οποίο παραιτηθήκαµε. Όταν αγοράζουµε κάτι, δίνουµε κάποια χρήµατα ως αντάλλαγµα. Ουσιαστικά όµως, αυτό που στην πραγµατικότητα αποχωριζόµαστε είναι το αµέσως επόµενο πιο επιθυµητό πράγµα που θα µπορούσαµε να έχουµε αγοράσει µε το ίδιο χρηµατικό ποσό. Μια εταιρεία ίσως έχει την οικονοµική ευχέρεια ή να αγοράσει έναν καινούριο υπολογιστή ή να αλλάξει τη διακόσµηση και την επίπλωση των γραφείων της. Εάν επιλέξει την αγορά του υπολογιστή, το πραγµατικό κόστος του εξοπλισµού θα είναι η χαµένη ευκαιρία της βελτίωσης της εικόνας των γραφείων της. Ίσως να γίνει καλύτερα αντιληπτή αυτή η σηµαντική οικονοµική έννοια αν σκεφτούµε µια µέρα που κατεβήκαµε στην αγορά και δεν µας άρεσε τίποτα και έτσι αποφασίσαµε να γυρίσουµε πίσω άπρακτοι. Γιατί δεν πήραµε το πρώτο πράγµα που βρέθηκε µπροστά µας; ιότι σκεφτήκαµε ότι έτσι δεν θα είχαµε πια τα λεφτά να πάρουµε αυτό που ακριβώς θα θέλαµε όταν το βρούµε, δηλ. θα χάναµε την µελλοντική ευκαιρία. Για να αποφύγουµε λοιπόν το κόστος ευκαιρίας, υποσυνείδητα αποφύγαµε κάθε µη ικανοποιητική εναλλακτική αγορά παρότι δεν µας είχαν τελειώσει όλα τα λεφτά. Η κοινότητα ως σύνολο, ακριβώς όπως το άτοµο και η εταιρεία, πρέπει επίσης να κάνει τις επιλογές της. Εάν οι οικονοµικοί πόροι χρησιµοποιηθούν για την οικοδόµηση κατοικιών, το χρηµατικό κόστος θα είναι οι πληρωµές για τη γη, τα υλικά και την εργασία. Το εναλλακτικό κόστος θα είναι το νοσοκοµείο, το σχολείο, Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 5

6 η βιβλιοθήκη ή κάποιο κτίριο γραφείων που θα µπορούσε να έχει κτιστεί µε τους ίδιους πόρους. Ευκολότερα αντιληπτό γίνεται το κόστος εναλλακτικής ευκαιρίας προκειµένου για την αγορά αξιογράφων. Τότε το όφελος δεν είναι υποκειµενικό αλλά ποσοτικοποιείται µε ακρίβεια. Αν λοιπόν κάποιος προσφέρει ένα οµόλογο ονοµαστικής τιµής 100 που αποφέρει 3% ενώ έχουν πλέον εκδοθεί, λόγω αύξησης επιτοκίων, στην αγορά νέα οµόλογα που αποφέρουν 4%, το εναλλακτικό κόστος θα κανει τους υποψήφιους αγοραστές να µην προσφέρουν περισσότερο από 99 για το παλιό ώστε στο τέλος παίρνοντας πίσω 100 ευρώ κεφάλαιο και τα 3 ευρώ τόκο να καταλήξουν µε κέρδος 4 ευρώ στα 99 που δίνει το ίδιο (και λίγο καλύτερο) επιτόκιο από το επικρατούν (4%) στην αγορά εκείνη την στιγµή. Οµοίως, το κόστος ευκαιρίας κρύβεται πίσω από την απόφαση για µια επένδυση. ηλαδή ο πιθανός επενδυτής µελετά πόσο θα κοστίσουν τα κτήρια, τα µηχανήµατα, το πρόσωπικό κλπ µιας επένδυσης και προσπαθεί να υπολογίσει τι παραγωγή θα του δώσει και πόσο θα αποφέρει η πώληση της παραγωγής. Αφού υπολογίσει επακριβώς τις χρηµατικές ροές θα καταλήξει σε ένα ποσοστό κέρδους πάνω στα χρήµατα που θα διαθέσει (µέρος των χρηµάτων µπορεί να είναι δάνειο, αλλά ενδιαφέρεται για την απόδοση του δικού του κεφαλαίου-return on investment). Θα νόµιζε κανείς ότι αν αυτό είναι θετικό, θα προχωρήσει στην επένδυση. Εδώ όµως υπεισέρχεται το κόστος εναλλακτικής ευκαιρίας η οποία µπορούσε απλά να είναι η τοποθέτηση των χρηµάτων του σε προθεσµιακή κατάθεση. Αν λοιπόν η επένδυση αποφέρει π.χ. 3% και η προθεσµιακή 3,5% γιατί να µπεί σε όλο το µπελά και το ρίσκο της επένδυσης όταν θα βγάζει τα ίδια από τον τόκο; ωρεάν αγαθά Εάν υπήρχε απεριόριστη δυνατότητα προσφοράς οικονοµικών πόρων και µπορούσαν να παραχθούν απεριόριστες ποσότητες προϊόντων, οι ανθρώπινες επιθυµίες θα µπορούσαν να ικανοποιηθούν πλήρως. Το φαινόµενο της σπανιότητας δε θα υπήρχε. εν θα είχαµε λόγο να κάνουµε οικονοµία. Το δίληµµα της επιλογής θα εξαφανιζόταν. εν θα χρειαζόταν να αφήσουµε ένα αγαθό για να µπορέσουµε να αποκτήσουµε ένα άλλο. Όλα τα αγαθά θα ήταν δωρεάν αγαθάδεν θα υπήρχε εναλλακτικό κόστος. Η παραγωγή ενός προϊόντος σε µεγαλύτερη ποσότητα δεν θα σήµαινε την παραγωγή ενός άλλου σε µικρότερη. Υπάρχουν σχετικά ελάχιστα δωρεάν αγαθά. Το πιο προφανές παράδειγµα είναι ο αέρας (αλλά είναι ο καθαρός αέρας;). Άλλα παραδείγµατα θα µπορούσαν να συµπεριλαµβάνουν τον πάγο στο Βόρειο Πόλο. Σε µια χώρα µε ζέστη, φυσικά, ο πάγος δεν είναι δωρεάν αγαθό. Η άµµος στην Έρηµο Σαχάρα είναι δωρεάν αγαθό, αλλά η άµµος στην Αθήνα δεν είναι, όπως ξέρουν όσοι κτίζουν. Στην χώρα µας αρκετά πράγµατα περιγράφονται ως δωρεάν επειδή µπορούµε να τα αποκτήσουµε χωρίς να καταβάλουµε κάποιο τίµηµα. Για παράδειγµα, έχουµε δωρεάν Παιδεία, δωρεάν υπηρεσίες υγείας και δωρεάν βιβλιοθήκες. Ωστόσο, σ' αυτές τις περιπτώσεις η µηδενική τιµή δε σηµαίνει µηδενικό κόστος. Όλες αυτές οι υπηρεσίες είναι ιδιαίτερα ακριβές αφού παράγονται µε σπάνιους πόρους- γη, εργασία, καύσιµα, υλικά, κλπ. (Συνήθως η λέξη «δωρεάν» εµφανίζεται κατά 80% σε κάποια παραπλανητική ή απατηλή πρόταση. εν είναι τυχαία η Αγγλική φράση: There is no such thing as a free meal). Αυτό που ξεγελά πολλούς είναι το ότι απλά πληρώνονται µέσω φόρων και όχι από τους χρήστες των υπηρεσιών. Αυτό µπορεί να είναι πολύ άδικο, π.χ. οι Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 6

7 υδραυλικοί, οι ξυλουργοί, οι οικοδόµοι κ.α. που δούλεψαν βοηθοί χρόνια άµισθοι ή µε µηδαµινό µισθό για να µάθουν την τέχνη, πληρώνουν φόρους µε τους οποίους σπουδάζουν «δωρεάν» οι δικηγόροι, µηχανικοί, γιατροί που µετά τους χρεώνουν πολύ περισσότερο για τις υπηρεσίες τους αφού απαιτούν µεγαλύτερες δεξιότητες που ωστόσο οι τελευταίοι απέκτησαν χωρίς οι ίδιοι να πληρώσουν. Ο λόγος που γίνεται αυτό είναι διότι όσοι επωφελούνται έχουν µεγαλύτερη πολιτική ισχύ δηλ. επηρρεάζουν την εκλογή των πολιτικών που προτιµούν να τους ευνοούν αδικώντας τους υπόλοιπους, τους οποίους «ξεγελούν» µε συνθήµατα περί κρατικής µέριµνας. Αποκρύπτουν δολίως το ότι και αυτή έχει κόστος αλλά και το πως επιµερίζεται το κόστος αυτό στις διάφορες κοινωνικές οµάδες. Οι πλούσιοι επωφελούνται περισσότερο αφού τα παιδιά τους δεν έχουν ανάγκη βιοπορισµού που αναγκάζει πολλά φτωχά παιδιά να εγκαταλείπουν τις σπουδές ακόµα κι αν είναι «δωρεάν». Έτσι κατά µέσο όρο τα πλούσια παιδιά απορροφούν µεγαλύτερο όφελος από την «δωρεάν» Παιδεία, αλλά υποτίθεται ότι οι πλούσιοι πληρώνουν περισσότερους φόρους, (εκτός αν καταφέρνουν να φοροδιαφεύγουν). Να που τελικά είναι πολύπλοκος ο συνδυασµός οικονοµικών και κοινωνικών σκοπιµοτήτων και καλύτερη γνώση εφοδιάζει την κοινωνία µε καλύτερη κατανόηση στην επιλογή πολιτικών που πετυχαίνουν τους κοινωνικούς στόχους. Να γιατί αξίζει να µελετήσουµε οικονοµικά. 1.4 Παραγωγή, κατανάλωση και ανταλλαγή Κάθε µέρα γινόµαστε µάρτυρες διεξαγωγής οικονοµικών δραστηριοτήτων σε µαγαζιά, γραφεία, εργοστάσια και τράπεζες, σε σπίτια, αγροκτήµατα, γιαπιά και αλλού. Η µελέτη αυτής της µεγάλης ποικιλίας δραστηριοτήτων διευκολύνεται µε την κατάταξή τους σε τρεις βασικές µορφές δραστηριότητας- παραγωγή, κατανάλωση και ανταλλαγή. Παραγωγή Η λέξη παραγωγή είθισται να νοείται ως η δηµιουργία κάποιου υλικού αντικειµένου, όπως ένα αυτοκίνητο, ένα έπιπλο ή ένα ζευγάρι παπούτσια ή ως η καλλιέργεια κάποιου αγροτικού προϊόντος, όπως το σιτάρι ή οι πατάτες. Στα οικονοµικά, ωστόσο, ο όρος παραγωγή έχει µια ευρύτερη σηµασία. Η παραγωγή πραγµατοποιείται έτσι ώστε να µπορούν να ικανοποιηθούν οι ανθρώπινες επιθυµίες. Οποιοδήποτε είδος εργασίας, το οποίο βοηθά στην ικανοποίηση των επιθυµιών του ανθρώπου, και για την οποία είναι προετοιµασµένος να πληρώσει, είναι παραγωγική εργασία. Η παραγωγή, κατά συνέπεια, περιλαµβάνει πέραν των προϊόντων και την απόδοση υπηρεσιών. Εάν οι άνθρωποι είναι προετοιµασµένοι να καταβάλουν ένα αντίτιµο για µια υπηρεσία, τότε πρέπει να τους ικανοποιεί µια επιθυµία µε τον ίδιο τρόπο που συµβαίνει και µε ένα υλικό αγαθό. Οι άνθρωποι που εργάζονται στην βιοµηχανία παροχής υπηρεσιών (όπως µαγαζιά χονδρικής ή λιανικής πώλησης, τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, λογιστικά ή δικηγορικά γραφεία, στις µεταφορές, νοσοκοµεία, σχολεία και λοιπά) είναι παραγωγικοί µε την ίδια έννοια που είναι οι αγρότες και οι εργαζόµενοι στον χώρο της κατασκευής αυτοκινήτων. Είναι σαφές ότι, σε µια σύγχρονη οικονοµία, τα εργοστάσια, τα ορυχεία, οι σταθµοί παραγωγής ενέργειας, τα αγροκτήµατα, κλπ. θα ήταν αδύνατο να λειτουργήσουν χωρίς τις παραπάνω υπηρεσίες. Συντελεστές παραγωγής Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 7

8 Είναι όλα όσα χρειαζόµαστε για να πετύχουµε παραγωγή και κατατάσσονται σε τρεις κύριες κατηγορίες: Α Φυσικοί πόροι, που παρέχονται από τη φύση και όχι από τους ανθρώπους, η λέξη γη χρησιµοποιείται για να περιγράψει τα δώρα της φύσης. Β Ανθρώπινοι Πόρο, αφορούν την ενέργεια, τις ικανότητες, δεξιότητες και τις γνώσεις του εργαζόµενου πληθυσµού. Αυτοί οι πόροι αναφέρονται ως εργασία. Γ Μεταποιηµένοι Πόροι, που περιγράφονται µε τον όρο κεφάλαιο. Αποτελούνται από εργοστάσια, µηχανήµατα παραγωγής, δρόµους, σιδηροδρόµους, σταθµούς παραγωγής ενέργειας, αποβάθρες εκφόρτωσης, κλπ. Πολλοί οικονοµολόγοι συµπεριλαµβάνουν κι έναν τέταρτο συντελεστή παραγωγής - τον επιχειρηµατία. Πρόκειται για το άτοµο (ή τα άτοµα) που οργανώνει τη γη, την εργασία και το κεφάλαιο σε µονάδες παραγωγής µε πολύ στενό αντικείµενο που αναφέρονται ως εταιρείες. Οι εταιρείες, µια σχετικά πρόσφατη εφεύρεση της ανθρώπινης ιστορίας είναι οργανώσεις εξειδικευµένων ανθρώπων µε στόχο την εξόχως αποδοτική παραγωγή µιας στενής (σχετικά µε το τεράστιο εν δυνάµει σύνολο) γκάµας αγαθών, π.χ. µόνο παπούτσια, ρούχα, σοκολάτες, κλπ. Η εταιρεία έφερε τεράστια αύξηση της παραγωγικότητας εκµεταλλευόµενη την εξειδίκευση (καταµερισµό εργασίας). Κατανάλωση Η κατανάλωση ασχολείται µε την χρήση αγαθών (που θεωρητικά αναλώνονται δηλ. φθείρονται, σπαταλώνται, εξαντλούνται) και υπηρεσιών µε σκοπό την ικανοποίηση των επιθυµιών µας. ιαρκή καταναλωτικά αγαθά Πρόκειται για καταναλωτικά αγαθά τα οποία έχουν µια αρκετά µεγάλη διάρκεια ζωής, πολλά απ' αυτά αντέχουν για αρκετά χρόνια. Περιλαµβάνουν είδη όπως είναι τα έπιπλα σπιτιού, οι οικιακές συσκευές και το οικογενειακό αυτοκίνητο. Καταναλώνουµε τις υπηρεσίες που αυτά τα είδη µας παρέχουν και όχι τα ίδια τα αγαθά. Μη διαρκή καταναλωτικά αγαθά Πρόκειται για προϊόντα τα οποία καταναλώνονται άµεσα (δηλαδή µε µια χρήση) ή σε ένα σχετικά σύντοµο χρονικό διάστηµα. Τρόφιµα, ποτά, σαπούνι και οδοντόκρεµες είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά παραδείγµατα αυτής της κατηγορίας αγαθών. Υπηρεσίες Σε µια σύγχρονη οικονοµία ένα µεγάλο µέρος της συνολικής κατανάλωσης καταλαµβάνεται από τις υπηρεσίες. Στις ανεπτυγµένες χώρες, για παράδειγµα, εξαρτώµαστε όλοι ιδιαίτερα από τις υπηρεσίες που παρέχονται στον τοµέα των συγκοινωνιών, τις τηλεφωνικές και νοµικές υπηρεσίες καθώς και αυτές της εκπαίδευσης και της υγείας. Η ψυχαγωγία αποτελεί άλλον ένα σηµαντικό κλάδο της παροχής υπηρεσιών. Ανταλλαγή Σε όλες τις κοινωνίες, ακόµη και στις πιο πρωτόγονες, κάποιο είδος συνδιαλλαγής πρέπει να πραγµατοποιηθεί πριν οι άνθρωποι µπορέσουν να ικανοποιήσουν τις επιθυµίες τους. Ελάχιστοι, αν όχι κανένας, είναι εκείνοι που µπορούν να Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 8

9 παράγουν για τους εαυτούς τους όλα όσα χρειάζονται για να διατηρήσουν το υπάρχον βιοτικό τους επίπεδο. Η µεγάλη πλειοψηφία των εργατών εξειδικεύεται. Κάποιοι περνούν τη µέρα τους ασχολούµενοι µε την παραγωγή ενός µικρού εξαρτήµατος κάποιου προϊόντος (π.χ. εργάτες σε γραµµή συναρµολόγησης). Άλλοι εξειδικεύονται στην παροχή κάποιας συγκεκριµένης υπηρεσίας (π.χ. λογιστές, εκπαιδευτικοί και πωλητές). Οι ειδικευµένοι εργάτες µπορούν να επιβιώνουν και να απολαµβάνουν ένα υψηλό βιοτικό επίπεδο επειδή υπάρχει ένα σύστηµα το οποίο τους δίνει τη δυνατότητα να ανταλλάσσουν αυτό που παράγουν µε αγαθά και υπηρεσίες παραγόµενα από άλλους, ειδικευµένους στον δικό τους τοµέα εργασίας. Αυτό το σύστηµα ανταλλαγής βασίζεται στη χρήση των χρηµάτων. Αυτό που συµβαίνει είναι ότι πουλάµε τις υπηρεσίες µας για χρήµατα (µισθούς και ηµεροµίσθια) και έπειτα χρησιµοποιούµε αυτά τα χρήµατα για να αγοράσουµε τα προϊόντα που άλλοι έχουν παραγάγει. Πρόκειται για ένα αξιόλογο σύστηµα, το οποίο δίνει τη δυνατότητα σε έναν µεταλλωρύχο της Μήλου και σε έναν εργάτη σε κονσερβοποιία της Πιερίας να ανταλλάξουν αυτά που παράγουν µε αγαθά και υπηρεσίες που προέρχονται όχι µόνο από την χώρα τους, αλλά και από χώρες σε όλον τον κόσµο. Αυτό που ο οικονοµολόγος αποκαλεί σύγχρονο σύστηµα ανταλλαγής περιλαµβάνει χερσαίες, θαλάσσιες και εναέριες υπηρεσίες µεταφορών, τραπεζικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες, υπηρεσίες διαφήµισης, χονδρικής και λιανικής πώλησης και πολλές άλλες. Όλες αυτές οι υπηρεσίες αποτελούν προϋπόθεση ώστε ένα άτοµο να δύναται να πουλά αυτά που παράγει και να αγοράζει αυτά που άλλοι έχουν παράξει. 1.5 Πλούτος και εισόδηµα Ο πλούτος δηµιουργείται από την ύπαρξη αποθέµατος αγαθών τα οποία έχουν χρηµατική αξία. Περιλαµβάνει περιουσιακά στοιχεία όπως είναι η γη, τα σπίτια, τα εργοστάσια, τα µαγαζιά, τα µηχανήµατα και πολλά είδη προσωπικής ιδιοκτησίας. Ιδιωτικός πλούτος Ο όρος αναφέρεται στα ατοµικά υπάρχοντα. Προφανώς περιλαµβάνει τη γη, κατοικίες, έργα τέχνης, κοσµήµατα, αυτοκίνητα και ούτω κάθε εξής. Ο ιδιωτικός πλούτος αποτελείται, επίσης, από χρηµατοοικονοµικά περιουσιακά στοιχεία όπως νοµίσµατα και χαρτονοµίσµατα, καταθέσεις σε τραπεζικούς λογαριασµούς ή σε κατασκευαστικές εταιρείες και εταιρικές µετοχές. Κοινωνικός πλούτος Πρόκειται για εκείνα τα περιουσιακά στοιχεία που είναι ιδιοκτησία της κοινότητας ως συνόλου (δηλαδή της κεντρικής ή τοπικής διοίκησης). Περιλαµβάνει δρόµους, νοσοκοµεία, σχολεία, γεφύρια, πάρκα και βιβλιοθήκες. Εθνικός πλούτος Ο όρος αυτός συνιστά το σύνολο του πλούτου που κατέχεται από τους πολίτες µιας χώρας είτε αποτελεί ιδιωτική είτε δηµόσια ιδιοκτησία. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 9

10 Εισόδηµα Ενώ ο πλούτος είναι το απόθεµα των περιουσιακών στοιχείων και έχει χρηµατική αξία, το εισόδηµα είναι µια ροή χρηµάτων. Το εισόδηµα αναφέρεται στο ποσό των χρηµάτων που κερδίζεται ή λαµβάνεται κατά τη διάρκεια µιας καθορισµένης χρονικής περιόδου- συνήθως ενός έτους. Το εισόδηµα ενός ατόµου µπορεί να προέρχεται από ποικίλες κατηγορίες, όπως τα ηµεροµίσθια ή οι µισθοί, τόκοι καταθέσεων, καταβολή ενοικίου από κάποια ιδιοκτησία, κέρδη από µετοχές ή πληρωµές κοινωνικής ασφάλισης. Η βασική διαφορά µεταξύ εισοδήµατος και πλούτου συνίσταται στο ότι το εισόδηµα είναι µια ροή χρηµάτων που λαµβάνεται κατά τη διάρκεια µιας ορισµένης χρονικής περιόδου, ενώ ο πλούτος είναι ένα απόθεµα περιουσιακών στοιχείων που κατέχεται σε κάποια χρονική στιγµή. Η σχέση τους είναι ότι η συσσώρευση εισοδήµατος που δεν καταναλώνεται δηµιουργεί πλούτο. Ο πλούτος µε τη σειρά του βοηθά σε υψηλότερο εισόδηµα µέσω επενδύσεων. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 10

11 Κεφάλαιο 2 Λίγη Οικονοµική Ιστορία- Οι Πρωτοπόροι 2.1 Οι πρώιµες κοινωνίες Ο στόχος αυτών των σηµειώσεων είναι να κάνουµε τα πρώτα βήµατα στις βασικές αρχές της οικονοµικής επιστήµης. Αλλά ας αρχίσουµε λίγο πιο πίσω: είναι άραγε η οικονοµική γνήσια επιστήµη; Τα «θεωρήµατά» της και οι λύσεις σε πρακτικά προβλήµατα που µπορούµε να δώσουµε χρησιµοποιώντας τα, δεν πλησιάζουν σε αποτελεσµατικότητα αυτά των µαθηµατικών ή της φυσικής, ούτε γίνονται οµόφωνα αποδεκτά στο βαθµό που γίνονται τα θεωρήµατα της γεωµετρίας ή της Χηµείας. εν µπορούµε τόσο εύκολα να τα «αποδείξουµε» στη βάση ακλόνητων αξιωµάτων. (Πολλοί εξάλλου αµφιβάλλουν ακόµα και αν η Ιατρική είναι επιστήµη επειδή οι ατοµικές ιδιοµορφίες και η πολυπλοκότητα του οργανισµού εισάγει πολλά στοιχεία αβεβαιότητοςστην συσχέτιση αιτίου-αιτιατού, κάτι που δεν ισχύει στην κλασσική Φυσική). Αλλά αν περάσουµε από τις θεωρητικές ανησυχίες στις πρακτικές ανάγκες, ουδείς θα διενοείτο να αγνοήσει την βέλτιστη διαθέσιµη έστω και ατελή ιατρική λύση, πόσο µάλλον να προτείνει την εγκατάλειψη της µελέτης της Ιατρικής. Λίγο πιο αβέβαια είναι τα πρακτικά αποτελέσµατα της οικονοµικής, διότι πέραν από τις ατοµικές µας ιδιοµορφίες συµπεριφοράς, υπεισέρχεται σε αυτή και η χαοτικής πολυπλοκότητος κοινωνική συµπεριφορά όπου διαπλέκεται και η ατοµική και η οµαδική ψυχολογία δίπλα σε κοινωνικούς οργανισµούς όπως τα κράτη, οι επιχειρήσεις, και αφηρηµένες έννοιες όπως οι ιδεολογίες, καθώς και οι ατοµικές και οι οµαδικές (εθνικές, φυλετικές κ.ο.κ.) επιδιώξεις. Παρά ταύτα, και η Οικονοµική προσφέρει πολλά ιδιαίτερα χρήσιµα συµπεράσµατα, παρατηρήσεις αλλά και θεωρίες που βοηθούν στην κατανόηση της ανθρώπινης συµπεριφοράς σε αρκετά λυσιτελή βαθµό. Παρακάµπτοντας λοιπόν το αντιπαραγωγικό ζήτηµα της «επιστηµοσύνης» της Οικονοµικής µε µια πολύ χρησιµότερη υπεκφυγή, µπορούµε ανενδοίαστα να ισχυριστούµε ότι η µελέτη της οικονοµικής επιστήµης είναι ιδιαίτερα χρήσιµη και απαραίτητη για την επιτυχία κάθε προχωρηµένης κοινωνίας. Λέµε προχωρηµένης κοινωνίας διότι παρατηρούµε ότι στην ιστορία δεν εµφανίστηκε τίποτα που να µπορούµε να θεωρήσουµε σαν οικονοµική θεωρία µέχρι την βιοµηχανική επανάσταση. Οι πρώτοι «οικονοµολόγοι» εµφανίζονται τον 17 ο αιώνα, φυσικά στην Μ. Βρετανία όπου και άρχισε η βιοµηχανική επανάσταση. Βεβαίως από την αρχαιότητα υπήρξε ενδιαφέρον για οικονοµικά θέµατα (χωρίς να χρησιµοποιείται αυτός ο όρος), µε πρώτο τον Αριστοτέλη, αλλά χωρίς συνέχεια και χωρίς συστηµατικό χαρακτήρα. Το πρώτο πραγµατικά σηµαντικό έργο οικονοµικού ενδιαφέροντος που εµφανίστηκε ήταν το «Έρευνα πάνω στη φύση και στα αίτια του Πλούτου των Εθνών» του Σκώτου Adam Smith ( ). Μάλιστα το έργο αυτό έµεινε µέχρι σήµερα πολύ σηµαντικό και επίκαιρο (διάφορα σηµεία του φυσικά ξεπεράστηκαν συν τω χρόνω) και γι αυτό θα αφιερώσουµε λίγες παραγράφους πιο κάτω. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 11

12 Γιατί όµως δεν υπήρξε ενδιαφέρον, και µήπως αν υπήρχε, η κοινωνία θα είχε προοδεύσει νωρίτερα; Αυτό το ερώτηµα ανήκει στην κατηγορία εκείνων που (όπως λέει και το σχετικό ρητό) ενώ µπορεί να τα θέσει ακόµα κι ένας ανόητος, δεν µπορούν να το απαντήσουν ούτε επτά (ή και εβδοµήντα) σοφοί. Ωστόσο κάποιος σοφός έφτιαξε µια θεωρία για το τι κινεί την ιστορία και την ονόµασε «θεωρία του ιστορικού υλισµού». Αυτός ήταν ο Karl Marx και εκεί βάσισε την δική του οικονοµική θεωρία που αξίζει να δούµε και αυτή συνοπτικά δίπλα σε εκείνη του Adam Smith. Ενδιαµέσως υπήρξε άλλος ένας πρωτοπόρος που συµπληρώνει την τριάδα των µεγάλων θεµελιωτών της οικονοµικής επιστήµης (αν και µάλλον ήσαν κυρίως φιλόσοφοι) που ήταν χρηµατιστής-γαιοκτήµων, ο David Ricardo. Αλλά αν είναι δύσκολο να απαντήσουµε τι θα γινόταν αν είχαν νωρίτερα ασχοληθεί µε την οικονοµία, είναι ευκολότερο να απαντήσουµε γιατί δεν ασχολήθηκαν. Όπως θα δούµε, για να λάβει χώραν παραγωγή απαιτούνται γη, εργασία και κεφάλαιο, οι λεγόµενοι συντελεστές της παραγωγής. Προφανώς παραγωγή υπήρχε έστω και πρωτόγονη από πολλούς αιώνες και βεβαίως εκµεταλλεύσιµη γη όπου γινότανε η γεωργική καλιέργεια από το 8000π.Χ. περίπου στην Μεσοποταµία. Όσο για εργασία, ρωτείστε του εργάτες που έκτισαν τις Πυραµίδες και τον Παρθενώνα, τα σπίτια τους, τα τοξοτά γεφύρια, τους κρεµαστούς κήπους της Βαβυλώνος, και τόσα άλλα. Τέλος και κεφαλαιουχικά αγαθά υπήρχαν αν και πολύ µικρότερης αξίας από τα σηµερινά και ίσως υποτυπώδη, εργαλεία, φράγµατα, µύλοι, αργαλειοί κ.α. Ωστόσο το πρόβληµα είναι ότι δεν υπήρχε κανείς που να ενδιαφέρεται να µεγιστοποιήσει την παραγωγή αυτή πέραν της ατοµικής προσπάθειας του χειρόνακτα. Οι βασιλιάδες είχαν θησαυροφύλακα και µάζευαν φόρους, σε ό,τι παρήγετο, δεν είχαν όµως ιδιαίτερα κίνητρα να εµπλακούν µε το πως δούλευαν οι κολλήγοι και πώς µπορούσαν να αυξήσουν την παραγωγή τους, ή τι άλλο µπορούσαν να παράγουν. Αυτά τα αντιµετώπιζαν «ερασιτεχνικά» και δεν έσπαγαν το κεφάλι τους για το πώς θα παραχθούν περισσότερα. Αυτη τη µανία βελτίωσης της παραγωγικότητας την έφερε ο καπιταλισµός. Εάν ήθελαν περισσότερη γη οι βασιλιάδες, µάζευαν στρατό από τους υπηκόουςκολλήγους τους και πήγαιναν να κατακτήσουν από άλλους βασιλιάδες, έτσι αντιλαµβάνοντο την βελτίωση της παραγωγής και της ισχύος τους. Όσο για την εργασία, ο ιδρώτας των σκλάβων, των χωρικών και των γυναικών δεν ήταν εµπόρευµα,. διότι δεν µπορούσε να αγοραστεί από κάποιον εργοδότη, ήσαν κάτι χειρότερο, ήσαν δεδοµένοι. Στην φεουδαρχική Ευρώπη, για παράδειγµα, όσοι είχαν την ατυχία να γεννηθούν κολλήγοι καλλιεργούσαν την ίδια γη από γενιά σε γενιά και απλά τους επέτρεπαν να κρατήσουν ένα µέρος της σοδειάς για την επιβίωσή τους. Εκείνοι που πάντα στην ανθρώπινη ιστορία ήσαν φορείς κοινωνικής προόδου, ήσαν οι έµποροι που µε τα ταξίδια τους έφερναν κοντά τους ανθρώπους και άνοιγαν ο ένας τα µάτια του άλλου. Π.χ. όταν πήγαν έλληνες στην Μεσοποταµία είδαν τον τροχό των Σουµερίων και όταν πήγαιναν στην Κρήτη, ή έρχονταν οι Φοίνικες, είδαν τα γράµµατά τους και έφτιαξαν δικά τους. Με τη σειρά τους είδαν οι Ετρούσκοι τα γράµµατα των ελληνικών αποικιών και τα προσάρµοσαν στη γλώσσα τους και από κει τα πήραν οι Ρωµαίοι. Το κίνητρο των εµπόρων βέβαια ήταν το κέρδος από την µετακίνηση αγαθών σε µέρη όπου ήσαν πιο σπάνια (και άρα είχαν µεγαλύτερη αξία) ώστε να τα πουλήσουν σε πολύ υψηλότερη τιµή απ ότι στα µέρη παραγωγής τους. Π.χ. αν έπαιρνες µαστίχα στη Χίο που είχε χαµηλή Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 12

13 τιµή και την πούλαγες στην αυλή του Ξέρξη, έπιανες πολύ µεγαλύτερη τιµή, και δεκάδες άλλα παραδείγµατα. Ωστόσο τα βασικά αγαθά που χρειαζόντουσαν οι χωριάτες-κολλήγοι (ρούχα, τρόφιµα, παπούτσια, δοχεία) ή τα έφτιαχναν µόνοι τους ή τα αποκτούσαν µε ανταλλαγή από τεχνίτες (π.χ. βαρέλια, δρεπάνια, φτυάρια). Το κυρίως εµπόριο, και κατ εξοχήν το υπερπόντιο, αφορούσε είδη πολυτελείας, (µαστίχα, µπαχαρικά, πορφύρα και χαλκό, κρασί, πήλινα αγγεία κλπ). Το σηµαντικό είναι ότι ο όγκος του εµπορίου ήταν πολύ µικρός και ο ανταγωνισµός επίσης µικρός, οπότε ναι µεν οι κοινωνίες αυτές διέθεταν αγορές αλλά δεν ήσαν «οικονοµίες της αγοράς» ώστε να έχουν νόηµα θεωρίες περί τιµών, ελαστικότητος ζήτησης και τα τοιαύτα που θα µελετήσουµε εδώ. Με άλλα λόγια, οι καθαρά οικονοµικές σχέσεις ήταν ενσωµατωµένες στις κοινωνικοπολιτικές σχέσεις και δεν µπορούσε να γίνει αυτοτελής οικονοµική ανάλυση. Κατά συνέπεια δεν υπήρχε ανάγκη για οικονοµικές θεωρίες και την οικονοµική επιστήµη, ακόµα και όταν εµφανίστηκαν τα πρώτα πανεπιστήµια που επικεντρωνόντουσαν στα µαθηµατικά, φυσική, (αλ)χηµεία, ρητορική, νόµικά και υποτυπώδη ιατρική. 2.2 Η Βιοµηχανική επανάσταση Η κατάσταση άλλαξε σε όλα (και στα οικονοµικά) µε την βιοµηχανική επανάσταση που ξεκίνησε στην Μ. Βρετανία. Εκεί σταδιακά δηµιουργήθηκαν µικρές αρχικά βιοτεχνίες που εκκινούντο µε το νερό (υδατοπτώσεις) και αργότερα µε ατµό και αναπτύχθηκαν εφευρέσεις που βελτίωναν ραγδαία την παραγωγικότητα (δηλ. παραγωγή ανά εργάτη) χάρις στην πολλαπλασιαστική δύναµη των µηχανών και των επινοήσεων. Έτσι σε σύντοµο χρονικό διάστηµα εφευρέθηκε το 1733 το ιπτάµενο αδράχτι (flying shuttle) από τον John Kay που επετάχυνε κατά πολύ την παραγωγή των αργαλειών, το 1764 ο James Hargreaves επενόησε τη στρεφόµενη ρόκα (spinning Jenny) που αύξησε την παραγωγή νήµατος, ενώ ένα χρόνο πριν ο James Watt εφεύρε µια πολύ βελτιωµένη ατµοµηχανή που µπορούσε να κινεί όλες αυτές τις µηχανές χωρίς την βοήθεια του νερού που εµπόδιζε την επιλογή του χώρου. Αναρίθµητες ήταν και οι άλλες µικρές οι µεγάλες επινοήσεις που έφεραν πλήρη ανατροπή στις κοινωνικές σχέσεις. Έτσι η ισχύς των γαιοκτηµόνων και εµµέσως του βασιλιά άρχισαν να απειλούνται από την ανερχόµενη τάξη των βιοµηχάνων και των εµπόρων. Οι τελευταίοι δεν εµπορεύονταν πια µόνο περιθωριακά είδη πολυτελείας όπως τα µπαχαρικά αλλά τα στρατηγικής σηµασίας βιοµηχανικά προϊόντα καθώς και τις πρώτες ύλες και τα καύσιµα που η βιοµηχανία χρειαζόταν. Η εργασία έγινε και αυτή εµπόρευµα, ενώ πριν ήταν ουσιαστικώς µια σκλαβιά είτε απέναντι στα στοιχεία της φύσης, από τα οποία πάλευαν να κλέψουν τα προς το ζην οι ελεύθεροι πρωτόγονοι άνθρωποι, είτε η κανονική ηµι-σκλαβιά στους άρχοντες και φεουδάρχες που πολλάκις εξελίσσετο και σε κανονική σκλαβιά όπως στην Αρχαία Ελλάδα, Ρώµη και αλλού µέχρι τον Αµερικανικό νότο του ου αι. Σε πρώτη φάση η αγοραπωλησία της εργασίας έναντι του ηµεροµισθίου ή του µισθού, όχι µόνο δεν έφερε βελτίωση στις συνθήκες ζωής των βιοµηχανικών εργατών (πρώην κολλήγων-αγροτών) αλλά µεγάλη δυστυχία. Κυνηγηµένοι από τους αγρούς των πατέρων και παππούδων τους από τους γαιοκτήµονες που ανακάλυψαν ότι αντί να παράγουν σιτάρι (που έτρωγαν οι κολλήγοι αφήνοντας µόνο ένα ποσοστό στους ίδιους), µπορούσαν να βάλουν πρόβατα που δεν χρειάζονταν τόσους εργάτες και να παράγουν µαλλί που πούλαγαν στις υφαντουργίες του Μάντσεστερ µε µεγαλύτερο κέρδος, στέλνοντας τους άχρηστους Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 13

14 πια κολλήγους στις άθλιες παραγκουπόλεις των πόλεων γύρω από τα νέα εργοστάσια. Την κατάσταση περιγράφει πολύ γλαφυρά ο Μάρξ στο «κεφάλαιο» αλλά και ο Ενγκελς που σαν γιος εργοστασιάρχη έζησε από πρώτο χέρι την δυστυχία των εργατών του πατέρα του. Η αθλιότητα αυτή έγινε πηγή έµπνευσης και καταγγελίας από µεγάλους συγγραφείς της εποχής όπως ο Κάρολος Ντίκενς. Αντίθετα απ ότι πιστεύουν πολλοί ότι δηλ. οι πόλεµοι και η βία είναι η κινητήριος δύναµη της ιστορίας (π.χ. η ανόητη φράση ότι η βία είναι η µαµµή της ιστορίας) είναι εξόφθαλµη η αλήθεια ότι οι αλλαγές (που µπορεί αργότερα να οδηγήσουν σε συγκρούσεις) έρχονται σταδιακά σε περιόδους ειρήνης και επινοήσεων-αλλαγών. Π.χ. η Ρωµαϊκή κυριαρχία δεν έγινε λόγω της νίκης στο Άκτιο απέναντι στο στρατό της Κλεοπάτρας και του Αντωνίου που επέτρεψε στους Ρωµαίους να κυριαρχήσουν στη Μεσόγειο, αλλά στην συστηµατική άνοδο της Ρωµαϊκής ισχύος τους προηγούµενους αιώνες. Και να χανόταν η µάχη του Ακτίου αυτό θα ήταν µια µικρή αναβολή. Το ποτάµι δεν θα γύριζε πίσω. Έτσι και η βιοµηχανική επανάσταση έγινε από πολλούς εις πείσµα πολλών χωρίς κανείς να καταλαβαίνει τις συνέπειες ή να µπορεί να τις αλλάξει. Όταν άρχισαν να εκδηλώνονται οι συνέπειες στην κοινωνία είναι σίγουρο ότι κανείς δεν ήθελε τις αλλαγές που επέρχοντο. Σίγουρα οι αγρότες δεν την ήθελαν. Αλλά µήπως ο βασιλιάς που ένοιωθε να χάνει ισχύ όπως και οι γαιοκτήµονες την ήθελαν; Η αλλαγή στην κατανοµή της οικονοµικής δύναµης σήµαινε ότι άτοµα σχετικά χαµηλής κοινωνικής θέσης είχαν τώρα την οικονοµική δυνατότητα να σχηµατίσουν δικό τους στρατό τον οποίον θα µπορούσαν να στρέψουν εναντίον όσων κατείχαν πολιτική δύναµη και να κάνουν επαναστάσεις (όπως και έγινε - αλλά σαν συνέπεια και όχι αιτία των αλλαγών). Ακόµα και όσοι τελικά επωφελήθηκαν, θα µάθαιναν γενιές αργότερα ότι θα εξελιχθεί σε καλό για την τάξη ή την φατρία τους και αρχικά πιθανότατα υπέφεραν και αυτοί από τις σαρωτικές αλλαγές. Η ιστορία κινείται µε µυστηριώδη τρόπο, αδιαφορώντας για τις επιθυµίες τόσο των κυριάρχων όσο και των υπηκόων τους. Πάντως όποια και να ήσαν τα αίτια της Βιοµηχανικής επανάστασης, άλλαξε τόσο δραστικά και τόσο γρήγορα τον κόσµο, που η µέχρι τότε ιστορική εξέλιξη να φαίνεται σαν έργο σε αργή κίνηση. Κάποια ερµηνεία έγινε οδυνηρά αναγκαία µε αποτέλεσµα την εµφάνιση φιλοσοφικών εξηγήσεων που για πρώτη φορά έβαζαν στο επίκέντρο µια νέα διάσταση: η οικονοµική θεωρία είχε γεννηθεί. 2.3 Adam Smith ( ) Από τους πρώτους που απασχολήθηκαν µε αυτό το θέµα ήταν και ο Σκώτος φιλόσοφος, καθηγητής της Ηθικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήµιο της Γλασκώβης Adam Smith. Ο Smith διέκρινε µια διάσταση ανάµεσα στις επιδιώξεις των ανθρώπων και τα τελικά αποτελέσµατα. Παρατήρησε ότι πολλές φορές έβγαινε καλό κοινό αποτέλεσµα από δράσεις ατόµων µε ιδιοτελή κίνητρα. Καλό παράδειγµα είναι η γνωστή ιστορία για τον πατέρα που απελπισµένος από την τεµπελιά των γιων του λέει πεθαίνοντας ότι έχει κρύψει χρυσάφι στο αµπέλι µε αποτέλεσµα να πάνε να το σκάβουνε και να προκαλέσουν καλή συγκοµιδή σταφυλιών χωρίς βέβαια να βρούνε χρυσάφι. Έχουµε δηλαδή ακούσιες συνέπειες, που είναι διαφορετικές από τις επιδιωκόµενες συνέπειες. Ο Adam Smith προσπάθησε να δει τις συνέπειες της χαλάρωσης της κεντρικής εξουσίας και να διερευνήσει την δυνατότητα ισορροπίας µε χαλαρή κεντρική εξουσία. ηλ. διερεύνησε την δυνατότητα σταθερής λειτουργίας αποκεντρωµένων Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 14

