ΠΡΟΛΟΓΟΣ. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 1. Μορφοποιήθηκε: Γραµµατοσειρά: 10 pt. Μορφοποιήθηκε: Μορφοποιήθηκε:

Transcript

1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωµατική εργασία χωρίζεται σε δύο µεγάλες ενότητες. Την Εισαγωγή στην ακουστική και την Σηµειογραφία (νευµατική και σύγχρονη σηµειογραφία). Στην πρώτη αναπτύσσονται οι βάσεις της ακουστικής και στην δεύτερη γίνεται µια εισαγωγή στις σηµειογραφίες και µια παρουσίαση ενός ειδικού κεφαλαίου της, της νευµατικής. Τέλος παρουσιάζονται δύο προγράµµατα σηµειογραφίας (Sibelius, Finale) µέσα από απλά tutorials που κάνουν εµφανείς τις βασικές του λειτουργίες. Ο γράφων θα ήθελε να ευχαριστήσει τον κύριο ιονύσιο Πολίτη για τις συµβουλές, τις υποδείξεις και τις πολύτιµες γνώσεις, οι οποίοες υπήρξαν καθοριστικές για την ολοκλήρωση της διπλωµατικής εργασίας. Μορφοποιήθηκε: Γραµµατοσειρά: 10 pt Μορφοποιήθηκε: Γραµµατοσειρά: 10 pt Μορφοποιήθηκε: Γραµµατοσειρά: 10 pt Μορφοποιήθηκε: Γραµµατοσειρά: 10 pt, Όχι Έντονα Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 1

2 ιπλωµατική στην: Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία (Νευµατική και σύγχρονη σηµειογραφία) Επιβλέπων καθηγητής: ιονύσιος Πολίτης Τµήµα Πληροφορικής 2006 Μπουντουρίδης ηµήτρης Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

3 ΚΕΦΑΛΑΙΑ Κεφάλαιο 1: Η φυσιολογία του ήχου Κεφάλαιο 2: Στάθµες ήχου και decibel Κεφάλαιο 3: To αυτί Κεφάλαιο 4: Νευµατική Κεφάλαιο 5: Gregorian Chant Κεφάλαιο 6: The Mozarabic Chant Tradition Κεφάλαιο 7: Sheet music (Εισαγωγή και ιστορία) Κεφάλαιο 8: Score writing Κεφάλαιο 9: Sibelius Κεφάλαιο 10: Finale Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 3

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ήχος µπορεί να οριστεί σαν κυµατική κίνηση στον αέρα ή σε άλλα ελαστικά µέσα (ερέθισµα) ή σαν εκείνη η διέγερση του µηχανισµού ακοής που έχει σαν αποτέλεσµα την αντίληψη του ήχου (αίσθηση). Το ποιος ορισµός ισχύει εξαρτάται από το είδος της προσέγγισης και από το είδος του προβλήµατος. Αυτές οι δύο όψεις του ήχου παρουσιάζονται µε όρους που είναι οικείοι σε όσους ενδιαφέρονται για την ακουστική και την µουσική. Συχνότητα είναι µια ιδιότητα των περιοδικών κυµάτων που µετριέται σε hertz (κύκλους ανά δευτερόλεπτο). Το αυτί αντιλαµβάνεται διαφορετικό ύψος ήχου σε µαλακό τόνο 100Ηz απ ότι σε έντονο τόνο. Καθ ως αυξάνει η ένταση, το ύψος τόνο χαµηλής συχνότητας κατεβαίνει, ενώ το ύψος ενός τόνου υψηλής συχνότητας ανεβαίνει. ε µπορούµε να εξισώσουµε την συχνότητα και το ύψος, αλλά τα δύο είναι ανάλογα. Το ίδιο ισχύει µεταξύ έντασης και ηχηρότητας. Η σχέση µεταξύ τους δεν είναι γραµµική. Με παρόµοιο τρόπο η σχέση µεταξύ κυµατιµορφής και αντιληπτής ποιότητας γίνεται περίπλοκη µε τη λειτουργία του µηχανισµού ακοής. Η απλή ηµιτονοειδής Το ηµιτονοειδές κύµα είναι µια βασική κυµατοµορφή που έχει στενή σχέση µε την απλή αρµονική κίνηση. Το βάρος στο ελατήριο του σχήµατος 1-1 αποτελεί ένα δονούµενο σύστηµα. Αν το βάρος τραβηχτεί προς τα κάτω µέχρι τη γραµµή µε την ένδειξη -5 και αφεθεί ελεύθερο, το ελατήριο τραβά το βάρος προς το 0. Ωστόσο το βάρος δεν θα σταµατήσει στο 0 καθώς η αδράνεια θα το µεταφέρει πέρα απ το 0. Το βάρος θα ταλαντώνεται µέχρι να σταµατήσει λόγω απωλειών τριβής κλπ. Η κίνηση της µάζας είναι αυτό που ονοµάζουµε απλή αρµονική κίνηση. Στην διάταξη του σχήµατος 1 η δόνηση ή ταλάντωση είναι δυνατή εξαιτίας της ελαστικότητας του ελατηρίου και της αδρανείας του βάρους. Η ελαστικότητα και η αδράνεια είναι δύο πράγµατα που πρέπει να έχουν όλα τα µέσα έτσι ώστε αν έχουν την ικανότητα αν µεταφέρουν τον ήχο. Σχήµα 1-1 Το βάρος στο ελατήριο δονείται στην φυσική του συχνότητα εξαιτίας της ελαστικότητας του ελατηρίου και της αδράνειας του βάρους. 4 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

5 Σχήµα 1-2 Η γραφίδα που είναι συνδεδεµένη µε το δονούµενο βάρος διαγράφει ένα ηµιτονοειδές κύµα στην λωρίδα του χαρτιού το οποίο κινείται µε σταθερή ταχύτητα. Αυτό δείχνει την βασική σχέση µεταξύ της απλής αρµονικής κίνησης και του ηµιτονοειδούς κύµατος. Η γλώσσα του ηµιτονοειδούς κύµατος. Στην οθόνη του παλµογράφου, η ευκολότερη τιµή που µπορούµε να διαβάσουµε είναι η τιµή p-t-p (peak-to-peak από κορυφή σε κορυφή) και η σηµασία της είναι φανερή στο σχήµα 1-3. Αν το κύµα είναι συµµετρικό, η τιµή p-t-p είναι διπλάσια της µέγιστης τιµής. Σχήµα 1-3 Σχέσεις πλάτους για ηµιτονοειδείς κυµατοµορφές, που ισχύουν σε ηµιτονοειδή κύµατα ηλεκτρικής τάσης ή ρεύµατος καθώς και σε ακουστικές παραµέτρους όπως η ηχητική πίεση. ιάδοση του ήχου. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 5

6 Αν ένα σωµατίδιο αέρα αποµακρυνθεί από την αρχική του θέση, οι ελαστικές δυνάµεις του αέρα τείνουν να το αποκαταστήσουν στην αρχική τους θέση. Εξαιτίας της αδράνειας του, το σωµατίδιο προσπερνά την θέση ηρεµίας, ενεργοποιώντας ελαστικές δυνάµεις προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ο ήχος διαδίδεται εύκολα σε αέρια, υγρά και στερεά. Χωρίς µέσο διάδοσης, ο ήχος δεν διαδίδεται. Ο χορός των σωµατιδίων. Τα σωµατίδια του αέρα που διαδίδουν ένα ηχητικό κύµα δεν αποµακρύνονται πολύ από τις σταθερές θέσεις όπως φαίνεται στο σχήµα 1-4. Η διαταραχή κινείται αλλά τα σωµατίδια που την διαδίδουν χορεύουν κοντά στη θέση τους. Σχήµα 1-4 Ένα σωµατίδιο αέρα εξαναγκάζεται από την ενέργεια ενός διερχόµενου ηχητικού κύµατος να πάλλεται γύρω από την θέση ισορροπίας του εξαιτίας της αλληλεπίδρασης των ελαστικών δυνάµεων του αέρα και της αδράνειας του σωµατιδίου του αέρα. Υπάρχουν τρεις διακριτές µορφές κίνησης σωµατιδίων: Κυκλικές τροχιές (π.χ. αν ρίξουµε µια πέτρα στο νερό) Εγκάρσια κίνηση. ιαµήκη κύµατα (κίνηση στη κατεύθυνση διάδοσης του ήχου). 6 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

7 Σχήµα 1-5 Τα σωµατίδια που έχουν σχέση µε την διάδοση των ηχητικών κυµάτων µπορούν να χορεύουν µε κυκλικές, εγκάρσιες, ή διαµήκης κινήσεις. Τρόπος διάδοσης ηχητικού κύµατος. Οι βουλίτσες στο σχήµα 1-6 παριστάνουν µόρια του αέρα. Τα συγκεντρωµένα µόρια παριστάνουν περιοχές συµπίεσης όπου η πίεση του αέρα είναι λίγο µεγαλύτερη από την επικρατούσα ατµοσφαιρική πίεση. Οι περιοχές µε αραιά µόρια παριστάνουν περιοχές αραίωσης όπου η πίεση είναι λίγο µικρότερη από την ατµοσφαιρική πίεση. Τα µικρά βέλη δείχνουν ότι κατά µέσο όρο τα µόρια κινούνται προς τα δεξιά των περιοχών συµπίεσης και προς τα αριστερά των περιοχών αραίωσης. Οποιοδήποτε µόριο θα κινηθεί σε µια ορισµένη απόσταση προς τα δεξιά και ύστερα κατά την ίδια απόσταση προς τα αριστερά της θέσης ακινησίας του καθώς τα ηχητικά κύµατα προχωρούν σταθερά προς τα δεξιά. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 7

8 Σχήµα 1-6 Στο (Α) το κύµα αναγκάζει τα σωµατίδια του αέρα να συµπιεσθούν µεταξύ τους σε µερικές περιοχές και να αραιώσουν σε άλλες. Μετά από µια χρονική στιγµή (Β) το κύµα έχει µετακινηθεί λίγο προς τα δεξιά. Για πιο λόγο το κύµα κινείται δεξιά; Τα µόρια τείνουν να συγκεντρωθούν εκεί όπου δύο βέλη δείχνουν το ένα προς το άλλο, και αυτό συµβαίνει λίγο δεξιότερα από κάθε συµπίεση. Έτσι η κίνηση της µεγαλύτερης συµπίεσης και της µικρότερης αραίωσης έχει αποτέλεσµα την µικρή µετατόπιση του κύµατος προς τα δεξιά. Όπως αναφέρθηκε προηγούµενα, η πίεση στα σηµεία συγκέντρωσης είναι µεγαλύτερη από την επικρατούσα ατµοσφαιρική βαροµετρική πίεση και στα σηµεία αραίωσης µικρότερη από την ατµοσφαιρική πίεση, όπως φαίνεται στο ηµιτονοειδές κύµα του σχήµατος Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

9 Σχήµα 1-7 (Α) Η εικόνα των συµπιεσµένων και αραιωµένων περιοχών ηχητικού κύµατος στον αέρα για µια χρονική στιγµή. (Β) Οι συµπιεσµένες περιοχές είναι πολύ λίγο επάνω, και οι αραιωµένες περιοχές πολύ λίγο πιο κάτω από την ατµοσφαιρική πίεση. Έτσι οι µεταβολές της πίεσης των ηχητικών κυµάτων υπερτίθενται στην επικρατούσα ατµοσφαιρική πίεση. Ο ήχος στον ελεύθερο χώρο. Η ένταση του ήχου ελαττώνεται καθώς αυξάνει η απόσταση από την πηγή. Ο τρόπος µε τον οποίο γίνεται φαίνεται στο σχήµα 1-8. Η ίδια ισχύς περνά µέσα από τα Α1, Α2,Α3 και Α4, αλλά οι επιφάνειες αυξάνουν ανάλογα µε το τετράγωνο της ακτίνας r. Αυτό σηµαίνει ότι η ισχύς ανά µονάδα επιφάνειας ελαττώνεται µε το τετράγωνο της ακτίνας. Ο νόµος του αντίστροφου τετραγώνου ορίζει ότι η ένταση ήχου σε ελεύθερο πεδίο είναι αντίστροφα ανάλογη προς το τετράγωνο της απόστασης από την πηγή. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 9

10 Σχήµα 1-8 Στην στερεά γωνία του σχήµατος, η ίδια ηχητική ενέργεια κατανέµεται σε σφαιρικές επιφάνειες αυξανόµενου εµβαδού καθώς αυξάνει το r.η ένταση του ήχου είναι αντίστροφα ανάλογη προς το τετράγωνο της απόστασης από την σηµειακή πηγή. Μήκος κύµατος και συχνότητα. Στο σχήµα 1-9 φαίνεται ένα απλό ηµιτονοειδές κύµα. Μήκος κύµατος είναι η απόσταση κατά την οποία µετακινείται το κύµα µέσα στον χρόνο που χρειάζεται για να συµπληρωθεί µια περίοδος. Συχνότητα είναι το πλήθος των περιόδων ανά δευτερόλεπτο. Ταχύτητα του ήχου Μήκος κύµατος= Συχνότητα Σχήµα 1-9 Μήκος κύµατος είναι η απόσταση κατά την οποία κινείται ένα κύµα στον χρόνο που χρειάζεται να συµπληρωθεί µια περίοδος. Μπορεί να εκφραστεί σαν η απόσταση από ένα σηµείο σε περιοδικό κύµα µέχρι το αντίστοιχο σηµείο της επόµενης περιόδου του κύµατος. 10 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

11 Σχήµα 1-10 (Α) Κλίµακες για χονδρικό υπολογισµό του µήκους κύµατος του ήχου στον αέρα από γνωστή συχνότητα, ή αντίστροφα. (Β) Πίνακας για εύκολο υπολογισµό του µήκους κύµατος των ηχητικών κυµάτων στον αέρα για διαφορετικές συχνότητες. Σύνθετα κύµατα Οι κυµατοµορφές οµιλίας και µουσικής διαφέρουν ριζικά από την απλή ηµιτονοειδή κυµατοµορφή. Ωστόσο ένα πολύ ενδιαφέρον γεγονός είναι ότι ανεξάρτητα από την πολυπλοκότητα του κύµατος, αυτό µπορεί να αναλυθεί σε ηµιτονοειδές συνιστώσες όσο διατηρείται σταθερό. Αρµονικές Στο σχήµα 1-11 φαίνεται ένα απλό ηµιτονοειδές κύµα µε δεδοµένο πλάτος και συχνότητας f1. Στο σχήµα 1-11β φαίνεται ένα άλλο κύµα µε το µισό πλάτος και διπλάσια συχνότητα f2. Στο σχήµα 1-11γ φαίνεται ένα άλλο κύµα µε το µισό πλάτος του Α και τριπλάσια συχνότητα f3. Αν αυτό το προσθέσουµε στο κύµα f1+f2 του C παίρνουµε το Ε. Το απλό ηµιτονοειδές κύµα παραµορφώνεται Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 11

12 προοδευτικά καθώς σ αυτό προστίθενται άλλα ηµιτονοειδή κύµατα. Η διαδικασία µπορεί να αναστραφεί. Το ηµιτονοειδές κύµα µε την µικρότερη συχνότητα f1 ονοµάζεται θεµελιώδες, το κύµα µε τη διπλάσια συχνότητα ονοµάζεται δεύτερη αρµονική και το κύµα µε την τριπλάσια συχνότητα ονοµάζεται τρίτη αρµονική. Σχήµα 1-11 Μελέτη πρόσθεσης ηµιτονοειδών κυµάτων. Και οι τρεις συνιστώσες είναι σε φάση, δηλαδή όλες ξεκινούν από το µηδέν την ίδια χρονική στιγµή Φάση Στο σχήµα 1-11 και οι τρεις συνιστώσες f1,f2 και f3 ξεκινούν µαζί από το µηδέν. Αυτό ονοµάζεται συνθήκη σε φάση. Σε µερικές περιπτώσεις οι χρονικές σχέσεις µεταξύ αρµονικών ή µεταξύ αρµονικών και θεµελιώδους είναι αρκετά διαφορετικές. Στο σχήµα 1-13 οι αρµονικές βρίσκονται εκτός φάσης µε την 12 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

13 θεµελιώδη. Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα να δηµιουργηθούν δραστικές µεταβολές στην τελική κυµατοµορφή. Είναι αρκετά περίεργο ότι τα κύµατα στα σχήµατα 1-11,1-13 ακούγονται σχεδόν το ίδιο καθώς αυτί είναι σχετικά αναίσθητο σε τέτοιες µεταβολές. Σχήµα 1-12 Παράσταση των σχέσεων φάσης µεταξύ κυµάτων ίδιου πλάτους και ίδιας συχνότητας. Περιστροφή κατά 360 µοίρες είναι ανάλογη µε την πλήρη περίοδο ηµιτόνου. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 13

14 Σχήµα 1-13 Μελέτη της πρόσθεσης ηµιτονοειδών κυµάτων που δεν βρίσκονται σε φάση. Μερικοί. Οι µουσικοί έχουν την τάση να χρησιµοποιούν τον όρο µερικός στην θέση του αρµονικού, είναι καλύτερα όµως να γίνει διαχωρισµός µεταξύ των όρων. Οι µερικοί πολλών µουσικών οργάνων δεν έχουν αρµονική σχέση µε την θεµελιώδη, δηλαδή οι µερικοί ίσως δεν είναι ακριβή πολλαπλάσια της θεµελιώδους συχνότητας. Οκτάβες 14 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

15 Συχνά οι µουσικοί αναφέρονται στις οκτάβες, µια λογαριθµική έννοια που βρίσκεται πίσω από τις κλίµακες και την µουσική ορολογία εξαιτίας της σχέσης της µε τις ιδιότητες του αυτιού. Σχήµα 1-14 Σύγκριση αρµονικών και οκτάβων. Οι αρµονικοί έχουν γραµµική σχέση ενώ οι οκτάβες λογαριθµική. Αρµόνικες, οκτάβες στην κιθάρα Αφού είδαµε την σηµασία των αρµονικών και οκτάβων, καθώς και την φυσική εξήγηση τους, θα προχωρήσουµε λίγο παραπέρα εξετάζοντας αυτούς τους όρους στην κιθάρα. Αρµονικές Οι αρµονικές,σύµφωνα µε την ορολογία των µουσικών, καλύπτουν ένα πλατύτερο εύρος συχνοτήτων. ηλαδή µια αρµονική της νότας Μι δεν µας δίνει κατά ανάγκη την νότα Μι. Έτσι θα ήταν σωστό να µην γίνει πλήρης ταύτιση του όρου που χρησιµοποιούν οι µουσικοί µ αυτόν που χρησιµοποιούν οι φυσικοί. Οι αρµονικές σε µια κιθάρα µπορούν να παραχθούν µε την τοποθέτηση του δακτύλου πάνω στο 5 ο, 7 ο ή και 12 ο τάστο. Το δάκτυλο πρέπει να ακουµπάει απαλά, ακριβώς πάνω στο τάστο (σχήµα 1 15,σχήµα 1-16). Σχήµα 1.15 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 15

16 Σχήµα 1.16 Επίσης αρµονικές µπορούν να παραχθούν µε τον ίδιο τρόπο στο 15 ο και 17 ο τάστο, µε τη διαφορά ότι η νότα που προκύπτει είναι µια οκτάβα υψηλότερα αυτή του 5 ου και 7 ου αντίστοιχα. Ας δούµε ένα παράδειγµα για να κατανοήσουµε τις ιδιαιτερότητες των αρµονικών. Η αρµονική της Μι στο 5 ο τάστο µας δίνει µια νότα Μι δύο οκτάβες υψηλότερη της αρχικής. Η αρµονική της Μι στο 12 ο τάστο µας δίνει µια νότα Μι µια οκτάβα υψηλότερη της αρχικής, ενώ η αρµονική στο 7 ο τάστο µας δίνει τη νότα Σι. Αυτές οι ιδιαιτερότητες δίνουν την δυνατότητα σε έµπειρους κιθαρίστες την δυνατότητα του κουρδίσµατος µέσω αρµονικών. Οκτάβες Οι οκτάβες, σύµφωνα µε τους µουσικούς, δεν διαφέρουν σε µεγάλο βαθµό µε τον ορισµό των φυσικών. Μια οκτάβα πάνω ή µια οκτάβα κάτω µιας νότας, είναι η ίδια νότα σε διαφορετική συχνότητα (υψηλότερη ή χαµηλότερη αντίστοιχα). Στην κιθάρα κάθε νότα έχει την οκτάβα της (υψηλότερη ή χαµηλότερη) 2 ηµιτόνια δεξιότερα και δύο χορδές παρακάτω ή παραπάνω αντίστοιχα. Στο σχήµα 1α -3, µε τα κόκκινα σηµεία φαίνονται οι θέσεις των δακτύλων στις ώστε να πιάνουµε την Λα (5 ο τάστο, έκτη χορδή) και την Λα µια οκτάβα υψηλότερα (7 ο τάστο,τέταρτη χορδή) Σχήµα 1.17 Η έννοια του φάσµατος Παρόµοια µε το φάσµα του φωτός, υπάρχουν συχνότητες που δεν µπορεί να αντιληφθεί ο άνθρωπος. Οι πολύ χαµηλές συχνότητες ονοµάζονται υπόηχοι και οι πολύ υψηλές υπέρηχοι. 16 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