15 συστηµάτων (υπήρχε τότε µείωση της εξουσίας της κυβέρνησης του βασιλιά και των λόρδων). ηλ προσπάθησε να διερευνήσει τα εξής δύο ζητήµατα: Πώς µπορούν οι ασυντόνιστες δράσεις πολλών ατόµων χωρίς κεντρική καθοδήγηση να παράγουν τα εµπορεύµατα που χρειάζεται η κοινωνία χωρίς να καταλήξει στην υπερπαραγωγή µη αναγκαίων ή στην υποπαραγωγή αναγκαίων εµπορευµάτων; Πώς θα αποτρέψουµε την αύξηση της δυστυχίας (που ήδη λάµβανε χώρα στην εποχή του) σε βαθµό επικίνδυνο για την αποσύνθεση της κοινωνίας και την µετατροπή της σε πεδίο µάχης µεταξύ διαφορετικών οµάδων συµφερόντων οι οποίες θα πολεµούν η µία την άλλη µε έπαθλο την κυριαρχία; Οι απαντήσεις του βασίζονται στην ιδέα των ακούσιων συνεπειών και στον συντονιστικό ρόλο των τιµών σε µια ελεύθερη ανταγωνιστική αγορά. Έστω για παράδειγµα ένα χρήσιµο εµπόρευµα π.χ. δρεπάνια. Πώς θα ισορροπήσει η παραγωγή τους στα επίπεδα που χρειάζεται η κοινωνία; Μα µε τον µηχανισµό της τιµής. Αν παραχθούν περισσότερα, τότε η τιµή τους θα πέσει και από την περίσσεια θα πάθουν ζηµιά όσοι παρήγαν στα λιγότερο παραγωγικά σιδεράδικα (π.χ. µε ακριβότερο καύσιµο ή λιγότερο µαζικό τρόπο οι οποίοι θα ψάξουν για κάτι άλλο να φτιάξου)ν. Αν αντίθετα υπάρχει έλλειψη η τιµή ανεβαίνει και παρακινεί και άλλους να ξεκινήσουν να παράγουν δρεπάνια, χωρίς να υπάρχει κανένας που να υποδεικνύει στους παραγωγούς πόσα να φτιάξουν. Το συµφέρον των καταναλωτών είναι να αγοράσουν στην χαµηλότερη δυνατή τιµή και των παραγωγών να πουλήσουν στην µέγιστη δυνατή τιµή. Προφανώς καµία πλευρά δεν νοιάζεται ούτε κατά διάνοια για το αν η προσφορά και η ζήτηση θα συντονιστούν. Ωστόσο, όπως παρατήρησε ο Smith, η ισορροπία έρχεται και µάλιστα στην κατώτερη δυνατή τιµή. ηλαδή η εξισορρόπηση προσφοράς και ζήτησης που µόνο κατά τύχη θα µπορούσαν να εξισωθούν, εάν αφήσουµε τους παραγωγούς και τους καταναλωτές να δράσουν µε βάση τις προθέσεις τους, θα εξισωθούν αυτόµατα µε συντονιστή την διακύµανση της τιµής, η κίνηση της οποίας είναι ταυτόχρονα και φορέας πληροφοριών για την έλλειψη (υψηλή τιµή) ή το πλεόνασµα (χαµηλή τιµή). Τελικά, η τιµή σε µια ελεύθερη αγορά θα καταλήξει σε ένα επίπεδο στο οπαίο η προσφορά θα ισούται µε την ζήτηση. Μάλιστα στην χαοτικά πολύπλοκη σηµερινή κοινωνία, (διότι υπάρχουν δισεκατοµµύρια άνθρωποι µε πολύπλοκες επιθυµίες πάνω σε εκατοµµύρια προϊόντα µε επίσης πολύπλοκες οµαδοποιήσεις και αλληλεξαρτήσεις) κάθε προσπάθεια κεντρικής κατεύθυνσης της παραγωγής που αφήνει απέξω τις επιθυµίες των καταναλωτών είναι καταδικασµένη να αποτύχει όπως συνέβη µε τις κεντρικά προγραµµατιζόµενες οικονοµίες του υπαρκτού σοσιαλισµού. Μάλιστα η τιµή είναι πιο ειλικρινής εκδήλωση προθέσεων από τις δηµοσκοπήσεις όπως έχουν διαπιστώσει µε καταστροφικά αποτελέσµατα πολλές καµπάνιες µάρκετινγκ που προσπάθησαν πριν το λανσάρισµα πανάκριβων προϊόντων να εκµαιεύσουν από δείγµατα καταναλωτών κατά πόσον θα ήσαν διατεθειµένοι να τα αγοράσουν. Καλό πραγµατικό παράδειγµα είναι το εγχείρηµα toy Iridium όπου προσπάθησαν να διερευνήσουν αν θα ήθελαν οι καταναλωτές ένα δορυφορικό κινητό τηλέφωνο που πιάνει παντού (στις ερήµους, στους ωκεανούς κλπ) στην τιµή π.χ. των 400δολ. Όταν µετά χρόνια και την εκτόξευση 40 δορυφόρων χαµηλής τροχιάς άρχισαν να πωλούν τα τηλέφωνα, ανακάλυψαν ότι οι καταναλωτές τελικά µπορούσαν να ζήσουν και χωρίς αυτά µε αποτέλεσµα την χρεοκοπία του σχετικού εταιρικού κονσόρτσιουµ. εν είναι ότι πριν έλεγαν ψέµατα στους δηµοσκόπους, Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 15

16 απλά µέχρι να βάλεις το χέρι στην τσέπη, όλα φαίνονται ενδιαφέροντα. Εξάλλου κάτι που πράγµατι θα αγόραζαν σε κάποια φάση του οικονοµικού κύκλου, δεν µπορούν πια να αγοράσουν σε φάση που έχει µειωθεί το διαθέσιµο εισόδηµα. Επανερχόµενοι στον Adam Smith, η oµορφιά του συλλογισµού του είναι ότι το αποτέλεσµα επέρχεται αν και ο συντονισµός δεν αποτελεί σκοπό κανενός! Ακριβώς όπως και τα παιδιά του γεωργού που νόµιζαν ότι είχε κρύψει χρυσάφι δεν σκόπευαν να αυξήσουν την παραγωγικότητα ταυ αµπελιού όταν έσκαβαν (αλλά τελικά αυτό ήταν το όφελος τους), κανένας καταναλωτής ή παραγωγός δεν σκόπευε ποτέ να βοηθήσει την αγορά να εξισορροπήσει την ζήτηση και την προσφορά. Κάποιες απόψεις του Adam Smith από το βιβλίο του Ο Πλούτος των Εθνών, 1776 «Κάθε άνθρώπος έχει σχεδόν πάντοτε ανάγκη από την βοήθεια των συνανθρώπων του, αλλά θα ήταν µάταιο να προσδοκά την βοήθεια αυτή από την καλοσύνη τους και µόνο. Θα είναι πιο πιθανό να ωφεληθεί εάν µπορέσει να χρησιµοποιήσει τον εγωισµό τους προς όφελός του και εάν τους δείξει ότι είναι προς το συµφέρον τους να κάνουν γι' αυτόν ό,τι αυτός επιθυµεί από αυτούς". «Κυνηγώντας το προσωπικό του συµφέρον (αναφέρεται στον έµπορο), συχνά προωθεί το συµφέρον της κοινωνίας πιο αποτελεσµατικά από ό,τι εάν σκόπευε πραγµατικά να το προωθήσει εν έχω δει ποτέ τίποτα το ιδιαίτερα θετικό να προκύπτει από όσους πασχίζουν για το κοινό συµφέρον", Η απάντηση στα δεύτερο ζήτηµα σχετικά µε την αποτροπή της δυστυχίας, ξεκινά από την άποψη ότι η αφθονία εµπορευµάτων ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για µια επιτυχηµένη βιοµηχανική κοινωνία. Κοιτάζοντας γύρω του και βλέποντας την τόση µεγάλη φτώχεια που επικρατούσε, αντιστάθηκε στον πειρασµό της συνήθους θρησκευτικής στάσης της εποχής (δηλαδή στο να προσευχηθεί για την σωτηρία της ψυχής των φτωχών και να τους ευχηθεί καλή τύχη στην άλλη ζωή) και υιοθέτησε µια πιο πρακτική αντίληψη των πραγµάτων. Αυτοί οι άνθρωποι είχαν ανάγκη από περισσότερα εµπορεύµατα: περισσότερα φαγητό, περισσότερα ρούχα, στέγη κ.λ.π. Ο Adam Smith σαν προσγειωµένος και ρεαλιστής φιλόσοφος της Ηθικής διέγνωσε ότι η εµπορική και η καπιταλιστική τάξη, χωρίς να ενδιαφέρεται άµεσα για τα καλό της κοινωνίας, κατευθυνόµενοι από την απληστία τους, θα καταλήξουν να έχουν µια συνεισφορά στην κοινωνία ανεξάρτητα από τις προθέσεις τους. Έτσι, ενώ οι επίσκοποι και άλλοι φιλόσοφοι µιλούσαν για την σπουδαιότητα της αλληλεγγύης, για τους δεσµούς µεταξύ ανθρώπων και οικογενειών, για την ηρεµία και την σταθερότητα (όλα αυτά που διαλύθηκαν από τον ερχοµό της βιοµηχανικής επανάστασης), για τον Smith τις εγωιστικές δράσεις όλων των ανθρώπων καθοδηγούσε ένα «αόρατο χέρι», όπως το αποκάλεσε, προς το κοινό καλό της κοινωνίας εν αγνοία τους. Η έννοια «κοινό συµφέρον» στην πράξη σήµαινε περισσότερα εµπορεύµατα σε χαµηλότερες τιµές έτσι ώστε οι µάζες να έχουν τελικά την οικονοµική δυνατότητα να τα αποκτήσουν. Αυτό πράγµατι συνέβη και σήµερα φθάσαµε σε αυτό που ένας άλλος οικονοµολόγος του 20 ου αι. ο George Kenneth Galbraith αποκάλεσε κοινωνία της αφθονίας, χωρίς ωστόσο να απαλειφθούν η δυστυχία, οι ανισότητες, οι τριβές και τα λοιπά κοινωνικά προβλήµατα αν και η έκτασή τους στις δυτικές κοινωνίες είναι πολύ µικρότερη απ ότι την εποχή του Adam Smith. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 16

17 2.4 David Ricardo ( ) Μία γενιά αργότερα η κατάσταση στην Μ. Βρετανία είχε οδηγήσει σε µεγάλη ελάττωση του εµπορίου στο οποίο στήριζε πολλά η θεωρία του Αdam Smith, λόγω των Ναπολεόντειων πολέµων. Οι εισαγωγές σιτηρών και άλλων αγαθών είχαν µειωθεί επιτρέποντας στους γαιοκτήµονες να αυξήσουν τις τιµές των αγροτικών προϊόντων. Απέναντι στους γαιοκτήµονες στάθηκε ένας χρηµατιστής, ο David Ricardo µε το ευρείας κυκλοφορίας βιβλίο του «Αρχές Πολιτικής Οικονοµίας» που κυκλοφόρησε το Ο Ricardo έδωσε έµφαση σε παράγοντες που εκ φύσεως εµποδίζουν τον ελεύθερο ανταγωνισµό που θεωρούσε απαραίτητο στοιχείο ο Αdam Smith ώστε να υπάρξει σωστή λειτουργία των µηχανισµών της ελεύθερης αγοράς που θα έφερνε την αφθονία των αγαθών. Ενώ κατ αρχήν συµφωνούσε µε τον Smith ότι η µακροχρόνια συσσώρευση κεφαλαίου και η συνυφασµένη µε αυτήν εκµηχάνιση και αυτοµατοποίηση ήταν η µοναδική ελπίδα της κοινωνίας, φοβόταν ότι η ύπαρξη κάποιων παραγωγικών συντελεστών, το απόλυτο µέγεθος των οποίων είναι περιορισµένο, και κυρίως η γόνιµη γη, που µάλιστα ελέγχετο από λίγους γαιοκτήµονες, θα απέτρεπε την λειτουργία της αύξησης της παραγωγής στον απαιτούµενο βαθµό. Καθώς η παραγωγή και το εισόδηµα αυξάνονται, η ζήτηση γι' αυτούς τους σπάνιους πόρους κλιµακώνεται, χωρίς να µπορεί να αυξάνει και η προσφορά τους όπως συµβαίνει µε άλλα αγαθά και όπως απαιτείται για να λειτουργήσει η θεωρία του Αdam Smith. Οι πλούσιοι γαιοκτήµονες που κατέχουν αυτούς τους πόρους, θα κερδίζουν όλο και περισσότερα χρήµατα µε κάθε αύξηση της ζήτησης. Αυτός ο συλλογισµός οδήγησε στην ιδέα του Ricardo περί της γαιοπροσόδου (land rent) ενώ ο Smith ήταν πεπεισµένος ότι ο ανταγωνισµός θα εξαφάνιζε αυτές τις προσόδους (καθώς οι πωλητές θα µείωναν τις τιµές στο ελάχιστο επίπεδο λόγω του ανταγωνισµού), ο Ricardo φοβόταν ότι θα συνέβαινε το αντίθετο. Η εµπειρία του από τις προσπάθειες των γαιοκτηµόνων να απαγορεύσουν τις εισαγωγές σιτηρών έτσι ώστε να αυξήσουν τις προσόδους τους (προς ζηµίαν των καπιταλιστών, των εργατών και της οικονοµικής µεγέθυνσης) τον είχε διδάξει ότι δεν ήταν συνετό να υποθέσει κανείς ότι οι πρόσοδοι απλά θα εξανεµίζονταν ως αποτέλεσµα του ανταγωνισµού αφού οι γαιοκτήµονες δεν είχαν ανάγκη να ανταγωνιστούν κανέναν. Επιπλέον, το εισόδηµα τους κατευθύνεται σε µη παραγωγικούς σκοπούς (αντίθετα µε το εισόδηµα των καπιταλιστών που επενδύεται σε κεφαλαιουχικά, άρα παραγωγικά αγαθά) και το οποίο θα αυξάνεται (αντί να µειώνεται), καθώς η οικονοµία µεγεθύνεται και καθώς ο ανταγωνισµός µεταξύ των υπολοίπων (καπιταλιστών) παραγωγών εντείνεται. Αυτό το τελευταίο ήταν που ανησυχούσε τον Ricardo. Σε αντίθεση µε τους βιοµηχάνους, οι οποίοι πρέπει να επανεπενδύσουν σε κεφαλαιουχικό εξοπλισµό κάθε κέρδος που βγάζουν (εάν θέλουν να επιβιώσουν στην ζούγκλα του ανταγωνισµού), αυτοί οι εισοδηµατίες (ραντιέρηδες) δεν είναι υποχρεωµένοι να προχωρήσουν σε επενδύσεις, απλά είναι κάτοχοι µιας φυσικώς περιορισµένης ποσότητας ενός πολύτιµου πόρου που διαρκώς αυξάνει την αξία του χωρίς να κουνήσουν το δαχτυλάκι τους. Άρα µπορούν να ξοδέψουν τις προσόδους τους σε πολυτελείς διακοπές, έργα τέχνης ή απλά να τοποθετήσουν τα χρήµατα σε ένα θησαυροφυλάκιο και να αποφύγουν αυτό που ο Smith θεωρούσε το θαύµα της συσσώρευσης κεφαλαίου το οποίο βασίζεται στον ανταγωνισµό και την επανεπένδυση. Για τον Ricardo, το χρήµα που οι εισοδηµατίες αποσπούν ανάξια από το κύκλωµα «παραγωγή ~ Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 17

18 κέρδος ~ επανεπένδυση ~ υψηλότερη παραγωγή ~...» ισοδυναµούσε µε ζηµία της κοινωνίας και επιβράδυνε τη συσσώρευση κεφαλαίου. Αξίζει να σηµειωθεί ότι και ο Ricardo ήταν γαιοκτήµονας! ηλ. εστράφη και πολέµησε εναντίον της τάξης όπου ανήκε, επειδή πίστευε ότι η στάση της δεν ωφελούσε την κοινωνία στο σύνολό της. 2.5 Karl Marx ( ) Ο Karl Marx επηρεάστηκε πολύ από τις άθλιες συνθήκες των εργατών στα εργοστάσια της εποχής και την κοινωνική διαµάχη εργασίας κεφαλαίου (πάλη των τάξεων). Προβαίνει σε µια βαθυστόχαστη ανάλυση της λειτουργίας του κεφαλαίου, δηλ. του καπιταλιστικού συστήµατος της εποχής του στο διάσηµο έργο του «Το κεφάλαιο» (Das Kapital) που πρωτοεκδόθηκε το Ξεκινά από την παρατήρηση ότι όλα τα κινεί η εργασία και δίνει πρωταρχικό ρόλο σε αυτό τον συντελεστή της παραγωγής. Ισχυρίζεται ότι: η αξία ενός εµπορεύµατος αντανακλά την ποσότητα εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή του. Άρα η αυτοµατοποίηση (συσσώρευση κεφαλαίου) µειώνει την αξία ενός εµπορεύµατος επειδή µειώνει την ποσότητα ανθρώπινης εργασίας (τρέχουσας και παρελθούσας) που έχει «αποκρυσταλλωθεί» στο εµπόρευµα. Αυτό τον οδηγεί να διερευνήσει την προέλευση του κέρδους. Πίστευε ότι αφού κανένας δεν µπορεί να πουλήσει τίποτα πάνω από την αξία του, κανένας δεν µπορεί να βγάλει συστηµατικά κέρδος µέσω της ανταλλαγής εµπορευµάτων και µόνο (καθώς ο ανταγωνισµός θα οδηγούσε όλες τις τιµές σε ένα ελάχιστο επίπεδο δηλ. στην πραγµατική αξία του εµπορεύµατος). Εποµένως τα κέρδη δεν δηµιουργούνται στην πώληση, αλλά κατά την διάρκεια της παραγωγής. Πιο συγκεκριµένα, οφείλονται στην διάφορα ανάµεσα στην αξία της εργασίας ως εµπορεύµατος και στην αξία η οποία προστίθεται στα εµπορεύµατα από τους εργάτες. ηλ. θεώρησε ότι ποτέ δεν πληρώνεται όλη η αξία της εργασίας και αυτό που υπολείπεται το ονόµασε υπεραξία. ηλ. η υπεραξία είναι εκείνο το κοµµάτι της αξίας της εργασίας το οποίο δεν εδόθη, αφήνοντας έτσι ένα περιθώριο σε σχέση µε την υψηλότερη αξία του προϊόντος, ώστε να µείνει κέρδος στον πωλητή καθώς ο αγοραστής πλήρωσε την πραγµατική αξία του προϊόντος. Από την υπεραξία αυτή ο καπιταλιστής πληρώνει την πρόσοδο στον γαιοκτήµονα, τον τόκο στην τράπεζα και κρατάει τα υπόλοιπα ως κέρδος. Η επόµενη ιδέα που εισήγαγε ο Marx ήταν η πτώση του ποσοστού κέρδους των καπιταλιστών και η επακόλουθη αναπόφευκτη κρίση. Ο ανταγωνισµός αναγκάζει τις επιχειρήσεις να δίνουν τον λιγότερο δυνατό µισθό αλλιώς θα χάσουν τα περιθώρια κέρδους και θα χρεοκοπήσουν από τον ανταγωνισµό αυτών που δεν δίνουν αυξήσεις µισθών πάνω από το όριο επιβίωσης των εργατών. Οι χαµηλοί όµως µισθοί περιορίζουν την αγοραστική δύναµη των εργατών-καταναλωτών και δυσκολεύουν τις πωλήσεις για όλους. Εκεί βρίσκεται το σπέρµα των κρίσεων. Αυτός ο κύκλος περιοδικών κρίσεων που ακολουθούνται από µεγαλύτερη ανάπτυξη (όσο υπάρχουν επινοήσεις βελτίωσης της παραγωγικότητας στο κυνήγι του κέρδους) είπε ο Marx είναι χαρακτηριστικό του καπιταλισµού. Ακόµα και αν ο καπιταλισµός προσφέρει µια περίοδο µεγέθυνσης οδηγούµενης από την συσσώρευση κεφαλαίου, µε τους καπιταλιστές να επανεπενδύουν τα κέρδη τους σε περισσότερα και καλύτερα µηχανήµατα, αυτό δεν µπορεί να διατηρείται επ άπειρον, κάποια στιγµή θα εξαντληθεί αυτή η δυναµική. Καθώς η παραγωγή βελτιώνεται, κάθε µονάδα προϊόντος ενσωµατώνει όλο και λιγότερη ανθρώπινη εργασία. Και καθώς είναι η τελευταία που καθορίζει την αξία Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 18

19 των εµπορευµάτων, ακολουθεί µείωση των αξιών, η πτώση των τιµών και κατάρρευση του ποσοστού κέρδους. Τότε οι επιχειρήσεις που είχαν το χαµηλότερο περιθώριο κέρδους θα µπουν σε ζηµιές και θα χρεοκοπήσουν προκαλώντας αρνητική αλυσιδωτή αντίδραση: οι εργάτες που θα µείνουν άνεργοι θα περικόψουν τις αγορές τους και έτσι θα µειώσουν ακόµα περισσότερο τα κέρδη κάποιων άλλων επιχειρήσεων οι οποίες θα αναγκαστούν τότε να απολύσουν περισσότερους εργαζόµενους κ.ο.κ. Τότε θα φτάσουµε σε µια κατάσταση µε αύξηση ανεργίας και µείωση της κατανάλωσης παρά την ύπαρξη αγαθών στις αποθήκες. Οι κρίσεις αυτές του καπιταλισµού έχουν πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά από τις µέχρι τότε κρίσεις που ήσαν κρίσεις έλλειψης αγαθών (π.χ. θεοµηνίες που κατέστρεφαν η σοδειά, αρρώστιες στα φυτά, ακρίδες, πόλεµοι που εµπόδιζαν τις καλλιέργειες και τα παρόµοια). Οι κρίσεις του καπιταλισµού είναι κρίσεις υπερπαραγωγής δηλ. οι αποθήκες των εργοστασίων είναι γεµάτες αλλά δεν έχουν λεφτά οι καταναλωτές (που είναι 90% εργάτες) να τα αγοράσουν οπότε κλείνουν αφού δεν έχει νόηµα να βγάλουν και άλλα προϊόντα (και όχι διότι δεν µπορούν). Το πρόβληµα είναι ότι δεν µοιράστηκαν σωστά τα κέρδη αλλά έγινε συσσώρευση του κεφαλαίου µέσω των κερδών που δεν αποδίδουν την υπεραξία µε αποτέλεσµα να µην µείνουν αρκετά στα χέρια των εργατών-καταναλωτών των προϊόντων και να µην έχει νόηµα από την άλλη να τα κρατούν οι καπιταλιστές αφού πια η επανεπένδυση (που ήταν η χρήση των κερδών µέχρι την κρίση δεν έχει πια νόηµα). Άρα οι λέξεις κλειδιά για τον Μarx που εξηγούν όλα τα προβλήµατα του καπιταλισµού είναι υπεραξία, συγκέντρωση κεφαλαίου, κρίσεις υπερπαραγωγής. Σε κάποιο σηµείο, η ύφεση θα έχει βαθύνει τόσο πολύ, πού η παραγωγή θα πέσει στα επίπεδα κατανάλωσης και όσες επιχειρήσεις έχουν επιβιώσει θα αρχίσουν να πηγαίνουν καλύτερα. Αυτό θα συµβεί διότι, µε πολλούς από τους ανταγωνιστές τους να έχουν τεθεί εκτός αγοράς, θα απολαµβάνουν ένα πολύ µεγαλύτερο µερίδιο αγοράς. Παρά το ότι η πίττα θα έχει συρρικνωθεί, θα υπάρχουν πολύ λιγότερες επιχειρήσεις που θα ανταγωνίζονται για κάποιο κοµµάτι. Επιπρόσθετα, µέσω της δηµιουργίας ανενεργού κεφαλαίου και εργασίας, οι τιµές των οποίων θα πέσουν κάτω από τις αξίες τους, η ύφεση θα µειώσει τα κόστη των επιχειρήσεων. Με απλά λόγια, κατά την διάρκεια της ύφεσης, οι επιχειρήσεις που θα έχουν επιβιώσει θα είναι σε θέση να αγοράσουν από τις χρεοκοπηµένες, πρώτες ύλες, ηλεκτρονικό εξοπλισµό και µηχανήµατα για ένα κοµµάτι ψωµί. Αλλά επίσης θα βρίσκουν και εργάτες αναγκασµένους να εργαστούν για χαµηλότερους µισθούς αλλά και µε µεγαλύτερη προθυµία που ανεβάζει την παραγωγικότητά τους. Καθώς πάλι λοιπόν επεκτείνονται οι επιχειρήσεις που επιβίωσαν, ξεκινούν µια νέα αλυσιδωτή αντίδραση, αυτή την φορά προς τα πάνω, η οποία αυξάνει την παραγωγή, την απασχόληση και εποµένως την ζήτηση και πάλι ξανά την συσσώρευση κεφαλαίου. Η οικονοµία βγαίνει από την ύφεση και εισέρχεται σε µια περίοδο µεγέθυνσης. Και πάλι όµως, η άνοδος εµπεριέχει τον σπόρο της επόµενης ύφεσης. Και ούτω καθεξής. Ο Marx προχώρησε στην πρόβλεψη ότι κάθε ύφεση αναζωογονεί τον καπιταλισµό, καθώς προκαλεί µια διαδικασία «φυσικής» επιλογής µέσω της όποίας οι ισχυρότερες επιχειρήσεις επιβιώνουν µε τίµηµα την καταστροφή των λιγότερο αποδοτικών. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 19

20 ηλαδή µέσω της κρίσης ο καπιταλισµός ξεφορτώθηκε τις λιγότερο αποτελεσµατικές επιχειρήσεις και κράτησε τις καλύτερες δηλ. κάτι που θυµίζει την θεωρία του αρβίνου για την βελτίωση των ειδών µέσω της φυσικής επιλογής που επιλέγει τους καλύτερα προσαρµοσµένους (survival of the fittest). Γι αυτό οι οπαδοί του καπιταλισµού τον χαρακτηρίζουν σαν το σύστηµα που µιµείται την φύση στην εξέλιξή του και στις συνεχείς προσαρµογές του στις εκάστοτε ιστορικές συνθήκες που θα του εξασφαλίζει µακροηµέρευση εις πείσµα των αντιπάλων του. Την διαδικασία αυτή, πολλά χρόνια µετά τον Marx, ο Αυστριακός οικονοµολόγος Joseph Schumpeter την χαρακτήρισε ως την διαδικασία της «δηµιουργικής καταστροφής». Αντίθετα τότε ο Marx πίστευε ότι µε κάθε ύφεση, η φτώχεια και η ανισότητα θα οξύνονταν. Και κάθε νέα περίοδος µεγέθυνσης θα είναι όλο και λιγότερο πιθανό να αναπληρώσει την οικονοµική ζηµιά που προκλήθηκε από την προηγούµενη ύφεση. Έτσι είπε ότι εκτός από τις περιοδικές κρίσεις ο καπιταλισµός υποφέρει από την γενική κρίση που συνεχώς αλλά σταδιακά οξύνεται. Κάποια στιγµή, ο καπιταλισµός θα εξαντλήσει την δυνατότητά του να καινοτοµεί και να χρησιµοποιεί όλο και πιο αποδοτικά τους διάφορους πόρους (ιδιαίτερα τους ανθρώπινους). Για τον Marx, η απάντηση σε αυτόν τον µάταιο κύκλο είναι ο σχεδιασµός ενός πιο ορθολογικού οικονοµικού συστήµατος: του σοσιαλισµού. Απόψεις του Karl Marx από «Το Κεφάλαιο», 1867 "Το κεφάλαιο είναι απονεκρωµένη εργασία, η οποία σαν βρυκόλακας ζει µόνο αποµυζώντας ζωντανή εργασία, και όσο ζει τόσο περισσότερη εργασία αποµυζά." Τόµος I, Κεφ. 10 "Η καπιταλιστική παραγωγή, κατά συνέπεια, αναπτύσσει την τεχνολογία και τον συνδυασµό των διαφόρων διαδικασιών σε ένα κοινωνικό σύνολο µόνο µέσω της απορρόφησης των πρωταρχικών πηγών κάθε πλούτου της γης και της εργασίας" Τόµος I, Κεφ. 13, (τελευταία παράγραφος) Αλλά ενώ ανέλυσε διορατικά και διεξοδικά τον καπιταλισµό και τα προβλήµατά του, δεν έδωσε λεπτοµέρειες για το πως θα λειτουργούσε ο σοσιαλισµός πλην της κεντρικής ιδέας ότι τα µέσα παραγωγής δεν θα έπρεπε να ανήκουν στους καπιταλιστές αλλά να είναι κοινό κτήµα, αυτό που είναι και η ειδοποιός διαφορά του κοµµουνισµού, ο οποίος ορίζεται σαν το κοινωνικό σύστηµα όπου υπάρχει κοινοκτηµοσύνη των µέσων παραγωγής. Κοινωνίες µε κοινοκτηµοσύνη µέσων παραγωγής δηµιουργήθηκαν, αρχικώς στην ΕΣΣ, και µετά τον Β Παγκόσµιο πόλεµο και στην Ανατολική Ευρώπη και αλλού. Υποτίθεται ότι δεν θα αντιµετώπιζαν κρίσεις αφού αυτές κατά τον Marx είναι ίδιον του καπιταλισµού. Ωστόσο αυτές βίωσαν µια τεράστια και καταστροφική κρίση και κατέρρευσαν το 1990 µε φοβερές συνέπειες για τους κατοίκους τους. Από την άλλη ο καπιταλισµός συνέχισε τις κοινωνικές προσαρµογές που ανακουφίζουν την κυκλικότητά του. Επι παραδείγµατι καθιερώθηκαν κλαδικές συµβάσεις µε τα σωµατεία που επιτρέπουν την αύξηση µισθών ταυτόχρονα σε όλες τις επιχειρήσεις ενός κλάδου χωρίς να επωφελείται η επιχείρηση που δεν έδωσε αύξηση έναντι αυτής που έδωσε. Αυτό ανακούφισε το πρόβληµα της µείωσης της συνολικής αγοραστικής δύναµης. Επίσης, οι κεντρικές τράπεζες προσπαθούν σε Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 20

21 περιόδους κρίσεως να υποκαθιστούν την κατανάλωση των ιδιωτών κ.α. Έτσι ο καπιταλισµός όλο περνά κρίσεις και όλο επιβιώνει βελτιούµενος. Ωστόσο παρά τις βελτιώσεις, δεν παύει να εξακολουθεί να εµφανίζει όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά που επεσήµανε ο Marx πριν ενάµιση αιώνα. Αυτή την εποχή µάλιστα είµαστε µάρτυρες µιάς από τις χειρότερες κρίσεις του εδώ και 80 χρόνια. εν είναι λοιπόν παράλογο να αναρωτηθούµε αν έχουν αλλάξει θεµελιωδώς τα πράγµατα από την εποχή αυτών των τριών µεγάλων στοχαστών που καταπιάστηκαν και µε θέµατα που θα τα χαρακτηρίζαµε οικονοµικά. Γι αυτό έχει αξία ακόµα να µελετούµε τις απόψεις τους καθώς µάλιστα η οικονοµία, σε αντίθεση π.χ. µε τα µαθηµατικά, δεν είναι αντικείµενο οµοφωνίας. ηλ. ενώ στα µαθηµατικά δεν υπάρχουν «απόψεις» απλά υπάρχουν αυτά που αποδεικνύονται (και τα δέχονται ακόµα και όσοι δεν τα καταλαβαίνουν) και αυτά που δεν αποδεικνύονται (και δεν έχει νόηµα να «πείσεις» άλλους για ό,τι νοµίζεις πως ισχύει). Επι παραδείγµατι, αν ένας τεράστιος αριθµός µε τρισεκατοµµύρια ψηφία και το παραγοντικό στο τέλος είναι πρώτος αριθµός δεν µπορεί σήµερα να απαντηθεί από κανένα και όµως ξέρουµε ότι απάντηση υπάρχει. Στην οικονοµία υπάρχουν απόψεις και µάλιστα πολλάκις τις υποστηρίζουν µε φανατισµό ακόµα και άνθρωποι που δεν κατανοούν ούτε την ορολογία. Στα πλαίσια αυτά, οι απόψεις των τριών αυτών συνοψίζουν τα προηγηθέντα στην ιστορία της οικονοµικής και λειτουργούν σαν καλό ερέθισµα για όποιον θέλει να µελετήσει τα οικονοµικά. Ας τα κρατήσουµε λοιπόν σαν ξεκίνηµα χωρίς να πιστεύουµε ότι έλυσαν το υπερ-πολύπλοκο πρόβληµα της κατανόησης της λειτουργίας των κοινωνιών και των οικονοµιών τους. Είναι τόσο πολύπλοκη η ανθρώπινη κοινωνία και µεταλλάσσεται τόσο πολύ µε τον χρόνο, που ποτέ τα πράγµατα δεν είναι τόσο απόλυτα και γραµµικά ώστε αυτές οι θεωρίες να έχουν απόλυτη και διαρκή ισχύ. Πολλοί παράγοντες και πολλές θεωρήσεις διαπλέκονται. Το καλύτερο που µπορούµε να περιµένουµε από τις θεωρίες και τους σοφούς είναι να ισχύουν µερικά κάποια εποχή σε κάποια κοινωνία. εν υπάρχει γενική θεωρία για τόσο πολύπλοκα συστήµατα όπως η ανθρώπινη κοινωνία. Πολλοί θα µπορούσαν εύλογα να αναρωτηθούν πώς θεωρούµε σοφούς και µελετάµε τις απόψεις ανθρώπων µε αντικρουόµενες εξηγήσεις, όπως π.χ. του Smith και του Marx πιο πάνω. Η εξήγηση σε αυτό είναι ότι εξακολουθούµε να µην ξέρουµε το απόλυτα σωστό (ίσως να µην υπάρχει σε θέµατα που εµπλέκεται η ανθρώπινη ψυχολογία) και αυτό που ξέρουµε είναι ότι οι άνθρωποι αυτοί έδωσαν ερεθίσµατα και εξηγήσεις που διερευνούν από τη σκοπιά τους τα τεθέντα ζητήµατα και έχουν αξία στις ειδικές συνθήκες και εποχές. Χωρίς να έχουν γενικευµένη αξία, µας επιτρέπουν να τα χρησιµοποιήσουµε σαν εργαλεία ανάλυσης. εν είναι τυχαίο ότι όλα τα κράτη σήµερα έχουν µεικτές οικονοµίες που αξιοποιούν και τις δυνατότητες των αγορών αλλά και ισχυρές κρατικές παρεµβάσεις. Επιµύθιο Παρά την πολυπλοκότητα των ζητηµάτων που εξετάζουµε, µπορεί να κάνει κανείς µια γενική παρατήρηση. Η συγκέντρωση εξουσίας ποτέ δεν έφερε καλύτερα αποτελέσµατα από την διάχυσή της. Μάλιστα είναι το µόνο χαρακτηριστικό που κινείται παράλληλα µε την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης της ανθρωπότητας. Έτσι από τους φύλαρχους, αρχηγούς και βασιλιάδες και φεουδάρχες µε την απόλυτη εξουσία, πήγαµε (όχι γραµµικά) σε διαχωρισµό της εκτελεστικής εξουσίας από την νοµοθετική (δεν νοµοθετεί ο βασιλιάς), της δικαστικής (ώστε να Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 21

22 µπορούν να δικαστούν και οι άρχοντες). Και επειδή υπάρχει κίνδυνος να µείνει στα λόγια η διάχυση των εξουσιών δηµιουργήθηκε η ανεξαρτησία της δηµοσίευσης (που δηµιουργεί την λεγόµενη 4 η εξουσία) καθώς και το δικαίωµα του συνέρχεσθαι (προσφέροντας βήµα κριτικής) και συνεταιρίζεσθαι (προσφέροντας δυνατότητα οικονοµικής δράσεις στους πολίτες). Στα πλαίσια αυτά είναι σηµαντικό η οικονοµική εξουσία να µην είναι αποκλειστικά στα χέρια της εκτελεστικής (όπως ήταν στον καταρρεύσαντα υπαρκτό σοσιαλισµό), ούτε να µπορεί να πάρει τεράστια ισχύ και να υπαγορεύει λύσεις στην εκτελεστική εξουσία (όπως πολλάκις πολυεθνικές εταιρείες κατάφεραν να κάνουν σε µικρές χώρες αλλά και σε αυτές τις ΗΠΑ µε πρόσφατο παράδειγµα τράπεζες της Wall street). Μέσα στην πολυπλοκότητα της κοινωνίας είναι τουλάχιστον σαφές ότι κάτι µεικτό πρέπει να θεσµοθετείται στο οικονοµικό σύστηµα που θα επιτρέπει τον έλεγχο της οικονοµικής ισχύος από το πολιτικό σύστηµα αλλά και δεν θα αφήνει όλη την οικονοµική ισχύ στα χέρια των κυβερνήσεων που έχουν αποδειχθεί ότι λειτουργούν για κάποιους κύκλους συµφερόντων µε κεντρικό το συµφέρον της οµάδας-παρέας µε επόµενο κύκλο το κοµµατικό συµφέρον και παραέξω τους προσκολληµένους ψηφοφόρους-αποδέκτες χαριστικών ενεργειών µε ανταλλάγµατα κ.ο.κ. Αυτό το σύστηµα αφήνει τους αδύναµους και µη οργανωµένους απέξω προς τελική ζηµιά όλων. Άρα το πρόβληµα έχει µετατραπεί σε αναζήτηση της σωστής ισορροπίας εξουσιών. Σε αυτό θα βοηθήσει η κατανόηση των βασικών παραµέτρων της οικονοµίας που θα επισκεφθούµε στα επόµενα κεφάλαια. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 22

23 Κεφάλαιο 5 Παραγωγή και Παραγωγικότητα 5.1 Η έννοια της παραγωγής και της παραγωγικότητας Παραγωγή: Οι άνθρωποι χρειάζονται αγαθά και υπηρεσίες, που ικανοποιούν τις ανάγκες τους και άρα είναι διατεθειµένοι να πληρώσουν κάποιο αντίτιµο για να τα αποκτήσουν. Παραγωγή όνοµάζεται το σύνολο των δραστηριοτήτων που δηµιουργούν αυτά τα αγαθά και τις υπηρεσίες. Υπάρχει περιορισµένο πλήθος διαθέσιµων εργαζοµένων που επίσης έχουν περιορισµένο διαθέσιµο χρόνο, άρα είναι υψίστης σηµασίας το πόσο παράγεται ανά µονάδα εργαζοµένου και ανά µονάδα χρόνου. Αυτό ορίζεται σαν παραγωγικότητα. Παραγωγικότητα: Η παραγωγικότητα εξαρτάται από πλήθος παραγόντων οι οποίοι θα εξετασθούν στη συνέχεια και είναι αποτέλεσµα συλλογικής προσπάθειας, γιαυτό χαρακτηρίζει περισσότερο οµάδες (π.χ. εταιρείες, κράτη) παρά µεµονωµένα άτοµα. Για παράδειγµα, µπορούµε να διαπιστώσουµε πως µια άνθρωπο-ώρα εργασίας στην βιοµηχανία παράγει πολύ περισσότερα αγαθά στην Ιαπωνία παρά στην Ελλάδα. Ας ξεκινήσουµε µε ένα µικρό παράδειγµα: Ας εξετάσουµε δύο υποθετικούς εργάτες σε δύο παρεµφερείς επιχειρήσεις. Ο εργάτης Α και ο εργάτης Β. Οι δυο τους χρησιµοποιούν κάποιον εξοπλισµό για να φτιάξουν πανοµοιότυπα αντικείµενα. Σε µια 40-ώρη εβδοµάδα ο εργάτης Α παράγει 400 αντικείµενα, ενώ ο Β παράγει 600 αντικείµενα. Παραγωγικότητα του Α=400 αντικείµενα/40 ώρες=10 αντικείµενα/ώρα Παραγωγικότητα του Β=600 αντικείµενα/40 ώρες=15 αντικείµενα/ώρα Ήτοι, η παραγωγικότητα συµπεριλαµβάνει δυο µεταβλητές: Την εκροή παραγωγής (output), δηλ. σε αυτή την περίπτωση τον αριθµό των παραγόµενων αντικειµένων Τον χρόνο για να επιτευχθεί αυτή η παραγωγή, δηλ. σε αυτή την περίπτωση τις ώρες εργασίας των εργατών. Η παραγωγικότητα µετράται σαν χρηµατική αξία εκροής (δηλ. αξία παραγωγής) ανά ανθρωπο-ώρα. Η διαφορά ανάµεσα στην παραγωγή και την παραγωγικότητα: Είναι σηµαντικό να γίνει απόλυτα κατανοητή η διαφορά ανάµεσα στις έννοιες της «παραγωγής» και της «παραγωγικότητας». Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 23