17 Μια µατιά στα φάσµατα του Σχ1-18 των ηµιτονοειδών, τριγωνικών και τετραγωνικών κυµάτων αποκαλύπτει ότι η ενέργεια είναι συγκεντρωµένη σε συχνότητες των αρµονικών αλλά τίποτε ενδιάµεσα. Όλα αυτά είναι τα επονοµαζόµενα περιοδικά κύµατα, που επαναλαµβάνονται περίοδο προς περίοδο. Το τέταρτο φάσµα είναι τυχαίος θόρυβος και δεν µπορεί να µετρηθεί ικανοποιητικά από τον αναλυτή, επειδή οι διακυµάνσεις είναι τόσο µεγάλες που είναι αδύνατο να ληφθεί αξιοπρεπείς ένδειξη στο ηλεκτρονικό βολτόµετρο. Αν γίνει ανάλυση µε µεγαλύτερο εύρος ζώνης σε σταθερό πλάτος ζώνης και µε την βοήθεια διάφορων συσκευών ολοκλήρωσης, παίρνουµε το φασµατικό σχήµα που φαίνεται. Το φάσµα αυτό µας λέει ότι η ενέργεια του σήµατος τυχαίου θορύβου είναι εξίσου κατανεµηµένη σε όλο το φάσµα. Υπάρχει όµως και µια κρυφή σχέση µεταξύ σηµάτων ηµιτονοειδούς κύµατος και τυχαίου θορύβου. Όλοι οι τυχαίοι θόρυβοι µπορούν να θεωρηθούν ότι αποτελούνται από ηµιτονοειδείς συνιστώσες των οποίων η συχνότητα, το πλάτος και η φάση διαρκώς µετατοπίζονται. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 17

18 Σχήµα 1-18 Η φασµατική ενέργεια ενός καθαρού ηµιτονοειδούς κύµατος περιέχεται αποκλειστικά σε µια µόνο συχνότητα. Σχήµα 1-19 Στη σύνθεση του τετραγωνικού κύµατος στο (Α), αν περιλάβουµε µόνο την θεµελιώδη και δύο αρµονικές έχουµε το (Β). Αν περιλάβουµε δεκαπέντε αρµονικές έχουµε το (C). 18 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Στάθµες ήχου και το decibel To decibel είναι πολύ συνηθισµένο σ αυτούς που ασχολούνται µε την ακουστική και οι τιµές σε decibel διευκολύνουν τον χειρισµό της εξαιρετικά ευρείας περιοχής ευαισθησίας της ανθρώπινης ακοής. Μια τιµή σε decibel είναι ένας βολικός τρόπος χειρισµού των περιοχών πιέσεως ήχου που αυξοµειώνονται κατά δισεκατοµµύρια φορές και στις οποίες είναι ευαίσθητο το αυτί χωρίς να βουλιάζει σε µεγάλες ακολουθίες από µηδενικά. Αναλογίες εναντίον διαφορών Ας φανταστούµε µια πηγή ήχου που βρίσκεται µέσα σε δωµάτιο προστατευµένη τελείως από εξωτερικούς θορύβους. Η πηγή ήχου ρυθµίζεται για ασθενικό ήχο µε πίεση ήχου 1 µονάδα, και σηµειώνουµε προσεκτικά την ηχηρότητα του. Όταν η πίεση του ήχου αυξηθεί µέχρις του σηµείου που αυτός να ακούγεται µε διπλάσια ηχηρότητα, η κλίµακα του οργάνου δείχνει 10 µονάδες. Έτσι συµπληρώνεται η παρατήρηση Α. Για την παρατήρηση Β, η πίεση ήχου αυξάνεται σε µονάδες. Για να διπλασιάσουµε την ηχηρότητα, βρίσκουµε ότι η πίεση του ήχου πρέπει να αυξηθεί από σε µονάδες. Απ τις παρατηρήσεις Α και Β φαίνεται ότι οι αναλογίες πιέσεων περιγράφουν τις µεταβολές της ηχηρότητας καλύτερα από τις διαφορές πίεσης. Παρατηρήσεις ύο Πιέσεις Λόγος των δύο πιέσεων Α :1 Β :1 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 19

20 Λογάριθµοι Πίνακας 2-1 Τρόποι έκφρασης αριθµών Η παρουσίαση του 100 σαν 10 2 απλά σηµαίνει ότι 10 Χ 10 =100. Τι γίνεται όµως µε το 267; Στο σηµείο αυτό εµφανίζονται οι λογάριθµοι. Εξ ορισµού µπορούµε να πούµε ότι ο λογάριθµος του 100 µε βάση το 10 είναι το 2, που συνήθως γράφεται log100 = 2. Τώρα το 267 είναι εύκολο. Απλά µπορεί να εκφραστεί σαν το 10 υψωµένο σε κάποια δύναµη µεταξύ 2 και 3. Έτσι 267= Οι λογάριθµοι είναι σηµαντικοί γιατί αποτελούν το υπόβαθρο της στάθµης σε decibel. Decibel Η στάθµη σε decibel είναι δέκα φορές ο λογάριθµος µε βάση το 10 του λόγου δύο ποσοτήτων όπως η ισχύς. Η τιµή σε decibel ενός λόγου ισχύων είναι: W1 L1=10log decibels (2.1) W2 Υπάρχει ένα πρόβληµα όταν χρειάζεται να εκφραστούν σε decibel και άλλες στάθµες εκτός από ισχύ. Για παράδειγµα, η ακουστική ένταση είναι η ακουστική ισχύς ανά µονάδα επιφάνειας σε συγκεκριµένη κατεύθυνση και έτσι η 2.1 είναι κατάλληλη. Ο πίνακας 2-2 µας βοηθάει να αποφασίζουµε αν ισχύει η µορφή 2.1 ή µορφή 20 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

21 P 2 1 P 1 L=10log = 20 log in decibels (2.2) P 2 2 P 2 Πίνακας 2-2 Χρήση των 10log και 20log Στάθµες αναφοράς Για να διαβαστεί µια συγκεκριµένη τιµή πίεση ήχου χρησιµοποιείται κάποιο όργανο µέτρησης στάθµης ήχου. Αν η αντίστοιχη πίεση ήχου εκφραστεί σε κανονικές µονάδες πίεσης το αποτέλεσµα θα είναι µια ευρεία περιοχή πολύ µεγάλων και πολύ µικρών αριθµών. Μεγαλύτεροι σχέση µε τις ανθρώπινες αισθήσεις έχουν οι αναλογίες παρά οι γραµµικοί αριθµοί. Και η προσέγγιση σε decibel συµπιέζει τις µεγάλες και τις µικρές αναλογίες σε µια περιοχή που βολεύει περισσότερο και είναι ευκολότερα αντιληπτή. Κατά βάση, η ένδειξη που έχουµε από το όργανο στάθµης ήχου είναι µια ορισµένη τιµή πίεσης ήχου, 20 log (p1/p2). Χρειάζεται κάποια πρότυπη ηχητική πίεση αναφοράς για το p2. Η αναφορά p2 που θα επιλεγεί πρέπει να είναι µε αυτή που χρησιµοποιείται και από άλλους, έτσι ώστε οι συγκρίσεις να µπορούν να γίνουν εύκολα σε όλο τον κόσµο (συνήθως 20µPa). Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 21

22 Σχήµα 2-1 Στην γραφική παράσταση φαίνεται η σχέση µεταξύ πίεσης ήχου σε Pascal ή σε λίβρες ανά τετραγωνική ίντσα και στάθµης πίεσης ήχου (ως προς τα 20µPa). Όταν συναντάµε µια πρόταση όπως Η στάθµη πίεσης ήχου είναι 82db, η στάθµη πίεσης ήχου των 82db συνήθως χρησιµοποιείται σε άµεση σύγκριση µε άλλες στάθµες. Αν, όµως,χρειαζόταν η πίεση ήχου, αυτή θα µπορούσε εύκολα να υπολογιστεί ως εξής: P1 P1 82 P1 82 = 20log log = = 10 82/20 20µPa 20µPa 20 20µPa 22 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

23 Ακουστική ισχύς Πίνακας 2-3 Συνηθισµένες ποσότητες αναφοράς εν χρειάζονται πολλά watt ακουστικής ισχύος για να δώσουν πολύ δυνατούς ήχους, όµως ακόµη και αν τα µεγάφωνα οδηγούνται από ενισχυτή των 100watt, η απόδοση τους είναι πολύ µικρή, γύρω στο 10%. Η αύξηση της ισχύος για να πετύχουµε µεγαλύτερα αποτελέσµατα είναι συχνά απογοητευτική. Ο διπλασιασµός της ισχύος από 1 σε 2 watt είναι αύξηση της στάθµης ισχύος κατά 3 db (10log 2= 3.01), που είναι πολύ µικρή αύξηση της έντασης. Στον πίνακα 2.5 φαίνονται η πίεση ήχου και η στάθµη πίεσης ήχου για µερικούς συνηθισµένους ήχους. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 23

24 Πίνακας 2-5 Μερικές συνηθισµένες στάθµες πίεσης ήχου και πιέσεις ήχου Η χρήση των decibel. Η στάθµη είναι ένας λογάριθµος του λόγου δύο ποσοτήτων που µοιάζουν µε την ισχύ. Όταν υπολογίζονται στάθµες λόγων διαφορετικών από εν λόγο ισχύων, πρέπει να κάνουµε ορισµένες παραδοχές. Η παραδοχή στην 2.2 είναι ότι η ισχύς του ήχου είναι ανάλογη µε το τετράγωνο της πίεσης ήχου. Η απολαβή της στάθµης τάσης ενός ενισχυτή σε decibel είναι 20log, πράγµα που ισχύει ανεξάρτητα από τις σύνθετες αντιστάσεις εισόδου και εξόδου. Στην περίπτωση, όµως, της απολαβής στάθµης ισχύος,πρέπει να εξετάσουµε αν οι σύνθετες αντιστάσεις είναι διαφορετικές. Αυτό που έχει σηµασία είναι να διευκρινιστεί τι είδος στάθµης θέλουµε, διαφορετικά πρέπει να ονοµάσουµε την στάθµη απολαβής σχετική απολαβή, db. 24 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

25 Σχήµα 2-2 Μπορούµε να έχουµε µια αίσθηση για το σχετικό µέγεθος πίεσης ήχο 1 Pascal αν την συγκρίνουµε µε γνωστούς ήχους. Η πρότυπη πίεση αναφοράς ήχου στον αέρα είναι 20µPa που σχεδόν αντιστοιχεί στην ελάχιστη πίεση. Αναλογίες και οκτάβες Η οκτάβα ορίζεται σαν η αναλογία 2:1 δύο συχνοτήτων. Για παράδειγµα, η νότα µέσου Do (C4) στο πιάνο έχει συχνότητα κοντά στα 261Hz. Η αµέσως επόµενη νότα Do (C5) έχει συχνότητα περίπου 522Hz. Ο λόγος 3:2 είναι η πέµπτη, το 4:3 η τέταρτη κλπ. Μαθηµατικές σχέσεις οκτάβας: f = f 2 2 n f2= συχνότητα του άνω ορίου του διαστήµατος της οκτάβας. f1 = συχνότητα του κάτω ορίου του διαστήµατος της οκτάβας. n = το πλήθος των οκτάβων. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 25

26 Στην κιθάρα όπως και σε κάθε µουσικό όργανο,κάθε µουσική κλίµακα αποτελείται από ένα σύνολο συχνοτήτων οι οποίες έχουν κάποια σχέση µεταξύ τους, σύµφωνα µε τους λόγους που είδαµε παραπάνω. Για παράδειγµα ας ξαναδούµε την Λα συγχορδία. Γιατί άραγε ακούγεται ωραία στο αυτί µας; Μια Λα (µατζόρε στην εικόνα) αποτελείται από την πρώτη (1:1), πέµπτη (3:2 ), οκτάβα της Λα (2:1), οκτάβα τρίτης, οκτάβα πέµπτης και ξανά οκτάβα της Λα (4:1 αυτή τη φορά). ηλαδή δεν είναι τυχαίο το σχήµα των δακτύλων. Μέτρηση στάθµης πίεσης ήχου Ένα όργανο µέτρησης στάθµης ήχου είναι σχεδιασµένο έτσι ώστε να δίνει ενδείξεις στάθµης πίεσης ήχου. Η πίεση ήχου σε db αναφέρεται στην πρότυπη στάθµη αναφοράς, τα 20µPa. Τα όργανα µέτρησης στάθµης ήχου συνήθως προσφέρουν µια επιλογή δικτυωµάτων στάθµισης που ονοµάζονται Α,Β και C και µε τις αποκρίσεις συχνότητας που φαίνονται στο σχήµα 2.3. Η επιλογή του δικτυώµατος βασίζεται στην γενική στάθµη των υπό µέτρηση ήχων. Τα σχήµατα απόκρισης των δικτυωµάτων είναι σχεδιασµένα έτσι ώστε να φέρνουν τις ενδείξεις του οργάνου µέτρησης στάθµης ήχου σε καλύτερη συµφωνία µε την σχετική ένταση των ήχων. Σχήµα 2-3 Χαρακτηριστικές καµπύλες Α, Β και C απόκρισης στάθµισης για όργανα µέτρησης στάθµης ήχου. 26 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Το αυτί και η αντίληψη της ακοής Η µελέτη της κατασκευής του αυτιού είναι µια µελέτη φυσιολογίας. Η ψυχοακουστική είναι ένας συνολικός όρος που περιλαµβάνει την φυσική κατασκευή του αυτιού, τις διαδροµές κίνησης του ήχου,την αντίληψη του ήχου και τις σχέσεις µεταξύ τους. Το ηχητικό κύµα-ερεθισµός που φτάνει στο αυτί προκαλεί µηχανικές κινήσεις που έχουν σαν αποτέλεσµα λειτουργίες των νεύρων που καταλήγουν στον εγκέφαλο και δηµιουργούν µια αίσθηση. Ευαισθησία του αυτιού Το αυτί δεν µπορεί να ανιχνεύσει ήχους απαλότερους από την ροή των µορίων του αέρα στο τύµπανο. Αυτό είναι το κατώφλι της ακοής. εν υπάρχει λόγος να έχουµε περισσότερα ευαίσθητα αυτιά. Επειδή οποιοσδήποτε ήχος µικρότερης στάθµης θα πνιγόταν από τον θόρυβο των σωµατιδίων του αέρα. Ειδικά προστατευτικά χαρακτηριστικά του αυτιού προστατεύουν τον ευαίσθητο µηχανισµό από ζηµιά από όλους τους θορύβους εκτός από τους εξαιρετικά έντονους. Η ανατοµία του αυτιού Τα τρία κύρια τµήµατα του ανθρώπινου ακουστικού συστήµατος, που φαίνονται στο σχήµα 3-1, είναι το έξω αυτί, το µέσο αυτί και το έσω αυτί. Το έξω αυτί αποτελείται από το πτερύγιο και από το ακουστικό κανάλι. Το ακουστικό κανάλι τελειώνει στην ακουστική µεµβράνη ή τύµπανο. Το µέσο αυτί είναι ένας χώρος γεµάτος από αέρα που διασχίζεται από τρία µικρά οστά που ονοµάζονται σφύρα, άκµονας και αναβολέας. Η σφύρα είναι κολληµένη στο τύµπανο και ο αναβολέας κολληµένος στο ελλειψοειδές παράθυρο του έσω αυτιού. Όλα µαζί αυτά τα τρία οστά σχηµατίζουν µια µηχανική σύνδεση µοχλού µεταξύ του τύµπανου το οποίο ενεργοποιείται από τον αέρα και τον κοχλία του έσω αυτιού ο οποίος είναι γεµάτος υγρό. Το έσω αυτί τελειώνει στο ακουστικό νεύρο, το οποίο στέλνει ερεθίσµατα στον εγκέφαλο. Το πτερύγιο: Κατευθυντικός κωδικοποιητής ήχου Το πτερύγιο είναι µια συσκευή συλλογής ήχων. Προσφέρει διαφοροποίηση των ήχων που προέρχονται από εµπρός σε σχέση µε τους ήχους που προέρχονται από πίσω. Αυτή η διαφοροποίηση είναι η ηπιότερη συνεισφορά του πτερυγίου. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι το πτερύγιο εκτελεί µια πολύ αποφασιστική Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 27

28 λειτουργία χαράσσοντας κατευθυντικές πληροφορίες σε όλους τους ήχους που συλλαµβάνονται από το αυτί. Αυτό σηµαίνει ότι η πληροφορίες σχετικές µε την πηγή του ήχου προστίθενται στο περιεχόµενο του ήχου έτσι ώστε η τελική ακουστική πίεση στο τύµπανο να δίνει τη δυνατότητα στον εγκέφαλο να ερµηνεύσει και το περιεχόµενο του ήχου και την κατεύθυνση από την οποία προέρχεται. Σχήµα 3-1 Τα τέσσερα κύρια τµήµατα του ανθρώπινου αυτιού: το πτερύγιο, το ακουστικό κανάλι, το µέσο αυτί και το έσω αυτί. Το κανάλι του αυτιού Το κανάλι του αυτιού αυξάνει και αυτό την ηχηρότητα των ήχων που το διαπερνούν. Στο σχήµα 3-2, το κανάλι του αυτιού, που έχει µέση διάµετρο περίπου 0.7cm και µήκος περίπου 3cm, φαίνεται σε σχηµατική µορφή σαν ευθύ και µε οµογενή διάµετρο σε όλο το µήκος του. Από ακουστικής πλευράς η προσέγγιση αυτή είναι λογική. Το φαινόµενο του συντονισµού στο κανάλι του αυτιού αυξάνει την πίεση ήχου στο τύµπανο σε ορισµένες συχνότητες. Το µέγιστο βρίσκεται κοντά στη συχνότητα στην οποία ο σωλήνας των 3cm έχει ένα τέταρτο του µήκους κύµατος, περίπου 3.000Hz. 28 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

29 Σχήµα 3-2 Το ακουστικό κανάλι, κλειστό στο ένα άκρο από το τύµπανο, λειτουργεί σαν σωλήνας µουσικού οργάνου ενός τετάρτου µήκους κύµατος. Ο συντονισµός δίνει ακουστική ενίσχυση για τις σηµαντικές συχνότητες φωνής. Το µέσο αυτί Η µετάδοση της ενέργειας του ήχου από ένα αραιό µέσο όπως είναι ο αέρας σε πυκνό µέσο όπως το νερό αποτελεί σοβαρό πρόβληµα. Αν δεν υπάρχει πολύ εξειδικευµένος εξοπλισµός, ο ήχος από τον αέρα ανακλάται στο νερό όπως το φως σε καθρέπτη. Ως αναφορά το αυτί, το θέµα είναι να µεταφερθεί µε µέγιστη απόδοση η ασθενική ενέργεια που παριστάνεται από την κίνηση ταλάντωσης ενός µάλλον εύθραυστου διαφράγµατος, στο υγρό αυτιού. Στο Σχήµα 3-3 προτείνεται η διπλή λύση. Τα τρία µικρά οστά (σφύρα, άκµονας και αναβολέας) σχηµατίζουν µια µηχανική σύνδεση µεταξύ του τύµπανου και του ελλειψοειδούς παραθύρου, το οποίο βρίσκεται σε απαλή επαφή µε το υγρό του έσω αυτιού. Το πρώτο από τα τρία οστά, η σφύρα, είναι συνδεδεµένο µε το υγρό του έσω αυτιού. Το τρίτο, ο αναβολέας, στην πραγµατικότητα αποτελεί τµήµα του ελλειψοειδούς παραθύρου. Στη σύνδεση αυτή υπάρχει κίνηση µοχλού µε αναλογία από 1.3:1 µέχρι 3:1. ηλαδή, η κίνηση του τύµπανου ελαττώνεται κατά το µέγεθος αυτό στο ελλειψοειδές παράθυρο του έσω αυτιού. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 29

30 Σχήµα 3-3 (Α) Τα µικρά οστά (σφύρα, άκµονας και αναβολέας) του µέσου αυτιού, που µεταδίδουν µηχανικές ταλαντώσεις του τυµπάνου στο ελλειψοειδές παράθυρο του κοχλία. (Β) Μηχανικό ανάλογο της λειτουργίας προσαρµογής αντιστάσεων στο µέσο αυτί. Η διαφορά επιφάνειας µεταξύ τύµπανου και ελλειψοειδούς παραθύρου, µαζί µε τη µηχανική σύνδεση υποβιβασµού, προσαρµόζουν την κίνηση του τυµπάνου που ενεργοποιείται από τον αέρα στο ελλειψοειδές παράθυρο µε υγρό. Η επιφάνεια του τύµπανου είναι περίπου 80 τετραγωνικά χιλιοστά και η επιφάνεια του ελλειψοειδούς παραθύρου είναι µόνο 3 τετραγωνικά χιλιοστά. Έτσι, µια δεδοµένη δύναµη στο τύµπανο ελαττώνεται κατά ένα λόγο 80/3, ή περίπου 27 φορές. Το πρόβληµα της προσαρµογής ήχου στον αέρα σε ήχο στο υγρό του έσω αυτιού λύνεται όµορφα µε τη µηχανική του µέσου αυτιού. Στο σχήµα 3-5 δίνεται ένα σχηµατικό διάγραµµα του αυτιού. Το κωνικό τύµπανο στο εσωτερικό άκρο του ακουστικού καναλιού σχηµατίζει την µια πλευρά του µέσου αυτιού που είναι γεµάτο αέρα. Το µέσο αυτί συνδέεται µε το άνω µέρος του λαιµού πίσω από την ρινική κοιλότητα µε την ευσταχιανή σάλπιγγα. Το τύµπανο λειτουργεί σαν σύστηµα ακουστικής συνάρτησης, λειτουργώντας ενάντια στη υποχωρητικότητα του αέρα που είναι παγιδευµένος στο µέσο αυτί. Η ευσταχιανή σάλπιγγα είναι κατάλληλα µικρή και συνεσταλµένη τόσο ώστε να µην καταστρέφει αυτή την υποχωρητικότητα. Το κυκλικό παράθυρο διαχωρίζει το γεµάτο αέρα µέσο αυτί από το πρακτικά ασυµπίεστο υγρό του έσω αυτιού. Η ευσταχιανή σάλπιγγα εξυπηρετεί µια δεύτερη λειτουργία εξισώνοντας την στατική πίεση του αέρα στο µέσο αυτί µε την εξωτερική ατµοσφαιρική πίεση έτσι ώστε να λειτουργούν σωστά το τύµπανο και οι ευαίσθητες µεµβράνες του έσω αυτιού. 30 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