24 Ας υποθέσουµε πως δυο εταιρείες φτιάχνουν τα ίδια παπούτσια: Εταιρεία Χ: (ζευγάρια παπούτσια) Εταιρεία Υ: (ζευγάρια παπούτσια) Μπορούµε να πούµε πως η παραγωγή της Χ είναι διπλάσια της Υ. Όµως η πρόταση αυτή δεν µας λέει κάτι για την παραγωγικότητα των δυο εταιριών. Εάν η Χ χρησιµοποιεί υπερδιπλάσιους εργάτες και κεφάλαια από την Υ, τότε η παραγωγικότητα της Χ είναι µικρότερη της Υ. Παραγωγικότητα και βιοτικό επίπεδο: Η τεράστια σηµασία της παραγωγικότητος έγκειται στο ότι καθορίζει την αξία της κατά κεφαλήν παραγωγής, ήτοι την αξία αγαθών και υπηρεσιών διαθέσιµων κατ άτοµο κατά µέσο όρο, που µε την σειρά της καθορίζει το υλικό µέρος του βιοτικού επιπέδου. Ενας εργαζόµενος που θα µεταβεί π.χ. από ένα Αλγερινό χυτήριο να εργασθεί σε µια Σουηδική χαλυβουργία µπορεί εύκολα να διπλασιάσει και να τριπλασιάσει την αξία που παράγει, δεδοµένου ότι έχει πλέον την υποστήριξη αποδοτικότερου εξοπλισµού, καλύτερης τεχνογνωσίας, πρακτικής άσκησης, καλύτερης υγειονοµικής περίθαλψης, και καλύτερης καθοδήγησης και οργάνωσης από τους µάνατζερ του. Επίσης, (κυρίως αν τυχαίνει να εργάζεται στις πωλήσεις ή στην σχεδίαση, ή στην διοίκηση), λειτουργεί σε καλύτερες υποδοµές (µετακινείται πιο γρήγορα, επικοινωνεί πιο γρήγορα, βρίσκει ευκολότερα χρηµατοδόστηση µε ευνοϊκότερους όρους, κλπ). Ενδεχοµένως στην πατρίδα του κάποιοι να διακινούν εµπορεύµατα σε ορεινά χωριά ακόµα σε ηµιονικές οδούς µε ελάχιστη αποδοτικότητα χωρίς έτσι να µπορούν και να απολαµβάνουν µεγάλη υλική ευηµερία (αν και µπορεί να απολαµβάνουν ευτυχία η οποία δεν µπορεί να προσδιορισθεί µε οικονοµικούς όρους). Αξίζει να επισηµανθεί ότι αυτό συµβαίνει χωρίς ατοµική ευθύνη των ιδίων (πέραν της συµµετοχής τους στην συλλογική ευθύνη), ωστόσο αυτό εξηγεί γιατί για την ίδια δουλιά πληρώνεται πολύ λιγότερο ο Ζαϊρινός από τον Έλληνα, και αυτός µε τη σειρά του από τον Ολλανδό, αν και οι δύο τελευταίοι ανήκουν µάλιστα και σε µερικώς ενιαίο οικονοµικά χώρο. Αυτό ωστόσο, δεν παρακάµπτει το πρόβληµα της παραγωγικότητας αφού στο τέλος οι εργαζόµενοι µιας χώρας θα µοιράσουν (δίκαια, ή άδικα) µόνο την αξία όσων παρήγαγαν. Μάλιστα, αυτό πολύ λίγο επηρρεάζεται από την τρέχουσα οικονοµική πολιτική, διότι βασίζεται σε πολύ µακροπρόθεσµα ζητήµατα (του ιστορικά δηµιουργηθέντος πλούτου, υποδοµών, αξιών, παιδείας, δεξιοτήτων, κοινωνικής και ταξικής αρµονίας κ.ά.). Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι και η επιτυχέστερη πολιτική δεν µπορεί να βελτιώσει ξαφνικά την παραγωγικότητα περισσότερο από ένα µικρό ποσοστό κατ έτος. Επειδή το µεγαλύτερο µέρος της παραγωγικότητας έχει κοινωνική προέλευση, αυτή την απολαυή των συλλογικών κοινόχρηστων πλεονεκτηµάτων µιας προηγµένης κοινωνίας επιδιώκουν και αυτοί που επιλέγουν να γίνουν οικονοµικοί µετανάστες. Εµφανίζουν µάλιστα συχνά το οξύµωρο να µην υιοθετούν αξίες (π.χ. θέση της γυναίκας) όπως ισχύουν στον τόπο φιλοξενίας τους, παρότι ανήκουν στο πλέγµα των µέσων που επέτρεψε το υψηλότερο παραγωγικό επίπεδο στη νέα πατρίδα τους. Έτσι, «προσπαθούν» ακούσια να αναπαραγάγουν τα εµπόδια παραγωγικότητας που προκάλεσαν τις αιτίες που τους «έδιωξαν» από την δική Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 24

25 τους πατρίδα. Παροµοίως και οι ντόπιοι συχνά δεν θέλουν να υιοθετήσουν µεταρρυθµίσεις που ισχύουν στις χώρες τις οποίες «ζηλεύουν» διότι προσφέρουν υψηλότερους µισθούς (και συνεπώς βιοτικό επίπεδο). Η παραγωγικότητα λοιπόν όχι µόνο παίζει σοβαρό λόγο στην υλική ευηµερία, αλλά και κρύβεται κάτω από πάρα πολύ πολύπλοκους παράγοντες που εκτείνονται από την µηχανικό εξοπλισµό, µέχρι την παιδεία και τις ιδέες και αξίες που κρύβονται στα µυαλά των ανθρώπων. (π.χ. κοινωνική οργάνωση, εργασία γυναικών, κ.α.) 5.2 Καταµερισµός παραγωγής Οι παραγωγικές δραστηριότητες που παράγουν αγαθά και υπηρεσίες µπορούν να διαιρεθούν σε τρεις µεγάλες κατηγορίες: 1. Τον πρωτογενή τοµέα: Η παραγωγή αυτού του τοµέα περιγράφεται ως «πρωτογενής» επειδή ανήκει στο πρώτο στάδιο της παραγωγής. Παράγει ακατέργαστα υλικά, είτε µε το να τα παίρνει από το έδαφος π.χ. ορυχεία, µεταλλεία, είτε µε το να τα παράγει από την γη (ξηρά και θάλασσα) π.χ. γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία. 2. ευτερογενής τοµέας: Περιλαµβάνει βιοµηχανίες επεξεργασίας και µεταποίησης, οι οποίες φέρουν εις πέρας το δεύτερο µέρος της παραγωγής. Αλλάζουν τα ακατέργαστα υλικά του πρωτογενούς τοµέα ή εξαρτήµατα ήδη του δευτερογενούς τοµέα σε έτοιµα ή ηµιτελή υλικά. Παραδείγµατα είναι οι χαλυβουργίες που από µετάλλευµα φτιάχνουν δοκούς, λαµαρίνες κ.α. καθώς και οι αυτοκινητοβιοµηχανίες, ναυπηγεία, κονσερβοποιεία, βιοµηχανίες τροφίµων, ποτών, ενδυµάτων κ.α. 3. Τριτογενής τοµέας (υπηρεσίες): Οι εταιρείες του τριτογενούς τοµέα παράγουν και προσφέρουν υπηρεσίες, σε όλες τις δραστηριότητες του πρωτογενούς και δευτερογενούς τοµέα, αλλά και απευθείας στους καταναλωτές. Στις µοντέρνες κοινωνίες, οι εταιρείες των δύο πρώτων τοµέων, θα ήταν αδύνατο να λειτουργήσουν παραγωγικά δίχως την υποστήριξη των εταιριών του τρίτου κλάδου. Παραδείγµατα είναι οι Τράπεζες, οι εταιρείες λογισµικού, γραφεία εύρεσης εργασίας, οι εταιρείες µελετών, τα νοσοκοµεία, εκπαιδευτικά ιδρύµατα, αλλά και γιατροί, δικηγόροι, κουρείς, υδραυλικοί κλπ. Η σηµασία των ξεχωριστών τοµέων Οι αναλογία του εργασιακού δυναµικού στους διαφορετικούς τοµείς της οικονοµίας διαφέρει ανάλογα µε το µέγεθος της οικονοµικής ανάπτυξης. Στις υποανάπτυκτες χώρες σχεδόν όλος ο πληθυσµός ασχολείται για την παραγωγή τροφίµων (60% έως και 80% πριν µερικά χρόνια), ενώ στις αναπτυσσόµενες χώρες, ακόµα ένα µεγάλο ποσοστό του εργαζόµενου πληθυσµού, είναι στον πρωτογενή τοµέα. Αντίθετα, στις ΗΠΑ και το ΗΒ ανήκουν µόλις το 4% µε 6%, ενώ η αναλογία σε σχέση µε τους άλλους δύο τοµείς µειωνότανε όλο τον 20 ο αιώνα. Στα πρόσφατα χρόνια, υπάρχει και µια σταθερή µείωση στους αριθµούς των εργαζοµένων στον δευτερογενή τοµέα που έχει φθάσει στο 20% ενώ ο τριτογενής περίπου στο 70%. Το ίδιο µε καθυστέρηση συνέβη και στην χώρα µας όπου οι απασχολούµενοι στην γεωργία µειώνονται σταθερά µετά τον πόλεµο και έχουν Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 25

26 φθάσει κάτω από το 10%. Οµοίως µετά µια ραγδαία ανάπτυξη µετά τον πόλεµο και ο δευτερογενής τοµέας εστράφη σε πτωτική τροχιά τα τελευταία 30 χρόνια µε παράλληλη αύξηση του τριτογενούς τοµέα. Μια µείωση στα ποσοστά του πληθυσµού που εργάζεται σε δραστηριότητες πρωτογενούς και δευτερογενούς τοµέα, δεν σηµαίνει απαραίτητα πως η παραγωγή σε αυτούς του κλάδους µειώνεται. Οι αλλαγές στην εργασία, οφείλονται συχνά σε τεχνολογικές αλλαγές, που έχουν αυξήσει κατά πολύ την παραγωγικότητα της εργασίας. υστυχώς ενώ αυτή η (θετική εξέλιξη) ήταν αρχικά η αιτία της µείωσης της απασχόλησης στον δευτερογενή τοµέα, από την δεκαετία του 80 υπήρξε µια αρνητικότατη εξέλιξη που επετάχυνε το φαινόµενο της αποβιοµηχάνισης και συγκεκριµένα η µεταστέγαση των βιοµηχανιών σε αναπτυσσόµενες χώρες χαµηλού εργατικού κόστους όπου υπάρχουν χαµηλότεροι µισθοί µε ίδια ή και υψηλότερη παραγωγικότητα κυρίως προς την άπω ανατολή (Κίνα, Κορέα, Ταϊβάν κ.α.). Πέραν πάντως αυτού του λόγου, τα ποσοστά του εργασιακού προσωπικού στους τρεις τοµείς αλλάζουν όσο η οικονοµία βελτιώνεται και αναπτύσσεται. Όσο το εισόδηµα συνεχίζει να αυξάνεται, τόσο αυξάνεται και η ζήτηση για υπηρεσίες π.χ. υγείας (και λόγω γήρανσης), νοµικές εκπαιδευτικές (λύκεια αλλά και µουσική, υπολογιστές, κ.α.), διασκέδασης (θέατρα, συναυλίες κτλ). Βελτιώσεις στην παραγωγικότητα στην γεωργία και στην µεταποίηση οδηγούν στην µετακίνηση των εργαζοµένων στις βιοµηχανίες υπηρεσιών. 5.3 Ο καταµερισµός της εργασίας (εξειδίκευση) Ίσως το πιο αξιοπρόσεχτο χαρακτηριστικό της οικονοµικής εξέλιξης µε αποκορύφωση τις σύγχρονες παραγωγικές µεθόδους, είναι ο τρόπος και ο βαθµός µε τον οποίο η εργασία εξειδικεύεται. Στις πρωτόγονες κοινωνίες ο κάθε άνθρωπος κυνηγούσε, καλλιεργούσε τη γη και συνέλεγε την τροφή του αλλά παράλληλα έφτιαχνε τα ρούχα του, τα παπούτσια του, τα εργαλεία και τα όπλα του. Σιγά-σιγά κάποιοι τεχνίτες εξειδικεύτηκαν π.χ. ο σιδεράς, ή βαρελάς, ή ο κτίστης αν και συνήθως δεν παρατούσαν κατ ανάγκην και τη δουλειά στα χωράφια τους. Καθώς όµως η εξειδίκευση διευρυνότανε συνεχώς άρχισε να γίνεται η αποκλειστική τους απασχόληση, δεδοµένου ότι η παραγωγικότητα ανεβαίνει πάρα πολύ αν κάποιος µάθει πολύ καλά κάτι µε περιορισµένη έκταση, παρά αν ανακατεύεται τσαπατσούλικα σε λίγο απ όλα. Σήµερα αυτή η τάση πήρε τέτοια έκταση ώστε η παραγωγή ενός αγαθού ή µιας υπηρεσίας, να διασπάται σε έναν πολύ µεγάλο αριθµό διαφορετικών και απλών διεργασιών. Κάθε εργάτης είναι υπεύθυνος για τον τοµέα του και ξοδεύει αρκετό από τον χρόνο του φέρνοντας εις πέρας µόνο µια από αυτές τις διεργασίες. Έτσι σε αρκετές βιοµηχανίες το προϊόν που παράγεται, είναι το αποτέλεσµα των προσπαθειών εκατοντάδων ειδικευµένων εργατών. Η τεχνική αυτή της διάσπασης της παραγωγής σε µεγάλο αριθµό εξειδικευµένων διεργασιών ονοµάζεται καταµερισµός εργασίας (division of labour). Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι στις βιοµηχανίες αυτοκινήτων, τηλεοράσεων κλπ. Οι βιοµηχανίες αυτές και ακόµα πολλές άλλες, χρησιµοποιούν γραµµές παραγωγής, στις οποίες κάθε εργάτης τοποθετεί ένα εξάρτηµα στο προϊόν καθώς αυτό προχωράει στην γραµµή συναρµολόγησης στο τέλος της οποίας βγαίνει το έτοιµο τελικό προϊόν. Το σύστηµα αυτό της παραγωγής, ονοµάζεται συχνά και µαζική παραγωγή (mass Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 26

27 production). Ο καταµερισµός της εργασίας είναι το κυριότερο στοιχείο που έφερε την σηµερινή υψηλή παραγωγικότητα ιδίως στις γραµµές παραγωγής που συνιστούν την κορύφωση του καταµερισµού. Πλεονεκτήµατα του Καταµερισµού της Εργασίας: 1. εν έχουν δυο άνθρωποι ακριβώς τα ίδια προσόντα, έτσι δηµιουργείται ένα µεγάλο δίκτυο από διαφορετικές εργασίες, ανάλογα µε τα προσόντα του κάθε εργαζόµενου. Κάποιος µε επιδεξιότητα στα χέρια µπορεί να φτιάχνει µόνο µουσικά όργανα, άλλος να ασχολείται µε µαθηµατικούς υπολογισµούς, άλλος κατανοεί την ύπαιθρο και έχει αντοχή σε δύσκολες καιρικές συνθήκες, ενώ ασφυκτιά σε περιβάλλον γραφείου. Αλλά εκτός των έµφυτων ικανοτήτων, το σπουδαιότερο είναι ότι τελικά καθένας µαθαίνει καλά ένα περιορισµένο τοµέα (έναντι του να ασχολείται µε τα πάντα) ακόµα κι αν δεν είναι αυτό που ονειρεύεται, ή και ακόµα και αν οι δεξιότητες του ήσαν περιορισµένες. Πάντα µετά από πρακτική εξάσκηση γίνεται καλύτερος στον χειρισµό του συγκεκριµένου εργαλείου από οποιονδήποτε άλλο. Σε αυτό το πνεύµα στα εργοστάσια, γραφεία και λοιπούς χώρους παραγωγής χωρίζονται οι εργασίες σε ειδικευµένα κοµµάτια κάνοντας την διαδικασία της παραγωγής πιο εύκολη, αφού κάθε εργάτης εκτελεί την διαδικασία στην οποία είναι ειδικευµένος (λόγω προσόντων και/η εξάσκησης). 2. Η επανάληψη οδηγεί στην τελειότητα (repetitio est mater studiorum). Όταν ένας εργάτης εκτελεί συνεχώς την ίδια διαδικασία, τότε γίνεται όλο και πιο καλός σε αυτή, οπότε µπορεί να εργάζεται µε µεγαλύτερη ταχύτητα και ευκολία. 3. Εάν ένας άνθρωπος, έχει να φέρει εις πέρας πολλές και διαφορετικές εργασίες στην γραµµή παραγωγής ή σε συγκροτήµατα γραφείων, θα πρέπει να µετακινείτε συνεχώς από το ένα µέρος στο άλλο, ενώ αν έχει να εκτελέσει µια διεργασία θα µπορεί να µένει στάσιµος. Έτσι δεν υπάρχουν αργοπορίες και η παραγωγική διαδικασία κινείτε πιο γρήγορα. 4. Όταν ένας εργάτης είναι υπεύθυνος για πολλές και διάφορες εργασίες, τότε θα πρέπει να έχει και τα κατάλληλα εργαλεία για κάθε εργασία. Έτσι δηµιουργούνται προβλήµατα χώρου και επίσης τα εργαλεία δεν αξιοποιούνται συνεχώς (αφού ένα άτοµο δεν κάνει ταυτόχρονα τις δουλειές αυτές). Με την ειδίκευση κάθε εργάτης έχει τα εργαλεία που απαιτούνται και τα χρησιµοποιεί συνεχώς, όπως και οι άλλοι που κάνουν άλλες εργασίες που κάποτε γινόντουσαν όλες από ένα εργάτη σε διαδοχικές φάσεις µε χαµηλότερη απόδοση. 5. Το κυριότερο πλεονέκτηµα του καταµερισµού είναι ότι επιτρέπει την µηχανοποίηση της εργασίας. Αυτό συµβαίνει διότι είναι απλούστερο να σχεδιαστεί ένα µηχάνηµα για απλές δουλειές. Π.χ. η σύγχρονη παραγωγή υποδηµάτων αναλύεται σε περίπου 100 ενέργειες που κάθε µία µπορεί να βοηθηθεί από κάποιο µηχάνηµα. Οµοίως για να φτιάξεις τάβλες από κορµούς δένδρων µπορείς να εκµηχανίσεις την διαδικασία µε σειρά εργαλείων, πριόνια, τρυπάνια, τριβεία κτλ. Αναµφίβολα ο καταµερισµός εργασίας οδήγησε στην τεράστια βελτίωση της παραγωγικότητας των τελευταίων αιώνων βελτιώνοντας το βιοτικό επίπεδο, ελαττώνοντας τις ώρες εργασίας και βελτιώνοντας τις συνθήκες εργασίας καταργώντας ουσιαστικά σειρά από βαριές χειρωνακτικές εργασίες µε την χρήση µηχανηµάτων. Η έννοια της χειρονακτικής εργασίας σήµερα δεν είναι ίδια µε αυτό Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 27

28 που αντιλαµβανόταν ο παππούς µας. Αυτό γίνεται οπτικά αντιληπτό από την σύγκριση φωτογραφιών φορτοεκφορτωτών λιµανιών προ 30 χρόνων και σήµερα. Οι παππούδες µας θα θεωρούσαν αδύνατον να ασκούν αυτό το επάγγελµα παχύσαρκοι αδρανείς άνθρωποι σαν κι αυτούς που βλέπουµε στους δέκτες µας όταν γίνονται συζητήσεις µε εκπροσώπους των σχετικών κλάδων. Αυτό είναι αναµφίβολα µια κατάκτηση της εκµηχάνισης µέσω γερανών και εµπορευµατοκιβωτίων. Τα µειονεκτήµατα του καταµερισµού της εργασίας: 1. Η συνεχείς επανάληψη των ίδιων βηµάτων µπορεί να οδηγήσει σε ανία και απογοήτευση για την δουλειά. Η µονοτονία και η απώλεια ικανοποίησης από τη δηµιουργική εργασία, είναι το κόστος που µπορεί να πληρώνει κάποιος εργαζόµενος για µεγαλύτερο εισόδηµα και λιγότερες ώρες εργασίας, τα οποία κατέστησαν δυνατά λόγω των τεχνικών µαζικής παραγωγής. 2. Λέγεται πως η ειδίκευση έχει οδηγήσει σε απώλεια άλλων ικανοτήτων. Αντικείµενα τα οποία γινόντουσαν από ανθρώπους τώρα γίνονται από µηχανήµατα. Ένας εργάτης πλέον δεν µπορεί να έχει την ικανοποίηση να πει «εγώ το έφτιαξα αυτό». Από την άλλη µεριά, οι µοντέρνες παραγωγικές µέθοδοι έχουν δηµιουργήσει ανάγκες για µια νέα σειρά ικανοτήτων στην σχεδίαση, κατασκευή και συντήρηση πολλών µηχανηµάτων που αξιοποίησαν δεξιότητες που ούτε οι ίδιοι οι κάτοχοί τους φανταζόντουσαν επαναφέροντας την αντίστοιχη ευφορία που φέρνει η δηµιουργική εργασία. 3. Η ειδικευµένη παραγωγή αναγκάζει τα µηχανήµατα αλλά και τους εργάτες να λειτουργούν σε µεγάλη ταχύτητα πράγµα που είναι δυνατό µόνο για τυποποιηµένα (standardised) προϊόντα που είναι πανοµοιότυπα. Έτσι πολλοί είναι οι άνθρωποι που υποστηρίζουν πως ο καταµερισµός εργασίας είναι υπεύθυνος για την έλλειψη ποικιλίας. Ωστόσο το εναλλακτικό θα ήταν µάλλον να µην έχουν καθόλου αυτά τα προϊόντα οι µάζες των ανθρώπων παρά ότι θα τα είχαν και θα είχαν και εξατοµικευµένες διαφοροποιήσεις. Και όµως σήµερα η πλειοψηφία διαθέτει πλυντήρια, τηλεοράσεις, ηλεκτρικές κουζίνες, αυτοκίνητα και πολλά άλλα µόνο χάρις στην µαζική παραγωγή που κατέστη δυνατή µε τον καταµερισµό εργασίας. Μπορεί η κάθε κατηγορία να έχει πανοµοιότυπα προϊόντα αλλά µπορείς να έχεις µια συλλογή από διαφορετικές συσκευές πολύ χρήσιµες στην καθηµερινή ζωή. 4. Η δουλειές που εκτελούνται από ειδικευµένους εργάτες είναι συνήθως σχετικές µε την βιοµηχανία στην οποία απασχολούνται. Αν οι εργάτες αυτοί χάσουν την δουλειά τους, τότε δεν θα µπορούν άµεσα να εργαστούν σε άλλου είδους βιοµηχανία. Ωστόσο η απλότητα των εργασιών καθιστά και την εξάσκησή τους σε άλλη εργασία πολύ εύκολη. 5. Η ειδίκευση αυξάνει την αλληλεξάρτηση µας από άλλους. Όλα τα πράγµατα που χρησιµοποιούµε και καταναλώνουµε κάθε µέρα είναι αποτέλεσµα της προσπάθεια κάποιων άλλων. Το γεγονός πως όλοι βασίζονται πάνω σε κάποιους άλλους σηµαίνει πως αν κάτι συµβεί σε έναν τοµέα της οικονοµίας, τότε αυτό επηρεάζει όλους σχεδόν τους τοµείς της. Μια απεργία ή ένας σεισµός που αναστέλλει την παραγωγή ενός εξαρτήµατος αδρανοποιεί πολλές άλλες βιοµηχανίες που χρησιµοποιούν το εξάρτηµα (π.χ. ο σεισµός στην Ταϊβάν πριν µια δεκαετία προκάλεσε παγκόσµια έλλειψη µνηµών RAM και αύξηση του κόστους των Η/Υ). Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 28

29 Η έκταση του καταµερισµού της εργασίας είναι πολύ µεγάλη στην σηµερινή κοινωνία και καλύπτει πολλά επίπεδα της οικονοµικής ζωής. Έτσι διακρίνουµε: 1. Ειδίκευση ανά βιοµηχανικό κλάδο π.χ. βιοµηχανίες πετρελαίου, άνθρακα, οικιακών συσκευών, αυτοκινήτων κτλ 2. Ειδίκευση ανά εταιρεία. όπως είναι φυσικό και οι εταιρείες ειδικεύονται π.χ. κάποια µπορεί να φτιάχνει µόνο ηλεκτρικά εξαρτήµατα για αυτοκίνητα (µπουζί και αναφλέξεις), άλλη µόνο χρώµατα, άλλη µόνο λάστιχα κ.ο.κ. 3. Ειδίκευση ανά εργαζόµενο. Αναφερθήκαµε αναλυτικά σε αυτό. Τα διαφορετικά επαγγέλµατα εξ αιτίας της ειδίκευσης φτάνουν πλέον τις Ειδίκευση ανά περιοχή. Επειδή δηµιουργούνται συνέργειες µε την εγγύτητα πρώτων υλών, εξαρτηµάτων, κ.α. τείνουν να συγκεντρώνοντα οµοειδείς δραστηριότητες σε κάποιες περιοχές. Έτσι έχουµε οµοειδείς καλλιέργειες π.χ. βαµβάκι στην Καρδίτσα, αγγειοπλαστική στο Μαρούσι (κάποτε), µεταλλικές κατασκευές στην Ελευσίνα, Ναυπηγοεπισκευαστικές στο Πέραµα κ.ο.κ. Αυτό συµβαίνει σε όλες τις χώρες, π.χ. χαλυβουργίες στο Κλήβελαντ και παλιότερα στο Σέφηλντ της Βρετανίας, Υφαντουργία στο Μάντσεστερ κ.ο.κ. 5. Ειδίκευση ανά χώρα. Πολλές δραστηριότητες συγκεντρώνονται σε ολόκληρες χώρες π.χ. καφές στην Βραζιλία, χαλκός στην Χιλή, καουτσούκ στην Μαλαισία, τουρισµός στην Ελλάδα, πετρέλαιο στην Μέση Ανατολή, ρολόγια στην Ελβετία. Ωστόσο η σηµασία του καταµερισµού είναι πολύ µεγαλύτερη όταν η αγορά του προϊόντος είναι πολύ µεγάλη οπότε και η αύξηση της παραγωγικότητας από την µαζική παραγωγή είναι µεγάλη. Προκειµένου για ειδικευµένες µικρές αγορές µειώνεται η σηµασία της µαζικής παραγωγής. Εκεί δραστηριοποιούνται µικρές εταιρείες και αυτό είναι ένα από τα στοιχεία που τις διασώζει. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 29

30 Κεφάλαιο 7 Οικονοµίες κλίµακος 7.1 Τι είναι οι οικονοµίες κλίµακος Είδαµε στο προηγούµενο κεφάλαιο µερικές από τις επιδράσεις πάνω στην παραγωγικότητα και τα έξοδα µιας εταιρείας όταν αλλάζει ο όγκος παραγωγής της βραχυπρόθεσµα. Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουµε µερικές από τις επιδράσεις µακροπρόθεσµων αλλαγών στον όγκο παραγωγής. Μακροπρόθεσµα, µια εταιρεία µπορεί να αυξοµειώσει όλους τους παράγοντες της παραγωγής της, δηλαδή µπορεί να αλλάξει την κλίµακα της παραγωγής της. Για παράδειγµα µια µεταποιητική εταιρεία µπορεί να επεκτείνει το εργοστάσιο της, µια εταιρείας εξορύξεως µπορεί να ανοίξει ένα καινούργιο ορυχείο. Όλες αυτές οι αλλαγές αλλάζουν την κλίµακα της παραγωγής. 1. Μια σηµαντική αλλαγή στην κλίµακα της παραγωγής δεν οδηγεί σε ανάλογες αλλαγές στον όγκο παραγωγής και στην παραγωγικότητα. ηλ. αν µια εταιρεία διπλασιάσει το µέγεθος της, δεν συνεπάγεται πως και η παραγωγή της θα διπλασιαστεί. 2. Ενώ σε µικρές αλλαγές η αλλαγή είναι σχεδόν αναλογική, ωστόσο, όσο η εταιρεία συνεχίζει να αυξάνει το µέγεθος της, η έξοδος της µεγαλώνει παραπάνω από αναλογικά. Μια αύξηση 50% στο µέγεθος, οδηγεί σε µια αύξηση 60% στην έξοδο και µια αύξηση 100% στο µέγεθος, οδηγεί σε µια αύξηση 150%. 3. Όσο η εταιρεία συνεχίζει να αυξάνεται σε µέγεθος, η συνολικός όγκος παραγωγής συνεχίζει να αυξάνεται, αλλά το ποσοστό των αλλαγών της εξόδου δεν είναι το ίδιο µε το ποσοστό των αλλαγών του µεγέθους. 4. Όταν το ποσοστό της αύξησης της παραγωγής είναι µεγαλύτερο από το ποσοστό της αύξησης του µεγέθους της εταιρείας, τότε λέµε πως η εταιρεία απολαµβάνει οικονοµιών κλίµακος. 5. Στην αντίθετη περίπτωση λέµε πως η εταιρεία εµφανίζει αντι-οικονοµίες κλίµακος. Οικονοµίες κλίµακος και µέσο κόστος: Εάν υποθέσουµε πως οι τιµές της γης, εργασίας και κεφαλαίου δεν αλλάζουν, οι οικονοµίες κλίµακος θα οδηγήσουν σε µικρότερο µέσο κόστος και αυτό ακριβώς εκφράζει ο όρος οικονοµίες κλίµακος (economies of scale). ηλ. αναφέρεται σε µια κατάσταση κατά την οποία µια αύξηση στο µέγεθος της εταιρείας, οδηγεί στην µείωση του µέσου κόστους. Όταν µια εταιρεία επιτύχει ένα µέγεθος, στο οποίο παράγει στο κατώτατο δυνατό µέσο κόστος, λέγεται πως είναι στο βέλτιστο µέγεθος. Τα συνολικά έξοδα µια µεγάλης εταιρείας θα είναι προφανώς µεγαλύτερα από εκείνα µια µικρής εταιρείας. Ωστόσο τι είναι εκείνο που επιτρέπει να να είναι το µέσο κόστος της µικρότερο από το µέσο κόστος µια µικρής εταιρείας; Ιδού οι κυριότεροι παράγοντες: Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 30

31 Τεχνικές εξοικονόµησης κλίµακος: 1. Η µεγάλη εταιρεία µπορεί να χρησιµοποιήσει καλύτερα τον καταµερισµό της εργασίας, από µια µικρή εταιρεία. Η παραγωγή µπορεί να διαιρεθεί σε µικρότερες πιο ειδικευµένες παραγωγές. 2. Μια µεγάλη εταιρεία µπορεί να αξιοποιήσει καλύτερα το κεφάλαιο από µια µικρή εταιρεία. Κεφάλαιο όπως µεγάλοι γερανοί, τεράστια µηχανήµατα παραγωγής οχηµάτων κλπ θα έµεναν πολύ χρόνο αδρανή σε µια µικρή επιχείρηση ενώ είναι πιο εύκολο να αξιοποιηθούν από µια µεγάλη εταιρεία. Μέχρι το σηµείο που θα χρειαστεί και δεύτερο διότι εξαντλήθηκαν οι ικανότητες του πρώτου, η πρόσθετη απόδοση δεν έχει πρόσθετο κεφαλαιουχικό κόστος. Μια θεριζοαλωνιστική έχει πολύ µεγαλύτερη παραγωγική ικανότητα από τα δρεπάνια και τα δίκρανα αλλά δεν θα αξιοποιηθεί µε στρέµµατα χωράφι, χρειάζεται χιλιάδες στρέµµατα που διαθέτει µόνο µια µεγάλη γεωργική κοινοπραξία. 3. Εάν το µήκος, το ύψος και το βάθος ενός κουτιού διπλασιαστεί, το µέγεθος του αυξάνεται κατά τον κύβο του 2 (= 8 φορές), ενώ η απαιτούµενη επιφάνεια λαµαρινών µόνο 4 φορές. Αυτή η απλή αριθµητική λογική µας εξηγεί γιατί συνέφερε η δηµιουργία του jumbo jet, των τεράστιων σούπερτάνκερ πετρελαίου κλπ. Το κόστος της παραγωγής των πραγµάτων αυτών, τα καύσιµα που χρειάζεται για να µετακινηθούν καθώς και το πλήρωµά τους είναι π.χ. 2-3 φορές µεγαλύτερα από των µικρότερων, αλλά µεταφέρουν 8-10 φορές περισσότερα προϊόντα. Αυτά τα διαθέτουν και τα εκµεταλλεύονται µεγάλες εταιρείες. 4. Στην µεταποιητική βιοµηχανία, όπου µια σειρά από διαφορετικά µηχανήµατα διεξάγουν την παραγωγή, υπάρχουν δυσκολίες διαχείρισης και εξισορρόπησης της γραµµής παραγωγής. Π.χ. Αν υπάρχει ένα θερµό έλαστρο που παράγει 15 τόνους έλασµα πάχους 6χιλ. την ηµέρα και τροφοδοτεί δύο άλλα που βγάζουν αλουµινόφυλλο από αυτό το έλασµα και καθένα απορροφά 10 τόνους την ηµέρα δηµιουργούν ένα άλυτο πρόβληµα παραγωγικότητας. Τα δύο έλαστρα υπολειτουργούν ενώ ένα δεν θα επαρκεί. Αυξάνοντας σε 20 τόνους µε δύο θερµά έλαστρα και 3 ψυχρά η γραµµή γίνεται πλήρως παραγωγική. 5. Μια µεγάλη εταιρεία θα έχει αρκετά εισοδήµατα για να διαθέτει το 10% για ένα τµήµα έρευνας και ανάπτυξης, ώστε να βοηθήσει στην ανάπτυξη της ποιότητας των προϊόντων της εταιρείας, ενώ για µια µικρή, το τµήµα αυτό µπορεί να της κοστίζει τα µισά έξοδα και έτσι συνήθως δεν το διαθέτουν. Να γιατί στην εποχή µας σχεδόν όλες οι νέες εφευρέσεις και επινοήσεις γίνονται από µεγάλες πολυεθνικές (που έχουν πρόσβαση και σε κορυφαίους ερευνητές από πολλές χώρες), ή από εξίσου µεγάλα κρατικά ινστιτούτα και Πανεπιστήµια. Χωρίς τις κολοσσιαίες αυτές µορφές οργάνωσης, ο πληθυσµός της γης θα έπεφτε στα επίπεδα που ήταν πριν ένα αιώνα, στερηµένος από τα φάρµακα, εµβόλια, µαζικά αγαθά, υψηλή παραγωγικότητα και τόσα άλλα πολύ εξειδικευµένα προϊόντα (υπολογιστές, αυτοκίνητα, πετρέλαιο, κ.α.) που µόνο σε µεγάλη κλίµακα µπορούν να παραχθούν για τις µάζες (και όχι µόνο για λίγους πλούσιους όπως γινόταν στο µεσαίωνα που µόνο οι άρχοντες και οι βασιλιάδες διέθεταν µηχανήµατα σαν αξιοπερίεργα παιχνίδια) και που έγιναν διαθέσιµα µόνο στην τελευταίο αιώνα. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 31

32 Εξοικονόµηση Κλίµακος Αγορών (Marketing): 1. Μια µεγάλη εταιρεία µπορεί να αγοράσει τα δικά της υλικά σε µεγάλες ποσότητες και σε µικρότερες τιµές µε µικρότερο κόστος µεταφοράς. 2. Με το να δίνει µεγάλες παραγγελίες στους τροφοδότες της, η µεγάλη εταιρεία διαθέτει διαπραγµατευτική ισχύ σχετικά µε την ποιότητα καθώς και χρόνο παράδοσης των υλικών. 3. Ο έλεγχος του κόστους δεν αυξάνει αναλογικά µε το µέγεθος της παραγγελίας. 4. Μια µεγάλη εταιρεία είναι σε θέση να έχει έναν ειδικό πωλήσεων και αγορών, έτσι ώστε να αναπτύξει τις αγορές και τις προµήθειές της. 5. Ενώ το συνολικό κόστος για διαφήµιση µιας µεγάλης εταιρείας, θα είναι πολύ µεγαλύτερο από εκείνο µιας µικρής εταιρείας, το µέσο κόστος διαφήµισης ανά προϊόν θα είναι µικρότερο, αφού διαµοιράζεται σε περισσότερα κοµµάτια. Χρηµατοδοτικές οικονοµίες κλίµακος Οι µεγαλύτερες εταιρείες είναι περισσότερο γνωστές και σταθερές και έτσι πετυχαίνουν καλύτερα επιτόκια δανείων και χαµηλότερο κόστος οµολόγων. Επί πλέον το κόστος της διαδικασίας αξιολόγησης και παρακολούθησης κατανέµεται σε µεγαλύτερο ποσό και άρα είναι µικρότερο για την τράπεζα σαν ποσοστό του δανείου. Οµοίως και το κόστος έκδοσης οµολόγων. Οι µικρές επιχειρήσεις κάτω από ένα µέγεθος είναι αδύνατο να εκδώσουν οµόλογα και να εισαχθούν σε χρηµατιστήρια (πλην παράλληλων χρηµατιστηριακών αγορών ειδικών χαρακτηριστικών) Οικονοµίες κλίµακος στη διαχείριση κινδύνου Οι µεγάλες εταιρείες έχουν περισσότερες ευκαιρίες από τις µικρές για να αναπτυχθούν. Η µικρή εταιρεία είναι πιο σύνηθες να έχει «όλα τα αυγά της σε ένα καλάθι». 1. Η µεγάλη εταιρεία είναι πιθανό να παράγει µια σειρά από προϊόντα έτσι ώστε η επιβίωση της να µην εξαρτάται από την πώληση ενός προϊόντος και τις διακυµάνσεις που αυτό αντιµετωπίζει µε τους οικονοµικούς κύκλους. 2. Μια µικρή εταιρεία είναι πιθανό να βασίζεται στην τοπική αγορά ή ίσως στην εθνική αγορά. Η µεγάλη εταιρεία θα πουλάει και στο εξωτερικό όπου το κόστος προσπέλασης των αγορών είναι απαγορευτικό για την µικρή εταιρεία. Εξωτερικές οικονοµίες κλίµακος Οικονοµίες κλίµακος επιτυγχάνονται και από την συνολική µεγέθυνση ενός κλάδου που ωστόσο είναι εξωτερικές ως προς την εταιρεία. Όσο ένας βιοµηχανικός κλάδος µεγαλώνει σε µέγεθος, κάποια συγκεκριµένα οφέλη γίνονται διαθέσιµα στις εταιρείες του κλάδου. Έτσι βελτιώνονται: Η διαθεσιµότητα προσωπικού µε τις δεξιότητες που απαιτεί ο κλάδος: Σε περιοχές όπου ανθεί ένας βιοµηχανικός κλάδος π.χ. υφαντουργία, βελτιώνεται η παροχή σχετικών δεξιοτήτων. Εάν µια εταιρεία του κλάδου, αποφάσιζε να φτιάξει το εργοστάσιο της µακριά από το κέντρο αυτού του βιοµηχανικού κλάδου, θα έπρεπε να ξοδέψει χρήµατα για την εκπαίδευση των εργαζοµένων της. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 32

33 Συµµετοχή σε εξωτερική ολοκλήρωση: Όταν µια βιοµηχανία φτάσει ένα συγκεκριµένο µέγεθος, οι εταιρείες τείνουν συχνά να ειδικεύονται σε µια συγκεκριµένη διαδικασία. Για παράδειγµα, οι κατασκευαστές αυτοκινήτων συναρµολογούν αµάξια, δεν φτιάχνουν κάθε µέρος της µηχανής. Αρκετά από τα περιεχόµενα αγοράζονται από ειδικευµένους κατασκευαστές όπως εταιρείες που φτιάχνουν ρόδες, καρµπιρατέρ κλπ. Έτσι όλες οι εταιρείες µπορούν να πάρουν τα πράγµατα αυτά σε µικρότερο κόστος από ότι θα χρειαζόταν για να τα φτιάξουν µόνοι τους. Επικουρικές Βιοµηχανίες: Όταν ένας βιοµηχανκός κλάδος είναι συγκεντρωµένος σε µια περιοχή, θυγατρικές βιοµηχανίες δηµιουργούνται στις γύρω περιοχές για να φροντίσουν τις ανάγκες όλων των εταιριών του κλάδου. Έτσι παραδείγµατος χάρη, στην περιοχή γύρω από το Leicester & Northampton, όπου είναι πολλοί κατασκευαστές παπουτσιών, µπορούµε να βρούµε βυρσοδεψεία δερµάτων και εταιρείες που ειδικεύονται στην παραγωγή µηχανών για παπούτσια, καθώς και στην επιδιόρθωση και συντήρηση τους. Άλλα παράδειγµα θυγατρικών βιοµηχανιών είναι εκείνες που ειδικεύονται στο να χρησιµοποιούν απόβλητα µεγάλων βιοµηχανιών και εκείνες που δηµιουργούν κοντέινερ ειδικά σχεδιασµένα για τις ανάγκες εταιρειών ενός κλάδου. Ειδικευµένες Υπηρεσίες: Όταν µια µεγάλη βιοµηχανία έχει φτάσει ένα συγκεκριµένο µέγεθος, δηµιουργούνται εταιρείες για να παρέχουν ειδικευµένες υπηρεσίες «χονδρικής πώλησης» στη βιοµηχανία αυτή, όπως: υπηρεσίες µεταφορών, υπηρεσίες έρευνας και πληροφοριών, οικονοµικές υπηρεσίες και άλλες σχεδιασµένες για τις ειδικές ανάγκες των εταιριών ενός µεγάλου τοπικού βιοµηχανικού κλάδου. Τοπικές τράπεζες και εταιρείες ασφάλισης θα πρέπει να µάθουν τις ανάγκες των εταιριών του κλάδου. 7.2 Αντι-οικονοµίες κλίµακος Η λίστα των πλεονεκτηµάτων της µαζικής παραγωγής (large scale production) είναι πολύ εντυπωσιακή, αλλά η αύξηση του µεγέθους µιας εταιρείας µπορεί επίσης να δηµιουργήσει προβλήµατα. Για κάθε βιοµηχανία φαίνεται να υπάρχει ένα βέλτιστο µέγεθος, όπου το µέσο κόστος είναι στο ελάχιστο. Όταν οι εταιρείες µεγαλώσουν πάνω από το βέλτιστο µέγεθος, εµφανίζεται το αντίθετο φαινόµενο: Αντι-οικονοµίες λόγω µεγάλης κλίµακος. Η κύρια αιτία είναι τα αυξανόµενα προβλήµατα διοίκησης καθώς η βιοµηχανία µεγαλώνει. Μεγάλες εταιρείες διαιρούνται συνήθως σε διάφορα ειδικευµένα τµήµατα. Υπάρχουν τµήµατα υπεύθυνα για τις πωλήσεις, την παραγωγή, τις αγορές, το προσωπικό και άλλα. εν είναι εύκολο να οργανώσει και να επιβλέπει κανείς τις δραστηριότητες διαφόρων µεγάλων τµηµάτων και να είναι σίγουρο πως τα τµήµατα αυτά δουλεύουν όλα µαζί σαν οµάδα. Αδυναµίες στην οργάνωση και στον έλεγχο, µπορεί να οδηγήσουν σε ανεπάρκεια και ως εκ τούτου σε αυξανόµενο κόστος. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 33