31 Σχήµα 3-4 Εξιδανικευµένο σχέδιο του ανθρώπινου αυτιού όπου φαίνεται ξετυλιγµένος ο γεµάτος υγρό κοχλίας. Ο ήχος που µπαίνει στο κανάλι του αυτιού προκαλεί την ταλάντωση του τυµπάνου. Αυτή η ταλάντωση µεταδίδεται στον κοχλία µέσω της µηχανικής σύνδεσης του µέσου αυτιού. Ο ήχος αναλύεται µέσω στάσιµων κυµάτων που δηµιουργούνται στην βασική µεµβράνη. Το έσω αυτί Όλα όσα εξετάσαµε µέχρι τώρα είναι σχεδόν καλά κατανοητά. Η πολύπλοκη λειτουργία όµως του κοχλία εξακολουθεί ακόµη να βρίσκεται µέσα σε µυστήριο. Στο σχήµα 3-1 φαίνεται πόσο κοντά βρίσκονται τα τρία, κάθετα µεταξύ τους ηµικυκλικά κανάλια του µηχανισµού του προθαλάµου, του οργάνου ισορρόπησης, και του κοχλία, δηλαδή του οργάνου που αναλύει τον ήχο. Οι λειτουργίες τους είναι ανεξάρτητες. Ο κοχλίας που βρίσκεται µέσα σε στέρεο κόκαλο είναι στριµµένος σαν σαλιγκάρι απ όπου παίρνει τον όνοµα του. Το γεµάτο υγρό έσω αυτί κατά µήκος µε δύο µεµβράνες, την µεµβράνη Reissner και την βασική µεµβράνη. Η ταλάντωση του τυµπάνου ενεργοποιεί τα µικρά οστά. Η κίνηση του αναβολέα που είναι κολληµένος στο ελλειψοειδές παράθυρο, προκαλεί την ταλάντωση του υγρού του έσω αυτιού. Μια κίνηση του του ελλειψοειδούς παραθύρου προς τα µέσα έχει σαν αποτέλεσµα τη ροή του υγρού γύρω από το πέρα άκρο της βασικής µεµβράνης µε αποτέλεσµα κίνηση προς τα έξω του κυκλικού παραθύρου. Ο ήχος που ενεργοποιεί το το ελλειψοειδές παράθυρο έχει σαν αποτέλεσµα την δηµιουργία στάσιµων κυµάτων στη βασική µεµβράνη. Η θέση των µέγιστων πλατών των στάσιµων κυµάτων στη βασική µεµβράνη µεταβάλλεται καθώς αλλάζει η συχνότητα του ήχου που προκαλεί την διέγερση. Ο ήχος χαµηλής συχνότητας έχει σαν αποτέλεσµα µέγιστο πλάτος κοντά στο πέρα άκρο της βασικής µεµβράνης. Ο ήχος υψηλής συχνότητας δηµιουργεί κορυφές κοντά στο ελλειψοειδές παράθυρο. Σε περίπτωση πολύπλοκου σήµατος όπως είναι η µουσική ή η οµιλία δηµιουργούνται πολλές στιγµιαίες κορυφές, οι οποίες µετακινούνται διαρκώς σε πλάτος και θέση κατά µήκος της βασικής µεµβράνης. Αυτές οι κορυφές συντονισµού της βασικής µεµβράνης αρχικά θεωρούνταν ότι ήταν πολύ πλατειές ώστε να µην µπορεί να εξηγηθεί η οξύτητα του διαχωρισµού συχνοτήτων που εµφανίζεται στο ανθρώπινο αυτί. Η Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 31

32 πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι σε χαµηλές εντάσεις ήχου, οι καµπύλες συντονισµού της βασικής µεµβράνης είναι πολύ οξείες, και φαρδαίνουν µόνο για έντονο ήχο. Στερεοβλεφαρίδες Τα κύµατα που δηµιουργούνται στην βασική µεµβράνη του γεµάτου υγρού σωλήνα του έσω αυτιού ερεθίζουν άκρες νευρώνων ψιλές σαν τρίχες οι οποίες µεταφέρουν σήµατα στον εγκέφαλο µε την µορφή εκκένωσης νευρώνων. Περίπου εξωτερικά κύτταρα µε περίπου 140 µικροσκοπικές τρίχες το καθένα οι οποίες ονοµάζονται στερεβλεφαρίδες προεξέχουν από το καθένα. Οι στερεβλεφαρίδες µετατρέπουν την ηχητική ενέργεια σε ηλεκτρική. Υπάρχουν δύο είδη κυττάρων µε τρίχες, τα εσωτερικά και τα εξωτερικά, που ονοµάζονται έτσι ανάλογα µε τη θέση και την διάταξη τους. Καθώς ο ήχος αναγκάζει το υγρό του κοχλία και την βασική µεµβράνη να κινούνται, οι στεροβλφαρίδες στα κύτταρα µε τρίχες λυγίζουν, οπότε ηλεκτρικά οδηγούνται προς τον ακουστικό φλοιό του εγκεφάλου. Όταν ο ήχος διεγείρει το υγρό στο έσω αυτί, ερεθίζονται η µεµβράνη και τα κύτταρα µε τις τρίχες, και στέλνουν ένα ηλεκτρικό κύµα µέσα από τον ιστό που τα περιβάλλει. Αυτά τα επονοµαζόµενα ακουστικά δυναµικά που είναι αναλογικά, λαµβάνονται και ενισχύονται, αναπαράγοντας τον ήχο που πέφτει στο αυτί, το οποίο λειτουργεί σαν βιολογικό µικρόφωνο. Τα δυναµικά αυτά είναι ανάλογα µε την πίεση του ήχου, και έχουν γραµµική απόκριση σε µια περιοχή µέχρι 80dB. Αν και είναι ενδιαφέρον, αυτό το µικροφωνικό δυναµικό δεν πρέπει να µπερδεύεται µε τα δυναµικά δράσης του ακουστικού νεύρου, τα οποία µεταφέρουν πληροφορίες στον εγκέφαλο. Η κάµψη των στεροβλεφαρίδων σκανδαλίζει τις νευρικές διεγέρσεις που µεταφέρονται µε το ακουστικό νεύρο στον εγκέφαλο. Ενώ τα µικροφωνικά σήµατα είναι αναλογικά, οι διεγέρσεις που στέλνονται στον ακουστικό φλοιό είναι διεγέρσεις που παράγονται από εκκενώσεις νευρώνων. Μια απλή ίνα νεύρου είτε διεγείρεται είτε όχι (δυαδική!). Όταν διεγείρεται, προκαλεί τη διέγερση της διπλανής κ.ο.κ. Όταν διεγείρονται όλες οι ίνες νεύρων έχουµε την µέγιστη ηχηρότητα που µπορούµε να αντιληφθούµε. Σύγκριση ηχηρότητας σε σχέση µε την συχνότητα Οι καµπύλες των περιτριµµάτων ίσης ηχηρότητας στο Σχήµα 3-6, που είναι εργασία των Robinson,Dadson έχει υιοθετηθεί σαν διεθνές πρότυπο. Κά θε περίγραµµα ίσης ηχηρότητας αναγνωρίζεται από την τιµή στα 1.000Ηz και µε τον τρόπο αυτό ορίζεται ο όρος στάθµη ηχηρότητας σε phon. Για παράδειγµα το περίγραµµα ίσης ηχηρότητας που περνά από την στάθµη πίεσης ήχου 40dB στα 1.000Hz ονοµάζεται περίγραµµα 40phon. Η ηχηρότητα είναι υποκειµενικός όρος. Η στάθµη πίεσης ήχου είναι αυστηρά φυσικός όρος. Η στάθµη ηχηρότητας είναι και αυτή φυσικ λος όρος που είναι χρήσιµος για τον υπολογισµό ενός ήχου (µε µονάδα το sone) από µετρήσεις στάθµης ήχου. Τα σχήµατα των περιγραµµάτων ίσης ηχηρότητας περιέχουν υποκειµενικές πληροφορίες επειδή 32 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

33 ελήφθησαν µε υποκειµενική σύγκριση της ηχηρότητας ενός τόνου µε την ηχηρότητα του στα 1.000Hz. Αυτό που κάνει εντύπωση στις καµπύλες του σχήµατος 3-6 είναι το ότι αποκαλύπτουν ότι η αντιληπτή ηχηρότητα έχει µεγάλη µεταβολή µε την συχνότητα και µε την στάθµη πίεση ήχου. Για παράδειγµα µια στάθµη πίεσης ήχου 30dB δίνει στάθµη ηχηρότητας 30 phon στα 1000Hz, άλλα χρειάζεται στάθµη πίεσης ήχου επιπλέον 58dB για να ακούγεται εξίσου ηχηρή στα 20Hz. Το αυτί,σε χαµηλές στάθµες, είναι λιγότερο ευαίσθητο σε χαµηλές (µπάσες) νότες απ ότι σε µέσες νότες. Υπάρχουν διακυµάνσεις στην απόκριση του αυτιού σε ψηλή συχνότητα που παρατηρούνται σχετικά λιγότερο. Αυτό το πρόβληµα του αυτιού µε τις χαµηλές νότες σηµαίνει ότι η ποιότητα της αναπαραγόµενης µουσικής εξαρτάται από την ρύθµιση του ποτενσιόµετρου της έντασης ήχου. Η ακρόαση µουσικής υποβάθρου σε χαµηλές στάθµες χρειάζεται διαφορετική απόκριση συχωότητας από την ακρόαση σε υψηλότερες στάθµες. Σχήµα 3-5 Περιγράµµατα ίσης ηχηρότητας του ανθρώπινου αυτιού. Αυτά τα περιγράµµατα αποκαλύπτουν την σχετική έλλειψη ευαισθησίας του αυτιού σε χαµηλές τόνους, ιδιαιτέρα σε µικρότερες στάθµες ήχου. Η αναστροφή αυτών των καµπυλών δίνει την απόκριση συχνότητας του αυτιού σαν συνάρτηση της στάθµης ηχηρότητας. Έλεγχος ηχηρότητας Το κοµβίο ρύθµισης ηχηρότητας που βρίσκουµε σε πολλούς ενισχυτές ρυθµίζει τα ηλεκτρικά δικτυώµατα έτσι ώστε να αντισταθµίζουν την αλλαγή της απόκρισης συχνότητας του αυτιού για διαφορετικές στάθµες ηχηρότητας. Αλλά η καµπύλη που αντιστοιχεί σε µια δεδοµένη ρύθµιση του κοµβίου ηχηρότητας Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 33