34 Μια µεγάλη πρόκληση που αντιµετωπίζουν οι µάνατζερ µεγάλων εταιριών είναι στο να βρουν τρόπους για να κερδίσουν την πρόθυµη συνεργασία των εργαζοµένων. Πολλοί εργάτες µπορεί να έχουν πρόβληµα στο να ταυτισθούν µε την εταιρεία και τα συµφέροντά της, δεν νιώθουν δηλαδή πως είναι «µέρος» της εταιρείας, όπως συχνά συµβαίνει στις µικρές εταιρείες, όπου αναπτύσσονται και προσωπικές ανθρώπινες σχέσεις. Όταν ο εργαζόµενος νοιώθει ότι δεν είναι τίποτα άλλο από ένα µικρό γρανάζι σε µια µεγάλη απρόσωπη µηχανή, δεν δηµιουργούνται συνθήκες για χαµηλού κόστους παραγωγή. Τα προβλήµατα αυτά µπορεί να ξεπεραστούν ωστόσο, και πολλές µεγάλες εταιρείες δαπανούν πολλά για αν αναπτύξουν πολύ καλές σχέσεις µεταξύ των µάνατζερ και των εργατών. 7.3 Γιατί µεγαλώνουν οι εταιρείες; Ένας προφανής λόγος είναι η απόκτηση οικονοµικής κλίµακας (economies of scale) και η µείωση του µέσου κόστους παραγωγής τους. Όσο µεγαλύτερη είναι µια εταιρεία τόσο µεγαλύτερο είναι το µερίδιο της από την αγορά. Η επιθυµία για περισσότερο έλεγχο πάνω στην συνολική αγορά είναι ένας σηµαντικός λόγος για την αύξηση του µεγέθους µιας εταιρείας. Μια εταιρεία που έχει περίπου το 70% της συνολικής αγοράς για ένα προϊόν, θα έχει πολύ περισσότερη δύναµη στην αγορά, και πιο αδύναµο ανταγωνισµό από µια εταιρεία που έχει το 10% της αγοράς. Ένας άλλος λόγος είναι η ασφάλεια και σταθερότητα. Μεγαλύτερες εταιρείες µε µεγαλύτερους πόρους και µεγαλύτερη γκάµα προϊόντων, είναι καλύτερα ετοιµασµένες για να αντέξουν απέναντι σε αλλαγές στην ζήτηση. Αυτό είναι ένας σηµαντικός λόγος για την ανάπτυξη των εταιριών που παράγουν πολλά και διάφορα προϊόντα. Η συνολική ζήτηση για µια ποικιλία προϊόντων είναι πιο σταθερή από την ζήτηση για ένα προϊόν. Πως µεγαλώνουν οι εταιρείες; Οι εταιρείες µεγαλώνουν µε δυο τρόπους, είτε µε το να επεκτείνουν τις αγορές (π.χ. αύξηση υποκαταστηµάτων, είσοδος σε περισσότερες χώρες) για τα υπάρχοντα προϊόντα τους, είτε µε το να αυξήσουν την γκάµα των προϊόντων τους. Ένας τρόπος µε τον οποίο µπορεί µια εταιρεία να µεγαλώσει την γκάµα των προϊόντων της, είναι το να βρει νέους τρόπους να χρησιµοποιεί τις τεχνικές της γνώσεις. Η Dunlop για παράδειγµα, χρησιµοποίησε την ειδικότητα της στην τεχνολογία λάστιχου έτσι ώστε να µπει στις αγορές των σπορ, των παπουτσιών και άλλων. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, το µέγεθος των εταιριών τείνει να µεγαλώνει κυρίως µέσω συγχωνεύσεων. Συγκροτήµατα (conglomerates): Μερικές φορές οι ενώσεις γίνονται µεταξύ εταιριών που δεν παράγουν παρόµοια προϊόντα και που δεν είναι στην ίδια παραγωγική διαδικασία. Αυτού του τύπου η ένωση ονοµάζεται συγκρότηµα. Οι εταιρείες που µπαίνουν ανήκουν σε διαφορετικές βιοµηχανίες και χρησιµοποιούν διαφορετικά υλικά. Ένας σηµαντικός λόγος για τέτοιου τύπου ένωση είναι και η επιθυµία για καλύτερη ασφάλεια. Ένα συγκρότηµα θα περιέχει εταιρείες που θα παράγουν πολλά και διάφορα προϊόντα Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 34

35 και έτσι η επιτυχία µιας εταιρείας θα αντισταθµίζει την αποτυχία µιας άλλης εταιρείας. 7.4 Πολυεθνικές Εταιρείες (multinational companies) Μια πολυεθνική εταιρεία κατέχει και ελέγχει πολλές εταιρείες σε διάφορες χώρες. Μερικές από αυτές τις εταιρείες είναι πολύ µεγάλες και αρκετές πολυεθνικές έχουν πολύ µεγαλύτερη ετήσια αξία παραγωγής από πολλές µικρές χώρες. Παραδείγµατα είναι οι, BP, SHELL, Toyota, Kraft, Nestle, Novartis, Ford, Hoover, Kodak, General Motors, ICI και άλλες πολλές. Αυτές οι τεράστιες και παντοδύναµες οργανώσεις έχουν µεγάλη επιρροή πάνω στην οικονοµία των χωρών στις οποίες δρουν. Αυτές οι εταιρείες διεκπεραιώνουν την ειδίκευση σε υπερεθνική κλίµακα, δηλαδή ένας κατασκευαστής αυτοκινήτων µπορεί να κατασκευάζει µηχανές σε µια χώρα και κιβώτια ταχυτήτων σε µια άλλη. Εκµεταλλεύονται και εξορθολογίζουν τις οικονοµίες κλίµακος που ξεπερνούν τα εθνικά όρια. Πολλές µικρές χώρες αποτελούν πολύ µικρές αγορές για να διατηρήσουν µια ανταγωνιστική εταιρεία σε εθνικό επίπεδο. Π.χ. Αν η Volvo πουλούσε αυτοκίνητα µόνο στη Σουηδία θα είχε τόσο µικρή παραγωγή που ποτέ δεν θα γινόταν ανταγωνιστική µε µια αυτοκινητοβιοµηχανία της Ιαπωνίας ή της Γερµανίας και των ΗΠΑ. Οµοίως η Νεστλέ στην Ελβετία και η Ιντραλότ στην Ελλάδα. Μερικές, όπως οι φαρµακοβιοµηχανίες, έχουν τόσο µεγάλο κόστος ανάπτυξης νέων φαρµάκων που κάτω από µια κλίµακα δεν θα µπορούσαν να συντηρήσουν τµήµα ερευνών και φυσικά θα έσβηναν. Οι περισσότερες χώρες όπου δραστηριοποιούνται πολυεθνικές είναι συνήθως σηµαντικοί εξαγωγείς. Αυτό συµβαίνει γιατί τα προϊόντα τους διαθέτουν µεγάλους όγκους παραγωγής που δεν προορίζονται µόνο για το εσωτερικό της χώρας. Οι πολυεθνικές έχουν επίσης υψηλή τεχνογνωσία και συνήθως συµβάλλουν στην ανάπτυξη των χωρών όπου δραστηριοποιούνται. Ένας από τους λόγους που τις κάνουν αποδοτικές είναι ότι απλωµένες σε πολλές χώρες µπορούν να συνδυάζουν ένα υψηλού επιπέδου ερευνητικό κέντρο π.χ. στην Ελβετία όπου βρίσκουν πολύ υψηλό επίπεδο µόρφωσης των εργαζοµένων µε αντίστοιχα υψηλούς µισθούς µε ένα κατασκευαστικό σκέλος σε µια µέσου µισθολογικού κόστους χώρα όπως η Ισπανία για να κατασκευάζουν την ενεργό ουσία που ανακάλυψε το ερευνητικό κέντρο και τέλος ένα εργοστάσιο συσκευασίας της δραστικής ουσίας σε χάπια και µπουκαλάκια σε µια χώρα χαµηλού εργατικού κόστους. Τέλος η διακίνηση και το µάρκετινγκ του τελικού φαρµάκου µπορεί να γίνεται σε δεκάδες χώρες. 7.5 Η επιβίωση µιας µικρής επιχείρησης: Παρά το γεγονός πως υπάρχει µια κλίση προς τις µεγάλες εταιρείες, υπάρχει ένας πολύ µεγάλος αριθµός από µικρές και επιτυχηµένες επιχειρήσεις. Πολλές νέες µικρές επιχειρήσεις δηµιουργούνται κάθε χρόνο. Πολλές από αυτές «πεθαίνουν» αλλά ο αριθµός των «γεννήσεων» ξεπερνά των αριθµό των «θανάτων». Οι µικρές επιχειρήσεις δεν θα εκλείψουν. Μερικοί λόγοι για την επιβίωση µια µικρής επιχείρησης: Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 35

36 Σε µερικές περιπτώσεις οι εταιρείες παραµένουν µικρές επειδή ο ιδιοκτήτης µπορεί να µην θέλει τις επιπλέον ευθύνες µια µεγάλης επιχείρησης. Υπάρχουν ωστόσο περιπτώσεις κατά τις οποίες µια µικρή επιχείρηση έχει πολλά πλεονεκτήµατα απέναντι σε µια µεγάλη επιχείρηση: Το µέγεθος της αγοράς: Οι µικρές εταιρείες τείνουν να πηγαίνουν καλά όπου υπάρχει µικρή ζήτηση για το προϊόν στο οποίο δραστηριοποιούνται, έτσι δεν υπάρχουν περιθώρια για το πλεονέκτηµα µιας µαζικής παραγωγής. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι γιατί οι αγορές για κάποια αγαθά ή υπηρεσίες παραµένουν µικρές: 1. Υπάρχουν κάποια αγαθά που οι άνθρωποί προτιµούν να έχουν κάτι «διαφορετικό». Οι άνθρωποι συχνά απαιτούν κάποια ιδιαιτερότητα στα ρούχα ή τα παπούτσια για παράδειγµα. Για αγαθά όπως και αυτά, η αγορά θα είναι µικρή και οι παραγωγοί δεν µπορούν να κάνουν µαζικές παραγωγές. 2. Η επιδιόρθωση είναι ένα ακόµα παράδειγµα κατά το οποίο ένα προϊόν δεν µπορεί να τυποποιηθεί. Έτσι σε περιπτώσει επιδιόρθωσης κτιρίων, αυτοκινήτων κλπ βρίσκουµε πολλές µικρές εταιρείες. 3. Προσωπικές υπηρεσίες τείνουν να παρέχονται από µικρές εταιρείες γιατί οι άνθρωποι προτιµούν να µιλάνε µε ένα άνθρωπο. Ο οικογενειακός γιατρός, ο τοπικός κοµµωτής κλπ είναι παραδείγµατα υπηρεσιών όπου οι άνθρωποι απαιτούν προσωπική προσοχή. 4. Μερικές φορές το µέγεθος της αγοράς είναι περιορισµένο από γεωγραφικούς παράγοντες. Μια µικρή και αποµονωµένη κοινωνία (π.χ. ένα νησί) δεν µπορεί να προσφέρει µια αγορά αρκετά µεγάλη για να υποστηρίξει µεγάλες επιχειρήσεις και σουπερµάρκετ. Αυτό βοηθάει στην επιβίωση του µικρού µαγαζιού. 5. Είναι µικρές οι αγορές για είδη πολυτελείας που απευθύνονται σε λίγους πολύ πλούσιους και παράγουν πολύ ακριβά αγαθά π.χ. ακριβά γιωτ, λιµουζίνες και ακριβά σπορ αµάξια. Στις περιπτώσεις αυτές η αγορά είναι περιορισµένη στα πολύ υψηλά εισοδήµατα από την υψηλή τιµή. Π.χ. η Ferrari είναι εταιρεία νάνος µπροστά στην Toyota, διότι παράγει δεκάδες αυτοκίνητα που κοστίζουν κοντά στο εκατοµµύριο, ενώ η δεύτερη παράγει εκατοµµύρια φτηνά οικογενειακά αυτοκίνητα που κοστίζουν 15-20χιλ ευρώ. (Η συνολική αγοραστική δύναµη των πλουσίων είναι πολύ µικρή µπροστά σε αυτή του συνόλου. Η ισχύς τους πολλαπλασιάζεται από την συµµετοχή τους σε επενδύσεις όπου µε ποσοστά 10-20% ελέγχουν µεγάλες εταιρείες όπου το υπόλοιπο ποσοστό µοιράζεται σε πολλούς µικρούς ιδιοκτήτες. Ετσι λίγες οικογένειες ελέγχουν δυσανάλογα µεγάλο µέρος της παγκόσµιας οικονοµίας). Ειδικευµένοι παραγωγοί και διανοµείς: Γύρω από τις µεγάλες εταιρείες συναρµολόγησης προϊόντων (π.χ. αυτοκίνητα, πλυντήρια, σκούπες κτλ αναπτύσσονται πολλές µικρές εταιρείες που παρέχουν τυποποιηµένα εξαρτήµατα στα µεγάλα εργοστάσια. Οι µικρές εταιρείες επίσης διανέµουν και προϊόντα µεγάλων εταιριών όπως: τηλεοράσεις, πλυντήρια και ψυγεία. Συνεργασία µεταξύ µικρών εταιριών: Είναι πιθανό οι µικρές εταιρείες να απολαύουν οικονοµίας κλίµακος µέσω συνεργασίας. Μπορούν να ενωθούν κατά τρόπους που τους επιτρέπουν να έχουν Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 36

37 κάποια από τα προνόµια που έχουν οι µεγάλες εταιρείες. Ένας αριθµός µικρών κατασκευαστικών εταιριών µπορεί να λειτουργούν κοινά κέντρα έρευνας. Οι αγρότες µπορεί να κάνουν συνεταιριστικά αγορές, έτσι ώστε να πετυχαίνουν χαµηλότερες τιµές στους σπόρους καθώς και στα λιπάσµατα κλπ. Τεχνικοί Παράγοντες: Σε µερικές βιοµηχανίες οι µονάδες του κεφαλαίου είναι ακόµα σχετικά µικρές, έτσι είναι αδύνατο να επιτευχθούν µεγάλες οικονοµίες κλίµακος. Σε µερικές περιπτώσεις η τεχνολογική πρόοδος έχει λειτουργήσει ως πλεονέκτηµα για τις µικρές εταιρείες. Ευελιξία: Ένα πολύ σηµαντικό πλεονέκτηµα των µικρών επιχειρήσεων είναι η ευελιξία τους. Μπορούν να προσαρµοστούν πιο γρήγορα από τις µεγάλες επιχειρήσεις στις διάφορες αλλαγές. Κυβερνητική Βοήθεια: Η κυβέρνηση έχει διάφορους νόµους που είναι φτιαγµένοι για να βοηθούν τις µικροµεσαίες επιχειρήσεις. Επίσης παρέχει οικονοµική βοήθεια σε διάφορους τοπικούς οργανισµούς που υπάρχουν για να βοηθούν ανθρώπους που έχουν ή φτιάχνουν τη δική τους επιχείρηση. Μετρώντας το µέγεθος µιας επιχείρησης: εν υπάρχει σίγουρος τρόπος για τη µέτρηση του µεγέθους µια επιχείρησης. Ο πιο γνωστός τρόπος είναι ο αριθµός των εργαζοµένων. Όµως αυτό µπορεί να είναι λάθος γιατί έτσι δεν παίρνουµε υπόψη ότι στις µεγάλες µεταποιητικές, όπως τα χηµικά εργοστάσια, χρησιµοποιούνται τεράστια ποσά ακριβού κεφαλαίου αλλά έχουν γενικά λίγους εργάτες. Έτσι οι στατιστικές γίνονται µε βάση το κεφάλαιο που έχει χρησιµοποιήσει η κάθε εταιρεία. Ένας άλλος τρόπος είναι η µέτρηση της αξίας παραγωγής µιας εταιρείας. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 37

38 Κεφάλαιο H έννοια της τιµής και της αξίας Τιµές και Αγορές Στην οικονοµική θεωρία, η λέξη "αξία" (value) έχει µια ιδιαίτερη σηµασία. Αναφέρεται στην αξία ανταλλαγής (value in exchange). Με άλλα λόγια, η αξία ενός αντικειµένου εκφράζεται σε σύγκριση µε άλλα αντικείµενα µε οποία µπορεί να ανταλλαγεί. Η τιµή είναι µέτρο της ανταλλακτικής αυτής αξίας, δηλ. µετρά την αξία ενός αντικειµένου εκπεφρασµένη σε χρήµατα (που είναι όπως θα δούµε το κοινό µέτρο αξίας). εδοµένου ότι σχεδόν όλα τα αγαθά και οι υπηρεσίες έχουν τιµές, είναι πολύ εύκολο να ξέρουµε τι αξίζει ένα πράγµα σε σύγκριση µε ένα άλλο. (Φυσικά αυτό ισχύει µόνο για τα υλικά αγαθά, η αξία των πνευµατικών αγαθών δεν είναι αντικείµενο των επιστηµών δεδοµένου ότι δεν πληρείται ο κατά Karl Popper ορισµός να είναι ο οποιοσδήποτε ισχυρισµός ανασκευάσιµος). Για παράδειγµα, αν η τιµή ενός αγαθού Α είναι 4 και η τιµή του αγαθού Β είναι 2, γνωρίζουµε ότι µία µονάδα του αγαθού Α αξίζει όσο δύο µονάδες του αγαθού Β. Οι µισθοί είναι η τιµή της εργασίας. Εάν η τιµή της εργασίας ενός ατόµου είναι 4 ανά ώρα, τότε η ανταλλακτική αξία µιας ώρας αυτής της εργασίας είναι η ποικιλία των αγαθών και των υπηρεσιών που αξίζουν 4. Οι τιµές των περισσότερων από τα πράγµατα που αγοράζουµε καθορίζεται στις αγορές όπου διατίθενται αυτά τα αγαθά και (εφόσον η αγορά είναι ελεύθερη) κυβερνώνται από τις δυνάµεις της προσφοράς (Supply) και της ζήτησης (Demand). Η προσφορά αναφέρεται στην προθυµία και την ικανότητα των ανθρώπων να φέρουν στην αγορά αγαθά προς πώληση, η ζήτηση περιγράφει την προθυµία και την ικανότητα των ανθρώπων να τα αγοράσουν. 8.2 Τύποι αγοράς Παλιές και νέες αγορές Στην παλαιότερη, παραδοσιακή µορφή, η αγορά, είναι ένα µέρος όπου συναντώνται άνθρωποι που έφεραν αγαθά προς πώληση και βρίσκουν αγοραστές που ήρθαν για να αποκτήσουν αγαθά που τους λείπουν. Οι περισσότερες από τις πόλεις εξακολουθούν να έχουν µια πλατεία ή ένα χώρο αγοράς (π.χ. η κεντρική αγορά των Αθηνών, ή η Grand Markt των Βρυξελλών) όπου αγαθά µεταπωλούνται µε τρόπο που δεν έχει αλλάξει εδώ και αιώνες. Στο σύγχρονο κόσµο, όµως µια αγορά µπορεί να πάρει πολλές µορφές. Άπαξ και επιτρέπει στους αγοραστές και τους πωλητές να συναλλάσσονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να µπορούν να καθοριστούν οι τιµές βάσει προσφοράς και ζήτησης, οι αγοραστές και οι πωλητές δεν χρειάζεται να συναντηθούν πρόσωπο µε πρόσωπο. Ένα τηλεφωνικό δίκτυο µπορεί να παρέχει µια αποτελεσµατική σύνδεση µεταξύ των ανθρώπων που επιθυµούν να αγοράσουν και να πωλήσουν. Οµοίως η στήλη των «µικρών αγγελιών» (Small ads ) στην τοπική εφηµερίδα φέρνει αγοραστές και πωλητές σε επαφή. Φυσικά το κυριότερο νέο µέσω οργάνωσης αγορών είναι το Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 38

39 ιαδίκτυο. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγµα ηλεκτρονικής αγοράς είναι το FOREX (Foreign Exchange) που είναι η παγκόσµια τεράστια αγορά συναλλάγµατος και έχει εδώ και χρόνια πάρει καθαρά ηλεκτρονική µορφή. Οι διαπραγµατευτές (Dealers) τοποθετούν τιµές στις οποίες είναι διατεθειµένοι να αγοράσουν (bid price) ή να πωλήσουν (ask price) συνάλλαγµα από µεγάλο αριθµό ζευγών νοµισµάτων. Π.χ. αγορά στο ζεύγος EURUSD σηµαίνει να αγοράσουν ευρώ δίνοντας δολλάρια, ενώ πώληση σηµαίνει πωλούν ευρώ ταυτόχρονα αγοράζοντας δολλάρια. Κάθε προσφορά περιέχει και την ποσότητα και συνταιριάζεται ηλεκτρονικά µε τον µεγαλύτερο πλειοδότη από εκατοµµύρια τέτοιες προσφορές που εισάγονται ανά λεπτό µέσω τερµατικών από όλο τον κόσµο. Μέσω τέτοιων αγορών, αντιπρόσωποι στο Λονδίνο µπορεί να κάνουν συναλλαγές µε αντιπροσώπους στη Νέα Υόρκη εξίσου αποτελεσµατικά σαν να ήταν στο ίδιο δωµάτιο. Οι τοπικές, εθνικές και διεθνείς αγορές Σε παλαιότερες εποχές οι περισσότερες αγορές ήταν τοπικές. Οι άνθρωποι παρήγαν τα περισσότερα που τους χρειάζονταν µόνοι τους (και ήταν πολύ λίγα αυτά που θεωρούσαν αναγκαία), και πολύ λίγα από τα πράγµατα που χρειάζονταν αγόραζαν από άλλους ανθρώπους. Τα πρωτόγονα µέσα µεταφοράς καθιστούσαν δύσκολη ή αδύνατη την δηµιουργία αγορών σε µια ευρεία περιοχή. Βελτιώσεις στον τοµέα των µεταφορών και επικοινωνιών και η χρήση της διαφήµισης κατέστησε στην εποχή µας δυνατή τη δηµιουργία των εθνικών αγορών για πολλά αγαθά. Τα περισσότερα από τα προϊόντα που αγοράζουµε βρίσκονται τώρα στην αγορά σε όλη την χώρα, ενώ, οι ίδιες εξελίξεις έχουν οδηγήσει στη δηµιουργία παγκόσµιων αγορών. Στην Ελλάδα, για παράδειγµα, είµαστε σχεδόν τόσο εξοικειωµένοι µε τα ονόµατα των κορυφαίων Αµερικανικών, Γερµανικών και Ιαπωνικών προϊόντων όπως είµαστε και τα δικά µας. Τα πρωτογενή προϊόντα όπως το καουτσούκ, κασσίτερος, λάδι, ζάχαρη, καφές και τσάι έχουν δηµιουργήσει διεθνείς αγορές από πολλά χρόνια. Οµοίως πολλές υπηρεσίες όπως οι τραπεζικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες διατίθενται στις διεθνείς αγορές. 8.3 Ζήτηση Στα οικονοµικά ο όρος ζήτηση (demand) αναφέρεται στην επιθυµία για ένα αγαθό που υποστηρίζεται από τη θέληση-προθυµία αλλά και την ικανότητα των αγοραστών να πληρώσουν το τίµηµα απόκτησης του εν λόγω αγαθού ή της υπηρεσίας. Εδώ το σηµαντικό σηµείο είναι ότι οι επιχειρήσεις θα συνεχίσουν να παρέχουν αγαθά και υπηρεσίες, αν µπορούν να τα πωλούν σε τιµές που καλύπτουν το κόστος τους. Με άλλα λόγια,, θα υπάρξει προσφορά ενός αγαθού ή µιας υπηρεσίας µόνο αν υπάρχει ζήτηση γι αυτό σε τιµή πάνω από το κόστος του, αλλιώς οι επιχειρήσεις δεν θα το παράγουν. Π.χ. η ζήτηση για στάµνες στην τιµή των 100 δρχ, κάποτε ήταν πολύ µεγάλη, αλλά σήµερα που υπάρχουν πολύ φθηνότερα πλαστικά δοχεία, η ζήτηση έπεσε σε βαθµό που έχουν σχεδόν εξαφανισθεί (η ζητούµενη πλέον ποσότητα είναι µάλλον για διακοσµητικούς λόγους, οπότε αφορά πολύ µικρότερες ποσότητες). Πολλά αγαθά εξαφανίζονται λόγω έλλειψης αγοραστικού ενδιαφέροντος στην τιµή κόστους (π.χ. σφουγγάρια, πορφύρα σαν χρωστική κ.α.) Η ζήτηση ορίζεται ως η συνολικά ποσότητα ενός αγαθού που απαιτείται σε οποιαδήποτε δεδοµένη τιµή για κάποιο συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα. Για Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 39

40 παράδειγµα, θα µπορούσαµε να πούµε ότι η ζήτηση για πατάτες στην τιµή των 0.30 το κιλό στην Τρίπολη είναι 2000 τόνοι την εβδοµάδα Πώς οι αλλαγές στην τιµή επηρεάζουν τη ζήτηση Το σηµείο εκκίνησης για την κατανόηση της λειτουργίας των αγορών είναι η εµπειρική παρατήρηση ότι, µε ελάχιστες εξαιρέσεις, η ζητούµενη ποσότητα ενός αγαθού αυξάνει καθώς µειώνεται η τιµή. Το γεγονός αυτό συνήθως αναφέρεται µε τη µορφή ενός «νόµου» της ζήτησης: «Με τους άλλους παράγοντες σταθερούς, µεγαλύτερη ποσότητα ενός αγαθού θα ζητηθεί σε χαµηλότερες τιµές από ό,τι σε υψηλότερες τιµές». Προσέξτε τη φράση: «Με τους άλλους παράγοντες σταθερούς». Η έκφραση αυτή είναι ένα πολύ σηµαντικό µέρος αυτής της δήλωσης. Σε πολυπαραµετρικά συστήµατα δεν µπορούµε να διατυπώσουµε νόµους όταν όλες οι παράµετροι αλλάζουν ταυτόχρονα. Εν προκειµένω, αν, όταν η τιµή ενός αγαθού µειώνεται, τα εισοδήµατα των καταναλωτών πέφτουν, ή τα γούστα τους αλλάζουν, ή οι τιµές άλλων παρόµοιων αγαθών αλλάζουν, τότε οι επιπτώσεις της πτώσης των τιµών είναι αβέβαιες, µόνο όταν τα άλλα δεν προλαβαίνουν να αλλάξουν ξέρουµε ότι θα συµβεί αύξηση της ζήτησης στις µειωµένες τιµές. Για παράδειγµα, η επίδραση της πτώσης της τιµής του βοείου κρέατος στη ζητούµενη ποσότητα δεν µπορεί να προβλεφθεί αν πτώσεις στις τιµές του χοιρινού κρέατος και αρνιού ελάµβαναν χώρα την ίδια στιγµή. Αν, όµως, οι τιµές των άλλων τύπων κρέατος δεν αναµένεται να αλλάξουν, η πτώση θα επιφέρει υψηλότερη ζήτηση. Είναι σηµαντικό να θυµάστε ότι κάθε φορά που µια δήλωση γίνεται για την επίδραση της µεταβολής των τιµών στην ζητούµενη ποσότητα, πάντα υποθέτουµε ότι οι λοιποί παράγοντες δεν αλλάζουν Καµπύλη Ζήτησης 25 Τιµή Ποσότητα Σχήµα 8.1 Καµπύλη Ζήτησης Το Σχήµα 8.1 δείχνει πώς µια αλλαγή στην τιµή ενός αγαθού επηρεάζει η ζητούµενη ποσότητα, αν όλα τα άλλα δεν αλλάζουν. Το γράφηµα του σχήµατος 8.1 παριστάνει µια τυπική καµπύλη ζήτησης. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 40

41 Το σχήµα της καµπύλης ζήτησης Γιατί αυτή η έντονη κλίση προς τα κάτω της ζήτησης καµπύλες από αριστερά προς τα δεξιά; Γιατί οι άνθρωποι αγοράζουν περισσότερο από ένα αγαθό, όταν η τιµή του πέφτει και λιγότερο όταν η τιµή του αυξάνει; Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να εξηγηθεί το σχήµα µιας καµπύλης ζήτησης. 1. Αν η τιµή ενός αγαθού µειώνεται, ενώ τα εισοδήµατα των καταναλωτών και οι τιµές των άλλων αγαθών παραµένουν αµετάβλητες, οι καταναλωτές θα έχουν µεγαλύτερη συνολική αγοραστική δύναµη. Μπορούν να αγοράζουν τώρα περισσότερα από κάθε αγαθό άρα και το συγκεκριµένο, χωρίς να χρειάζεται να αγοράσουν λιγότερα από τα υπόλοιπα αγαθά. 2. Όταν κάνουµε τις αγορές µας πρέπει συνήθως να επιλέξουµε από µια σειρά από πολύ παρόµοια προϊόντα. Τα περισσότερα εµπορεύµατα έχουν ανταγωνιστικά στενά υποκατάστατα. Όταν η τιµή ενός αγαθού µειώνεται, γίνεται σχετικά πιο ελκυστική σε σύγκριση µε τις τιµές των υποκατάστατων του. Περισσότερο εµπόρευµα θα απαιτηθεί αφού οι καταναλωτές θα το προτιµήσουν έναντι κάποιων από τα υποκατάστατα, τα οποία είναι πλέον σχετικά πιο ακριβά. Για παράδειγµα, εάν η τιµή του βουτύρου πέσει, πολλοί άνθρωποι θα αγοράσουν περισσότερο βούτυρο και λιγότερη µαργαρίνη (ίσως συνολικά πάλι να αγορασθεί περισσότερη µαργαρίνη από βούτυρο αφού συνεχίζει να είναι φθηνότερη αλλά και πάλι λιγότερη από πριν) και το αποτέλεσµα είναι ότι η ζήτηση βουτύρου θα αυξηθεί σε σχέση µε πριν την αλλαγή τιµής. Εάν για κάποιο φρούτο έρχεται η εποχή της ωρίµανσης και πέφτει η τιµή του, πολλοί άνθρωποι θα το αγοράσουν έναντι άλλων ακριβότερων φρούτων. Μια αύξηση της τιµής ενός εµπορεύµατος θα έχει προφανώς τα αντίθετα αποτελέσµατα δηλ. η ζήτηση θα µειωθεί Καµπύλη Προσφοράς 25 Τιµή Προσφορά Ποσότητα Σχήµα 8.2 Καµπύλη Προσφοράς Προσφορά ορίζεται ως η ποσότητα ενός αγαθού το οποίο διατίθεται στην αγορά προς πώληση σε κάποια δεδοµένη τιµή για κάποιο συγκεκριµένο χρονικό Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 41

42 διάστηµα. Για παράδειγµα, θα µπορούσαµε να πούµε ότι στην αγορά του Ρέντη προσφέρονται προς πώληση 3500 τόνοι ντοµάτας στην τιµή των 0.4 το κιλό κάθε εβδοµάδα. Τα ποσά αγαθών που οι επιχειρήσεις είναι διατεθειµένες να προσφέρουν, εξαρτώνται από τις τιµές που οι άνθρωποι είναι διατεθειµένοι να πληρώσουν. Όταν οι αγρότες θεωρούν ότι οι τιµές της αγοράς είναι πολύ χαµηλές, οργώνουν τα λαχανικά µερικές φορές πίσω στο έδαφος ή τα πετούν σε χωµατερές, αντί να τα πάνε στην αγορά, διότι ίσως το περαιτέρω κόστος µεταφοράς και διάθεσης δεν καλύπτει το επί πλέον κόστος. Έτσι αναγκάζονται να µειώσουν την προσφορά ώστε να συγκρατηθούν οι τιµές. (Αυτό βέβαια συνήθως γίνεται µε την βοήθεια του κράτους που τους αποζηµιώνει σε συµφωνηµένες τιµές απόσυρσης που φυσικά δεν είναι αντικείµενο ελεύθερης διαπραγµάτευσης σε ελεύθερη αγορά και δεν εµπίπτει σε όσα αναφέρονται εδώ). Ένας άλλος από τους νόµους της οικονοµίας αναφέρει, "περισσότερα προσφέρονται σε υψηλότερες τιµές από ό,τι σε χαµηλότερες". Αυτό απεικονίζεται στο σχήµα 8.2. Το γράφηµα αυτό είναι µία τυπική καµπύλη προσφοράς Το σχήµα της καµπύλης προσφοράς Το σχήµα της καµπύλης προσφοράς βασίζεται στην ιδέα ότι οι επιχειρήσεις θα προσπαθούν πάντα να κερδίσουν το µέγιστο κέρδος. Η υπόθεση αυτή µας βοηθά να κατανοήσουµε την ανοδική κλίση από τα αριστερά προς τα δεξιά της καµπύλης προσφοράς, η προφανής εξήγηση είναι ότι οι επιχειρήσεις είναι έτοιµες να προσφέρουν περισσότερα αγαθά σε υψηλότερες τιµές. Η αύξηση της ζήτησης ενός εµπορεύµατος το κάνει πιο περιζήτητο και η τιµή του θα αυξηθεί. Αυτό θα καταστήσει πιο κερδοφόρα την παραγωγή του και η προσφορά θα αυξηθεί επίσης καθώς η αύξηση της κερδοφορίας θα ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις να αυξήσουν την παραγωγή του (να βάλουν και άλλη βάρδια, να φυτέψουν περισσότερα, να εκπαιδεύσουν περισσότερους τεχνίτες, κ.ο.κ.) και θα δελεάσουν περισσότερες επιχειρήσεις να εισέλθουν σε αυτό τον κλάδο παραγωγής. Αντίθετα, η πτώση της ζήτησης για ένα προϊόν θα τείνει να µειώσει την τιµή του και στην υπάρχουσα τιµή θα υπάρξει πλεόνασµα στην αγορά. Οι επιχειρήσεις θα υποχρεωθούν να µειώσουν την τιµή προκειµένου να διαθέσουν τα πλεονάσµατα και σαν επακόλουθο οι επιχειρήσεις θα µειώσουν την παραγωγή τους οδηγώντας σε µείωση της προσφοράς. Η πτώση των τιµών µπορεί επίσης να αναγκάσει ορισµένες λιγότερο αποδοτικές επιχειρήσεις να εγκαταλείψουν τον κλάδο. 8.5 Η τιµή αγοράς Αν φέρουµε µαζί τις καµπύλες προσφοράς και ζήτησης για ένα αγαθό όπως στο Σχήµα 8.3, βρίσκουµε ότι τέµνονται σε µία µόνο τιµή. Πρόκειται για την τιµή ισορροπίας ή τιµή αγοραπωλησίας. Μόνο σε αυτή την τιµή η ζητούµενη ποσότητα ισούται µε την προσφερόµενη ποσότητα. Στο Σχήµα 8.3, υπό τις υπάρχουσες συνθήκες της προσφοράς και της ζήτησης, η τιµή ισορροπίας θα είναι 12,5. Αυτή η τιµή ισορροπίας προκύπτει από µια σταδιακή διαδικασία. Αν οι συναλλαγές πραγµατοποιούνταν σε τιµές εκτός από την τιµή της αγοράς, θα υπάρχει είτε έλλειψη είτε πλεόνασµα, µε αποτέλεσµα η τιµή να κινηθεί µέχρι να φτάσει στο επίπεδο ισορροπίας. Όπως φαίνεται στο σχήµα, σε υψηλότερη τιµή Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 42

43 δηµιουργούνται πλεονάσµατα που αναγκάζουν τους πωλητές να ρίξουν την τιµή για να αποφύγουν τα απούλητα αποθέµατα. Σε χαµηλότερη τιµή, η ζητούµενη ποσότητα υπερβαίνει κατά πολύ την προσφερόµενη ποσότητα. Θα υπάρξει µια έλλειψη, γεγονός που θα παρασύρει την τιµή προς τα πάνω. Μόνο στην τιµή των 12,5 είναι η ποσότητα προσφοράς ίση µε την ζήτηση. Σε αυτή την τιµή δεν υπάρχει ούτε έλλειψη ούτε πλεόνασµα στην αγορά. Αν κανείς παρατηρήσει τους πωλητές σε µια λαϊκή αγορά θα δει ότι συνεχώς έχουν το νου τους στην εκτίµηση της ζήτησης µέσω του ρυθµού πωλήσεων καθώς προχωρά η ηµέρα, ώστε να δουν αν πρέπει να ρίξουν τις τιµές ώστε να µην τους µείνουν απούλητα εµπορεύµατα, αλλά όχι χωρίς λόγο χάνοντας σηµαντικά κέρδη. Οµοίως οι αγοραστές αν βλέπουν χαµηλότερες τιµές σκέφτονται ότι είναι ευκαιρία π.χ. να µαγειρέψουν φασολάκια που τα βρήκαν αναπάντεχα φτηνά αντι µπάµιες όπως σχεδίαζαν αρχικά, αλλά τις βρήκαν «αλµυρούτσικες». Τιµή ισορροπίας Τιµή Πλεόνασµα προσφοράς Πλεόνασµα ζήτησης Ποσότητα Σχήµα 8.3 Τιµή Ισορροπίας Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 43

44 Κεφάλαιο 10 Επιχειρηµατική οργάνωση 10.1 Επιχειρήσεις Εταιρείες Η επιχείρηση είναι µια οικονοµική µονάδα διαχείρισης. Μπορεί να αποτελείται από ένα φυσικό πρόσωπο (µονοπρόσωπη) δηλ. να είναι ατοµική επιχείρηση (γιατρός, µηχανικός, καθαρίστρια κλπ), ή να αποτελείται από δύο ή περισσότερα άτοµα οπότε είναι εταιρεία. Η εταιρεία προκύπτει από τον νοµικό συνεταιρισµό (συνεργασία) φυσικών ή νοµικών προσώπων ή φορέων, µε στόχο ένα ευνοϊκό οικονοµικό αποτέλεσµα για τα µέλη της, δηλ. εξασφάλιση εσόδων. Για να ιδρυθούν, δηλ. να αποκτήσουν νοµική υπόσταση, οι εταιρικές επιχειρήσεις, πρέπει να πληρούν τις προϋποθέσεις του νόµου και προς τούτο απαιτούνται κάποιες ενέργειες προς την εφορία, επιµελητήρια και λοιπούς φορείς. Οι εταιρείες έχουν πολλά πλεονεκτήµατα σε σχέση µε τις ατοµικές επιχειρήσεις: ευκολότερη συγκέντρωση κεφαλαίων, µεγαλύτερη πιστοληπτική ικανότητα, ορθότητα αποφάσεων λόγω του συλλογικού χαρακτήρα κτλ. Βεβαίως υπάρχουν και µειονεκτήµατα, όπως, για παράδειγµα, η βραδύτητα στη λήψη αποφάσεων, η δυσκολία προσαρµογής στις αλλαγές της αγοράς λόγω της πολυπλοκότητας της παραγωγής της κ.ά. Με την ίδρυση µιας εταιρείας γίνεται ο συνδυασµός των πόρων των συµβαλλόµενων έτσι ώστε να επιτευχθεί ο σκοπός της, κάτι που το καθένα από τα συµβαλλόµενα µέρη δεν θα µπορούσε να το πραγµατοποιήσει µόνο του ή θα απαιτείτο δυσανάλογα µεγάλος κόπος. Οι εταιρείες µπορούν να έχουν διάφορες νοµικές µορφές όπως: Οµόρρυθµη Εταιρεία (ΟΕ), Ετερόρρυθµη Εταιρεία (ΕΕ), Εταιρεία Περιορισµένης Ευθύνης (ΕΠΕ) Ανώνυµη Εταιρεία ΑΕ. Οµόρρυθµη εταιρεία (ΟΕ) Είναι εταιρεία την οποία ιδρύουν τουλάχιστον δύο εταίροι, εισφέροντας όσο κεφάλαιο τους χρειάζεται ή όσο διαθέτουν, χωρίς να δεσµεύονται για συγκεκριµένο ποσό από τον νόµο. Οι λεπτοµέρειες της συνεργασίας τους αναφέρονται στο συµβολαιογραφικό έγγραφο, που λέγεται καταστατικό. Το καταστατικό, µε τη δηµοσίευση του οποίου τυπικά ιδρύεται η Ο.Ε., αναφέρει τους όρους συνεργασίας, δηλαδή τι κεφάλαιο εισέφεραν οι εταίροι, πως θα µοιράζονται τα κέρδη, ποιο θα είναι το αντικείµενο της Ο.Ε., η επωνυµία της, η έδρα της, η διάρκεια συνεργασίας κτλ. Χαρακτηριστικό γνώρισµα της Ο.Ε., που τη διαφοροποιεί µάλιστα από άλλες προσωπικές εταιρείες, είναι η ευθύνη των εταίρων, που είναι ίδια για όλους. Καθένας ευθύνεται µε όλη του την περιουσία και Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 44