34 ισχύει µόνο για µια συγκεκριµένη στάθµη ηχηρότητας αναπαραγόµενου ήχου. Ο έλεγχος ηχηρότητας δεν αποτελεί πλήρη λύση του προβλήµατος. Ας υποθέσουµε ότι έχουµε ένα σύστηµα hi-fi. Ας δούµε όλα τα πράγµατα που επηρεάζουν την ρύθµιση της έντασης σε µια συγκεκριµένη περίπτωση. Τα µεγάφωνα έχουν διαφορετική ακουστική έξοδο για δεδοµένη ισχύ εισόδου. Η απολαβή των προενισχυτών, ενισχυτών ισχύος, tuner, και κεφαλών pick-up διαφέρει από µάρκα σε µάρκα και από κύκλωµα σε κύκλωµα. Η συνθήκες στον χώρο ακρόασης είναι διαφορετικές από ουδέτερες µέχρι πλήρους αντήχησης. Με όλες αυτές τις µεταβλητές, δεν είναι δυνατό ο κατασκευαστής να σχεδιάσει ένα κύκλωµα έλεγχου ηχηρότητας που να είναι προσαρµοσµένο ακριβώς στη στάθµη πίεσης ήχου στο αυτί του ακροατή χ µε τις συγκεκριµένες µεταβλητές του εξοπλισµού του χ και του περιβάλλοντος ακοής του. Για να λειτουργεί σωστά το κύκλωµα ελέγχου ηχηρότητας, πρέπει να ρυθµιστεί το σύστηµα του χ, και σ αυτό να τοποθετηθεί το κύκλωµα ελέγχου ηχηρότητας ηχηρότητας. Περιοχή ακουστικότητας Οι καµπύλες Α και Β στο σχήµα 3-6 πάρθηκαν από οµάδες εκπαιδευµένων ακροατών. Στην περίπτωση µας, οι ακροατές κοιτούν προς την πηγή ήχου και κρίνουν αν ένας τόνος δεδοµένης συχνότητας είναι µόλις ακουστός (καµπύλη Α) ή αρχίζει να προξενεί πόνο (καµπύλη Β). Αυτές οι δύο καµπύλες παριστάνουν τα άκρα της αντίληψης µας για την ηχηρότητα. Η καµπύλη Α, το κατώφλιο ακοής, µας λέει ότι τα ανθρώπινα αυτιά είναι περισσότερα ευαίσθητα στα 3kHz. Η καµπύλη Β παριστάνει την στάθµη σε κάθε συχνότητα στην οποία γίνεται αισθητό ένα γαργάληµα στα αυτιά. Επιπλέον αύξηση της στάθµης έχει σαν αποτέλεσµα αύξηση του αισθήµατος µέχρι να παραχθεί µια αίσθηση πόνου. Μεταξύ Α και Β είναι η περιοχή ακουστικότητας. 34 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

35 Σχήµα 3-6 Η περιοχή ακουστότητας του ανθρώπινου αυτιού περιορίζεται από δύο καµπύλες κατωφλίου, (Α) το κατώφλιο ακοής, που περιορίζει τους ήχους της χαµηλότερης στάθµης που µπορεί να ανιχνεύσει το αυτί, και (Β) το κτώφλιο αίσθησης, στο άνω άκρο. Όλες οι ακουστικές εµπειρίες µας συµβαίνουν µέσα στην περιοχή αυτή. Σύγκριση ηχηρότητας σε σχέση µε την στάθµη πίεσης ήχου Όπως είδαµε το phon είναι η µονάδα στάθµης ηχηρότητας στα 1.000Hz. Χρειαζόµαστε όµως κάποια µορφή υποκειµενικής µονάδας ηχηρότητας. Η µονάδα που έχει υιοθετηθεί είναι το sone. Το sone ορίζεται σαν η ηχηρότητα την οποία αντιλαµβάνεται ένα άτοµο που ακούει ένα τόνο στάθµης ηχηρότητας 40 phon. Ήχος 2 sone έχει διπλάσια ηχηρότητα και 0.5 sone την µισή. Στο σχήµα 3-7 φαίνεται µια γραφική παράσταση µετατροπής της στάθµης πίεσης ήχου σε ηχηρότητα σε sone. Σχήµα 3-7 Σχέση γραφικής παράστασης µεταξύ φυσικής στάθµης ακουστότητας σε phon και της υποκειµενικής ηχηρότητας σε sone. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 35

36 Ηχηρότητα και εύρος ζώνης συχνοτήτων Μέχρι το σηµείο αυτό, στην εξέταση µας για την ηχηρότητα, µιλήσαµε για τόνους. Άλλα οι τόνοι µιας συχνότητας δεν δίνουν όλες τις πληροφορίες που χρειαζόµαστε για να βρούµε την σχέση µεταξύ της υποκειµενικής ηχηρότητας µε τις ενδείξεις του οργάνου µετρήσεων. Ο θόρυβος του αεριωθουµένου που απογειώνεται φαίνεται πολύ εντονότερος από τον τόνο µε την ίδια στάθµη πίεσης ήχου. Το εύρος ζώνης συχνοτήτων του θορύβου επηρεάζει την ηχηρότητα του ήχου, τουλάχιστο σε ορισµένα όρια. Το σχήµα 3-8 παριστάνει τρεις ήχους µε την ίδια στάθµη ήχου 60dB. Τα πλάτη της ζώνης τους είναι 100, 160 και 200 Hz αλλά τα ύψη τους που παριστάνουν ένταση ανά Hz) είναι διαφορετικά έτσι ώστε τα εµβαδά να είναι ίσα. Με άλλα λόγια, οι τρεις ήχοι έχουν τις ίδιες εντάσεις. Το θέµα είναι ότι και οι τρεις ήχοι δεν έχουν την ίδια ηχηρότητα. Η γραφική παράσταση στο σχήµα 3-10Β δείχνει την σχέση µεταξύ µιας ζώνης συχνοτήτων θορύβου που έχει σταθερή στάθµη πίεσης ήχου 60dB και κέντρο 1000Hz και της ηχηρότητας όπως καθορίζεται πραγµατικά. Ενώ όµως πριν τα 160Ηz η καµπύλη είναι µια ευθεία,µετά τα 160 κάτι µυστήριο συµβαίνει. Η αύξηση του πλάτος ζώνης συχνοτήτων αυξάνει την ηχηρότητα. 36 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

37 Σχήµα 3-8 (Α) Τρεις θόρυβοι µε διαφορετικά πλάτη ζώνης, αλλά όλοι µε την ίδια στάθµη πίεσης ήχου στα 60dB. (B) Η υποκειµενική ηχηρότητα του θορύβου των 100 και 160 Hz είναι η ίδια αλλά η ζώνη των 200Ηz ακούγεται εντονότερη επειδή ξεπερνά το κρίσιµο πλάτος ζώνης των 160Hz του αυτιού στα 1.000Hz Βρίσκεται ότι τα 160Hz είναι το εύρος της κρίσιµης ζώνης του αυτιού στα 1.000Hz. Αν σ ένα ακροατή παρουσιαστεί ένα τόνος 1000Hz µαζί µε τυχαίο θόρυβο, µόνο ο θόρυβος σε µια ζώνη συχνοτήτων πλάτους 160Hz καλύπτει αποτελεσµατικά των θόρυβο. Με άλλα λόγια το αυτί λειτουργεί σαν αναλυτής που αποτελείται από µια οµάδα φίλτρων διέλευσης ζώνης που εκτείνεται σε όλο το ακουστικό φάσµα. Αυτή η οµάδα φίλτρων δεν µοιάζει σε τίποτα µε τα φίλτρα που βρίσκουµε σε ένα εργαστήριο ηλεκτρονικών. Η συνηθισµένη οµάδα φίλτρων οκτάβας µπορεί να έχει 28 διαδοχικά φίλτρα που υπερκαλύπτονται στα σηµεία -3dB. Η οµάδα των φίλτρων κρίσιµης ζώνης είναι συνεχής. ηλαδή, ανεξάρτητα σε ποια συχνότητα θα διαλέξουµε να βάλουµε το κοµβίο της γεννήτριας σηµάτων, θα υπάρχει µια κρίσιµη ζώνη µε κέντρο αυτή την συχνότητα. Πολλά χρόνια έρευνας στο πρόβληµα αυτό δεν έδωσαν και µεγάλη συµφωνία σχετικά µε τον τρόπο µεταβολής του πάτους των φίλτρων κρίσιµης ζώνης µε την συχνότητα. Στο σχήµα 3-11 φαίνεται αυτή η κλασσική συνάρτηση εύρους ζώνης. Υπάρχουν µερικά ερωτηµατικά σχετικά µε την ακρίβεια αυτής της γραφικής παράστασης κάτω από τα 500Ηz που έχουν οδηγήσει σε άλλες µεθόδους µέτρησης του εύρους ζώνης. Από εδώ προήλθε και η έννοια του ισοδύναµου ορθογώνιου πλάτους ζώνης συχνοτήτων (ERB) που ισχύει για νεαρούς ακροατές µεσαίων σταθµών ήχου. Η προσέγγιση αυτή βασίζεται σε Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 37

38 µαθηµατικές µεθόδους και προσφέρει την ευκολία της ικανότητας υπολογισµού του ERB από την εξίσωση στο σχήµα Σχήµα 3-9 Σύγκριση των πλατών ζώνης και οκτάβας, των κρίσιµων ζωνών του αυτιού, και των ισοδύναµων ορθογώνιων ζωνών (ERB) που υπολογίζονται από την εξίσωση του σχήµατος. Ηχηρότητα των παλµών Τα παραδείγµατα που εξετάσάµε µέχρι τώρα είχαν να κάνουν µε σταθερούς τόνους και θόρυβο. Με ποιον τρόπο, όµως, αντιδρά το αυτί σε παροδικά κύµατα µικρής διάρκειας; Και αυτό είναι σηµαντικό επειδή η µουσική και η οµιλία είναι ουσιαστικά κατασκευασµένες από παροδικά κύµατα. (Παράδειγµα κασέτας). Ένας τόνος 1000Hz ακούγεται σαν 1000Hz σε µια ριπή τόνου διάρκειας 1 sec, αλλά µια εξαιρετικά σύντοµη ριπή ακούγεται σαν ένα κλικ. Η διάρκεια µιας τέτοιας ριπής επηρεάζει και την αντιληπτή ηχηρότητα. Οι σύντοµες ριπές δεν ακούγονται τόσο ηχηρές όπως οι ριπές µεγαλύτερης διάρκειας. Στο σχήµα 3-12 φαίνεται πόσο πρέπει να αυξηθεί η στάθµη των βραχύτερων παλµών έτσι ώστε αυτοί να έχουν την ίδια ηχηρότητα µε παλµό µακράς διάρκειας ή µε σταθερό τόνο. Στο σχήµα 3-10 η περιοχή των 100msec έχει σηµασία. Μόνο όταν οι ριπές τόνου ή θορύβου είναι συντοµότερες από αυτή τη χρονική διάρκεια πρέπει να αυξηθεί η στάθµη πίεσης ήχου για να δώσει µια ηχηρότητα ίση µε τη ηχηρότητα παλµών µακράς διάρκειας ή σταθερών τόνων ή θορύβου. Αυτά τα 100msec φαίνεται ότι είναι ο χρόνος ολοκλήρωσης ή σταθερά χρόνου του ανθρώπινου αυτιού. 38 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

39 Στην πραγµατικότητα, το σχήµα 3-10 µας λέει ότι τα αυτιά µας είναι λιγότερο ευαίσθητα σε παροδικά κύµατα µικρής διάρκειας. Αυτό έχει άµεση συνέπεια στην κατανόηση της οµιλίας. Τα σύµφωνα της οµιλίας καθορίζουν την σηµασία πολλών λέξεων. Για παράδειγµα η µόνη διαφορά των λέξεων bat,bad,back,bass,ban και bath είναι τα σύµφωνα στο τέλος. Τα σύµφωνα αυτά είναι γνήσια παροδικά µε διάρκεια από 5 µέχρι 15msec. Μια µατιά στο 3-12 µας λέει ότι τα σύντοµα παροδικά κύµατα πρέπει να έχουν µεγαλύτερη ηχηρότητα για να µπορούν να συγκριθούν µε ήχους µεγαλύτερης διάρκειας. Σχήµα 3-10 Όπως δείχνουν αυτές οι γραφικές παραστάσεις οι παλµοί τόνων ή ο θόρυβος µικρής χρονικής διάρκειας ακούγονται λιγότερο από παλµούς µεγαλύτερης διάρκειας. Η ασυνέχεια στην περιοχή των 100 µέχρι 200msec οφείλεται στο χρόνο ολοκλήρωσης του αυτιού. Ακουστότητα των µεταβολών της ηχηρότητας Τα σύγχρονα όργανα απόσβεσης είναι σύνθετου τύπου και δίνουν διαβαθµίσεις στάθµης τόσο µικρές ώστε αυτές να µη µπορούν να ακουστούν. Στις πρώτες κονσόλες τα όργανα απόσβεσης µε περιέλιξη σύρµατος έδιναν διακριτά βήµατα στάθµης που µπορούν να ακουστούν. Τα βήµατα 5dB ακούγονταν σίγουρα, τα βήµατα 0.5dB δεν ακούγονταν, αλλά τα βήµατα αυτά κόστιζαν πολύ για να κατασκευαστούν. Τα βήµατα των 2dB, που αποτελούσαν οικονοµικό συµβιβασµό, έδιναν µεταβολές της στάθµης του σήµατος που µόλις ανιχνεύονταν από ένα έµπειρο αυτί. Σχέση ύψους ήχου µε την συχνότητα Το ύψος ήχου, που είναι υποκειµενικός όρος, είναι κυρίως συνάρτηση της συχνότητας αλλά δεν σχετίζεται γραµµικά µ αυτήν. Επειδή το ύψος είναι κάπως διαφορετικό από την συχνότητα χρειάζεται µια άλλη υποκειµενική µονάδα, το mel. Η συχνότητα είναι ένας φυσικο ς όρος που µετρείται σε περιόδους ανά δευτερόλεπτο που ονοµάζονται Hertz. Αν και ένα ασθενές σήµα Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 39

40 1.000Hz εξακολουθεί να είναι 1.000Hz όταν αυξήσουµε την στάθµη του,το ύψος του ήχου µπορεί να εξαρτάται από την στάθµη πίεσης ήχου. Το ύψος αναφοράς έχει οριστεί σαν το ύψος ενός τόνου 1.000Ηz µε στάθµη πίεσης ήχου 60dB. Στο σχήµα 3-11 φαίνεται η σχέση µεταξύ ύψους ήχου και συχνότητας, που καθορίζεται σε πειράµατα µε ακροατές-κριτές. Οι ερευνητές µας λένε ότι ότι υπάρχουν 280 ευδιάκριτα βήµατα στην ένταση και περίπου ευδιάκριτα βήµατα στο ύψος τα οποία µπορούν να ανιχνευθούν από το ανθρώπινο αυτί. Οι µεταβολές έντασης κα ύψους είναι ακριβώς η ουσία της επικοινωνίας γι αυτό και είναι ενδιαφέρον να δούµε το σύνολο των δυνατών συνδυασµών. Με µια πρώτη µατιά θα φαινόταν ότι υπάρχουν 280 Χ 1.400= συνδυασµοί που µπορούν να ανιχνευθούν από το αυτί. Ο αριθµός αυτό είναι πολύ αισιόδοξος επειδή οι δοκιµές έγιναν µε σύγκριση δύο απλών ήχων µιας συχνότητας που διαδέχονταν γρήγορα ο ένας τον άλλο και που λίγο µοιάζουν µε την πολυπλοκότητα των ήχων που ακούµε συνήθως. Περισσότερο πραγµατικά πειράµατα δείχνουν ότι το αυτί µπορεί να ανιχνεύσει µόνο 7 βαθµούς ηχηρότητας και 7 βαθµούς ύψους ήχου ή µόνο 49 συνδυασµούς ύψους ηχηρότητας. Ο αριθµός αυτός δεν απέχει πολύ από το πλήθος των φωνηµάτων ή φθόγγων τα οποία µπορούν να ανιχνευθούν σε µια γλώσσα. Σχήµα 3-11 Το ύψος ήχου (σε mel, που είναι υποκειµενική µονάδα) σχετίζεται µε την συχνότητα (σε Hz, που είναι φυσική µονάδα) σύµφωνα µε την καµπύλη αυτή που ελήφθη από ακροατές-κριτές. Σχέση χροιάς µε το φάσµα 40 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

41 Η χροιά έχει να κάνει µε την αντίληψη µας σε σύνθετους ήχους. Ο τόνος κάθε µουσικού οργάνου έχει την δική του χροιά. Η χροιά καθορίζεται από το πλήθος και την σχετική ένταση των αρµονικών του οργάνου. Η τονική ποιότητα πλησιάζει σαν συνώνυµο στη χροιά. Η χροιά είναι ένας ακόµη υποκειµενικός όρος. Ο αντίστοιχος φυσικός όρος είναι το φάσµα. Ένα µουσικό όργανο παράγει ένα θεµελιώδη και οµάδα αρµονικών που µπορούν να αναλυθούν µε αναλυτή κυµάτων και να σχεδιαστούν, όπως φαίνεται στο σχήµα Έστω ότι ο θεµελιώδης είναι 200Hz, ο δεύτερος αρµονικός 400Hz, ο τρίτος αρµονικός 600Ηz,κλπ. Η υποκειµενική χροιά που το αυτί συσχετίζει µε τα 200Hz, για παράδειγµα, που µετρήσαµε διαφέρει λίγο µε την στάθµη του ήχου. Το αυτί έχει και αυτό την δίκη του υποκειµενική ερµηνεία των αρµονικών. Έτσι, η αντίληψη του αυτιού για την συνολική χροιά της νότας του οργάνου µπορεί να είναι αρκετά διαφορετική από το φάσµα που µετρήθηκε κατά πολύπλοκο τρόπο. (παράδειγµα µε αίθουσα συναυλιών) Το σηµαντικό στην παράγραφο αυτή είναι να αναγνωρίσουµε ότι υπάρχει διαφορά µεταξύ χροιάς και συχνότητας. Εντοπισµός ηχητικών πηγών Η αντίληψη της κατεύθυνσης της πηγής ενός ήχου είναι, τουλάχιστο εν µέρει, αποτέλεσµα της καταπληκτικής λειτουργίας κωδικοποίησης του εξωτερικού αυτιού, δηλαδή του πτερυγίου. Ο ήχος που ανακλάται από τις διάφορες αυλακώσεις, διπλώσεις και επιφάνειες του πτερυγίου προστίθεται µε τον (άµεσο) ήχο που δεν ανακλάται στην είσοδο του ακουστικό καναλιού. Αυτή η πρόσθεση, που τώρα είναι κωδικοποιηµένη µε τις πληροφορίες κατεύθυνσης, περνά µέσα από το ακουστικό κανάλι προς το τύµπανο και από εκεί στ µέσο στο έσω αυτί και στη συνέχεια στον εγκέφαλο, για ερµηνεία. Στο σχήµα 3-12 φαίνεται αυτή η διαδικασία κωδικοποίησης της κατεύθυνσης του σήµατος ήχου. Το µέτωπο του κύµατος ήχου µπορεί να θεωρηθεί σαν πολλές ακτίνες ήχου που προέρχονται από µια συγκεκριµένη πηγή οριζόντια και κατακόρυφη γωνία. Καθώς οι ακτίνες αυτές προσπίπτουν στο πτερύγιο ανακλώνται από τις διάφορες επιφάνειες και µερικές από τις ανακλάσεις κινούνται προς την είσοδο του ακουστικό καναλιού. Στο σηµείο αυτό, οι ανακλώµενες συνιστώσες προστίθενται µε την άµεση συνιστώσα. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 41

42 Σχήµα 3-12 Οι ακτίνες όταν προσπίπτουν στο πτερύγιο, ανακλώνται από διάφορες αυλακώσεις και διπλώσεις. Οι ανακλάσεις αυτές, που κατευθύνονται προς το άνοιγµα του καναλιού του αυτιού προστίθενται διανυσµατικά. Για ένα ήχο που έρχεται απευθείας από το εµπρός µέρος του ακροατή (αζιµούθιο και κατακόρυφη γώνια=0), η απόκριση συχνότητας του αθροίσµατος στο άνοιγµα του ακουστικού καναλιού µπορεί να είναι αυτή που φαίνεται στο σχήµα Αντί για την απόκριση συχνότητας, η καµπύλη αυτού του είδους ονοµάζεται συνάρτηση µεταφοράς επειδή παριστάνει ένα διανυσµατικό άθροισµα που περιέχει γωνιές φάσης. Ο ήχος, για να φτάσει από την είσοδο του καναλιού του αυτιού µέχρι το τύµπανο, πρέπει να διανύσει το ακουστικό κανάλι. Επειδή η συνάρτηση µεταφοράς στην είσοδο του καναλιού του αυτιού (σχήµα 3-13) και η συνάρτηση µεταφοράς του ακουστικού καναλιού (σχήµα 3-3) προστίθενται, µεταβάλλεται δραστικά η συνάρτηση µεταφοράς του ήχου που προσπίπτει στο τύµπανο, και η οποία είναι το άθροισµα τους. Το σχήµα 3-3 έδειχνε µια συνηθισµένη συνάρτηση µεταφοράς µόνο για το κανάλι του αυτιού. Πρόκειται για µια στατική, σταθερή συνάρτηση η οποία δεν µεταβάλλεται µε την κατεύθυνση άφιξης του ήχου. Το κανάλι του αυτιού λειτουργεί σαν ακουστικός σωλήνας ενός τετάρτου µήκους κύµατος κλειστός στο ένα άκρο από το τύµπανο, και εµφανίζει δύο ευδιάκριτους συντονισµούς. Αν η συνάρτηση µεταφοράς που παριστάνει την συγκεκριµένη κατεύθυνση προς την πηγή του σχήµατος 3-13 προστεθεί µε την σταθερή συνάρτηση µεταφοράς του καναλιού του αυτιού (σχήµα 3-3), στο σχήµα 3-14 έχουµε την αθροιστική συνάρτηση µεταφοράς στο τύµπανο. Ο εγκέφαλος την µεταφράζει σε αντίληψη ήχου ο οποίος έρχεται κατευθείαν από το εµπρός µέρος του ακροατή. Η συνάρτηση µεταφοράς στην είσοδο του καναλιού του αυτιού έχει διαφορετικά σχήµατα για κάθε οριζόντια και κατακόρυφη κατεύθυνση. Αυτός είναι ο τρόπος µε τον οποίο το πτερύγιο κωδικοποιεί όλους τους προσπίπτοντες ήχους, και δίνει στον εγκέφαλο την δυνατότητα να έχει διαφορετική αντίληψη 42 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