45 για το σύνολο των υποχρεώσεων της εταιρείας, όποιο και αν είναι το ύψος της συµµετοχής του στο κεφάλαιο και µάλιστα µε τη λύση της εταιρείας δεν παύει η ευθύνη τους. Στη διοίκηση συµµετέχουν ισότιµα όλοι οι εταίροι. Η οµόρρυθµη εταιρεία δεν χρειάζεται συµβολαιογραφικό έγγραφο για την κατάρτισή της, αντιθέτως αρκεί ένα ιδιωτικό συµφωνητικό. Ετερόρρυθµη εταιρεία Είναι επίσης εταιρεία την οποία ιδρύουν τουλάχιστον δύο εταίροι και στην οποία ένας η περισσότεροι εταίροι ευθύνονται απεριόριστα και αλληλέγγυα για τις εταιρικές υποχρεώσεις όπως ακριβώς και οι εταίροι της ΟΕ και αποκαλούνται οµόρρυθµοι εταίροι, ενώ ένας η περισσότεροι άλλοι εταίροι ευθύνονται περιορισµένα, δηλαδή µόνο µέχρι του ποσού του κεφαλαίου που συνεισέφεραν στην εταιρεία, και αποκαλούνται ετερόρρυθµοι εταίροι. Εταιρεία Περιορισµένης Ευθύνης (Ε.Π.Ε.) Η νοµική αυτή µορφή εταιρείας επιτρέπει να διοικούν οι ιδρυτές (π.χ. µια οικογένεια) οι ίδιοι την εταιρεία τους, αλλά να ευθύνονται µόνο µέχρι του ποσού που συµµετέχουν σε αυτή. Παλαιότερα, οι επιχειρηµατίες χρησιµοποιούσαν τη µορφή της ανώνυµης εταιρείας για να πετύχουν αυτό (πράγµα ασύµφορο για µικρές εταιρείες), διότι δεν υπήρχε η µορφή της ΕΠΕ στην Ελλάδα πριν το 1955, ενώ στην υτική Ευρώπη υπήρχε εδώ και δύο αιώνες. Στην Εταιρεία Περιορισµένης Ευθύνης συµµετέχουν ονοµαστικά ορισµένα πρόσωπα. Καθένα από αυτά ευθύνεται µόνο µέχρι του ποσού της εταιρικής του µερίδας, που δεν να µεταβιβαστεί αν δεν συµφωνούν όλοι οι εταίροι. Εποµένως, στην εταιρεία περιορισµένης ευθύνης συνδυάζονται πλεονεκτήµατα των οµόρρυθµων εταιρειών και ανώνυµων εταιρειών, ενώ δεν αντιµετωπίζει δυσχέρειες στην ίδρυση της και τη διάλυση της και ούτε απαιτούνται µεγάλα κεφάλαια που απαιτεί ο νόµος για τις ΑΕ. Η Εταιρεία Περιορισµένης Ευθύνης διοικείται από τη γενική συνέλευση των εταίρων. Η διαχείριση της εταιρείας ανήκει κατ' αρχήν σε όλους τους εταίρους, αλλά οπωσδήποτε υπάρχει η δυνατότητα να διοριστούν διαχειριστές (που να είναι εταίροι ή όχι). Ανώνυµη Εταιρεία (Α.Ε.) Είναι νοµική µορφή που επιτρέπει διαχωρισµό ιδιοκτησίας και διοίκησης κατά τρόπο που να επιτρέπει την συγκέντρωση του απαιτούµενου κεφαλαίου από πολλά φυσικά και νοµικά πρόσωπα που ρισκάρουν µόνο την συµµετοχή τους. Ο ελληνικός νόµος απαιτεί το κεφάλαιο για την ίδρυση ΑΕ να µην είναι µικρότερο των ευρώ χωρίς άνω όριο. Το κεφάλαιο αυτό κατανέµεται σε µερίδια που λέγονται µετοχές, οι οποίες είναι ανώνυµες ή ονοµαστικές (σε κάποιες περιπτώσεις που πρέπει να είναι γνωστή η ιδιοκτησία π.χ. αµυντικής σηµασίας). Οι µετοχές µεταβιβάζονται ελεύθερα και έχουν ίση αξία και δικαιώµατα στα κέρδη και στις αποφάσεις (δηλ. δεν είναι τα φυσικά πρόσωπα ισότιµα, αλλά έχουν δικαιώµατα αναλόγως των µετοχών τους που αντιπροσωπεύουν τα λεφτά που έβαλαν). Οι κάτοχοι των µετοχών είναι οι ιδιοκτήτες της εταιρείας ενώ δεν συµµετέχουν κατ ανάγκην στην διοίκηση της εταιρείας αλλά στην συνέλευση των µετόχων που ορίζει την διοίκηση και παίρνει κάποιες άλλες καταστατικές Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 45

46 αποφάσεις µε δικαιώµατα ψήφου κάθε µετόχου ανάλογα µε τον αριθµό µετοχών που κατέχει. Κάθε µέτοχος ευθύνεται µέχρι και το ποσό της εισφοράς του (δηλ. την αξία των µετοχών που κατέχει). Η Ανώνυµη Εταιρεία πρέπει να διατηρεί ορισµένες διατυπώσεις δηµοσιότητας, οι οποίες προστατεύουν τους συνεργαζόµενους τρίτους και τους συναλλασσόµενους. Μέσα σε αυτές είναι η δηµοσίευση των ετήσιων αποτελεσµάτων κατά ορισµένο τρόπο (δηλ. του Ισολογισµού, των Αποτελεσµάτων Χρήσεως και των Αποτελεσµάτων ιαθέσεως τηρώντας το Ελληνικό Γενικό Λογιστικό Σχέδιο (που έχει πλέον ευθυγραµµισθεί µε τα διεθνή λογιστικά πρότυπα). Η δηµοσίευση γίνεται στην Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως και σε µία πολιτική εφηµερίδα. (Το τελευταίο ηχεί παράδοξο στην εποχή του ιαδικτύου όταν η ευρύτερη πληροφόρηση επιτυγχάνεται µε ανάρτηση, αλλά πρόκειται για κατάλοιπο των δώρων των πολιτικών προς τους ιδιοκτήτες ΜΜΕ, ώστε να επωφελούνται από τα παχυλά κονδύλια δηµοσίευσης που οι εταιρείες ευλόγως µεταφέρουν στο κόστος των προϊόντων τους. Το κακό είναι ότι αυτό γίνεται και σε πλήθος άλλων προνοµίων γύρω από ένα κοινό που δεν ενοχλείται συνήθως από αυτά τα κατάφωρα ρουσφέτια αφού τα έχει απενοχοποιήσει η ευρεία χρήση τους από τους απλούς πολίτες µαζί µε την µακάρια άγνοια του ότι πληρώνουν το κόστος οι ίδιοι). Οι Ανώνυµες εταιρείες µπορούν, εφόσον επιθυµούν οι µέτοχοι και πληρούν διάφορους όρους της επιτροπής κεφαλαιαγοράς, να εισαχθούν στο Χρηµατιστήριο οπότε γίνονται εισηγµένες εταιρείες (public companies). Αυτό τους επιτρέπει να αντλούν χρήµατα και µέσω του χρηµατιστηρίου µε την αρχική εισαγωγή τους (που δεν µπορεί να γίνει σε λιγότερο από 3 χρόνια από την δραστηριοποίησή τους και εφόσον πληρούνται σειρά από προϋποθέσεις) καθώς και την έκδοση πρόσθετων µετοχών από αύξηση του µετοχικού κεφαλαίου. Αυτή η χρηµατοδότηση έχει το πλεονέκτηµα ότι συµµετέχει στα κέρδη και στις ζηµίες πράγµα σωτήριο όταν τα πράγµατα δεν πάνε καλά και η αποπληρωµή των δανείων δεν είναι εύκολη. Σε µια τέτοια φάση αν η εταιρεία βασίζεται κυρίως σε ίδια κεφάλαια, απλά δεν πληρώνονται µερίσµατα στους µετόχους και η εταιρεία µπορεί έτσι να αποφύγει µια χρεοκοπία που µπορεί να επέβαλαν οι πιστωτές της είτε είναι τράπεζες είτε οµολογιούχοι (υποθέτοντας ότι δεν χρωστά υπερβολικά στους προµηθευτές της) Χρηµατοδότηση Εταιρειών Οι Εταιρείες για την εκτέλεση των δραστηριοτήτων τους έχουν ανάγκη από χρηµατοδότηση. Ο λόγος είναι προφανής: πρώτα πρέπει να ξοδέψουν και να δράσουν και µετά θα έλθουν τα έσοδα. Η χρονική αυτή καθυστέρηση ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις, επί παραδείγµατι αν πρόκειται για αγροτική επιχείρηση πρέπει να προηγηθεί η σπορά, τα ποτίσµατα και πολλές άλλες δραστηριότητες προτού έλθει η συγκοµιδή, η πώληση των καρπών και τα έσοδα. Οµοίως σε βιοµηχανική δραστηριότητα πρέπει να κτισθούν ή ενοικιασθούν κτίρια, να αγορασθούν πρώτες ύλες, να πληρωθούν µισθοί, εισφορές και λογαριασµοί προτού γίνουν οι επεξεργασίες που θα προσθέσουν αξία ώστε να πωληθούν τα προϊόντα υψηλότερα από τα έξοδα. Ακόµα και στην περίπτωση των υπηρεσιών (τράπεζες, θέατρα, γκαλερί, οδοντίατροι, κλπ) ισχύουν τα ίδια, όλοι πρέπει να βρουν τα κεφάλαια του εξοπλισµού προτού αρχίσουν την δραστηριότητα τους. Μόνο ήδη λειτουργούσες εταιρείες έχουν την µερική δυνατότητα να Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 46

47 χρηµατοδοτήσουν περαιτέρω µεγέθυνση µέσω διακράτησης προηγούµενων κερδών. Τα έξοδα των επιχειρήσεων διακρίνονται κυρίως σε δύο κατηγορίες κεφαλαιουχικά (πάγια) και λειτουργίας (τρέχοντα έξοδα) ενώ, κατ άλλη προσέγγιση, διακρίνονται σε επαναλαµβανόµενα (µισθοί, πρώτες ύλες εισφορές λογαριασµοί ρεύµατος, αερίου κλπ) και µη επαναλαµβανόµενα (κτίρια, µηχανήµατα). Ωστόσο και τα µη επαναλαµβανόµενα εξυπηρετούνται συνήθως από οιονεί σταθερές ροές διότι καλύπτονται συνήθως από δάνεια και εξυπηρετούνται σταδιακά µέσω τοκοχρεολυσίων ή µίσθωσης (leasing). Αυτό ταιριάζει στον ρυθµό παραγωγής εσόδων από πωλήσεις, ώστε να καταλήγει η οικονοµική λειτουργία της επιχείρησης σε ελεγχόµενες ροές µετρητών (cash flows). Τα κέρδη προκύπτουν από τις πωλήσεις µετά την αφαίρεση των δαπανών, των φόρων, των αποσβέσεων και διανέµονται σαν µερίσµατα. Επειδή οι δαπάνες είναι ανελαστικές (κυρίως οι µισθοί και τα τοκοχρεολύσια, ενώ οι πρώτες ύλες µπορεί να µειωθούν όταν µειώνεται η δραστηριότητα) ενώ τα έσοδα από πωλήσεις υφίστανται τις έντονες διακυµάνσεις της αγοράς και των µακροοικονοµικών κύκλων, τα κέρδη µιας επιχείρησης πολύ εύκολα µεταλλάσσονται σε ζηµίες και µια υγιής επιχείρηση πρέπει να έχει αποθέµατα για τις δύσκολες χρονιές του οικονοµικού κύκλου, ώστε να µην αναγκάζεται να προβαίνει σε ριζικές ενέργειες (π.χ. απολύσεις προσωπικού που ρίχνουν το ηθικό και την απόδοση αλλά και οδηγούν σε απώλειες εµπείρων στελεχών προς ανταγωνιστές πράγµα που θα φέρει αδυναµία επαναφοράς όταν οι συνθήκες βελτιωθούν). Έτσι οι κρίσεις βοηθούν να ξεχωρίζει η ήρα από το σιτάρι επιβραβεύοντας τις υγιείς επιχειρηµατικές πρακτικές έναντι των κοντόφθαλµων και βραχυπρόθεσµων µεθόδων διοίκησης. Στη συνέχεια θα εξετάσουµε τις µεθόδους χρηµατοδότησης όπου υπάρχουν οι εξής κύριες επιλογές: Τραπεζικό δάνειο Έκδοση οµολογιών (όπως και οι κυβερνήσεις) Αύξηση µετοχικού κεφαλαίου (δηλ. έκδοση νέων µετοχών), αν είναι εισηγµένες σε χρηµατιστήριο. Οι τρόποι αυτοί έχουν αρκετά διαφορετικές επιπτώσεις. Το τραπεζικό δάνειο είναι µια συµφωνία µε κάποια εµπορική τράπεζα για την απόδοση εφάπαξ ή σε δόσεις βάσει χρονοδιαγράµµατος κεφαλαίου προς χρηµατοδότηση επενδύσεων ή εξόδων. Η συµφωνία προβλέπει την σχετικά µακροπρόθεσµη αποπληρωµή του σε 1-2 χρόνια προκειµένου για κεφάλαια κίνησης αλλά 10 ή 20 χρόνια προκειµένου για επενδύσεις µέσω τοκοχρεολυσίων. Έχει το πλεονέκτηµα ότι δεν χρειάζονται πολύπλοκες διαδικασίες και το µειονέκτηµα ότι η τράπεζα θέλει πολλάκις εµπράγµατες εγγυήσεις ή τουλάχιστον να ελέγχει την υγεία της επιχείρησης. Το κόστος δεν προσαρµόζεται στα αποτελέσµατα της επιχείρησης και άρα αν τα κέρδη δεν είναι καλά δεν ελαφρύνεται η αποπληρωµή εκτός ακραίων καταστάσεων όπου η τράπεζα αναγκάζεται να κάνει αναδιάρθρωση δανείων. Από την άλλη, η χρηµατοδότηση µέσω χρηµατιστηρίου έχει το πλεονέκτηµα της προσαρµογής στα αποτελέσµατα της εταιρείας, διότι σε αυτή την περίπτωση οι αγοραστές των νέων µετοχών γίνονται συνεταίροι των παλαιών µετόχων αφού είναι πλέον και αυτοί µέτοχοι και εποµένως συµµετέχουν στα κέρδη µέσω της Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 47

48 διανοµής µερισµάτων αλλά και της αύξησης της αξίας της επιχείρησης κατά το τµήµα των µη διανεµόµενων κερδών που διακρατούνται από την επιχείρηση. Αντίθετα οι τράπεζες και οι οµολογιούχοι θα πάρουν µόνο το συµφωνηµένο επιτόκιο στην πρώτη περίπτωση ή το κουπόνι στην δεύτερη ακόµα και αν τα κέρδη είναι πολλαπλάσια. Ωστόσο και όταν υπάρχουν ζηµίες οι µέτοχοι συµµετέχουν σε αυτές ενώ οι οµολογιούχοι και οι τράπεζες απαιτούν το επιτόκιο τους βρέξει χιονίσει. Αν ωστόσο οι ζηµίες είναι τόσο µεγάλες που παρότι δεν διανέµεται µέρισµα δεν µπορούν να πληρωθούν ούτε χρεολύσια ούτε κουπόνια, τότε οι πιστωτές µπορούν αν ζητήσουν δικαστικώς είτε τον έλεγχο της επιχείρησης είτε την χρεοκοπία της ώστε να πουλήσουν τυχόν κτίρια και µηχανήµατα και να εισπράξουν µέρος των οφειλών (η εταιρεία µπορεί να ζητήσει προστασία που της παρέχει το άρθρο 99 του πτωχευτικού κώδικα, υπό τον όρο ότι µπορεί να αποδείξει στον δικαστή ότι η συνέχιση της λειτουργίας της είναι πιο επωφελής για τους εµπλεκοµένους από την διακοπή της). Οταν η εταιρεία χρεοκοπήσει, οι µέτοχοι θα χάσουν το κεφάλαιό τους εκτός και αν περισσέψουν χρήµατα µετά την ικανοποίηση των χρεοστούµενων µισθών των υπαλλήλων, των προµηθευτών, των οµολογιούχων και των τραπεζών που προηγούνται. Στη συνέχεια θα εξετάσουµε πως λειτουργούν τα οµόλογα και οι µετοχές Οµόλογα Το οµόλογο είναι ένα είδος χρεογράφου, για το οποίο ο εκδότης (ο οποίος αποβλέπει στην είσπραξη κεφαλαίου) έχει την υποχρέωση να καταβάλει, στη λήξη της σύµβασης, την ονοµαστική αξία αυτού (εξόφληση κεφαλαίου). Επίσης πρέπει σε τακτά προκαθορισµένα διαστήµατα (συνήθως κατ έτος) να καταβάλλει τοκοµερίδιο, που στα οµόλογα ονοµάζεται κουπόνι, διότι ιστορικά ήταν πράγµατι ένα κουπόνι (από το γαλλικό couper) που το έκοβε µε ψαλίδι ο οµολογιούχος στην ετήσια «επέτειο» του οµολόγου και το προσκόµιζε προς είσπραξη στην εταιρεία ή τις συνεργαζόµενες τράπεζες εξασφαλίζοντας κάποιο εισόδηµα. Τα οµόλογα εκδίδονται γενικώς για ένα προκαθορισµένο διάστηµα (αποκαλούµενο ωριµότητα- Maturity), µεγαλύτερο του ενός έτους. Υπάρχουν και οµόλογα χωρίς κουπόνι όπου ο τόκος ενσωµατώνεται στην αξία του οµολόγου και απόδίδεται στη λήξη. Ένα οµόλογο είναι λοιπόν ουσιαστικά ένα δάνειο, το οποίο αντλείται από τον εκδότη του δανείου όχι µέσω της τραπεζικής διαµεσολάβησης αλλά µέσω των κεφαλαιαγορών. Ο εκδότης είναι ο οφειλέτης, ο κάτοχος του οµολόγου είναι ο δανειστής και το κουπόνι είναι ο τόκος. Τα οµόλογα επιτρέπουν στον εκδότη να χρηµατοδοτήσει µακροπρόθεσµες επενδύσεις µε εξωτερικά κεφάλαια. Χρεόγραφα µε ωριµότητα µικρότερη του ενός έτους είναι είτε γραµµάτια (π.χ. τα έντοκα γραµµάτια του δηµοσίου) ή συναλλαγµατικές, και θεωρούνται εργαλεία της αγοράς χρήµατος. Τα οµόλογα και οι µετοχές είναι µεν και τα δύο χρεόγραφα, αλλά έχουν τη διαφορά ότι οι κάτοχοι µετοχών είναι ιδιοκτήτες ενός µέρους (τµήµατος) της εκδότριας εταιρείας (έχουν εταιρικό µερίδιο), ενώ οι κάτοχοι οµολόγων είναι στην ουσία δανειστές του εκδότη. Επίσης τα οµόλογα έχουν συνήθως έναν καθορισµένο χρόνο ή ωριµότητα, µετά την πάροδο της οποίας το οµόλογο εξαγοράζεται ενώ οι µετοχές είναι, κατά κάποιο τρόπο, αόριστου χρόνου (µέχρι να τις πουλήσει ο κάτοχος στο χρηµατιστήριο). Τέλος, η πληρωµή του αντίστοιχου κουπονιού ενός οµολόγου νοµικά έχει προβάδισµα (seniority) της απόδοσης Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 48

49 µερίσµατος (γεγονός πολύ σηµαντικό σε περίπτωση πτώχευσης της εταιρείας και επιπλέον, ο κάτοχος του οµολόγου µπορεί να προσφύγει στη δικαιοσύνη στην περίπτωση που δεν του αποδοθεί το κουπόνι του, ενώ για το µέρισµα µιας µετοχής δεν ισχύει κάτι τέτοιο). Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι τα οµόλογα είναι διαπραγµατεύσιµα στην δευτερογενή αγορά οµολόγων όπου κάποιος κάτοχος που χρειάστηκε το κεφάλαιό του µπορεί να το πουλήσει σε κάποιον άλλον που δεν πρόλαβε την έκδοση αλλά τώρα έχει λεφτά για επένδυση. Αν δεν έχει αλλάξει τίποτα, ο πωλητής θα προεισπράξει εκτός από το κεφάλαιο και τους δεδουλευµένους τόκους ενώ ο αγοραστής θα εισπράττει τα επόµενα κουπόνια αλλά από το τρέχον θα έχει χάσει τους δεδουλευµένους τόκους που απέδωσε στον πωλητή. Ωστόσο σπανίως έχουν έτσι τα πράγµατα. Αυτό που συµβαίνει είναι ότι έχουν αλλάξει τα επιτόκια δανεισµού γενικώς στις αγορές, πράγµα που επηρεάζει και τις αποδόσεις των οµολόγων. Αν έχουν αυξηθεί, ο αγοραστής έχει την δυνατότητα να βρει νέα οµόλογα µε µεγαλύτερο κουπόνι ή ακόµα και καταθέσεις προθεσµίας µε καλύτερο επιτόκιο. Για να τον συµφέρει η αγορά ενός παλαιού οµολόγου πρέπει να το πάρει τόσο πιο κάτω από την ονοµαστική τιµή, ώστε µαζί µε τα κουπόνια που αποµένουν να βγάλει τουλάχιστον όσα δίνουν τα νέα οµόλογα. Έτσι προσφέρει χαµηλότερη τιµή αγοράς π.χ. 98% της ονοµαστικής, υπολογισµένο έτσι ώστε όταν πάρει στη λήξη το κεφάλαιο 100% συν τα αποµένοντα κουπόνια να του έλθει το επιτόκιο που θα αµείβει το κεφάλαιο που θα διαθέσει στο ύψος των νέων επιτοκίων που κυκλοφορούν στην αγορά. Αυτό µπορεί να έχει συµβεί χωρίς ευθύνη της επιχείρησης π.χ. από αύξηση των επιτοκίων βάσης της κεντρικής τράπεζας που συµπαρασύρει και όλα τα άλλα επιτόκια. Ένα διαφορετικό σενάριο ωστόσο είναι να µην έχουν αλλάξει τα επιτόκια αλλά η κατάσταση της επιχείρησης που δεν πάει καλά σε πωλήσεις και έχει απεργίες ή άλλα προβλήµατα (π.χ. πριν λίγα χρόνια η BP είχε πρόβληµα διαρροής πετρελαίου στον κόλπο του Μεξικού). Αν αυτά τα προβλήµατα αυξάνουν τον κίνδυνο χρεοκοπίας, τότε οι οµολογιούχοι προσπαθούν να απαλλαγούν από τον κίνδυνο διαθέτοντας τα στην δευτερογενή αγορά αλλά προφανώς για να ελκύσουν αγοραστές πρέπει να προσφέρουν τιµή χαµηλότερη της ονοµαστικής θυσιάζοντας και κεφάλαιο. Για όλους αυτούς τους λόγους η απόδοση του οµολόγου κυµαίνεται από µέρα σε µέρα παρ ότι το κουπόνι µένει σταθερό αλλά πλέον υπολογίζεται σε λιγότερο κεφάλάιο που θα διαθέσει ο νέος αγοραστής. Γενικά όταν πέφτει η τιµή ενός οµολόγου στην δευτερογενή αγορά, η απόδοσή του αυξάνει. Αυτό το ζήσαµε στην χώρα µας µε δραµατικό τρόπο το όταν η αδυναµία αποπληρωµής της χώρας µας οδηγούσε τους κατόχους οµολόγων σε πανικόβλητη φυγή µε τιµές ακόµα και κάτω του µισού της ονοµαστικής αξίας µε θεωρητική (διότι στην πράξη µπορεί να πάρουν µηδέν) απόδοση ακόµα και 50% για τους νέους αγοραστές. Αυτό που βέβαια συνέβη τελικά ήταν αντί για τα υπερκέρδη να χάσουν µε το «κούρεµα» που έγινε περίπου αυτό το ποσοστό. Αποδείχθηκε δηλαδή ότι περίπου σωστά µάντευαν πωλητές και αγοραστές την πραγµατική αξία των οµολόγων της χώρας (αν και ενδιαµέσως οι διακυµάνσεις ήσαν πολύ µεγάλες), παρά τις φραστικές «εγγυήσεις» των πολιτικών ότι θα εξοφληθούν στο άρτιο. Οι όροι που χρησιµοποιούνται στα οµόλογα είναι: Ονοµαστική αξία (Face Value) είναι το αρχικό ποσό έκδοσης του χρεογράφου το οποίο ο εκδότης υπόσχεται να αποπληρώσει στην ηµεροµηνία λήξης του οµολόγου Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 49

50 Τιµή (Price) στην δευτερογενή αγορά, είναι η τιµή που θα πληρώσει ο αγοραστής εκπεφρασµένη σαν ποσοστό επί τοις εκατό της ονοµαστικής του αξίας. Απόδοση (Yield) ενός οµολόγου, το καθαρό κέρδος από την αγορά ενός οµολόγου στη βάση της τιµής αγοράς και του τόκου που θα αποκοµίσει µέσω των κουπονιών ο επενδυτής. Απόδοση στη λήξη (yield to maturity) είναι αντίστοιχα η απόδοση που αποφέρει ένα οµόλογο από την ηµεροµηνία αγοράς έως την ηµεροµηνία λήξης του εδουλευµένοι Τόκοι (Accrued Interest): Είναι οι οφειλόµενοι από τον εκδότη τόκοι, που δεν είναι ακόµα απαιτητοί από τον επενδυτή-κάτοχο του οµολόγου, αλλά έχουν λογιστικά συσσωρευθεί µεταξύ της ηµεροµηνίας τελευταίας πληρωµής τοκοµεριδίου και της ηµεροµηνίας πώλησης του οµολόγου. Όταν η τιµή του οµολόγου είναι υψηλότερη από την ονοµαστική του αξία, δηλαδή υπέρ το άρτιο (100%), το οµόλογο διαπραγµατεύεται µε ανατίµηση (premium). Όταν η τιµή του οµολόγου είναι χαµηλότερη από την ονοµαστική του αξία, δηλαδή υπό το άρτιο (100%), το οµόλογο διαπραγµατεύεται µε έκπτωση (discount). Υπάρχουν οµόλογα σταθερού επιτοκίου (fixed rate bond), δηλαδή οµόλογα που πληρώνουν το ίδιο τοκοµερίδιο σε όλη την διαρκή της ζωής τους, και οµόλογα µεταβλητού ή κυµαινόµενου επιτοκίου (adjustable, variable rate bond), δηλαδή οµόλογα των οποίων το επιτόκιο µεταβάλλεται κατά την διάρκεια της ζωής τους σύµφωνα µε κάποιο άλλο βασικό επιτόκιο. Για παράδειγµα τα γραµµάτια κυµαινόµενου επιτοκίου, είναι γραµµάτια τα οποία έχουν ένα επιτόκιο το οποίο δεν είναι σταθερό αλλά κυµαίνεται ανάλογα µε τα επιτόκια της αγοράς όπως π.χ. το επιτόκιο euribor (euro int. bank interchange rate). Υπάρχουν και οµόλογα µηδενικού κουπονιού (Zero coupon bond), τα οποία δεν προβλέπουν ενδιάµεσες πληρωµές κουπονιών. Συνήθως έχουν διάρκεια από 1 έως 3 χρόνια. Υπάρχει µια αρχική πληρωµή από τον αγοραστή προς τον εκδότη και µία τελική πληρωµή προς εκείνον που προσκοµίζει το οµόλογο που είναι υψηλότερη και η διαφορά τους δίδει την απόδοση. Τέλος παρόµοιο χρεόγραφο είναι και τα Έντοκα Γραµµάτια του Ελληνικού ηµοσίου (Treasury bills στις ΗΠΑ, gilts στο ΗΒ) που είναι τίτλοι µικρής διάρκειας, οι οποίοι πωλούνται στους επενδυτές σε χαµηλότερη τιµή από την τελική ονοµαστική τους αξία. Έχουµε εκδόσεις διάρκειας 13, 26 και 52 εβδοµάδων Μετοχές Μετοχή είναι ένα αξιόγραφο που αντιπροσωπεύει ένα από τα ίσα µερίδια, στα οποία διαιρείται το κεφάλαιο µιας ανώνυµης εταιρίας. Η µετοχή, ενσωµατώνει τα δικαιώµατα του µετόχου που πηγάζουν από τη συµµετοχή του στην ανώνυµη εταιρία. Τα δικαιώµατα αυτά, είναι ανάλογα του αριθµού µετοχών που κατέχει ο µέτοχος διότι έτσι προσδιορίζεται το ποσοστό ιδιοκτησίας της εταιρείας που κατέχει. Βάσει αυτού του µεριδίου υπολογίζονται όλα του τα δικαιώµατα καθώς φυσικά και το µερίδιο του από τα κέρδη (µερίσµατα) αλλά και τα δικαιώµατα ψήφου στην γενική συνέλευση των εταίρων (εκτός εάν κατέχει µετοχές άνευ ψήφου). Επίσης καθορίζει και το ποσοστό από την περιουσία της εταιρίας που δικαιούται, σε περίπτωση που αυτή διαλυθεί. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 50

51 Οι µετοχές µπορεί να διακρίνονται σε κοινές ή προνοµιούχες, ονοµαστικές και ανώνυµες, µετά ψήφου ή χωρίς ψήφο, σε διαπραγµατεύσιµες σε Χρηµατιστήριο ή σε µη διαπραγµατεύσιµες. Η κοινή µετοχή είναι ο πιο συνηθισµένος τύπος µετοχής και περιλαµβάνει όλα τα βασικά δικαιώµατα ενός µετόχου, όπως δικαίωµα συµµετοχής στα κέρδη, στην έκδοση νέων µετοχών, στο προϊόν της εκκαθάρισης, καθώς και δικαίωµα ψήφου στη Γενική Συνέλευση της εταιρείας και συµµετοχής στη διαχείρισή της. Η προνοµιούχος µετοχή προσφέρει απλά ένα προβάδισµα έναντι των κατόχων κοινών µετοχών, στη λήψη µερίσµατος και στη λήψη του προϊόντος της εκκαθάρισης σε περίπτωση διάλυσης της επιχείρησης, αλλά συνήθως στερείται του δικαιώµατος ψήφου και συµµετοχής στη διαχείριση της επιχείρησης. Όταν µια επιχείρηση που έχει εκδώσει µετοχές έχει κέρδη, µπορεί να µοιράσει µέρος των κερδών αυτών στους µετόχους της µε την µορφή µερίσµατος, που διαιρείται δια του αριθµού των µετοχών και έτσι υπολογίζεται ένα ποσό ανά µετοχή το οποίο διανέµεται σε κάθε µέτοχο στη βάση των µετοχών που κατέχει. Οι µετοχές των εισηγµένων σε χρηµατιστήριο εταιρειών είναι διαπραγµατεύσιµες καθηµερινά και αυτό επιτρέπει την ηµερήσια αποτίµηση της αξίας τους και κατ ακολουθία και της εταιρείας συνολικά. Κεφάλαιο 11 Χρήµα και Τράπεζες 11.1 Ιστορία του χρήµατος Το χρήµα βρίσκεται στην καρδιά κάθε σύγχρονης βιοµηχανικής οικονοµίας. Είναι µια από τις σηµαντικότερες ανακαλύψεις που επέφεραν τεράστια ανάπτυξη στην ευηµερία των ανθρώπων διότι διευκόλυνε το εµπόριο και κάθε είδους συναλλαγές. Αυτό γίνεται άµεσα αντιληπτό αν συγκρίνουµε µε το απώτερο παρελθόν όταν δεν υπήρχε χρήµα (παρότι είναι δύσκολο ακόµα και να το φαντασθούµε). Στην προχρηµατική εποχή τα αγαθά ήσαν πολύ λίγα, οι δε άνθρωποι ήσαν συνήθως παραγωγοί και καταναλωτές των ιδίων προϊόντων δηλ. όχι µόνο κυνηγούσαν, ψάρευαν και συνέλεγαν τροφή, αλλά κατασκεύαζαν τα ρούχα και τα παπούτσια, τα εργαλεία και τα αγγεία τους. Ωστόσο και πάλι τύχαιναν πράγµατα που είχε κάποιος σε αφθονία και άλλος σε έλλειψη τα οποία αντήλλασαν. Αυτό έδωσε και το όνοµα από οικονοµικής πλευράς στην εποχή που ονοµάζεται εµπράγµατη οικονοµία ή και ανταλλακτική οικονοµία. Εµπράγµατη Οικονοµία Σε αυτές τις υποτυπώδεις αγορές ανταλλαγών ήδη εµφανίζονται προφανή προβλήµατα όπως το πως θα βρεις 300 κότες για να ανταλλάξεις µε µια αγελάδα ή µε 7 κατσίκες (αν υποθέσουµε ότι αυτή ήταν η σχέση αξίας µεταξύ τους). Σίγουρα κάποιος θα ένοιωσε την ανάγκη να βρει κάποιον άλλο να του «χαλάσει» µια αγελάδα για να έχει «ψιλά» να αγοράσει σιτάρι ή µερικά κουνέλια και να φυλάξει τα υπόλοιπα για τις επόµενες µέρες. Εδώ λείπει η χρήση του χρήµατος σαν µια κοινή, ευρέως αποδεκτή µονάδα αποτίµησης της αξίας αγαθών αλλά και µονάδα «αποθήκευσης» αξιών, διότι ούτε τη µισή αγελάδα µπορείς να διαχειρισθείς εύκολα Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 51

52 ούτε είναι είναι εύκολο να την «αποθηκεύσεις» για το χειµώνα. Ενώ το χρήµα είναι κατάλληλο σαν απόθεµα αξίας που δεν «µπαγιατεύει» για µελλοντική χρήση. Το χρήµα είναι ο καταλύτης του εµπορίου, το δε εµπόριο έγινε αφορµή να έλθουν διαφορετικοί πολιτισµοί σε επαφή µε (αθέλητο) αποτέλεσµα να ανταλλάξουν πρακτικές (χρήση υλικών, τεχνικές κυνηγίου), εφευρέσεις (τροχός, αψίδες, τόξα) και ιδέες, και να προωθήσουν την εξέλιξη της κοινωνίας και ευηµερίας. Βλέπουµε ότι το εµπόριο και το χρήµα είναι συνυφασµένα µε τον ανθρώπινο πολιτισµό και δεν είναι τυχαίο ότι αναπτύσσονται παράλληλα. Η µέθοδος της ανταλλαγής αγαθών χρονολογείται τουλάχιστον χρόνια πριν, δηλ. πριν και από τον άνθρωπο του Cro Magnion. Οι δυσκολίες της ανταλλακτικής οικονοµίας πολλαπλασιάζονται όσο προχωρά η εξειδίκευση (καταµερισµός εργασίας) και καθένας φτιάχνει καλά και αποδοτικά λιγότερα πράγµατα ενώ έχει ανάγκη όλο και περισσότερα. Έτσι ένας καλός βαρελάς µπορεί να παράγει αξία ικανή να την ανταλλάξει µε όλα όσα έχει ανάγκη αλλά χρειάζεται ανεπτυγµένες εµπορικές αγορές και το αντίστοιχο εργαλείο που θα είναι ο κοινός παρανοµαστής αξίας δηλ. το χρήµα. Εγχρήµατη Οικονοµία Για να ξεπερασθούν τα προαναφερθέντα προβλήµατα πολλοί πολιτισµοί ανά τον κόσµο (ανεξάρτητα ή λόγω µίµησης) κατέληξαν στην υιοθέτηση και χρήση χρηµάτων, των οποίων η αξία βασιζότανε στην αξία του υλικού από το οποίο ήταν φτιαγµένα. Γι αυτό συνήθως ήσαν ταυτόχρονα και µονάδες βάρους των υλικών αυτών. Το τάλαντον και το σέκελ ήταν από τους πρώτες µονάδες χρήµατος και βάρους στη Μεσόγειο και την Μεσοποταµία γύρω στο 3000 π.χ. Και το αλάτι έχει χρησιµοποιηθεί σαν νόµισµα λόγω σπανιότητας. Μάλιστα, από το λατινικό του όνοµα προέρχεται η αγγλική λέξη µισθός (salary). Κοινωνίες σε όλες τις ηπείρους χρησιµοποίησαν όστρακα, ελεφαντόδοντο, κεχριµπάρι αλλά και µέταλλα (µέχρι και τσιγάρα από αιχµαλώτους του Β Παγκόσµιου πολέµου). Τα πρώτα νοµίσµατα κατασκευάστηκαν αρχικά από χαλκό, κατόπιν από σίδηρο και κεχριµπάρι. Η χρηµατική αξία των νοµισµάτων προέκυπτε από την αξία του µετάλλου από το οποίο ήταν κατασκευασµένο. Έτσι περάσαµε από την εµπράγµατη οικονοµία στην εγχρήµατη οικονοµία όπου οι ανταλλαγές µετατρέπονται σε έµµεσες, δηλ. πρώτα πουλάς αυτό που έχεις και αποκτάς χρήµα µε το οποίο µετά αγοράζεις αυτό που θέλεις, αντί της άµεσης ανταλλαγής που παρουσιάζει πολλά προβλήµατα (να βρίσκονται και τα δύο αγαθά στο ίδιο µέρος και να µπορούν να βρεθούν κοινοί παρονοµαστές αξίας στις ποσότητες που επιθυµεί καθένας (7 κοτόπουλα για µια κατσίκα, τι γίνεται αν υπάρχουν µόνο 5 κοτόπουλα;). Αυτές οι δυσκολίες ξεπεράσθηκαν µε την εισαγωγή του χρήµατος. Λίγη Ελληνική Χρηµατική Ιστορία Όσον αφορά την ιστορία του χρήµατος, σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη ήταν ο βασιλιάς Φείδων του Άργους, το 700 π.χ. περίπου, άλλαξε τα νοµίσµατα από το σίδηρο σε ένα µάλλον άχρηστο και διακοσµητικό µέταλλο, το ασήµι. Ο Φείδων έπλασε τα ασηµένια νοµίσµατα στην Αίγινα, και χάραξε επάνω στα νοµίσµατα µια Χελώνα, η οποία χρησιµοποιείτο στα αιγινίτικα νοµίσµατα. Τα νοµίσµατα Χελώνες Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 52

53 έγιναν αποδεκτά ευρέως και χρησιµοποιήθηκαν ως διεθνές µέσο ανταλλαγής µέχρι τις ηµέρες του Πελοποννησιακού Πολέµου, όταν η Αθηναϊκή δραχµή τα αντικατέστησε. Ο χρυσός δεν ήταν διαθέσιµος σε ποσότητες στην Ελλάδα όπως ήταν το ασήµι (ειδικά στην Αθήνα λόγω των µεταλλείων Λαυρίου στα οποία οφείλεται και ο αθηναϊκός πολιτισµός). Έτσι δεν υπάρχει οποιοδήποτε αρχαίο ελληνικό χρυσό νόµισµα, µέχρι περίπου το 390 π.χ., όταν ο Έλληνας βασιλιάς Φίλιππος ο 2ος της Μακεδονίας εξέδωσε τα πρώτα χρυσά νοµίσµατα. Το Νοµισµατικό µουσείο που βρίσκεται στο κτίριο Σλήµαν στην οδό Πανεπιστηµίου περιέχει πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τα νοµίσµατα (κέρµατα) του Μεσογειακού και φυσικά του Ελληνικού χώρου. Τι είναι λοιπόν χρήµα σήµερα; Ας δούµε πιο µεθοδικά τι ακριβώς είναι το χρήµα από την στενή σκοπιά της οικονοµικής (αν και αυτή ωχριά σε όγκο µπροστά σε όσα υποκριτικά έχουν γραφεί σε ηθικοπλαστικό / αµπελοσοφικό επίπεδο), που τουλάχιστον έχει κάποια µικρή επιστηµονική βάση που αν και δεν θα σας βοηθήσει στην άλλη ζωή, είναι ζωτικής σηµασίας στην κατανόηση του πώς λειτουργεί ο εδώ κόσµος µας). Με το όρο χρήµα (money) εννοούµε οποιοδήποτε στοιχείο γίνεται ευρέως αποδεκτό για την ανταλλαγή του µε αγαθά και υπηρεσίες. Η φυσική µορφή των χρηµατικών στοιχείων µπορεί να διαφέρει, και διαφορετικές µορφές χρηµάτων έχουν υπάρξει ιστορικά. Η συνήθης µορφή σήµερα είναι τα κέρµατα και τα τραπεζογραµµάτια (χαρτονοµίσµατα) αλλά η πιο ευρέως χρησιµοποιούµενη µορφή είναι το λογιστικό χρήµα που συνίσταται σε λογιστικές καταχωρήσεις στους λογαριασµούς τραπεζών. Οι καταθέσεις στις εµπορικές τράπεζες και οι καταθέσεις των εµπορικών τραπεζών στην κεντρική τράπεζα εµπίπτουν επίσης στον ορισµό του χρήµατος. Οι πληρωµές µπορούν να γίνονται µε µεταφορές λογιστικών εγγραφών. Οµοίως και οι επιταγές είναι χρήµα, και η επιταγή αντιπροσωπεύει ακριβώς µια άµεση εγγραφή στο λογαριασµό καταθέσεων χωρίς την ανάγκη µεταφοράς χαρτονοµισµάτων. Επίσης χρήµα είναι η χρέωση πιστωτικών και χρεωστικών καρτών. Αντίθετα, για παράδειγµα, τα οµόλογα και άλλα παρόµοια χρεόγραφα, τα αµοιβαία κεφάλαια και αξιόγραφα όπως οι µετοχές δεν είναι χρήµα (παρότι καταρχήν θα µπορούσε να γίνει ανταλλαγή π.χ. ακίνητων περιουσιακών στοιχείων µε µετοχές ή οµόλογα, η χρήση τέτοιων αξιογράφων για πληρωµές δεν είναι βέβαια ευρέως αποδεκτή Λειτουργίες-Χαρακτηριστικά του χρήµατος Το Χρήµα επιτελεί τις τρεις ακόλουθες βασικές λειτουργίες: 1. Είναι µέσο συναλλαγών - ανταλλαγών Όταν ένα αντικείµενο είναι σε ζήτηση πρώτιστα για τη χρήση του στην ανταλλαγή - - για τη δυνατότητά του να χρησιµοποιείται στο εµπόριο για να ανταλλάσσει άλλα πράγµατα -- τότε έχει αυτήν την ιδιότητα. Εµµέσως σε αυτή την ιδιότητα εντάσσεται και µια άλλη ιδιότητα του χρήµατος δηλ. να είναι µέσο αναβεβληµένης πληρωµής, π.χ., ένα εργαλείο για την πληρωµή των χρεών. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 53

54 2. Μονάδα υπολογισµού των οικονοµικών αξιών ηλαδή είναι ένα πρότυπο που επιτρέπει να συγκρίνονται οι αξίες άλλων αγαθών ή για να ποσοτικοποιήσει τα χρέη. Αυτό δηµιουργεί τεράστια διευκόλυνση των συναλλαγών όπως εξηγήθηκε και προηγουµένως. εν πρέπει να υποτιµάται και η ιδιότητα του χρήµατος να υπολογίζει πολλαπλάσια ή υποπολλαπλάσια µιας αξίας, διότι ναι µεν στο τέλος µπορείς να αγοράσεις µόνο ένα ακέραιο άλογο ή αυτοκίνητο αλλά µπορεί να θέλεις να το συγκρίνεις µε την αξία 2 γέρικων αλόγων που διαθέτεις και πουλώντας τα να συγκεντρώσεις αξία ίση µε 1,25 του αλόγου που χρειάζεσαι, το οποίο αγοράζεις και σου µένουν και 0,25 αξίας του αλόγου για αγορά π.χ. κριθαριού. Μάλιστα µπορείς να κάνεις αυτή την αγορά αργότερα αποθηκεύοντας την αξία σε χρήµα (ενώ δεν µπορούσες να την αποθηκεύσεις σε 0,25 αλόγου) που µας φέρνει στην επόµενη ιδιότητα του χρήµατος. 3. Αποτελεί µέσο αποθήκευσης αξίας Όταν παίρνει χρόνο να συγκεντρώσουµε την αξία που απαιτεί µια ακριβή αγορά πρέπει ενδιαµέσως να µπορούµε να αποθηκεύουµε την αξία καθώς την συγκεντρώνουµε. Στα χωριά για να φτιάξουν χυλοπίτες χρειαζόντουσαν αυγά που το κοτέτσι παρήγε σε 1 µήνα µε αποτέλεσµα τα πρώτα να χαλάνε. Έτσι µαζεύανε τα αυγά 4 οικογενειών σε µια βδοµάδα και φτιάχνανε τις χυλοπίτες ενός νοικοκυριού. Οµοίως την επόµενη εβδοµάδα του δεύτερου κοκ. Με το χρήµα οι χυλοπίτες µπορούν να γίνουν ανεξάρτητα από κάθε νοικοκυριό, διότι το χρήµα αποθηκεύεται έπ αόριστον ενώ τα αυγά µόνο προσωρινά. Πολλά αγαθά έχουν µερικά από τα χαρακτηριστικά που περιγράφονται ανωτέρω (π.χ. αλάτι, όστρακα, κεχριµπάρι κτλ). Εντούτοις κανένα αγαθό δεν είναι χρήµατα εκτός αν µπορεί να ικανοποιήσει και τα τρία κριτήρια. Την δε σηµερινή εποχή θα λέγαµε ότι πρέπει να έχει νοµικά κατοχυρωθεί από τις κυρίαρχες αρχές µιας οικονοµικής ενότητας (κράτους ή υπερεθνικού οργανισµού σχηµατιζόµενου βάσει συµφωνιών κυρίαρχων κρατών π.χ. ΕΕ. Οι ιδιότητες του χρήµατος Ένα εµπόρευµα θα είναι γενικά αποδεκτό σαν χρήµα, αν διαθέτει ορισµένες ιδιότητες: 1) Αντοχή Οι άνθρωποι δεν θα δέχονται ως χρήµα κάτι που είναι ευπαθές, ή το οποίο οξειδώνεται ή επιδεινώνεται µε κάποιο άλλο τρόπο 2) Φορητότητα Πρέπει να είναι δυνατόν για ένα άτοµο να φέρει αρκετά µεγάλη αγοραστική δύναµη, χωρίς καµία µεγάλη ταλαιπωρία. Το εµπόρευµα, ως εκ τούτου, δεν πρέπει να είναι ογκώδη ή βαριά σε σχέση µε την αξία του χρήµατος 3) ιαιρετό Θα πρέπει να µπορεί να διαιρεθεί σε µικρότερες µονάδες, χωρίς οποιαδήποτε απώλεια σε αξία, έτσι ώστε να µην υπάρξει πρόβληµα στη λήψη τόσο µικρών και µεγάλων πληρωµές. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 54

55 4) Απεριόριστη προσφορά Ό, τι είναι απεριόριστη προσφορά δεν θα έχει καµία οικονοµική αξία και δεν θα µπορούσε, εποµένως, να χρησιµεύσει ως χρήµατα. Κέρµατα (coins) Η λίστα των επιθυµητών ιδιοτήτων που αναφέρονται ανωτέρω βοηθά να εξηγήσουµε γιατί ο χρυσός και το ασήµι είναι τόσο ευρέως χρησιµοποιούµενα σε ρόλο χρήµατος. Τα µέταλλα αυτά είναι σχετικά ανθεκτικά, είναι διαιρετά, φορητά και περιορισµένα σε προσφορά, και χαίρουν µεγάλης εκτίµησης για τις δικές τους χάρες. Για ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα, τα µέταλλα ζυγίζονταν σε ζυγαριά για αντιστοιχισθεί στην τιµή που είχε συµφωνηθεί. Με το σφράγισµα τυποποιηµένων ποσοτήτων από επίσηµες αρχές (π.χ. ασήµι βάρους µιάς δραχµής σφραγισµένο από τους επισήµους φορέίς της πολεως των Αθηνών) δηλ. την εισαγωγή των κερµάτων, αυξήθηκε σε µεγάλο βαθµό η ευκολία της χρησιµοποίησης του χρυσού και του αργύρου, σαν χρήµατα. Για αιώνες δεν είχαν ουσιαστικά ανταγωνισµό από άλλα είδη χρήµατος. Μόνο σε σχετικά πρόσφατες εποχές εισήλθαν νοµίσµατα χωρίς περιεκτικότητα σε χρυσό ή ασήµι σε γενική χρήση Πως φθάσαµε στο Χαρτονόµισµα Η ευκολία των συναλλαγών που παρείχε η έκδοση των τραπεζογραµµατίων από τις τράπεζες καθιέρωσε τα χαρτονοµίσµατα σαν µια ευρεία και κοινώς αποδεκτή συναλλακτική πρακτική. Πώς όµως ξεκίνησε αυτό; (καλή πηγή είναι το άρθρο στα Αγγλικά της Wikipedia στο λήµµα Bank of Amsterdam ). Τον 17 ο αιώνα σε πόλεις µε έντονη εµπορική δραστηριότητα και ναυτιλία, όπως Άµστερνταµ, Βενετία, Φλωρεντία, Στοκχόλµη κ.α. εγίνοντο έντονες συναλλαγές µε τα χρήµατα της εποχής που ήσαν κέρµατα πολυτίµων µετάλλων σε πουγκιά µε κίνδυνο κλοπής και απώλειας. Έτσι οι κάτοχοί τους τα κατέθεταν σε αργυραµοιβούς και χρυσοχόους έναντι φυλάκτρων και έπαιρναν ένα χάρτινο τίτλο-πιστοποιητικό το οποίο ήταν φυσικά άµεσα ανταλλάξιµο µε συγκεκριµένη ποσότητα χρυσού που είχαν καταθέσει. Όταν έκαναν τις συναλλαγές τους αρχικά προσήρχοντο και οι δύο στον αργυραµοιβό που λίγα χρόνια αργότερα είχε πάρει χαρακτήρα τράπεζας και αντήλλασσαν τα ονόµατά τους στους τίτλους αυτούς. Όταν η πρακτική αυτή έγινε πιο δηµοφιλής, οι τράπεζες άρχισαν να εκδίδουν αποδείξεις σε βολικές αξίες, όπως 1, 5, 10, 20 και ούτω καθεξής. Η φυσική εξέλιξη ήταν να απαλειφθούν τα ονόµατα από τους χάρτινους τίτλους τα οποία ανταλλάσσονταν αντί του χρυσού που αντιπροσώπευαν. Έκαναν δηλ. τούς τίτλους πληρωτέους στον φέροντα (payable to the bearer) και όποιος τα κατείχε έπαιρνε τον χρυσό όταν αποφάσιζε να εµφανισθεί στην τράπεζα (Χ δραχµές «πληρωτέες επί τη εµφανίσει», όπως χαρακτηριστικά αναγραφότανε στα παλιά δικά µας χαρτονοµίσµατα της δραχµής). Τα πρώτα κανονικά χαρτονοµίσµατα είχαν γίνει πραγµατικότητα. Ήταν αποδεκτά σαν χρήµα επειδή οι άνθρωποι ήξεραν ότι µπορούσαν να τα µετατρέψουν σε χρυσό, ανά πάσα στιγµή. Αρχικά οι καταθέσεις αυτές δεν απέφεραν τόκους αφού δεν δάνειζαν οι τράπεζες τα λεφτά σε άλλους έναντι τόκου, απλά τα φύλαγαν. Συν τω χρόνω αυτά τα πιστοποιητικά χρυσού νοµιµοποιήθηκαν ως χρήµα από τις αρχές και η ρευστοποίησή τους σε χρυσό αποθαρρύνθηκε. Επίσης προς το τέλος του 19 ου αι. η έκδοση χαρτονοµίσµατος από κάθε τράπεζα έπαψε να επιτρέπεται από το νόµο, Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 55

56 διότι πολλές τράπεζες είχαν χρεοκοπήσει λόγω υπερβολικής έκθεσης, και το δικαίωµα αυτό δόθηκε αποκλειστικά στην κεντρική τράπεζα που τότε ελεγχότανε από την κυβέρνηση. Αυτή ήταν η αρχή του χάρτινου νοµίσµατος. Το επόµενο βήµα ήταν ο δανεισµός και η καθιέρωση του συστήµατος των κλασµατικών αποθεµάτων που θα δούµε πιο κάτω στην περιγραφή των τραπεζικών λειτουργιών Μ αυτή τη λύση, όπου το µέσο συναλλαγής είναι χαρτιά, τα οποία ωστόσο αντιπροσωπεύουν προκαθορισµένες, σταθερές ποσότητες χρυσού, αντικαταστάθηκε η χρήση των χρυσών νοµισµάτων ως χρήµατος µεταξύ του 17ου και 19ου αιώνα στην Ευρώπη. Ωστόσο έγινε άλλο ένα βήµα µε το να πάψει το χαρτονόµισµα να αντιπροσωπεύει κατάθεση χρυσού µε την παρέµβαση των αρχών - και αργότερα των κεντρικών τραπεζών που αντικατέστησαν τον χρυσό µε την δική τους εγγύηση για την αξία του χαρτονοµίσµατος. Το υπ αυτή την έννοια χαρτονόµισµα αποκαλείται χρήµα εντολής (fiat money-από την Λατινική προστακτική του ρήµατος «είµαι» δηλ «έστω, γένοιτο»). ηλ. η αξία του χρήµατος αυτού είναι αποτέλεσµα κυβερνητικής εντολής-υπόσχεσης της χώρας. Αυτό δεν αποκλείει η χώρα να βασίζει την κυκλοφορία αυτού του χρήµατος σε αποθέµατα χρυσού ή και να ορίζει µια ισοτιµία µε το χρυσό (κάτι που πλέον δεν ισχύει) αλλά σε κάθε περίπτωση δεν µπορεί ο κάτοχος του να προσέλθει σε τράπεζα και να απαιτήσει να του εξαργυρωθούν µε προκαθορισµένη ποσότητα χρυσού. Τα χρήµατα εντολής (fiat) είναι λοιπόν µια πρόσφατη επινόηση και λειτουργούν ως εξής: Η κεντρική τράπεζα δηµιουργεί ένα σύστηµα χρηµάτων που έχει ελάχιστη εγγενή αξία (π.χ. από χαρτί η πλαστικό). Η χρήση από τους συναλλασσοµένους των χρηµάτων αυτών γίνεται µόνο επειδή η κεντρική αρχή εξουσιοδοτεί την αποδοχή των χρηµάτων κάτω από την ποινική ρήτρα του νόµου. Σε περιπτώσεις όπου το κοινό χάνει την πίστη στα χρήµατα εντολής, υπάρχουν λίγα που οι αρχές µπορούν να κάνουν για να αποτρέψουν την υιοθέτηση άλλων χρηµάτων από την κοινωνία, όπως είχε συµβεί µετά τον πόλεµο στην Ελλάδα όπου οι αγοραπωλησίες ακινήτων εγίνοντο µε χρυσές λίρες και όχι µε δραχµές. Μετά τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο, µε τη διάσκεψη του Bretton Woods, οι περισσότερες χώρες υιοθέτησαν τα χρήµατα εντολής (fiat) των οποίων η τιµή είχε καθοριστεί σύµφωνα µε το δολάριο ΗΠΑ. Το αµερικανικό δολάριο µε τη σειρά του καθορίστηκε σε σχέση µε το χρυσό. Το 1971, η κυβέρνηση των ΗΠΑ έπαυσε τη µετατρεψιµότητα του δολαρίου ΗΠΑ σε χρυσού. Μετά από αυτό, πολλές χώρες ακολούθησαν το παράδειγµα των ΗΠΑ και η πλειονότητα των χρηµάτων παγκοσµίως σταµάτησε να υποστηρίζεται από αποθέµατα χρυσού. Έτσι σήµερα η τιµή του χρυσού σε δολάρια µεταβάλλεται καθηµερινά στο χρηµατιστήριο εµπορευµάτων Νοµισµατική κυκλοφορία Η συνολική διαθέσιµη ποσότητα χρήµατος σε µία οικονοµία παίζει σηµαντικό ρόλο στην οικονοµική λειτουργία γι αυτό και παρακολουθείται στενά από τις νοµισµατικές αρχές (κεντρική τράπεζα) και ονοµάζεται "χρηµατικό απόθεµα" (money supply) και συµβολίζεται µε το γράµµα M. Υπάρχουν τέσσερα κλιµακωτά υποµεγέθη της Μ: Το Μ0 (σύνολο χαρτονοµισµάτων, κερµάτων και λογαριασµοί της κεντρικής τράπεζας µετατρέψιµοι σε νόµισµα) Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 56

57 Το Μ1 (Μ0 + λογαριασµοί όψεως και τρεχούµενοι) Το Μ2 (Μ1 + λογαριασµοί ταµιευτηρίου και µεγάλες καταθέσεις άνω των $ ) Το Μ3 (Μ2 + άλλοι λογαριασµοί εξωτερικού και καταθέσεις σε ευρώ/δολάρια) Το χρήµα στην σηµερινή εποχή δεν είναι θέµα συνήθειας ή εθίµων αλλά υπόκειται σε πολύ σχολαστικές και λεπτοµερείς νοµικές διατυπώσεις προκειµένου να εξασφαλίζει την απαραίτητη ασφάλεια των συναλλαγών. Έτσι πλέον προκειµένου να υπάρχει εξασφάλιση ότι η απαίτηση µπορεί να εκπληρωθεί άµεσα από τις τράπεζες, δεν αφίεται πλέον η έκδοση στις εµπορικές τράπεζες όπως γινόταν πριν από ένα αιώνα αλλά τα χαρτονοµίσµατα τα εκδίδει αποκλειστικά η Κεντρική Τράπεζα µίας χώρας.(στην ΕΕ η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα-ΕΚΤ). Απαγορεύεται αυστηρά η έκδοση χαρτονοµισµάτων από άλλες τράπεζες ή χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα και φυσικά από άλλα νοµικά ή φυσικά πρόσωπα. Επί πλέον, απαγορεύεται αυστηρά η παραχάραξη χαρτονοµίσµατος δηλαδή η παράνοµη κατασκευή πλαστού χρήµατος (το οποίο φυσικά δεν έχει αντίκρισµα ούτε αγοραστική δύναµη). Σε κάθε χώρα οι αρχές ορίζουν τι µορφές χρήµατος µπορούν να γίνουν δεκτές για συναλλαγές (legal tender). Π.χ. στην Ελλάδα δεν έχει κάποιος πωλητής νοµική υποχρέωση να δεχθεί πληρωµή σε λέβα ή δολάρια. Είναι ωστόσο υποχρεωµένος να δεχθεί σε ευρώ καθόσον είναι το επίσηµο νόµισµα της χώρας και η αποδοχή του είναι αναγκαστική από όλους τους φορείς και συναλλασσοµένους µέσα σε αυτή τη χώρα, ενώ απαγορεύεται η συνύπαρξη άλλων νοµισµάτων στις εγχώριες συναλλαγές (η διατήρηση άλλων νοµισµάτων δεν απαγορεύεται εφόσον επιτρέπει συναλλαγές µε άλλες χώρες) Τράπεζες Η τράπεζα είναι ένας οικονοµικός θεσµός που διεκπεραιώνει χρηµατικές και οικονοµικές λειτουργίες µε κεντρική δραστηριότητα την αποδοχή καταθέσεων (deposits) και την χορήγηση δανείων (loans). Στην ιστορική πορεία τους ο τρόπος λειτουργίας, η σηµασία και ο ρόλος τους εξελίχθηκα σε µεγάλο βαθµό παράλληλα µε την ανάπτυξη των κοινωνιών, ώστε να πρέπει να παρακολουθήσουµε την εξέλιξη αυτή προκειµένου να κατανοήσουµε τις πολύπλοκες σηµερινές λειτουργίες τους. Πρόσθετες σηµερινές λειτουργίες των τραπεζών είναι π.χ. να φυλάσσει και να διαχειρίζεται αξιόγραφα, να αναλαµβάνει πληρωµές για λογαριασµό του πελάτη, να αναλαµβάνει και να εγγυοδοτεί αρχικές εισαγωγές εταιρειών στο χρηµατιστήριο κ.α. Η κερδοφορία της τράπεζας βασίζεται στο άνοιγµα (spread), δηλαδή τη διαφορά ανάµεσα στο επιτόκιο δανεισµού και στο επιτόκιο καταθέσεων, αλλά και στις προµήθειες για άλλες υπηρεσίες όπως οι προαναφερθείσες. Ωστόσο η κύρια λειτουργία τους έγκειται στις καταθέσεις και χορηγήσεις δανείων. Εχθρός της κερδοφορίας των τραπεζών είναι οι λεγόµενες επισφάλειες δηλ. τα δάνεια που δεν µπορούν να επιστραφούν λόγω χρεοκοπίας των δανεισθέντων µε αποτέλεσµα να χάνει η τράπεζα και το κεφάλαιό της. Υπό οµαλές συνθήκες 3% των δανείων δεν αποπληρώνονται και πρέπει να καλυφθούν από τα άλλα κέρδη της τράπεζας. Ωστόσο σε ανώµαλες περιόδους όπως η τωρινή (2012) στην Ελλάδα, οι επισφάλειες έχουν φτάσει το 10-20%! Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 57

58 Ο όρος «τράπεζα» προέρχεται από το συνώνυµο έπιπλο στο οποίο εγίνοντο οι στοιχειώδεις τραπεζικές πράξεις στην αρχαιότητα. Ο αντίστοιχος λατινικός όρος ήταν «Banca που εξηγεί την σηµερινή διεθνή ονοµασία τους. (Η λέξη αυτή έχει περάσει και στο ελληνικό λεξιλόγιο µετά την Ρωµαϊκή κατάκτηση σαν «πάγκος»). Τέτοιες απλές τράπεζες υπήρχαν ήδη στην αρχαία Αθήνα, προσφέροντας κυρίως υπηρεσίες ανταλλαγής διαφόρων νοµισµάτων αλλά και πιστώσεις για τη χρηµατοδότηση του τότε «διεθνούς εµπορίου». Οι επόµενες µορφές τραπεζικών συναλλαγών εµφανίζονται στο Μεσαίωνα όπου οι αργυραµοιβοί, οι χρυσοχόοι και οι έµποροι δέχονταν καταθέσεις για τις οποίες εξέδιδαν τους τίτλους που προαναφέραµε. Την περίοδο της Αναγέννησης εµφανίστηκαν οι πρώτες οργανωµένες τράπεζες (στην Ιταλία και στη Φλάνδρα), καλύπτοντας ένα ευρύτερο φάσµα εργασιών, προετοιµάζοντας τη σύγχρονη έννοια της τράπεζας ως πιστωτικό ίδρυµα που απευθύνεται (και εξυπηρετεί) καταθέτες και επιχειρήσεις. Πώς όµως φτάσαµε στην δανειστική τράπεζα αφού αρχικά οι τράπεζες όπως ελέχθη, απλώς φύλαγαν τα λεφτά χωρίς τόκο και µάλιστα κρατούσαν φύλακτρα για τις υπηρεσίες ασφάλειας που παρήχαν, χωρίς αυτές να έχουν την δυνατότητα να δανείσουν τα ξένα χρήµατα. Κάποια στιγµή ωστόσο έγινε αντιληπτό ότι τα χρήµατα που µένανε στα µπαούλα της τράπεζας σπάνια εζητούντο από τους κατόχους και εν πάσει περιπτώσει όλα τα χρήµατα ήσαν ίδια ανεξάρτητα σε ποιόν ανήκαν. Άρα µπορούσαν να δανεισθούν µε τόκο για να χρηµατοδοτήσουν δραστηριότητες - κυρίως πλοία που θα έφερναν πίσω εµπορεύµατα από τις νέες χώρες µε µεγάλο κέρδος αλλά και συχνές ολοκληρωτικές ζηµιές (βύθιση ή πειρατές). Μακροπρόθεσµα το κέρδος ήταν θετικό. Αρκεί να µην το παράκαναν οι τράπεζες και να κρατούσαν ένα ποσοστό για να καλύψουν αυτούς που θα ζήταγαν πίσω τα χρήµατά τους. Έτσι θεσµοθετήθηκε να µην θεωρούνται οι τράπεζες απλά θεµατοφύλακες των καταθέσεων, αλλά ότι οι καταθέσεις ήσαν δάνεια του καταθέτη προς την τράπεζα (έναντι του επιτοκίου κατάθεσης) και εποµένως πλέον ιδιοκτησία της τράπεζας (παράλληλα µε την υποχρέωση φυσικά να επιστρέψει το «δάνειο» σε πρώτη ζήτηση) και εποµένως αυτή µπορούσε να τα εκµεταλλευθεί κατά το δοκούν, ήτοι να τα δανείζει µε τη σειρά της έναντι τόκου (µεγαλύτερου αυτή τη φορά). ηλαδή είχαν αποσυνδεθεί οι τίτλοι από κάθε συγκεκριµένη κατάθεση. Αυτό άνοιξε λοιπόν το δρόµο να δανείζουν οι τράπεζες τα αδρανούντα κεφάλαια κερδίζοντας τόκο και πλέον δίνοντας (µικρότερο φυσικά) τόκο στους καταθέτες για να τους προσελκύουν αντί να τους χρεώνουν φύλακτρα (όπως κάνουν ακόµα και σήµερα οι ελβετικές τράπεζες πατώντας στην ανασφάλεια των καταθετών και εκµεταλλευόµενες την σιγουριά που αποπνέει µακροοικονοµικά η χώρα τους αλλά και το ελβετικό φράγκο). Η πιο αναλυτική µελέτη των επιπτώσεων αυτής της γενικευµένης πια τραπεζικής πρακτικής που ονοµάζεται πολιτική «κλασµατικών αποθεµάτων» θα γίνει σε επόµενο κεφάλαιο. (συνιστούµε και το σχετικό άρθρο στην αγγλική της Wikipedia µε τίτλο: fractional reserve system ). Επειδή η απληστία αλλά και άσχηµες συγκυρίες, για τις οποίες πολλοί απερίσκεπτοι τραπεζίτες δεν είχαν προετοιµαστεί µη τηρώντας συντηρητική πολιτική δανείων, οδήγησαν τους επόµενους αιώνες σε περιοδικές και συχνές χρεοκοπίες τραπεζών που είχαν «ανοιχθεί» πολύ, δηµιουργήθηκε λοιπόν η ανάγκη κεντρικού ελέγχου των τραπεζών από µια ανεξάρτητη και µη κερδοσκοπική τράπεζα που λογοδοτούσε στις αρχές της χώρας για τον έλεγχο των εµπορικών τραπεζών. Έτσι φτάσαµε στην σηµερινή κατάσταση. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 58

59 Ωστόσο και σήµερα οι κίνδυνοι παραµένουν αν και σε µικρότερο βαθµό (σπάνια πια οι καταθέτες χάνουν τα λεφτά τους όπως οι οµολογιούχοι και οι µέτοχοι). Ο λόγος είναι ότι αν δούµε την ουσία των τραπεζικών ενεργειών ο πυρήνας τους δεν παύει να είναι ότι δέχονται καταθέσεις σε βραχυπρόθεσµη βάση (δηλ. απαιτητές σε πρώτη ζήτηση) ενώ δανείζουν χρήµατα σε µακροχρόνια βάση (π.χ. 20ετή στεγαστικά ή επιχειρηµατικά δάνεια), δηλ. τα κεφάλαια που δανείζει επιστρέφονται σταδιακά σε βάθος χρόνου. Πράγµατι τι αξία θα είχε ένα δάνειο για να κτισθεί ένα εργοστάσιο αν µπορούσε η τράπεζα να ζητήσει πίσω τα λεφτά της ανά πάσα στιγµή, όταν όπως είδαµε στα περί επιχειρήσεων τα εισοδήµατα του εργοστασίου θα είναι σταδιακά και η ολική αποπληρωµή κτιρίων και µηχανηµάτων τυπικώς παίρνει χρόνια. Οµοίως ένα στεγαστικό. Από την άλλη ποίος θα κατέθετε χρήµατα αν δεν µπορούσε να τα πάρει όποτε τα χρειαστεί και έπρεπε να περιµένει την λήξη µετά π.χ χρόνια όπως γίνεται π.χ. µε τα οµόλογα. Αυτό το χαρακτηριστικό ωστόσο κάνει τις τράπεζες πολύ ευάλωτες. Όχι ότι είναι πολύ πιθανό να πάνε όλοι µαζί οι καταθέτες να ζητάνε τα λεφτά τους διότι ταυτόχρονα σπάσανε όλοι το πόδι τους ή τράκαραν ή αρρώστησαν ή παντρεύουν τα παιδιά τους όλοι ταυτόχρονα, διότι αυτά στατιστικά µοιράζονται στον πληθυσµό. Ωστόσο µπορεί να ζητήσουν όλες τις καταθέσεις τους συγχρονισµένα αν πανικοβληθούν από φήµες για την ευρωστία της τράπεζας, και αυτό διότι ξέρουν ότι τα περισσότερα λεφτά έχουν δανεισθεί και µόνο περίπου 10% βρίσκεται στα χρηµατοκιβώτια της τράπεζας που θα πάρουν µόνο οι πρώτοι που θα αποσύρουν τις καταθέσεις τους αφήνοντας τους υπόλοιπους στην αγωνία της εκκαθάρισης. Αυτός είναι ο περίφηµος τραπεζικός πανικός (bank run). Στη σύγχρονη εποχή έχουν αναπτυχθεί πολλοί µηχανισµοί για να αποτρέψουν αυτό τον πανικό (απόδειξη ότι στην τρέχουσα τεράστια κρίση του δεν χάθηκαν καταθέσεις αλλά µόνο επενδυτικά κεφάλαια π.χ. στην Lehman Brothers και αλλού αλλά αυτά αφορούν κυρίως ευπόρους) ούτε στην Ευρώπη ούτε στην Αµερική. Στις ΗΠΑ µάλιστα χρεοκόπησαν πάνω από 100 περιφερειακές τράπεζες χωρίς να χάσουν οι καταθέτες τα χρήµατά τους παρά την τεράστια κατάρρευση των αξιογράφων π.χ. µετοχών τραπεζών και άλλων εταιρειών στα χρηµατιστήρια που επίσης αφορούν εύπορους. (Βέβαια οι φτωχοί στερήθηκαν τη δουλειά τους χάνοντας πολύ κρίσιµα µέσα επιβίωσης και ας ήταν ποσοτικώς πολύ λιγότερα κατά κεφαλήν από τα τεράστια ποσά πού έχασαν οι πλούσιοι που ωστόσο απλά µείωσαν περισσεύµατα) Οι µηχανισµοί είναι οι εξής: α) Οι τράπεζες υποχρεούνται να τηρούν ένα συνεγγυητικό κεφάλαιο που µπορεί να αποζηµιώσει τους καταθέτες όποιας τράπεζας µεταξύ τους βρεθεί σε αυτή την κατάσταση. β) Το κράτος επεµβαίνει µε εγγυήσεις των καταθέσεων και πουλά τα στοιχεία του ενεργητικού σε άλλη τράπεζα κρατώντας το κόστος των καταθέσεων που τυχόν δεν καλυφθούν τελικά από επιστροφή δανείων. Επειδή συνήθως η έκταση του προβλήµατος είναι πολύ µικρότερη από την έκταση που του αποδίδει ο πανικός, µε την επαναφορά της εµπιστοσύνης συνήθως αποµένει πολύ µικρό ποσό για κάλυψη από την κρατική παρέµβαση (Επι παραδείγµατι, το Ελβετικό δηµόσιο διέσωσε την τράπεζα UBS το 2008 παίρνοντας σε αντάλλαγµα µετοχές της τράπεζας σε τιµές που είχαν καταρρεύσει κάτω από το 1/10 ο της προ κρίσης τιµής τους. Ωστόσο 3 χρόνια αργότερα όταν είχε αποκαταστεθεί η εµπιστοσύνη, Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 59

60 πούλησε αυτές τις µετοχές κερδίζοντας για τους φορολογούµενους περίπου 2.5 δις Ελβετικά φράγκα!). γ) προληπτικώς η κεντρική τράπεζα ελέγχει τις εµπορικές τράπεζες ζητώντας να εξασφαλίζουν ελάχιστα κεφάλαια που καθορίζονται από διακρατικές συµφωνίες (π.χ. Βασιλεία Ι, Βασιλεία ΙΙ, που παίρνουν το όνοµά τους από την Ελβετική πόλη όπου συνάφθηκαν). Ο λόγος που οι συµφωνίες ξεφεύγουν από τα εθνικά όρια είναι διότι οι επιπτώσεις χρεοκοπιών ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα, αλλά επίσης η τήρηση υψηλότερων αποθεµάτων ενώ αυξάνει την ευρωστία της τράπεζας, ρίχνει τα κέρδη (διότι κατακρατούν κεφάλαια που µπορούσαν να δανείσουν για τόκο) και έτσι επηρεάζουν και τον ανταγωνισµό των τραπεζών παγκοσµίως. Οι διεθνείς συµφωνίες λοιπόν αποτρέπουν αθέµιτο συναγωνισµό µεταξύ τραπεζών Εκδοτικές και Εµπορικές Τράπεζες Έχει επανειληµµένα γίνει αναφορά σε κεντρικές (εκδοτικές) και εµπορικές τράπεζες. Οι διαφορές τους είναι πολύ µεγάλες πέραν του γεγονότος ότι οι πρώτες δεν είναι κερδοσκοπικές όπως οι δεύτερες. Εκδοτικές Τράπεζες. Η κεντρική τράπεζα είναι και εκδοτική τράπεζα δηλ. η τράπεζα που έχει το δικαίωµα έκδοσης του νοµίσµατος. Την εποχή της δραχµής η ελληνική εκδοτική τράπεζα ήταν η Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία σήµερα δεν έχει πια αυτό το δικαίωµα και πλέον ασκεί µόνο τα υπόλοιπα ελεγκτικά και συντονιστικά καθήκοντά της. Το εκδοτικό δικαίωµα παραχωρήθηκε µε τις συνθήκες υιοθέτησης του ευρώ από όλες τις συµµετέχουσες χώρες στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, η οποία έχει το αποκλειστικό προνόµιο της έκδοσης χρήµατος στην ευρωζώνη. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα δεν αποτελεί κερδοσκοπική επιχείρηση, αλλά είναι ο θεσµός µε τον οποίο η Ευρωπαϊκή Ένωση ασκεί την νοµισµατική πολιτική. Παράλληλα κάθε χώρα - µέλος διατηρεί την δική της κεντρική τράπεζα, όµως οι εθνικές κεντρικές τράπεζες δεν ασκούν ανεξάρτητη νοµισµατική πολιτική αλλά συµµετέχουν και συµβάλλουν στις αποφάσεις της ΕΚΤ και υλοποιούν αuτές τις αποφάσεις εντός των εθνικών συνόρων. Επίσης επιβλέπουν και ελέγχουν τις εµπορικές τράπεζες της χώρας τους Αν και στην περίπτωση της ΕΚΤ η ανεξαρτησία της σχεδόν προεξοφλείται από τον υπερεθνικό χαρακτήρα του ευρώ, αξίζει να επισηµάνουµε ότι και οι προηγηθείσες εθνικές εκδοτικές τράπεζες ήσαν ανεξάρτητες αρχές όπως συµβαίνει και µε την Τράπεζα της Αγγλίας, την Οµοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ κ.α. Αυτό συνέβη τον 20 ο αιώνα, επειδή η υπαγωγή των κεντρικών τραπεζών στην κυβέρνηση τις εξέθετε στον πειρασµό της κατ εντολήν της κυβέρνησης έκδοσης χρήµατος καθ υπερβολήν για λόγους εξευµένισης των ψηφοφόρων. Αυτό είχε σαν συνέπεια κινδύνους πληθωρισµού και εξ αυτού την δυσπιστία των συναλλασσοµένων (και κατεξοχήν των µη κατοίκων) προς το νόµισµα της χώρας. Έτσι, σταδιακά οι χώρες υπήγαγαν τον έλεγχο των κεντρικών τους τραπεζών σε µη αµέσως ελεγχόµενα από την κυβέρνηση όργανα του πολιτεύµατός τους π.χ. τη Βουλή ή το Κογκρέσο στις ΗΠΑ τα οποία και εγκρίνουν τον διορισµό του διοικητή τους. Αυτός π.χ. έχει θητεία που δεν συµπίπτει µε αυτή της κυβέρνησης και έτσι είναι ελεύθερος να καθορίζει την κρίσιµη νοµισµατική πολιτική (επιτόκια βάσης, αγορές οµολόγων σε εποχές κρίσης κτλ) χωρίς άµεσο επηρεασµό από την κυβέρνηση. Λειτουργεί δηλ. σαν ανεξάρτητη µη κερδοσκοπική αρχή κατά το πρότυπο της ανεξαρτησίας π.χ. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 60

61 της δικαιοσύνης µίας χώρας. Πολλοί συγχέουν (σκοπίµως ή από άγνοια) την µη υπαγωγή της στην κυβέρνηση µε τις ιδιωτικές κερδοσκοπικές τράπεζες, ωστόσο όσες χώρες έχουν ακόµα την έκδοση χρήµατος κάτω από την κυβέρνηση υποφέρουν από υψηλό πληθωρισµό και άλλα δυσµενή χαρακτηριστικά (π.χ. Ζιµπάµπουε, Γκάνα). Μπορεί κανείς αβίαστα να συµβουλεύσει την αποφυγή επενδύσεων σε χρεόγραφα τέτοιων χωρών. Εµπορικές τράπεζες. Είναι οι λοιπές τράπεζες, εκτός από τις εκδοτικές, και είναι καθαρά κερδοσκοπικές επιχειρήσεις. Είναι οι τράπεζες που γνωρίζει το κοινό και που λίγο πολύ οι δραστηριότητές τους έχουν ήδη περιγραφεί στα προηγούµενα. Το κέρδος των εµπορικών τραπεζών (διαφορά τόκων καταθέσεων - χορηγήσεων, προµήθειες κλπ) αποτελεί την αµοιβή τους για τις υπηρεσίες που προσφέρουν στην οικονοµία. Η αναδιοχέτευση των καταθέσεων (=αποταµιεύσεων) στο οικονοµικό κύκλωµα µε τη µορφή δανείων στους επενδυτές αποτελεί και την ουσιαστική λειτουργία του εµπορικού τραπεζικού συστήµατος που συµβάλλει αποφασιστικά στην οικονοµική µεγέθυνση και αύξηση της υλικής ευηµερίας της χώρας (το τονίζουµε διότι η πραγµατική ευηµερία είναι κάτι απείρως πιο πολύπλοκο και εκτός των δυνατοτήτων αυτών των πτωχών σηµειώσεων, αλλά φευ και εκτός γενικότερα της οικονοµικής επιστήµης, αφήνοντας τον τεράστιο τοµέα της πνευµατικής ευηµερίας στους ιερείς, τους φιλοσόφους, τους πολιτικούς και τους µύστες, οι οποίοι µπορούν και την παρέχουν πολύ εύκολα-αλλά δυστυχώς µόνο για τους τυχερούς ευπίστους). Οι εµπορικές τράπεζες, παρότι δεν έχουν δικαίωµα έκδοσης χρήµατος µπορούν να δηµιουργήσουν «λογιστικό χρήµα» µέσω του µηχανισµού των κλασµατικών αποθεµάτων. Την έννοια του λογιστικού χρήµατος και τον τρόπο της λειτουργίας του θα αναλύσουµε σε επόµενο υποκεφάλαιο. Το λογιστικό χρήµα αποτελεί υποκατάστατο των τραπεζογραµµατίων της εκδοτικής τράπεζας, και είναι επίσης ένα στοιχείο της συνολικής προσφοράς χρήµατος. Ωστόσο ο βαθµός δηµιουργίας του λογιστικού χρήµατος ελέγχεται και αυτός από την κεντρική τράπεζα µέσω αυξοµειώσεων των υποχρεωτικών αποθεµάτων που τους επιβάλλει. Τύποι τραπεζικών καταθέσεων στις εµπορικές τράπεζες 1) Τρεχούµενοι λογαριασµοί (Current accounts) Ο κάτοχος χρηµάτων σε έναν τρεχούµενο λογαριασµό µπορεί να αποσύρει µετρητά σε πρώτη ζήτηση. Επίσης διαθέτουν βιβλιάρια επιταγών και µπορούν να κάνουν πληρωµές από τις τραπεζικές καταθέσεις τους µε επιταγή. Προκειµένου για επιχειρήσεις αυτοί οι λογαριασµοί συχνά περιγράφονται ως καταθέσεις όψεως και συνήθως είναι άτοκοι, για φυσικά πρόσωπα µπορεί να αποδίδουν ένα µικρό επιτόκιο. 2) Προθεσµιακοί λογαριασµοί (Time deposits) Είναι λογαριασµοί συγκεκριµένης διάρκειας δηλ. έχουν δεσµευθεί για το χρονικό διάστηµα της προθεσµίας, και αποφέρουν τόκο. εν µπορούν να αποσυρθούν ή να µεταφερθούν µέσω επιταγής. Στη λήξη τους συνήθως τα χρήµατα µεταφέρονται σε τρεχούµενο λογαριασµό και καθίστανται άµεσα απαιτητά εκτός αν επιθυµεί ο καταθέτης ανανέωση. Πρόωρη απόσυρση συνήθως επιφέρει «ποινή» απώλειας µέρους ακόµα και των δεδουλευµένων τόκων διότι ανατρέπει τον προγραµµατισµό της τράπεζας που είναι και το κίνητρο για την υψηλότερη τοκοφορία. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 61

62 11.7 Στοιχεία ενεργητικού (assets) και παθητικού (liabilities) µιας τράπεζας Στοιχεία ενεργητικού (assets) Παρά το γεγονός ότι οι τράπεζες διαθέτουν πολύτιµα περιουσιακά στοιχεία σε µορφή ιδιοκτησίας και τεχνικών εξοπλισµών (π.χ. υπολογιστές), τα περισσότερα από τα περιουσιακά τους στοιχεία είναι οικονοµικά στοιχεία. Αυτά τα οικονοµικά περιουσιακά στοιχεία έχουν τη µορφή αξιώσεων εις βάρος ατόµων ή επιχειρήσεων λόγω δανείων που τους έχουν δώσει. Έτσι, όταν µια τράπεζα κάνει ένα δάνειο, έχει αποκτήσει ένα περιουσιακό στοιχείο έχει µία απαίτηση έναντι του δανειστή. Στοιχεία παθητικού (Liabilities) Οι περισσότερες από τις τραπεζικές υποχρεώσεις αποτελούνται από τις καταθέσεις, επειδή αυτές οι τραπεζικές καταθέσεις είναι αξιώσεις των καταθετών έναντι της τράπεζας. Αν οι καταθέτες ζητήσουν µετρητά, η τράπεζα πρέπει να τα παράσχει. (Για ένα καταθέτη, φυσικά, µια κατάθεση στην τράπεζα είναι ένα δικό του περιουσιακό στοιχείο) Σύστηµα κλασµατικών αποθεµάτων Είδαµε ότι κάποια στιγµή το τραπεζικό σύστηµα παρατήρησε ότι το πλείστον των καταθέσεων αδρανούσε στα χρηµατοκιβώτια τους και ποτέ δε έβγαινε ταυτόχρονα πάνω από 5-10%. Αν κάποιος καταθέτης δάνειζε για τον τόκο κάποιον άλλο, τότε απλά αντήλλασσαν τους τίτλους κατάθεσης. Οι τράπεζες δεν µπορούσαν να τα δανείσουν αφού δεν ήσαν δικά τους. Ωστόσο ήταν προφανές ότι µπορούσαν να µεσολαβήσουν µεταξύ αγνώστων µεταξύ τους πελατών όπου ο ένας είχε κεφάλαια σε αδράνεια και ενδιαφερόταν για κάποιο εισόδηµα και κάποιος άλλος είχε ανάγκη κεφαλαίων για κάποια βιοτεχνική ή εµπορική επιχείρηση (αργότερα και βιοµηχανική ή παροχής υπηρεσιών). Αυτό οδηγεί προφανώς σε µεγάλη επιτάχυνση της οικονοµικής µεγέθυνσης και οικονοµικής ευηµερίας, αφού συνήθως τα χρήµατα έχουν συσσωρευθεί σε άτοµα µεγάλης ηλικίας ενώ οι επιχειρηµατικές ιδέες και καινοτοµίες καθώς και όρεξη για δράση υπάρχει σε νεώτερες ηλικίες, που όµως δεν έχουν τα απαιτούµενα κεφάλαια. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι στην εποχή µας το µεγαλύτερο τµήµα των επενδυτικών κεφαλαίων βρίσκεται στη διαχείριση συνταξιοδοτικών ταµείων και οικονοµικών οργανισµών που διαχειρίζονται αποταµιεύσεις ιδιωτών που συγκεντρώνονται για «τα γεράµατά τους». Έγινε λοιπόν προφανές ότι η πιθανότητα να βρίσκουν οι αποταµιευτές τους επενδυτές ήταν µεγαλύτερες µε την µεσολάβηση των τραπεζών αλλά γίνονταν ακόµα καλύτερες (διότι οι επενδύσεις δεν γίνονται από ένα-προ-ένα, αλλά µπορεί τα κεφάλαια π.χ. 23 ατόµων να ταιριάξουν µε µια επένδυση που σχεδιάζουν π.χ. 3 άτοµα. Επίσης ήταν δύσκολο στα 23 άτοµα να αξιολογήσουν την βιωσιµότητα της επένδυσης και να παρακολουθούν και οργανώνουν την αποπληρωµή του δανείου. Αυτές είναι δουλειές που µπορεί να κάνει καλά η τράπεζα. Έτσι έγινε και το τελευταίο βήµα κατά το οποίο νοµικά θεωρήθηκαν οι καταθέσεις δάνεια του καταθέτη προς την τράπεζα που αυτή µπορεί να διαχειρισθεί κατά βούληση, τηρώντας εννοείται την υποχρέωση της προς τον καταθέτη. Νοµικά όµως η τράπεζα ήταν πλέον ελεύθερη να δανείζει όσα κεφάλαια θεωρούσε ότι δεν έθεταν σε κίνδυνο την αξιοπιστία της. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 62

63 Έτσι καταλήξαµε να είναι υποχρεωµένη η τράπεζα να τηρεί µόνο ένα κλάσµα των συνολικών καταθέσεων στα χρηµατοφυλάκιά της (µερικά µπορεί να είναι σε µορφή οµολόγων και άλλων σχετικά ασφαλών χρεογράφων). Εξ ου και το όνοµα σύστηµα κλασµατικών αποθεµάτων (fractional-reserve banking). Ενώ όταν τα πράγµατα είναι οµαλά, το σύστηµα δουλεύει µια χαρά προς όφελος της εθνικής οικονοµίας, έχει πλέον σε εποχές ύφεσης και κρίσεων, τον εν δυνάµει κίνδυνο τραπεζικού πανικού (bank run), όπου µόνο οι πρώτοι που θα τρέξουν στην τράπεζα µπορούν αν πάρουν τα λεφτά τους. Για να αποτραπεί αυτό και να µην υπάρχει το αίσθηµα ανασφάλειας στους καταθέτες, οι τράπεζες ελέγχονται ως προς τα αποθέµατα και την φερεγγυότητα τους από την εποπτεύουσα κεντρική τράπεζα βάσει εθνικών και διεθνών συµφωνιών όπως ανεφέρθη (Βασιλεία Ι, ΙΙ και µελλοντικά ΙΙΙ). Επί πλέον οι υπόλοιπες τράπεζες µέσω του συνεγγυητικού κεφαλαίου και οι κυβερνήσεις παρέχουν επί πλέον ασφάλεια καταθέσεων. Η δε κεντρική τράπεζα δρα σε τέτοιες καταστάσεις σαν δανειστής έσχατης προσφυγής (lender of last resort). Συνήθως µπορεί να περάσει µια γενιά που να µην γνωρίσει πως λειτουργούν αυτά, παρά µόνο στα ακαδηµαϊκά εγχειρίδια. υστυχώς στην τρέχουσα τετραετία έχουν γίνει τόσες έκτακτες ενέργειες πάνω σε αυτά τα θέµατα, κυρίως από την οµοσπονδιακή τράπεζα των ΗΠΑ, και τις αντίστοιχες της ΕΕ και Κίνας, όσες δεν είχαν γίνει τα προηγούµενα 50 χρόνια. Το τραπεζικό σύστηµα κλασµατικών αποθεµάτων είναι η πιο κοινή µορφή τραπεζικού συστήµατος και λειτουργεί σε όλες σχεδόν τις χώρες και σίγουρα σε όλες τις δυτικές ανεπτυγµένων χωρών αλλά και στο πλείστον των αναπτυσσοµένων (Βραζιλία, Κίνα, Ρωσία, Σιγκαπούρη, Μαλαισία, Κορέα κτλ) 11.9 Λογιστικό Χρήµα Το σύστηµα κλασµατικών αποθεµάτων έχει µια πολύ σηµαντική επίπτωση στην νοµισµατική κυκλοφορία, αφού επιτρέπει στις εµπορικές τράπεζες να δηµιουργούν λογιστικό χρήµα. Αυτό, αυξάνει την αξία του διαθέσιµου στην οικονοµία χρήµατος και ωθεί έτσι την οικονοµική ανάπτυξη χωρίς κατ αρχήν να ακυρώνει την αξία του νοµίσµατος λόγω πληθωρισµού (εφόσον τηρούνται οι κανόνες που επιβάλλει η κεντρική τράπεζα). Πώς λοιπόν δηµιουργείται το λογιστικό (πλασµατικό κατά τινας) χρήµα; Ας υποθέσουµε ότι η κεντρική τράπεζα επιτρέπει κλάσµα 10%. Μία τράπεζα δανείζει λοιπόν από το υπόλοιπο 90% σε πελάτες της. Αυτοί προς το παρόν καταθέτουν µερικά χρήµατα µέχρι να προχωρήσουν οι εργασίες και να τα απορροφήσουν στην επένδυση, και µε κάποια από τα υπόλοιπα του δανείου δίνουν προκαταβολή σε κάποιο εργολάβο π.χ. για σπίτι και σε κάποιον άλλο για κάποια υλικά. Και ο εργολάβος, προσκαίρως τουλάχιστον, τα καταθέτει στην τράπεζά του για να πληρώνει µισθούς και υλικά. Με την κατάθεση όµως του δανεικού χρήµατος βελτιώνεται το κλάσµα και στις δύο τράπεζες, οι οποίες αποκτούν το δικαίωµα να δανείσουν και άλλα χρήµατα! Φυσικά ακόµα και όλο το 90% να έχει επανακατατεθεί µόνο 90% αυτού δηλ. 81% µπορεί να επαναδανεισθεί. Εάν γίνει το ίδιο, τότε αυτή τη φορά θα µπορούν να δανείσουν άλλο ένα 72%. Αν κάνουµε τον υπολογισµό του αθροίσµατος των όρων της γεωµετρικής προόδου, θα δούµε ότι στο ακραίο όριο φτάνουµε να δηµιουργηθούν χονδρικά 1000 δανεικά από µόλις 100 αρχικής κατάθεσης. (Πιο ρεαλιστικά µετά 20 φορές έχουν δηµιουργηθεί περίπου 900 ). Η κυκλοφορία αυτή ελέγχεται από την κεντρική τράπεζα που µπορεί να την αυξάνει ή να την µειώνει ρυθµίζοντας το κλάσµα των Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 63

64 καταθέσεων που πρέπει να τηρούν οι εµπορικές τράπεζες, και έτσι γίνεται ένα εργαλείο νοµισµατικής πολιτικής και ελέγχου του πληθωρισµού (αύξηση του κλάσµατος υποχρεωτικών αποθεµάτων). Π.χ. αν το υποχρεωτικό κλάσµα αποθεµάτων ανέβαινε στο 20%, το όριο πέφτει στα 500. Ωστόσο στις πιο πολλές χώρες το πραγµατικό κλάσµα είναι µικρότερο ακόµα και από το 10%. Το σχήµα (από την Wikipedia) δείχνει πώς αυξάνει η νοµισµατική κυκλοφορία $100 µε κάθε επανάληψη από τράπεζα σε τράπεζα (ABCD Z) και για κάθε τιµή του κλάσµατος. Η πρώτη καµπύλη (πιο πάνω) είναι για κλάσµα 10%, η επόµενη για 20%, κ.ο.κ. Το πηλίκον του δηµιουργούµενου χρήµατος δια του αρχικού ποσού, λέγεται πολλαπλασιαστής καταθέσεων Νοµισµατική πολιτική Η κυβέρνηση προσπαθεί να ελέγξει την προσφορά χρήµατος για διάφορους λόγους. Αν οι τιµές αυξάνονται και η κυβέρνηση φοβάται µία αύξηση στο ρυθµό πληθωρισµού (inflation), θα προσπαθήσει να µειώσει την προσφορά χρήµατος ή να επιβραδύνει το ρυθµό µε τον οποίο αυξάνεται. Αν υπάρχει µια σοβαρή ύφεση, θα µπορέσει να προσπαθήσει να αυξήσει συνολικές δαπάνες, επιτρέποντας στην προσφορά χρήµατος να αυξηθεί. Τα µέτρα που χρησιµοποιούνται για τους σκοπούς αυτούς περιγράφονται ως νοµισµατική πολιτική. Η κεντρικές τράπεζες είναι υπεύθυνες για τη διεξαγωγή της νοµισµατικής πολιτικής της κυβέρνησης. Ωστόσο στην ΕΕ όλες οι κυβερνήσεις έχουν παραχωρήσει τα κυριότερα στοιχεία της νοµισµατικής πολιτικής στην ΕΚΤ. εδοµένου ότι το µεγαλύτερο µέρος της προσφοράς χρήµατος αποτελείται από τραπεζικές καταθέσεις, η νοµισµατική πολιτική πρέπει να προσπαθήσει να ελέγξει το επίπεδο των καταθέσεων αυτών. Ο βαθµός στον οποίο αυτές δηµιουργούνται εξαρτάται από:- Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 64

65 Την προθυµία των πελατών της τράπεζας και την ικανότητα να δανείζονται (η ζήτηση για δάνεια), και Την ικανότητα των τραπεζών να δανείζουν (η παροχή των δανείων). Η κεντρική Τράπεζα, ως εκ τούτου, θα πρέπει να είναι σε θέση να επηρεάσει τη συµπεριφορά τόσο των τραπεζών και όσο και των πελατών της και το κάνει µε δύο τρόπους: Επηρεάζοντας το επιτόκιο και τα αποθεµατικά των τραπεζών που ελέγχει. Αλλαγές στο επιτόκιο Η τιµή ενός δανείου είναι το επιτόκιο που έχει κανείς να πληρώσει για αυτό. Τυχόν αλλαγές στο επιτόκιο, ως εκ τούτου, θα επηρεάσουν την προθυµία των ανθρώπων να δανείζονται από τις τράπεζες. Η κεντρική Τράπεζα είναι σε θέση να λειτουργήσει στη χρηµαταγορά ως ένας σηµαντικός δανειολήπτης ή/και δανειστής. Αυτό µπορεί, εποµένως, να έχει άµεση επίδραση στην ζήτηση και την προσφορά δανείων. Με άλλα λόγια, µπορεί να επηρεάσει την τιµή των δανείων δηλ. το επιτόκιο. Μια αύξηση του επιτοκίου αυξάνει το κόστος του δανεισµού. Η ζήτηση για τραπεζικά δάνεια µπορεί να πέσει ή, πιο πιθανό, να αναπτύσσεται πιο αργά. Οι καταθέσεις ή τουλάχιστον ο ρυθµός αύξησης των συνολικών τραπεζικών καταθέσεων θα υποχωρήσει. Αυτό θα εξασθενίσει την οικονοµική δραστηριότητα όταν παρατηρείται υπερθέρµανση της οικονοµίας. Γιατί όµως µια κυβέρνηση να αποθαρρύνει την οικονοµική δραστηριότητα; Αυτό πρέπει να γίνει σε περιόδους υπερβολικής αισιοδοξίας που παρασύρει τους συναλλασσοµένους σε υπερβολές και δηµιουργεί κινδύνους πληθωρισµού και υπερβολικής αύξησης της τιµής ακινήτων και µετοχών σε παράλογα υψηλές αποτιµήσεις («φούσκες»). Το κακό µε τις φούσκες είναι ότι µπορεί να οδηγήσουν σε σοβαρότατες κρίσεις όταν σκάσουν δηλ. γίνει ξαφνικά αντιληπτό από τους συναλλασσοµένους ότι οι τιµές δεν ανταποκρίνονται στις πραγµατικές αξίες και υπάρχει ανεξέλεγκτη πτώση που εγκυµονεί κινδύνους αστάθειας στο τραπεζικό σύστηµα (αδυναµία αποπληρωµής δανείων που ελήφθησαν για αγορά υπερτιµηµένων στοιχείων αξιών) και γενικότερη ανασφάλεια που οδηγεί σε περιορισµό δραστηριοτήτων και απολύσεις οδηγώντας σε σπιράλ οικονοµικής καθίζησης. Από την άλλη, µια πτώση του επιτοκίου θα µειώσει το κόστος του δανεισµού και θα αυξήσει την ζήτηση για τραπεζικά δάνεια. Το σύνολο τραπεζικών καταθέσεων θα έχει την τάση να αυξάνεται πιο γρήγορα και όπως εξηγήθηκε, λόγω των κλασµατικών αποθεµάτων θα αυξηθεί η νοµισµατική κυκλοφορία, τονώνοντας την συνολική οικονοµική δραστηριότητα, όταν η οικονοµία βρίσκεται σε ύφεση και έχει ανάγκη τόνωσης. Επεµβάσεις στα αποθεµατικά των τραπεζών 1) Επεµβάσεις στην αγορά χρεογράφων (open market operations) Ένας άλλος τρόπος επέµβασης είναι µέσω των καταθέσεων που διαθέτουν οι εµπορικές τράπεζες στην Κεντρική Τράπεζα σε τρεχούµενους λογαριασµούς. Οι καταθέσεις αυτές υπολογίζονται ως µέρος του αποθεµατικού µετρητών της κάθε τραπέζης µιας και είναι άµεσα διαθέσιµα. Οποιαδήποτε αλλαγή στο επίπεδο αυτών των καταθέσεων θα αλλάξει το επίπεδο των τραπεζικών ταµειακών αποθεµάτων, και ως εκ τούτου, θα επηρεάσει την ικανότητά τους να κάνουν τα Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 65

66 δάνεια και να δηµιουργήσουν τραπεζικές καταθέσεις, όπως εξηγήθηκε στα περί κλασµατικών αποθεµάτων. Εάν η Κεντρική Τράπεζα πωλήσει χρεόγραφα (securities) στην ανοιχτή αγορά προς το κοινό και τις επιχειρήσεις, οι αγοραστές θα αποσύρουν για να τα πληρώσουν από τους λογαριασµούς τους στις εµπορικές τράπεζες. Αυτές οι τράπεζες, ως εκ τούτου, θα πρέπει τώρα να αποσύρουν αντίστοιχα χρήµατα από την Κεντρική Τράπεζα για να καλυφθούν (διότι οφείλουν να τηρούν συγκεκριµένο ποσοστό των καταθέσεων ως αποθεµατικό στα θυσαυροφυλάκιά τους). Αυτό θα µειώσει το εµπορικό απόθεµα των τραπεζικών µετρητών, και συνεπώς και την η ικανότητά τους να δηµιουργούν χρήµα και να δανείζουν µειώνοντας την νοµισµατική κυκλοφορία (περιοριστική νοµισµατική πολιτική). Εάν από την άλλη, η Κεντρική Τράπεζα αγοράσει χρεόγραφα στην ανοικτή αγορά, θα πληρώσει γι αυτά µε επιταγές έναντι του εαυτού της. Οι πωλητές αυτών των χρεογράφων θα βρεθούν µε διαθέσιµα χρήµατα τα οποία θα καταθέσουν στις εµπορικές τράπεζες. Η Κεντρική Τράπεζα θα οφείλει πλέον χρήµατα στις εµπορικές τράπεζες, διότι χρησιµοποίησε αποθέµατά τους για να πληρώσει τα χρεόγραφα. Το χρέος θα διευθετηθεί µε την καταβολή χρηµάτων στους λογαριασµούς των εµπορικών τραπεζών που τηρούνται στην Κεντρική Τράπεζα. Αυτό θα αυξήσει το εµπορικό απόθεµα των τραπεζικών µετρητών, και τους επιτρέψει να αυξήσουν το δικαίωµά τους να δανείζουν τους πελάτες τους αφού τώρα διαθέτουν υψηλότερο κλάσµα αποθεµάτων. Το επίπεδο του συνόλου των τραπεζικών καταθέσεων θα τείνει να αυξηθεί δηλ. αυξάνεται η νοµισµατική κυκλοφορία και τονώνεται η οικονοµική δραστηριότητα (επεκτατική νοµισµατική πολιτική). Τα τελευταία χρόνια ( ) η Οµοσπονδιακή Αποθεµατική Τράπεζα (Federal Reserve Bank) που είναι η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ, έχει προβεί σε άνευ προηγουµένου αγορές οµολόγων του δηµοσίου αλλά και εταιρειών από την ελεύθερη αγορά (Quantitative Easing) ύψους τρισεκατοµµυρίων δολαρίων σε µια προσπάθεια να τονώσει την χειµαζόµενη οικονοµική δραστηριότητα που προκλήθηκε από την κρίση του 2008, και να τονώσει την αγορά εργασίας που γνωρίζει επίπεδα ανεργίας 8% (είχε ανέλθει µέχρι 10%) που δεν είχαν εµφανισθεί εδώ και δεκαετίες. Παράλληλα κρατά σχεδόν µηδενικό το βασικό επιτόκιο. Μπορεί να ειπωθεί αν κατακλείδι, ότι η νοµισµατική πολιτική είναι εργαλείο καταπολέµησης των κυκλικών κρίσεων. Το έτερο εργαλείο είναι η δηµοσιονοµική πολιτική που εξετάζεται στο κεφάλαιο περί του ρόλου της κυβέρνησης στην οικονοµία Αποτίµηση του Τραπεζικού Συστήµατος Η καλή λειτουργία ενός τραπεζικού συστήµατος είναι από τα κρισιµότερα στοιχήµατα για την οικονοµική ανάπτυξη της χώρας, διότι διοχετεύει σε επενδύσεις αποταµιευτικά κεφάλαια. Η αποταµίευση µειώνει ισόποσα την κατανάλωση και έχει ως αποτέλεσµα την αποδέσµευση παραγωγικών συντελεστών που δεν πρέπει να µείνουν αδρανείς διότι θα επιβραδυνθεί η ανάπτυξη. Αν λοιπόν υπάρχουν επενδυτές, που θα ήθελαν να αναλάβουν νέες επενδύσεις (άρα να δηµιουργήσουν νέα δαπάνη στην οικονοµία) αλλά δεν έχουν τα αναγκαία κεφάλαια για την υλοποίηση τους απευθύνονται στους αποταµιευτές µέσω των τραπεζών και δανείζονται τα αποταµιευµένα κεφάλαιά τους τα οποία θα χρησιµοποιήσουν για τους επενδυτικούς τους σκοπούς. Έτσι επιτυγχάνεται η Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 66

67 επαναπασχόληση των συντελεστών της παραγωγής π.χ. µηχανήµατα έργων ξαναπιάνουν δουλειά µαζί µε εργατικό δυναµικό µειώνοντας την ανεργία. Είναι προφανής ο θετικός ρόλος των τραπεζών ως µεσίτες στην διαδικασία αυτή. Αυτό εξηγεί γιατί όλες οι ανεπτυγµένες χώρες έχουν και ανεπτυγµένο τραπεζικό τοµέα, και γιατί οι υποανάπτυκτες υστερούν απελπιστικά σε τραπεζικές δραστηριότητες. Η λειτουργία του τραπεζικού συστήµατος είναι συνυφασµένη µε την οικονοµική κατάσταση µιας οικονοµίας, αφού εξασφαλίζει την απρόσκοπτη και γρήγόρη απορρόφηση των αποταµιεύσεων µέσα στο οικονοµικό σύστηµα. Συγκρίσιµη ως προς αυτό το σηµείο είναι και η λειτουργία του Χρηµατιστηρίου αφού και αυτό τροφοδοτεί την οικονοµία µε τα απαραίτητα αποταµιευτικά κεφάλαια, τα οποία επενδύονται σε παραγωγικές δραστηριότητες. Η ίδια παρατήρηση ισχύει και εδώ ότι οι ισχυρές οικονοµίες σε ευηµερούσες χώρες µε υψηλό κατά κεφαλήν εισόδηµα έχουν ισχυρά χρηµατιστήρια. υστυχώς η λειτουργία και των τραπεζών και του χρηµατιστηρίου λόγω των µεγάλων ποσών που διαχειρίζονται και του πολύπλοκου χαρακτήρα τους, είναι στόχος οµάδων ισχυρών συµφερόντων που προσπαθούν να εκτρέψουν µέρους της λειτουργίας τους προς ίδιον όφελος. Απαιτούν λοιπόν πολύ προσεκτικές και καλά οργανωµένες αρχές επιτήρησης και ρύθµισης που µπορεί να οργανωθούν κυρίως από το κράτος. Αποτέλεσµα είναι να έχει ίση αξία µε το σύστηµα αυτό καθ εαυτό το εποπτικό σύστηµα που τις επιβλέπει. Στην τρέχουσα κρίση η ανεπάρκεια των εποπτικών αρχών των ΗΠΑ ήταν µια από τις κυριότερες αιτίες που αφέθηκε η ζηµιά να προχωρήσει τόσο πολύ µε τραγικές συνέπειες για σχεδόν όλη την ανθρωπότητα. Κύριο πρόβληµα ήταν η κατάργηση το 1998 του νόµου Glass-Steagul που απαγόρευε την στέγαση στην ίδια τράπεζα εµπορικών και επενδυτικών τραπεζικών δραστηριοτήτων. Αυτό, διότι ενώ οι εµπορικές δραστηριότητες (καταθέσεις, δάνεια) αφορούν τον πολύ λαό, οι επενδυτικές που έχουν µεγαλύτερο ρίσκο αφορούν τους ευπόρους και πρέπει να διαχωρίζονται ώστε να είναι αυστηρότερη η εποπτεία των πρώτων αλλά και ευκολότερη η διάσωσή τους µε κρατικά κεφάλαια, ενώ οι δεύτερες πρέπει να αφήνονται να πληρώνουν τα λάθη των αποτυχηµένων επιλογών τους. Στην Ελλάδα δεν είχαµε πρωταρχικώς τραπεζικά προβλήµατα (δηµιουργήθηκαν βέβαια δευτερογενώς) αλλά κρατικά ελλείµµατα από την δηµαγωγική σπατάλη πόρων που οδήγησε σε µεγάλο χρέος και κρίση εµπιστοσύνης προς την ικανότητα αποπληρωµής των οµολόγων, η τιµή των οποίων κατέρρευσε στην δευτερογενή αγορά, µε αποτέλεσµα την άνοδο των (εν δυνάµει) αποδόσεων έναντι των Γερµανικών (σπρέντ). Έτσι κατέρρευσε η δανειοληπτική ικανότητα της χώρας που µε την σειρά της οδήγησε σε ραγδαία πτώση των εισοδηµάτων του πληθυσµού. Η λύση επιχειρείται µε εσωτερική υποτίµηση (µείωση µισθολογικού κόστους) λόγω ευρώ. Αν υπήρχε ακόµα η δραχµή η µείωση αυτή θα γινότανε ακαριαία µε υποτίµηση και πληθωρισµό οδηγώντας πάλι σε µείωση εισοδηµάτων και αγοραστικής δύναµης και µάλιστα µεγαλύτερης. Οι τραγικές συνέπειες της ακαριαίας κατάρρευσης απετράπησαν µε επέµβαση των υπολοίπων χωρών του ευρώ και του ΝΤ. Αποτέλεσµα είναι να δοθεί χρόνος για την εξισορρόπηση των διπλών ελλειµµάτων του δηµοσίου και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, µε σταδιακές µειώσεις που δίνουν χρόνο προσαρµογής.. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 67

68 Κεφάλαιο 13 Κυβέρνηση και Οικονοµία 13.1 Ο ρόλος της κυβέρνησης στην οικονοµία Στις σύγχρονες χώρες η κυβέρνηση επηρεάζει σηµαντικά την οικονοµία, µέσω της οικονοµικής πολιτικής της που κατευθύνεται κυρίως στην µακροοικονοµική διάσταση, ενώ οι επιχειρήσεις επηρεάζουν την µικρο-οικονοµική διάσταση. Οι διακηρυγµένοι στόχοι της πολιτικής των κυβερνήσεων είναι µεν αντικείµενο ιδεολογικών διαφωνιών αλλά σε γενικές γραµµές οι κύριοι στόχοι βρίσκουν όλους σύµφωνους σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό. Οι στόχοι αυτοί είναι: Χαµηλή ανεργία, ώστε όσοι επιθυµούν να εργαστούν να βρίσκουν δουλειά. Βέβαια υπεισέρχονται πολλές λεπτοµέρειες, µε τι µισθό, τι συνθήκες, σε ποιους χώρους, αν αξιοποιούν τις δεξιότητές τους κ.α. Χαµηλός πληθωρισµός, ώστε να µην διαβρώνεται η αγοραστική δύναµη και η εξασφάλιση των αναγκαίων για ένα (οικονοµικά) ικανοποιητικό επίπεδο ζωής. ίκαιη κατανοµή εισοδήµατος (το τι σηµαίνει η φράση είναι αντικείµενο διαµάχης αν και όλοι συµφωνούν στο ότι το επιδιώκουν) Οικονοµική ανάπτυξη της χώρας. Με αυτό εννοείται η διαρκώς αυξανόµενη (υλική) αξία εισοδήµατος Ισχυρή εµπορική θέση στον υπόλοιπο κόσµο που να εξασφαλίζει ένα ικανοποιητικό επίπεδο ισοζυγίου πληρωµών µε τις άλλες χώρες διότι αλλιώς διαβρώνεται η οικονοµική ισχύς της χώρας. Ωστόσο πολλοί υποψιάζονται και την ύπαρξη ενός µη καθοµολογούµενου κυβερνητικού στόχου: την επανεκλογή της Οι ανωτέρω στόχοι πρέπει να παρατηρήσουµε ότι µπορεί να είναι ελαφρώς αντιφατικοί µεταξύ τους και να απαιτούνται συµβιβασµοί. Ένας άλλος ρόλος της κυβέρνησης είναι η παρακολούθηση των οικονοµικών στοιχείων της χώρας και η συλλογή στατιστικών µε τις οποίες θα υποβοηθείται η κατανόηση των επιδράσεων των διαφόρων πολιτικών και θα προλαµβάνονται καταστάσεις µε την έγκαιρη εισαγωγή νέων πολιτικών η µεταβολή των ακολουθουµένων µέχρι τότε. Τα στοιχεία αυτά κατά κύριο λόγο, αλλά όχι µόνον, συλλέγει η στατιστική αρχή της χώρας (σε εµάς η ΕΛΣΤΑΤ). Επίσης σηµαντικά οικονοµικά στοιχεία τηρεί και η Τράπεζα της Ελλάδος. Τα σηµαντικότερα µεγέθη που δείχνουν την οικονοµική πορεία µιας χώρας είναι: Το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν. Εκφράζει το σύνολο της παραγόµενης Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 68

69 αξίας από ελληνικής ιδιοκτησίας συντελεστές παραγωγής όπου και αν ευρίσκονται, δηλ. και εκτός της χώρας αρκεί να ανήκουν σε κατοίκους της χώρας (όχι λόγω καταγωγής ή ιθαγένειας). ηλαδή αξία που παρήχθη από κατοίκους Ελλάδος (π.χ. ελληνικές εταιρείες καταγεγραµµένες στην ελληνική εφορία) προστίθεται στο εθνικό προϊόν της χώρας µας, ενώ αυτά που παρήχθησαν από ξένες εταιρείες και έφυγαν σαν κέρδη στο εξωτερικό αφαιρούνται (προσοχή ωστόσο ότι π.χ. οι µισθοί των εδώ εργαζοµένων που συνήθως ξεπερνούν το 50% του κύκλου εργασιών µιας εταιρείας καταγράφονται στο εδώ ΑΕΠ διότι ανήκουν στους κατοίκους και φορολογούνται στη χώρα µας, ανεξάρτητα αν µερικοί δεν έχουν την ελληνική υπηκοότητα). Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ- Gross Domestic Product- GDP). Εκφράζει το σύνολο της παραγόµενης αξίας εντός της χώρας ανεξαρτήτως από την ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής (δηλ. χωρίς να αφαιρείται η µη-ελληνικής ιδιοκτησίας αξία και να προστίθεται ελληνικής ιδιοκτησίας από το εξωτερικό). Το καθαρό εθνικό προϊόν (που απλά είναι το εθνικό εισόδηµα), προκύπτει αν από το ΑΕΠ αφαιρεθεί η απόσβεση των παγίων της χώρας. Τα κτίρια, τα εργοστάσια, τα λιµάνια κλπ φθείρονται και κάθε χρόνο προκύπτει µια µικρότερη αξία (ίση µε το ποσό που χρειάζεται για να αποκατασταθεί η αξία τους, έστω κι αν δεν γίνεται σε κάθε περίπτωση κάθε χρόνο αλλά π.χ. κάποιο γεφύρι γκρεµίζεται και κτίζεται καινούργιο κάθε 100 χρόνια). Το εθνικό εισόδηµα µετρηµένο στο νόµισµα της χώρας είναι το ονοµαστικό εθνικό εισόδηµα και µπορεί να είναι πλασµατικό διότι δεν αντανακλά µόνο την αύξηση του παραγόµενου ΑΕΠ αλλά και των τιµών. Για να βρεθεί το πραγµατικό εθνικό εισόδηµα πρέπει το εισόδηµα να αποπληθωρισθεί δηλ. να διαιρεθεί δια της µονάδος συν το ποσοστό πληθωρισµού. Π.χ. αν το εισόδηµα από 200δις πήγε στα 210 λέµε ότι το ονοµαστικό αυξήθηκε 5%, ωστόσο, αν ο πληθωρισµός ήταν 2% τότε το πραγµατικό εισόδηµα ανέβηκε σε 210/1,02=205,9δις, ήτοι η πραγµατική αύξηση ήταν 2,95% (περίπου 3%, δηλ. προσεγγιστικά για µικρά µεγέθη πληθωρισµού ισχύει ότι η πραγµατική αύξηση ισούται µε την ονοµαστική µείον τον πληθωρισµό). Η µέτρηση του εθνικού εισοδήµατος µας παρέχει: την πιο περιληπτική ποσοτική πληροφορία για την οικονοµική πορεία της χώρας και βοηθά στην αξιολόγηση της οικονοµικής πολιτικής. Χονδρικά αντικατοπτρίζει και τις αλλαγές βιοτικού επιπέδου του πληθυσµού της χώρας. Επιτρέπει την σύγκριση µε το βιοτικό επίπεδο άλλων χωρών όταν διαιρούµενο δια του πληθυσµού µας δίνει το κατά κεφαλήν εισόδηµα. Ωστόσο λίγη είναι η αξία της µέτρησης του ΑΕΠ και των λοιπών οικονοµικών στοιχείων µιας χώρας αν δεν χρησιµοποιείς την γνώση αυτή για να τα βελτιώσεις. ύο είναι τα κύρια µακρο-οικονοµικά εργαλεία µιας χώρας: η δηµοσιονοµική (fiscal) και η νοµισµατική (monetary) πολιτική. Η Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 69

70 πρώτη ασκείται από την κυβέρνηση ενώ η δεύτερη µόνο στις υποανάπτυκτες χώρες και στις εναποµείνασες κοµµουνιστικές χώρες (Β. Κορέα, Κούβα). Στις ανεπτυγµένες χώρες µε ελεύθερη οικονοµία ασκείται από την κεντρική τράπεζα που είναι ανεξάρτητη εδώ και δεκαετίες. Παλαιότερα η πολιτική αυτή (εκτύπωση χρήµατος και ο ορισµός του βασικού επιτοκίου) ασκείτο επίσης από την κυβέρνηση αλλά αυτό είχε το σοβαρό ελάττωµα ότι οι κυβερνήσεις έχουν κύριο στόχο τις επόµενες εκλογές ενώ οι κεντρικές τράπεζες λογοδοτούν στη βουλή (ή στις ΗΠΑ στο κογκρέσο) και έχουν µακρότερη θητεία. Έτσι αποφασίστηκε να βγει η κρίσιµη νοµισµατική από τον πειρασµό της δηµαγωγίας µιας πανικόβλητης κυβέρνησης που κινδυνεύοντας να χάσει τις επόµενες εκλογές τυπώνει χρήµα. Το χρήµα που θα διανεµηθεί έτσι θα φέρει άµεσα πληθωρισµό και λίγο αργότερα υποτίµηση του νοµίσµατος εξαερώνοντας τα προσωρινά οφέλη και εγκαθιστώντας σοβαρές δυσλειτουργίες στην οικονοµία. Είναι βασική αρχή της οικονοµίας, (όπως η ανυπαρξία του αεικίνητου στη φυσική), ότι το βιοτικό επίπεδο ενός λαού δεν µπορεί να βελτιωθεί µε εκτύπωση χωρίς να βελτιωθεί η αποδοτικότητα της εργασίας των εκατοµµυρίων εργαζοµένων της χώρας. Έτσι οδηγήθηκαν στην απόφαση να τις κάνουν ανεξάρτητες αρχές. (και όχι ιδιωτικές δηλ. κερδοσκοπικές όπως ενίοτε αναφέρεται). Ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών εξετάζεται στο σχετικό κεφάλαιο, εδώ θα επικεντρωθούµε στα δηµοσιονοµικά ζητήµατα που είναι αρµοδιότητα της κυβερνητικής πολιτικής. Προτού εντρυφήσουµε στο θέµα, να τονίσουµε ότι οι δυνατότητες των κυβερνήσεων να δράσουν έχουν υπερεκτιµηθεί. Στην ουσία η βελτίωση επέρχεται µε βελτίωση της γνώσης και των δεξιοτήτων του εργατικού δυναµικού, την εισαγωγή βελτιωµένων µεθόδων από τους επιχειρηµατίες, την υλοποίηση τεχνολογικών επινοήσεων κ.ο.κ. Ο ρόλος της κυβέρνησης σε αυτά είναι οριακός (πλην του τοµέα των υποδοµών, ήτοι δρόµων, σιδηροδρόµων, λιµανιών, επικοινωνιών όπου πρέπει να συντονίσει τις δράσεις των ιδιωτών) και σε µια οικονοµία που ήδη λειτουργεί ικανοποιητικά είναι εξίσου µεγάλος ο κίνδυνος να προκληθεί ζηµιά, όσο όφελος από την δράση της. Η δράση των κυβερνήσεων πολλάκις µοιάζει µε συνεταιρισµό ατόµων µε σκοπό τον προσπορισµό ωφέλειας για τα µέλη της και ένα µεγάλο κύκλο ατόµων που συνδέονται µεταξύ τους µε συµβιωτικούς αν και αντικοινωνικούς, ιδιοτελείς και µη καθοµολογούµενους σκοπούς που κρύβονται πίσω από µεγαλόστοµες εξαγγελίες ανιδιοτέλειας για λαϊκή κατανάλωση. Είναι µε άλλα λόγια ότι και οι καπιταλιστές, δηλ. άτοµα που επιδιώκουν το ίδιον όφελος µε την διαφορά ότι οι τελευταίοι δεν κρύβουν τον σκοπό του κέρδους όσο οι διατεινόµενοι ότι διακατέχονται από τον διακαή πόθο να δουλέψουν για τον λαό. Πώς λοιπόν µπορεί να προστατευθεί η µεγάλη µάζα της κοινωνίας από τις «σωτήριες» δράσεις των δύο αυτών κύκλων συµφερόντων; Φαίνεται ότι η λύση είναι να δηµιουργεί η κοινωνία και άλλες ανεξάρτητες οµάδες ισχύος και συµφερόντων που στον ανταγωνισµό τους να ελέγχει η µία την άλλη και να αποτρέπει την πλήρη κυριαρχία κάποιας. Έτσι η κυβέρνηση είναι απολύτως απαραίτητη για να ρυθµίζει και να ελέγχει την δράση των επιχειρηµατιών. Απαραίτητος βέβαια και ο ρόλος της δικαστικής εξουσίας και των λοιπών ανεξάρτητων αρχών (κεντρική τράπεζα, Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 70

71 επιτροπή ελέγχου τηλεπικοινωνιών, ατοµικών δικαιωµάτων, δηµοσιογράφοι και τελικός κριτής ο λαός µε την ψήφο και την γενικότερη δράση του). Έτσι ούτε η κυβέρνηση ούτε οι καπιταλιστές να µην µπορούν να δρουν ανεξέλεγκτοι. Μάλιστα σε περιόδους κρίσεων, ο ρόλος της µεγαλώνει διότι οι ατοµικές δράσεις αποσαθρώνονται και η επέµβαση της κυβέρνησης για την αναπλήρωση της ζήτησης που απέσυραν οι φοβισµένοι καταναλωτές γίνεται πολύ κρίσιµη για την επαναφορά της οµαλότητος. Οµοίως η στήριξη των ανέργων και αδυνάµων ηµοσιονοµικά Η δηµοσιονοµική πολιτική είναι το σκέλος της κυβερνητικής πολιτικής που χρησιµοποιεί τις δηµόσιες δαπάνες και τα δηµόσια έσοδα µε στόχο την καθοδήγηση της οικονοµίας µιας χώρας προς επίτευξη διαφόρων σκοπών, όπως η ελάττωση της ανεργίας, η τόνωση της ζήτησης (ή η µείωση της π.χ. για έλεγχο του πληθωρισµού). Τα εργαλεία είναι οι φορολογική πολιτική (δηµόσια έσοδα) καθώς και η πολιτική δηµοσίων δαπανών (επιδόµατα, δηµόσια έργα κτλ). Αλλά εργαλεία είναι η αγορά / πώληση δηµόσιας γης ή επιχειρήσεων (ιδιωτικοποιήσεις ή κρατικοποιήσεις) και οι αυξοµειώσεις του δηµόσιου δανεισµού. ( υστυχώς σε χώρες µε λαϊκιστική πολιτική ελίτ υπάρχουν µόνο αυξήσεις του δανεισµού ενώ οι µειώσεις επιβάλλονται µόνο από τις συνθήκες ή αδιέξοδα εκτός κυβερνητικών επιλογών. Σε υγιείς δηµοσιονοµικά χώρες (π.χ. Ελβετία, Σκανδιναβικές κ.α.), ο λαός υποστηρίζει την δηµοσιονοµική πειθαρχία µε αποτέλεσµα ηπιότερους και διαχειρίσιµους οικονοµικούς κύκλους καθόσον υπάρχουν πόροι επέµβασης στην αύξηση της ζήτησης σε περιόδους ραγδαίας µείωσης της ιδιωτικής δαπάνης αποτρέποντας µεγαλύτερη µείωση του ΑΕΠ της χώρας). Στη συνέχεια θα δούµε χωριστά το σκέλος των δαπανών και των εσόδων Οι δηµόσιες δαπάνες Ο πρωταρχικός σκοπός των δηµοσίων δαπανών είναι η εύρυθµη λειτουργία των δηµοσίων υπηρεσιών και φορέων. Έτσι έχουν έξοδα για τους µισθούς των υπαλλήλων, για ενοίκια στέγασης των υπηρεσιών τους, συντάξεις στους ηλικιωµένους (εν µέρει βέβαια αυτές καταβάλλονται από προηγούµενες εισφορές αλλά αυτές δεν επαρκούν και µια κατώτατη σύνταξη δίδεται ανεξαρτήτως εισφορών), προνοιακά επιδόµατα και άλλα βοηθήµατα στους ανίκανους για εργασία, στους ανάπηρους πολέµου κ.ά. Οι δηµόσιες δαπάνες τα τελευταία χρόνια έφθασαν σε εξαιρετικά µεγάλα επίπεδα γύρω στο 45% του ακαθάριστου εγχωρίου προϊόντος. Το µεγαλύτερο µέρος των δαπανών αυτών (60 % περίπου) γίνεται από την Κεντρική ιοίκηση, ένα αρκετά µεγάλο µέρος (γύρω στο 30% περίπου) από τους Οργανισµούς Κοινωνικής Ασφαλίσεως, ενώ µόνο 10% χονδρικά είναι οι δαπάνες των Οργανισµών Τοπικής Αυτοδιοικήσεως. Οι δηµόσιες δαπάνες είναι ένα από τα πιο σηµαντικά µέσα για την εξάσκηση της δηµοσιονοµικής πολιτικής. Οι στόχοι είναι η βελτίωση της κατανοµής των πόρων της οικονοµίας, µε την παραγωγή των. δηµόσιων αγαθών ή την επιδότηση αγαθών που προκαλούν εξωτερικές οικονοµίες (µείωση εισαγωγών, ή προσφορά κοινωνικά χρήσιµων αγαθών), ώστε να παράγεται µεγαλύτερη ποσότητα από τα αγαθά αυτά. Ένας από τους σηµαντικότερους Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 71

72 στόχους είναι η αύξηση της ζήτησης ώστε να επιτυγχάνεται σταθεροποίηση της οικονοµίας σε επίπεδο πλήρους απασχόλησης. Από την άλλη, αν η ζήτηση είναι µεγαλύτερη από την προσφορά δηµιουργούνται πληθωριστικές πιέσεις στην οικονοµία, τότε οι δηµόσιοι φορείς πρέπει να µειώνουν τις δαπάνες τους ώστε να περιορίσουν την υπερβολική αύξηση των τιµών (πληθωρισµός 2% θεωρείται ένα υγιές άνω όριο). Ωστόσο η ελληνική ιστορία την εποχή της δραχµής δείχνει ότι δεν µπορούσαν να πειθαρχήσουν οι κυβερνήσεις τις δηµόσιες δαπάνες µε αποτέλεσµα ακόµα και διψήφιο πληθωρισµό. Ένας άλλος σηµαντικός στόχος είναι η µέσω δηµοσίων δαπανών αναδιανοµή του εισοδήµατος. Αυτό µπορεί να γίνει µέσω επιδότησης των κοινωνικών οµάδων που είναι επιθυµητό να ενισχυθούν (π.χ. προνοιακά επιδόµατα). Εν τέλει, οι δηµόσιες δαπάνες µπορούν να χρησιµοποιηθούν και για την προώθηση της οικονοµικής ανάπτυξης της χώρας. Αυτό τον στόχο έχουν οι δαπάνες υποδοµής (δρόµοι, µετρό, γέφυρες) αλλά και οι δαπάνες επιδότησης ορισµένων κλάδων που είναι απαραίτητοι για την οικονοµική ανάπτυξη της Χώρας, όπως π.χ. ο αγροτικός τοµέας, η βιοµηχανία κ.ά. Ωστόσο πολλές από αυτές τις πολιτικές αµφισβητούνται από φιλελεύθερες πολιτικές που τις θεωρούν ότι κυρίως στρέφονται προς πατερναλιστικές ή ελιτιστικές ή και κατευθείαν ψηφοθηρικές δράσεις ή και αφαιρούν το δηµιουργικό και επιχειρηµατικό στοιχείο µε αποτέλεσµα να µην επιφέρουν τα επιθυµητά (ή τα δηµοσίως δηλούµενα) αποτελέσµατα αλλά να έχουν κρυφό στόχο την διοχέτευση δηµοσίου χρήµατος σε οµάδες στήριξης των πολιτικών και προσωπικών στόχων των διαχειριζόµενων δηµόσιο χρήµα και την δηµιουργία παρασιτικών ελίτ µε κοµµατική στόχευση. Προφανώς αν η χρήση είναι η σωστή, και η πολιτική είναι σωστή, αν αντιθέτως έχει αντικοινωνικούς στόχους εξυπηρέτησης µικρών οµάδων συµφερόντων είναι και αποτυχηµένη. Ανάλογα µε τον τρόπο, που επηρεάζουν την παραγωγή και τα εισοδήµατα οι δηµόσιες δαπάνες διακρίνονται σε: δηµόσιες δαπάνες αγαθών και υπηρεσιών και σε µεταβιβαστικές πληρωµές. Παράδειγµα των πρώτων είναι οι µισθοί των δηµόσιων υπαλλήλων, τα ενοίκια, οι δαπάνες για την αγορά µηχανηµάτων, οι δαπάνες για την κατασκευή δηµόσιων έργων κ.ά. Από την άλλη, οι µεταβιβαστικές πληρωµές του δηµοσίου αποτελούν οικονοµική ενίσχυση ιδιωτικών φορέων, δηλαδή νοικοκυριών ή επιχειρήσεων, από το δηµόσιο. Οι δαπάνες αυτές αποτελούν απλώς µεταβίβαση αγοραστικής δύναµης από το δηµόσιο στους ιδιώτες, εξ ου και η ονοµασία τους. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν π.χ. οι συντάξεις, τα επιδόµατα ανεργίας, τα οικογενειακά επιδόµατα, οι τόκοι του δηµοσίου χρέους, κ.ά. Οι δηµόσιες δαπάνες για αγαθά και υπηρεσίες διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες: τις τρέχουσες δαπάνες του δηµοσίου ή καταναλωτικές δαπάνες και τις δαπάνες δηµόσιων επενδύσεων. Στην πρώτη κατηγορία περιλαµβάνονται οι δαπάνες του δηµοσίου για την αγορά καταναλωτικών αγαθών, δηλαδή αγαθών που ικανοποιούν τρέχουσες ανάγκες, ενώ στη δεύτερη κατηγορία περιλαµβάνονται οι δαπάνες του δηµοσίου για την αγορά κεφαλαιουχικών αγαθών, δηλαδή αγαθών που θα ικανοποιούν ανάγκες για πολλά χρόνια στο µέλλον. Καταναλωτικές δαπάνες αποτελούν οι µισθοί των Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 72

73 δηµοσίων υπαλλήλων, τα ενοίκια, οι δαπάνες του δηµοσίου για την αγορά γραφικής ύλης, κ.ά. απάνες δηµοσίων επενδύσεων αντίθετα αποτελούν οι δαπάνες για την κατασκευή δρόµων, υδροηλεκτρικών έργων, έργων αποχετεύσεως κ.ά. Οι µεταβιβαστικές δαπάνες του δηµοσίου διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες: µεταβιβάσεις προς τα νοικοκυριά και µεταβιβάσεις προς τις επιχειρήσεις ή επιδοτήσεις. Μεταβιβάσεις στα νοικοκυριά είναι τα οικογενειακά επιδόµατα, τα επιδόµατα ανεργίας, οι συντάξεις των θυµάτων πολέµου κ.ά. Μεταβιβάσεις στις επιχειρήσεις είναι οι δαπάνες για την επιδότηση διάφορων κλάδων, τους οποίους το δηµόσιο θέλει να ενισχύσει, όπως είναι διάφορα γεωργικά προϊόντα, ακριτικές βιοµηχανίες, τουριστικές δραστηριότητες σε µικρά νησιά κ.ά Τα δηµόσια έσοδα Για την κάλυψη των δαπανών του το δηµόσιο διαθέτει τρεις κυρίως πηγές δηµοσίων εσόδων: φόρους, δανεισµό. και έσοδα από επιχειρήσεις του. Επίσης πολλοί δηµόσιοι φορείς, έχουν έσοδα από την επιβολή δασµών, τελών, από δωρεές κτλ. Ωστόσο, οι φόροι και ο δανεισµός είναι οι κύριες πηγές εισοδήµατος του δηµοσίου όλες τις χώρες του κόσµου. Οι φόροι είναι αναγκαστική παροχή των ιδιωτών προς το ηµόσιο. Σε αντιστάθµισµα, το ηµόσιο παρέχει δωρεάν στους φορολογουµένους όλα τα δηµόσια αγαθά, και διάφορες υπηρεσίες. Εκτός όµως από την κάλυψη των δαπανών του το ηµόσιο επιβάλλει πολλές φορές φόρους απλά για να αφαιρέσει αγοραστική δύναµη από το κοινωνικό σύνολο και να µειώσει τη συνολική δαπάνη όταν αυτή προκαλεί πληθωριστικές τάσεις στην οικονοµία. Στην περίπτωση αυτή ο φόρος επιβάλλεται για να σταθεροποιηθεί η οικονοµία σε επίπεδο πλήρους απασχόλησης χωρίς πληθωρισµό. Άλλοτε πάλι µπορεί να επιβάλλεται ένας φόρος για να αποθαρρύνει τους φορολογουµένους από µια δραστηριότητα (π.χ. φορολογία τσιγάρων ή ποτών) ή να φορολογεί µια δραστηριότητα που µολύνει την ατµόσφαιρα για να περιορίσει την έκτασή της. Ενας σηµαντικός ρόλος των φόρων είναι η αναδιανοµή του εισοδήµατος επιβάλλοντας υψηλότερους φόρους στα ανώτερα εισοδήµατα και µεταβιβάζοντας τα έσοδα σε άτοµα των κατωτέρων εισοδηµατικών τάξεων. Εδώ οι φόροι επιβάλλονται για να διορθώσουν τις εισοδηµατικές ανισότητες. Αυτό είναι ένα παράδειγµα χρήσης των φόρων για στόχους της δηµοσιονοµικής πολιτικής Οι φόροι διακρίνονται σε: φόρους εισοδήµατος, φόρους περιουσίας, φόρους δαπάνης ή έµµεσους φόρους. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 73

74 Οι φόροι εισοδήµατος υπολογίζονται µε βάση το εισόδηµα των φορολογουµένων, οι φόροι περιουσίας µε βάση την περιουσία τους, τέλος οι φόροι δαπάνης µε βάση την καταναλωτική τους δαπάνη. Οι φόροι δαπάνης ονοµάζονται συνήθως έµµεσοι φόροι, γιατί επιβαρύνουν τους καταναλωτές των διάφορων προϊόντων έµµεσα, δηλαδή δεν επιβάλλoνται στους καταναλωτές, αλλά στις επιχειρήσεις που παράγουν τα διάφορα προϊόντα. Οι επιχειρήσεις αποδίδουν το φόρο στο ηµόσιο αλλά τον έχουν µεταβιβάσει στους καταναλωτές µέσω της τιµής του προϊόντος ή της υπηρεσίας που πωλούν. Έτσι, ενώ ο φόρος καταβάλλεται από τις επιχειρήσεις στο δηµόσιο ταµείο, συνήθως επιβαρύνει τους καταναλωτές. Αντίθετα, οι φόροι εισοδήµατος και περιουσίας χαρακτηρίζονται άµεσοι αφού καταβάλλονται απευθείας από τους εισοδηµατίες ή τους κατόχους της περιουσίας, στο δηµόσιο ταµείο (εφορία). Φόρους πληρώνουν και τα φυσικά πρόσωπα αλλά και τα νοµικά πρόσωπα (εταιρείες, ΕΠΕ, ΑΕ, και µερικά Νοµικά Πρόσωπα ηµοσίου ικαίου ενώ τα περισσότερα απαλλάσσονται). Οι φόροι περιουσίας (π.χ. ΦΜΑΠ-φόρος µεγάλης ακίνητης περιουσίας, ΕΤΑΚειδικό τέλος ακίνητης περιουσίας) επιβάλλονται στη συνολική καθαρή αξία της περιουσίας, που κατέχει ένα άτοµο, αλλά συνηθέστερα µόνο σε ορισµένα περιουσιακά του στοιχεία και κυρίως τα ακίνητα. Επίσης επιβάλλoνται φόροι περιουσίας στην αξία της περιουσίας που µεταβιβάζεται από ένα φορέα σε άλλο, λόγω π.χ. κληρονοµιάς, γονικής παροχής, δωρεάς ή πωλήσεως. Οι φόροι δαπάνης επιβάλλoνται άλλοτε στην καταναλωτική δαπάνη µόνο και άλλοτε σε ολόκληρη τη δαπάνη της οικονοµίας, καλύπτουν δηλαδή και τις επενδύσεις. Μια ειδική µορφή φόρου δαπάνης είναι και ο Φόρος Προστιθέµενης Αξίας (ΦΠΑ) Το βασικό χαρακτηριστικό του ΦΠΑ είναι ότι οι υποκείµενοι στο φόρο, λ.χ. οι διάφορες επιχειρήσεις, αποδίδουν στο ηµόσιο φόρο ανάλογο µε την αξία που προσθέτουν σε κάθε προϊόν και όχι ανάλογα µε τη συνολική αξία πωλήσεως του προϊόντος. Π.χ. αν µια εταιρεία αγοράσει δέρµατα αξίας 1000 και φτιάξει παπούτσια αξίας 3000, θα πληρώσει φόρο µόνο πάνω στις 2000 που είναι η προστιθέµενη αξία. Στη συνέχεια αν το µαγαζί λιανικής αγοράσει αυτά τα παπούτσια για 3000 και τα πουλήσει για 3800 (βγάζοντας 800 από την εµπορική της δραστηριότητα αυτή), θα πληρώσει φόρο στα 800 ευρώ µόνο. Ο συντελεστής φόρου ποικίλει για κάθε δραστηριότητα. Συνήθεις συντελεστές είναι ένας χαµηλός 9%-11% και ένας υψηλός 18-21%. Ο πρώτος χρησιµοποιείται για δραστηριότητες που ενθαρρύνονται (π.χ. βιβλία, τρόφιµα), ο άλλος για δραστηριότητες που το δηµόσιο δεν έχει λόγο να προωθεί, (π.χ. διασκέδαση) Ο ΦΠΑ υιοθετήθηκε από τις Χώρες της ΕΟΚ, γιατί παρουσιάζει τρία σηµαντικά πλεονεκτήµατα: επιβαρύνει τα προϊόντα µόνο µία φορά, παρόλο που εισπράττεται σταδιακά, µε βάση την προστιθέµενη κάθε φορά αξία, επιτρέπει να εξισώσουµε την επιβάρυνση των εισαγόµενων και των εγχώρια παραγόµενων προϊόντων, καθώς και την πλήρη απαλλαγή των εξαγόµενων προϊόντων, και απαλλάσσει εντελώς τα κεφαλαιουχικά αγαθά µε στόχο την ενθάρρυνση των επενδύσεων που είναι απαραίτητες για την προώθηση της οικονοµικής αναπτύξεως της χώρας. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 74

75 Τέλος αξίζει να αναφερθούν οι φόροι που επιβάλλονται για τη χρηµατοδότηση της κοινωνικής ασφαλίσεως και που παίρνουν τη µορφή ειδικών εισφορών, που λέγονται εισφορές κοιvωvικής ασφάλισης. Αυτές υπολογίζονται ως ποσοστό στις αµοιβές των εργαζοµένων και καταβάλλονται κατά ένα µέρος από τον εργοδότη και κατά ένα άλλο µέρος από τον εργαζόµενο. Το κράτος επίσης συνεισφέρει συνήθως ένα ποσοστό για τη χρηµατοδότηση της κοινωνικής ασφαλίσεως. Στην Ελλάδα ο κυριότερος φορέας ασφάλισης του ιδιωτικού τοµέα (αλλά εσχάτως πλέον και του δηµοσίου) είναι το Ίδρυµα Κοινωνικών Ασφαλίσεων (ΙΚΑ) 13.5 Έσοδα από ηµόσιο ανεισµό Ο δανεισµός αποτελεί επίσης µια σηµαντική πηγή εσόδων για τους δηµόσιους φορείς και την κεντρική κυβέρνηση δηλ. όλο το Κράτος. Αυτή η πρακτική µπορεί µόνο να είναι µακροπρόθεσµα βιώσιµη και εποµένως αποδεκτή µόνο όταν τα χρήµατα των δανείων προορίζονται για επενδύσεις (οι οποίες θα αυξήσουν το ΑΕΠ και εποµένως θα παραγάγουν τα απαιτούµενα για την εξυπηρέτηση του δανείου τοκοχρεολύσια), ή για δανεισµό σε κρατικούς ή ιδιωτικούς φορείς που χωρίς την εγγύηση του δηµοσίου δεν µπορούσαν να πετύχουν δανεισµό καθόλου ή µόνο µε υψηλά επιτόκια, πράγµα ασύµφορο για τους ίδιους αλλά και για το σύνολο. Και πάλι πρέπει να οδηγηθούν τελικά τα χρήµατα σε επενδύσεις που θα παράγουν έσοδα εξυπηρέτησης του δανείου. Πολλάκις η µόνη αιτία δηµόσιου δανεισµού είναι η ανεπάρκεια των εσόδων από φορολογία ή από άλλες πηγές. Αυτό µπορεί να αποβεί καταστροφικό όπως συνέβη στην Αργεντινή το 2001 αλλά και στην χώρα µας µε την κρίση λόγω υπερδανεισµού που εκδηλώθηκε το 2009, όταν έχασε την εµπιστοσύνη των αγορών οµολόγων µε αποτέλεσµα την άνοδο των επιτοκίων δανεισµού σε ύψη που ήταν αδύνατον να εξυπηρετηθούν οδηγώντας στην χρεοκοπία της που πήρε την µορφή ελεγχόµενης αθέτησης ποσοστού των υποχρεώσεων της χώρας (κούρεµα της ονοµαστικής αξίας των οµολόγων της περίπου 50%). Εδώ αξίζει να σηµειώσουµε την έννοια της δηµοσιονοµικής πειθαρχίας, δηλ. του περιορισµού των δαπανών του κράτους στα όρια των εσόδων του µε λελογισµένη χρήση δανεισµού για επενδύσεις και µε λελογισµένη επίσης αύξηση των δαπανών (αύξηση των ελλειµµάτων του προϋπολογισµού) µόνο προσωρινώς σε εποχές κρίσεων. Εάν έχει αποφευχθεί η ελλειµατική πολιτική και το χρέος διατηρείται σε λογικά πλαίσια (π.χ. 60% του ΑΕΠ είναι το όριο που ορίζει η συνθήκη του Μάαστριχτ), τότε η χώρα διαθέτει περιθώρια σε περίοδο κρίσεως για την αύξηση των δηµοσίων εξόδων µε σκοπό την τόνωση της ζήτησης και αποφυγή ανεργίας και καθίζησης του ΑΕΠ µέχρι την επανεκκίνηση της οικονοµικής δραστηριότητας των ιδιωτών, οπότε και επανέρχεται ο έλεγχος του ελλείµµατος σε διατηρήσιµα επίπεδα. Στην αντίθετη περίπτωση η χώρα δεν έχει πλέον τα περιθώρια περαιτέρω δηµοσιονοµικών εξόδων. Η αρετή της δηµοσιονοµικής πειθαρχίας είναι άγνωστη στην χώρα µας, αλλά και σε πολλές άλλες χώρες που τα τελευταία χρόνια οδηγήθηκαν σε µεγάλη αύξηση του δηµοσίου χρέους. Υπάρχουν ωστόσο και χώρες µε πειθαρχία (Σκανδιναβικές, Ελβετία, Σιγκαπούρη, Χιλή κα). Μάλιστα σε µερικές χώρες υπάρχει κίνηµα πολιτών υπέρ της δηµοσιονοµικής πειθαρχίας που πιέζει τους πολιτικούς προς αυτή την κατεύθυνση. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 75

76 Ανάλογα µε την πηγή προελεύσεως του προϊόντος του δανείου, διακρίνουµε τα δηµόσια δάνεια σε δάνεια από το εξωτερικό, και σε δάνεια από το εσωτερικό, όταν οι πόροι προέρχονται από αποταµιεύσεις µέσα στην ίδια τη χώρα. Ανάµεσα στα δύο είδη δηµόσιου δανεισµού υπάρχει η εξής σηµαντική διαφορά: Όταν το ηµόσιο δανείζεται από το εξωτερικό, αυξάνει τους συνολικούς πόρους της οικονοµίας. Αντίθετα, όταν το δηµόσιο δανείζεται από το εσωτερικό, οι συνολικοί πόροι της οικονοµίας παραµένουν οι ίδιοι και το δηµόσιο αφαιρεί πόρους από τους ιδιωτικούς φορείς, για να τους χρησιµοποιήσει σε δηµόσιες χρήσεις. Ο δανεισµός από το εξωτερικό όµως έχει το σηµαντικό µειονέκτηµα της επιβάρυνση της οικονοµίας µε τους τόκους για την εξυπηρέτηση των δανείων που φεύγουν στο εξωτερικό. Αν όµως το προϊόν των δανείων από το εξωτερικό χρησιµοποιείται για παραγωγικούς σκοπούς, τα δάνεια αυτά συµβάλλουν στην οικονοµική ανάπτυξη της χώρας και η επιβάρυνση µπορεί να υπεραντισταθµίζεται από τη συµβολή των δανείων στην αύξηση του κοινωνικού προϊόντος. Ακόµα µεγαλύτερο πρόβληµα είναι ότι τα δάνεια από το εξωτερικό συνιστούν εξάρτηση της χώρας από ξένους, µε τον ίδιο τρόπο που ο βαρύς δανεισµός µιας επιχείρησης µπορεί να οδηγήσει στην ανάµειξη των δανειστών στην διοίκηση της επιχείρησης εφόσον αποδεδειγµένα έχουν έννοµο συµφέρον στον τρόπο διοίκησης που δεν µπορεί να γίνεται π.χ. µε τρόπο που αυξάνει τους πόρους των εντός της επιχείρησης στις πλάτες των χρηµατοδοτών της. Όταν το ηµόσιο δανείζεται από την εσωτερική αγορά είναι δυνατό να αντλεί τα χρήµατα από τρεις πηγές: από τους ιδιώτες αποταµιευτές µε την έκδοση π.χ.. ενός οµολογιακού δανείου και τη διάθεσή του στο κοινό µέσω των τραπεζών, από τις εµπορικές τράπεζες, µε τον ίδιο τρόπο, µε τη διαφορά ότι τώρα οι τίτλοι δεν θα προωθούνται στο κοινό από την Κεντρική Τράπεζα, µε την έκδοση νέου χρήµατος. Η πηγή, από την οποία δανείζεται το ηµόσιο, έχει µεγάλη σηµασία ως προς τις επιδράσεις του δηµόσιου δανεισµού στην ενεργό ζήτηση και στις επιπτώσεις στον πληθωρισµό και στο ΑΕΠ. Ο τρόπος που δανείζεται το ηµόσιο στις ελεύθερες οικονοµίες είναι όπως ανεφέρθη κυρίως µε την έκδοση κρατικών οµολογιών για ορίζοντα πέραν των 2 έως 30 ετών, ή εντόκων γραµµατίων προκειµένου για βραχυπρόθεσµο δανεισµό. Λέµε στις ελεύθερες οικονοµίες διότι οι λοιπές χώρες δύσκολα δανείζονται γενικά και µόνο σε µικρό ποσοστό του ΑΕΠ τους και όταν βρουν δανειστές, τα δάνεια βασίζονται σε ειδικές συµφωνίες ως προς την χρήση του δανείου, το νόµισµα, τον τρόπο αποπληρωµής κτλ αφού δεν έχουν ελεύθερα µετατρέψιµα νοµίσµατα και ελεύθερο εξωτερικό εµπόριο (λόγω δασµών, συναλλαγµατικών περιορισµών κτλ). Τα περί οµολόγων εξετάζονται στο σχετικό κεφάλαιο, και τα ίδια ισχύουν µε µικροδιαφορές προκειµένου για κρατικά και εταιρικά οµόλογα. Τα οµόλογα αυτά είναι διαπραγµατεύσιµα στην δευτερογενή αγορά. Πρωτογενώς γίνεται η αρχική έκδοση µε προσφορές από φορείς σχετικά µε το ύψος της απόδοσης που αποδέχονται οι αγοραστές των οµολόγων. Η απόδοση αυτή είναι αντιστρόφως ανάλογη της φερεγγειότηος µιας χώρας, έτσι το Γερµανικό ηµόσιο βρίσκει αγοραστές των 10ετών οµολόγων του γύρω στο 3% ενώ π.χ. η Ιταλία γύρω στο 4,5%. Έτσι στα οµόλογα ευρώ ο κίνδυνος κράτους Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 76

77 ποσοτικοποιείται µε την διαφορά (spread) των επιτοκίων των διαφόρων χωρών εκπεφρασµένο σε µονάδες βάσης δηλ. σε εκατοστά της ποσοστιαίας απόδοσης. Π.χ. στο ανωτέρω παράδειγµα λέµε ότι τα οµόλογα της Ιταλίας έχουν spread 150µβ. Στη δευτερογενή αγορά η απόδοση κάθε µέρα κυµαίνεται ανάλογα µε την αίσθηση κινδύνου που έχουν οι συναλλασσόµενοι. Έτσι π.χ. όταν άρχισε να γίνεται φανερό την άνοιξη του 2009 ότι η Ελλάδα δεν ήταν πιθανό να µπορεί να αποπληρώσει τα οµόλογα που είχε εκδόσει, οι κάτοχοι των οµολόγων που είχαν δώσει 100 ευρώ για την αγορά τους ελπίζοντας να παίρνουν κάθε χρόνο περίπου 3,5% τόκο, άρχισαν να τα δίνουν µισοτιµής (δεν έβρισκαν αγοραστές σε υψηλότερες τιµές) σε τρόπο ώστε να δελεάζονται κάποιοι αγοραστές που πίστευαν ότι στο τέλος η ΕΕ θα επενέβαινε σαν εγγυητής και να τα αγοράζουν όλο και φθηνότερα µέχρι λίγους µήνες αργότερα κάτω και από το 50% (δηλ, οι αρχικοί αγοραστές που τώρα πουλούσαν, έχαναν το µισό τους κεφάλαιο, ενώ οι νέοι αγοραστές ήλπιζαν ότι θα έπαιρναν τελικά µικρότερες απώλειες από αυτά που έδωσαν ώστε να έχουν κάποιο κέρδος. Τελικά αυτό που συνέβη είναι ότι πήραν ονοµαστικώς τα µισά λεφτά χάνοντας και αυτοί, ενώ και τα νέα οµόλογα χονδρικά µισής αξίας που τους δόθηκαν µετά το «κούρεµα» ήδη πιάνουν πολύ λιγότερα στην δευτερογενή αγορά σήµερα (φθινόπωρο του 2012), δηλ. αν θελήσουν αν τα πουλήσουν πριν την λήξη τους ανησυχώντας για τυχόν νέο κούρεµα. Βεβαίως µπορεί να τα διακρατήσουν µέχρι τη λήξη τους το 2042 (!) ελπίζοντας σε καλύτερες µέρες ή σε οριστική απώλεια του κεφαλαίου τους. Στην πρώτη περίπτωση θα αποκληθούν κερδοσκόποι-τοκογλύφοι στα ΜΜΕ, στην δεύτερη δεν θα ακουστούν ξανά. Οι κάτοχοι αυτών των οµολόγων είναι συνταξιοδοτικά ταµεία, ελληνικές τράπεζες που διακινδυνεύουν τις καταθέσεις του κοινού µε αυτές τις απώλειες και αποταµιευτές που πήγαιναν για λίγο περισσότερο από το 2% των τότε καταθέσεων µε την εγγύηση του ελληνικού ηµοσίου. Πάντως το µεγαλύτερο ποσοστό είχε περιέλθει σε ευρωπαϊκές τράπεζες που αποζητούσαν το 3.5% αντί για το 3% των γερµανικών οµολόγων. Τα ελληνικά οµόλογα είχαν την έγκριση της κεντρικής τράπεζας σαν κεφάλαια αποθεµατικού (που δεν είχαν π.χ. τα εταιρικά οµόλογα) δίνοντας τους το κίνητρο να τα αγοράσουν τα τότε χρόνια των αρχικών εκδόσεων) Περιττό να τονισθεί ότι το ελληνικό δηµόσιο δεν εκδίδει πια οµόλογα µε αποτέλεσµα την έλλειψη του αντίστοιχου µέρους των εσόδων και τον αναγκαστικό περιορισµό των δαπανών του µε παράλληλη προσπάθεια αύξησης των φορολογικών εσόδων που καθίσταται ατελέσφορη λόγω της µείωσης των εισοδηµάτων, µε αποτέλεσµα βαθύτατη ύφεση και λιτότητα η οποία περιορίζεται µερικώς από κάποιους πόρους που προέρχονται από κρατικούς φορείς (έσοδα φορολογουµένων) των λοιπών ευρωπαϊκών χωρών στην προσπάθειά τους να αποτρέψουν άτακτη κατάρρευση που θα έχει σοβαρότατες συνέπειες και στις δικές τους οικονοµίες. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 77

78 Κεφάλαιο Η έννοια του πληθωρισµού Πληθωρισµός Ο πληθωρισµός περιγράφει µια κατάσταση όπου οι τιµές διαρκώς αυξάνονται. Αυτό δεν σηµαίνει ότι όλες οι τιµές κινούνται στην ίδια κατεύθυνση και κατά τον ίδιο βαθµό. Ορισµένες τιµές µπορεί να αυξάνονται πολύ απότοµα, άλλες µπορεί να αυξάνονται πολύ λίγο, και µερικές µπορεί ακόµη και να µειώνονται. Ο πληθωρισµός λαµβάνει χώρα όταν οι τιµές, αυξάνονται κατά µέσο όρο. Σαν αριθµητικό µέγεθος ο πληθωρισµός εκφράζεται σαν το ετήσιο ποσοστό αύξησης της τιµής ενός τυπικού καλαθιού αγαθών και υπηρεσιών που περιγράφει ικανοποιητικά τις µέσες δαπάνες της µέσης οικογένειας. ηλ. ένας πληθωρισµός 3% σηµαίνει ότι το καλάθι αυτό κοστίζει 3% περισσότερο απ όσο κόστιζε ένα χρόνο ενωρίτερα. Ο πληθωρισµός έχει σαν αποτέλεσµα να πέφτει η αξία του χρήµατος. Όταν οι τιµές αυξάνονται, η αγοραστική δύναµη του νοµίσµατος υποχωρεί, δηλ. το ίδιο ποσό θα αγοράζει όλο και λιγότερα αγαθά και υπηρεσίες φορές µικρότερη αξία). Αγοραστική ύναµη 100 ρχ Το παρατιθέµενο γράφηµα παρέχει µια εντυπωσιακή εικόνα των σωρευτικών επιπτώσεων του πληθωρισµού πάνω στην αγοραστική αξία της δραχµής. ίνει την εξέλιξη της αγοραστικής δύναµης 100 ραχµών του 1960 µε την πάροδο 40 ετών. Μέχρι το 2000 (που η Ελλάδα ήταν στις παραµονές υιοθέτησης του ευρώ), η αγοραστική δύναµη των 100 ρχ του 1960 ήταν µόλις 1,54 δηλ. είχε χάσει το 98,46% της αξίας!. Με άλλα λόγια µε τα λεφτά που το 1960 αγόραζες αυτοκίνητο, αν τα είχες θάψει σε ένα κουτί στον κήπο σου και τα ξέθαβες το 2000, θα αγόραζες ένα ποδήλατο! (150 Ο πληθωρισµός είναι ωστόσο ένα παγκόσµιο πρόβληµα που ταλανίζει πολλές χώρες, αλλά µερικές άλλες έχουν καταφέρει να τον κρατούν υπό έλεγχο, όπως π.χ. η Ελβετία και η Ιαπωνία. Από την άλλη πλευρά, η Βραζιλία γνώρισε τον πληθωρισµό σε ποσοστό 200% ετησίως το 1984, και το 1985 στη Βολιβία είχε ένα ποσοστό πληθωρισµού πάνω από % ετησίως. Εξαιρετικά υψηλά ποσοστά Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 78

79 του πληθωρισµού, όπως αυτά χαρακτηρίζονται ως υπερπληθωρισµός. Το χειρότερο παράδειγµα είναι ο υπερπληθωρισµός της Γερµανίας της Βαϊµάρης που το 1923 οι τιµές διπλασιαζόντουσαν κάθε 4 ηµέρες! Βέβαια στην Ουγγαρία το 1946 διπλασιαζόντουσαν κάθε 15 ώρες, αλλά το κακό µε τη Γερµανία είναι ότι η όλη αυτή άθλια οικονοµική κατάσταση (συνέπεια της ήττας της στον Α παγκόσµιο πόλεµο και των όρων που της επεβλήθηκαν) ήταν η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία λίγα χρόνια αργότερα. Στις µέρες µας τέτοιο πληθωρισµό έχει η Ζιµπάµπουε του µαρξιστή δικτάτορα Μουγκάµπε που πήρε την εξουσία από τους Βρετανούς αποικιοκράτες το 1977, µετά από σκληρό απελευθερωτικό αγώνα Μέτρηση του πληθωρισµού δείκτες (πληθωρισµού) Προκειµένου να µετρηθεί το ποσοστό πληθωρισµού, είναι απαραίτητο να µετρηθεί το ποσοστό κατά το οποίο οι τιµές αλλάζουν. Αυτό γίνεται µε τη βοήθεια ενός δείκτη τιµών. Ένας δείκτης τιµών είναι µια µέση τιµή των ποσοστιαίων µεταβολών στις τιµές µιας σειράς διαφορετικών αγαθών και υπηρεσιών που απαρτίζουν ένα τυπικό καλάθι µιας τυπικής οικογένειας. Κάθε αγαθό και υπηρεσία συµµετέχει µε ένα συντελεστή βαρύτητος ανάλογο µε το ποσό που δαπανά για το αγαθό ο οικογενειακός προϋπολογισµός. Προκειµένου για αγαθά που αγοράζονται πιο σπάνια, π.χ. αυτοκίνητο ας πούµε ανά δεκαετία, στο καλάθι συµµετέχει το ποσοστό του που αντιστοιχεί στο έτος δηλ. το 1/10. βεβαίως συµµετέχουν και τα έξοδα συντήρησης βενζίνη, τέλη κτλ. Οµοίως για τρόφιµα, ποτά, φάρµακα και κάθε είδους έξοδα. Ο είκτης Τιµών Καταναλωτή ( ΤΚ) λιανικής Πρόκειται για έναν επίσηµο δείκτη που δηµοσιεύεται µηνιαίως από την ΕΛΣΤΑΤ. Είναι ο δείκτης ο οποίος χρησιµοποιείται συνήθως για τη µέτρηση του ρυθµού πληθωρισµού. Περιλαµβάνει ένα ευρύ φάσµα αγαθών και υπηρεσιών, και έχει ως στόχο να δείξει τι συµβαίνει µε την αξία των χρηµάτων που δαπανώνται από το µέσο νοικοκυριό. Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτού του δείκτη συνοψίζονται παρακάτω. 1. Ένα δείγµα περίπου 7000 νοικοκυριών επιλέγεται κάθε χρόνο. Κάθε δεκαπενθήµερο, ζητείται από περίπου 270 από αυτούς να διατηρηθεί µια προσεκτική καταγραφή των δαπανών τους κατά τη διάρκεια µιας περιόδου δύο εβδοµάδων. 2. Οι πληροφορίες από αυτούς τους προϋπολογισµούς των νοικοκυριών χρησιµοποιούνται για να αποφασίσουν ποια αγαθά και υπηρεσίες θα πρέπει να συµπεριληφθούν στο δείκτη και τι βάρος θα πρέπει να δοθούν σε αυτά. Ένα στοιχείο το οποίο αντιπροσωπεύει το 2 τοις εκατό των δαπανών των νοικοκυριών θα πρέπει να δοθεί σε βάρος διπλάσιο σε σχέση µε εκείνο που αντιπροσωπεύει το 1 τοις εκατό των δαπανών των νοικοκυριών. 3. Μια ηµεροµηνία που θα επιλεγεί ως ηµεροµηνία βάσεως, και των τιµών σε αυτό την ηµεροµηνία αναφέρεται στην αξία των Γύρω στα µέσα του κάθε µήνα, συλλέγονται τιµές για 600 διαφορετικά είδη που προέρχονται από καταστήµατα λιανικής πώλησης σε όλη τη χώρα. Από αυτές τις τιµές, εκτιµάται η µεταβολή στις τιµές των διαφόρων αγαθών και υπηρεσιών. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 79

80 Με το πέρασµα του χρόνου, επισυµβαίνουν αλλαγές των καταναλωτικών δαπανών, και νέα καταναλωτικά αγαθά έρχονται στην αγορά που απορροφούν κοµµάτι των δαπανών της οικογένειας (π.χ. κινητά τηλέφωνα το 1992). Αυτό σηµαίνει ότι το φάσµα των αγαθών και υπηρεσιών που περιλαµβάνονται στο δείκτη και τα βάρη που συνδέονται µε αυτά θα πρέπει να αναθεωρούνται σε τακτά χρονικά διαστήµατα. Για να δοθεί µια ιδέα πως δαπανάται το εισόδηµα από µια Βρετανική οικογένεια, στον παρατιθέµενο Πίνακα δίδονται τα βάρη του καλαθιού καταναλωτικών δαπανών του Ο είκτης Τιµών Καταναλωτή ( ΤΚ) µας λέει τι συµβαίνει µε την αξία των χρηµάτων που δαπανώνται από τη µέση οικογένεια. Ίσως όµως, είναι πολύ λίγα (αν υπάρχουν) τα νοικοκυριά που ξοδεύουν τα χρήµατά τους µε τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως η «µέση οικογένεια». Για παράδειγµα, οι αυξήσεις των τιµών των αλκοολούχων ποτών και του καπνού θα αυξήσουν το δείκτη τιµών. Όµως, η αξία των χρηµάτων που δαπανώνται από κάποιον που δεν καπνίζει ή πίνει δεν θα επηρεαστεί. Πίνακας κατανοµής δαπανών τυπικής οικογένειας για τον προσδιορισµό του καλαθιού αγαθών και υπηρεσιών στον υπολογισµό του ΤΚ Τρόφιµα % Εστίαση % Αλκοολούχα ποτά % Καπνός % Στέγαση % Καύσιµα και φωτισµός % Οικιακά είδη % Οικιακές υπηρεσίες % Ένδυση και υπόδηση % Προσωπικά αγαθά και % απάνες αυτοκινήτου % Τιµές και έξοδα ταξιδιού % Αγαθά αναψυχής % Υπηρεσίες ψυχαγωγίας % ΣΥΝΟΛΟ % Παρατήρηση στον Πίνακα: Με τα χρόνια, το βάρος που δίνεται στα τρόφιµα µειώθηκε σταδιακά στα 167 από χρόνια νωρίτερα. Αυτό δείχνει µια τυπική αλλαγή, καθώς το διαθέσιµο εισόδηµα αυξάνει, οι άνθρωποι ξοδεύουν λιγότερα χρήµατα για τρόφιµα, παρ ότι το συνολικό ποσό για τρόφιµα αυξάνει και αυτό, όχι όµως σαν ποσοστό της συνολικής δαπάνης. Εκτός από τον δείκτη λιανικής, υπάρχουν και άλλοι εξειδικευµένοι δείκτες. Ένας από αυτούς είναι ο δείκτης χονδρικής που περιλαµβάνει τιµές αγαθών στο χονδρεµπόριο, δηλ. τιµές που χρεώνει ο ένας έµπορος σε άλλον. Ωστόσο κυριότερη διαφορά είναι ότι ο δείκτης αυτός δεν περιλαµβάνει υπηρεσίες διότι δεν υπάρχει χονδρική πώληση υπηρεσιών (ποίος αγοράζει 200 κουρέµατα, ή 30 Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 80

81 εγχειρήσεις σκωληκοειδούς, ή 50 εκτελέσεις της 9ης συµφωνίας στο Μέγαρο Μουσικής;) Οι επιπτώσεις του πληθωρισµού Τείνει να επιταχύνεται Όταν οι άνθρωποι έχουν βιώσει πληθωρισµό για αρκετό καιρό, τείνουν να αναµένουν ως αυτονόητες τις µελλοντικές αυξήσεις των τιµών. Οι εργαζόµενοι θα στηρίξουν τις αξιώσεις τους µισθούς στις προηγούµενες αυξήσεις των τιµών και στις αναµενόµενες µελλοντικές αυξήσεις των τιµών. Οµοίως, οι επιχειρήσεις θα έχουν την τάση να αυξάνουν τις τιµές για να καλύψουν τόσο παρελθούσες όσο και αναµενόµενες µελλοντικές αυξήσεις του κόστους. ηµιουργείται «πληθωριστική ψυχολογία» και εκδηλώνεται µια τάση να επιτάχυνσης του ρυθµού του πληθωρισµού. Μάλιστα υπάρχει κίνδυνος να ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Το πιο γνωστό παράδειγµα ανεξέλεγκτου πληθωρισµού, ή υπερπληθωρισµού, συνέβη στη Γερµανία το 1923, όταν οι τιµές αυξήθηκαν µε ρυθµό αστρονοµικό. Κατά το τέλος του 1923, οι τιµές ήταν ένα δισεκατοµµύριο φορές µεγαλύτερες από ό,τι ήταν στην αρχή του χρόνου. Προς το τέλος του 1923 κόστιζε 20 δισεκατοµµύρια µάρκα για να στείλεις ένα γράµµα όπως φαίνεται από το διπλανό γραµµατόσηµο, ενώ πριν ο πληθωρισµός αρχίσει, το κόστος ήταν πολύ µικρότερο από ένα µάρκο! Επηρεάζει την κατανοµή του εισοδήµατος Όταν υπάρχει πληθωρισµός, οι άνθρωποι φυσικά προσπαθούν να επιτύχουν αυξήσεις των εισοδηµάτων τους για να τους αποζηµιώσει για την αύξηση των τιµών. Μερικοί απ αυτούς θα είναι πιο επιτυχείς από ό,τι άλλοι. Κάποια σωµατεία είναι σε πιο ισχυρή διαπραγµατευτική θέση, και είναι σε θέση να προστατεύσουν τους πραγµατικούς µισθούς. Άλλες οργανώσεις των εργαζοµένων, µε λιγότερη διαπραγµατευτική δύναµη, µπορεί να διαπιστώσουν ότι οι µισθοί τους δεν συµβαδίζουν µε τις αυξανόµενες τιµές. Οι οφειλέτες κερδίζουν εις βάρος των δανειστών Ας υποθέσουµε ότι κάποιος δανείζεται 1000 για ένα έτος και, κατά τη διάρκεια του ίδιου έτους, οι τιµές αυξάνονται κατά 10%. Όταν τα 1000 εξοφληθούν, θα αγοράζουν λιγότερα από τα 1000 που είχε δανειστεί. Είναι αλήθεια ότι ο οφειλέτης θα πρέπει να καταβάλει τόκους για το δάνειο, αλλά αν το επιτόκιο είναι µικρότερο από το 10%, η αγοραστική δύναµη του επιστρέφεται πίσω θα εξακολουθεί να είναι µικρότερα από εκείνη που είχαν τα χρήµατα που δανείστηκε. εδοµένου ότι η κυβέρνηση είναι ο µεγαλύτερος οφειλέτης της χώρας, τα οφέλη της κυβέρνησης από τον πληθωρισµό, είναι σε θέση να εξοφλήσουν τα χρέη της, µε τα χρήµατα που έχουν µικρότερη αξία από τα χρήµατα που δανείστηκε. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 81