43 για τη κατεύθυνση. Ο ήχος που φτάνει στο τύµπανο είναι το ακατέργαστο υλικό για κάθε αντίληψη κατεύθυνσης. Ο εγκέφαλος αγνοεί την σταθερή συνιστώσα του καναλιού του αυτιού και µεταφράζει τα διαφορετικά σχήµατα συναρτήσεων µεταφοράς σε αντίληψη κατεύθυνσης. Στο σηµείο αυτό, µια κρίσιµη ερώτηση είναι Τι συµβαίνει µε τους ήχους που φτάνουν στο διάµεσο επίπεδο; Το διάµεσο επίπεδο είναι ένα κατακόρυφο επίπεδο που διέρχεται συµµετρικά από το κέντρο του κεφαλιού και από την µύτη. Πηγές ήχου που βρίσκονται στο επίπεδο αυτό εµφανίζουν ακριβώς ίδιες συναρτήσεις µεταφοράς για τα δύο αυτιά. Ο ήχος που φτάνει κατευθείαν από εµπρός σε ένα ακροατή έχει µια κορυφή της συνάρτησης µεταφοράς στο τύµπανο στην περιοχή των 2 µε 3kHz. Αυτό είναι και η βάση της επιτυχηµένης τεχνικής που είχαν οι παλαιοί µίκτες ήχου που προσέθεταν presence σε ηχογραφηµένη φωνή δίνοντας µια ενίσχυση ισοστάθµισης σ αυτήν την περιοχή συχνότητας. Μπορούµε ακόµη να κάνουµε µια φωνή να ξεχωρίζει από ένα µουσικό υπόβαθρο προσθέτοντας µια τέτοια κορυφή στη απόκριση φωνής. Σχήµα 3-13 Παράδειγµα από µετρήσεις πίεσης ήχου, στο άνοιγµα του καναλιού του αυτιού που αντιστοιχεί σε ήχο ο οποίος φτάνει από ένα σηµείο ακριβώς µπροστά από τον ακροατή. Τα σχήµατα τέτοιων συναρτήσεων µεταφοράς διαφέρουν ανάλογα µε τις οριζόντιες και κατακόρυφες γωνίες µε τις οποίες φτάνει στο πτερύγιο του αυτιού ο ήχος. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 43

44 Σχήµα 3-14 Η συνάρτηση µεταφοράς του σχήµατος 3-15 στο άνοιγµα του καναλιού του αυτιού µετατρέπεται στο σχήµα αυτό στο τύµπανο, αφού προστεθεί µε την συνάρτηση µεταφοράς του καναλιού του αυτιού. Ο εγκέφαλος δεν δυσκολεύεται να αφαιρέσει την σταθερή επίδραση του καναλιού του αυτιού από κάθε µεταβαλλόµενο ήχο που φτάνει. Εντοπισµός στην διπλή ακοή Οι στερεοφωνικοί δίσκοι και τα στερεοφωνικά ηχητικά συστήµατα είναι σχετικά νέα. Η στερεοφωνική ακοή υπάρχει τουλάχιστον όσο υπάρχει και ο άνθρωπος. ύο είναι οι παράγοντες που εµπλέκονται, η διαφορά έντασης ήχου και η διαφορά στο χρόνο άφιξης (φάση) του ήχου που πέφτει στα δύο αυτιά. Στο σχήµα 3-15 το αυτί που βρίσκεται κοντύτερα στην πηγή δέχεται µεγαλύτερη ένταση ήχου από το µακρινό αυτί επειδή το σκληρό κρανίο ρίχνει σκιά ήχου. Εξαιτίας της διαφοράς απόστασης από την πηγή. Το µακρινό αυτί δέχεται τον ήχο κάπως αργότερα από το κοντινό αυτί. Κάτω από το 1kHz κυριαρχεί το φαινόµενο της φάσης, ενώ πάνω από το 1kHz κυριαρχεί το φαινόµενο της έντασης. Στον εντοπισµό υπάρχει ένα τυφλό σηµείο. Ο ακροατής δεν µπορεί να πει αν οι ήχοι έρχονται κατευθείαν από εµπρός ή κατευθείαν από πίσω επειδή η ένταση του ήχου που έρχεται σε κάθε αυτί είναι η ίδια και µε την ίδια φάση. Μια άλλη µέθοδος αντίληψης της κατεύθυνσης πραγµατοποιείται σε ένα σχετικά µικρό δωµάτιο. Ο ήχος φτάνει σε ευθεία γραµµή και ακολουθείται από πολλές ανακλάσεις µε διαφορετικές κατευθύνσεις. Ο ήχος που φτάνει πρώτος δηµιουργεί στον ακροατή την κύρια αντίληψη της κατεύθυνσης. Αυτό έχει ονοµαστεί νόµος του πρώτου µετώπου κύµατος. 44 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

45 Σχήµα 3-15 Η διπλοακουστική αίσθηση κατεύθυνσης εξαρτάται εν µέρει από τις διάφορε εντάσεις και φάσεις του ήχου που πέφτει στα δύο αυτιά. Το αυτί σαν αναλυτής Καθώς ακούµε µια συµφωνική ορχήστρα σε µια αίθουσα συναυλιών µπορούµε να εστιάσουµε την προσοχή µας στα βιολιά, στα κρουστά, στον τενόρο, τον µπάσσο κτλ. Πρόκειται για µια αξιοσηµείωτη ικανότητα του συνδυασµού αυτιού/ εγκεφάλου. Ενώ στο κανάλι του αυτιού, όλοι οι ήχοι αναµιγνύονται, το αυτί πετυχαίνει να τους ξεχωρίζει. Μετά από από αυστηρή εκπαίδευση, ένας προσεκτικός ακροατής µπορεί να ακούσει τον ήχο ενός βιολιού και να ανασύρει τους διάφορους αρµονικούς από τον θεµελιώδη. Το αυτί είναι όργανο µέτρησης Ο τονισµός της διαφοράς µεταξύ φυσικών µετρήσεων και υποκειµενικής αίσθησης θα φαινόταν ότι θα απέκλειε την δυνατότητα χρήσης του αυτιού για φυσικές µετρήσεις. Είναι αλήθεια ότι δεν µπορούµε να έχουµε ψηφιακές ενδείξεις αν δούµε τα µάτια κάποιου, αλλά τα αυτιά έχουν µεγάλη οξύτητα στο να κάνουν συγκρίσεις. Υπάρχει δυνατότητα ανίχνευσης διαφορών στάθµης ήχου περίπου 1dB σχεδόν σε όλη την ακουστική ζώνη αν η στάθµη είναι λογική. Σε ιδανικές συνθήκες γίνεται αντιληπτή µεταβολή του ενός τρίτου αυτού του µεγέθους. Σε συνηθισµένες στάθµες, και για συχνότητες µικρότερες από τα 1000Hz, το αυτί µπορεί να πει την διαφορά µεταξύ τόνων που χωρίζονται µέχρι και 0.3%. Όργανα µετρήσεων εναντίον του αυτιού Εξακολουθεί να υπάρχει µεγάλο χάσµα µεταξύ υποκειµενικών κρίσεων ποιότητας ήχου, ακουστικής χώρου, κλπ και αντικειµενικών µετρήσεων. Ας δούµε τις παρακάτω περιγραφικές λέξεις, που συχνά εφαρµόζονται στην ακουστική αιθουσών συναυλιών: Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 45

46 Ζεστασιά Βαθυφάνεια Ευκρίνεια Αντήχηση Πληρότητα τόνου Ζωντάνια Ηχηρότητα καθαρότητα λαµπρότητα συντονισµός ισοστάθµιση ανάµιξη οικειότητα τρεµούλιασµα Ποιο είδος οργάνου µετρά την ζεστασιά ή την καθαρότητα; Οι Γερµανοί ερευνητές έχουν υιοθετήσει τον όρο deutlichkeit, που κυριολεκτικά σηµαίνει καθαρότητα ή σαφήνεια, που είναι αρκετά κοντά στη ευκρίνεια. Μπορεί να µετρηθεί λαµβάνοντας την ενέργεια σε ένα ηχόγραµµα κατά την διάρκεια των πρώτων 50 µέχρι 80 msec και συγκρίνοντάς την µε την ενέργεια ολόκληρου του ηχογράµµατος. Η πράξη αυτή συγκρίνει τον άµεσο ήχο και τις πρώτες ανακλάσεις, που ολοκληρώνονται από το αυτί, µε όλο τον ήχο αντήχησης. Γενικά όµως θα πρέπει να περάσει αρκετός καιρός πρί όλοι αυτοί οι όροι και αρκετοί άλλοι υποκειµενικοί όροι µπορέσουν να αναχθούν σε αντικειµενικές µετρήσεις, αλλά αυτό αποτελεί ένα βασικό πρόβληµα στην ακουστική και στην ψυχοακουστική. Το φαινόµενο προβαδίσµατος (φαινόµενο Haas) Ο ακουστικός µας µηχανισµός ολοκληρώνει τις εντάσεις ήχου σε µικρά χρονικά διαστήµατα και λειτουργεί κάπως σαν βαλλιστικό όργανο µέτρησης. Με απλούστερους όρους, για περίπτωση µέσα σε αίθουσα, το αυτί και ο εγκέφαλος έχουν την αξιοσηµείωτη ιδιότητα να συλλέγουν όλες τις ανακλάσεις που φτάνουν µέσα σε περίπου 50msec µετά τον άµεσο ήχο και να τις προσθέτουν (ολοκληρώνουν) έτσι ώστε να δηµιουργείται η εντύπωση ότι όλοι αυτοί οι ήχοι έρχονται από την διεύθυνση της αρχικής πηγής, αν και υπάρχουν ανακλάσεις από άλλες κατευθύνσεις. Η ηχητική ενέργεια που ολοκληρώνεται σ αυτήν την χρονική περίοδο δίνει και µια εντύπωση πρόσθετης ηχηρότητας. εν πρέπει να µας εκπλήττει το γεγονός ότι το ανθρώπινο αυτί συγχωνεύει όλους τους ήχους που φτάνουν κατά την διάρκεια ενός ορισµένου χρονικού παραθύρου. Η ακουστική συγχώνευση λειτουργεί καλύτερα κατά τη διάρκεια των πρώτων 20 ή 30msec. Πέρα από τα 50 µέχρι 80msec επικρατούν οι διακριτές αντηχήσεις. Ο Haas τοποθέτησε τα άτοµα του σε απόσταση 3 µέτρων από δύο µεγάφωνα που ήταν τοποθετηµένα έτσι ώστε έτεµναν µια γωνιά 45 µοιρών, ενώ η γραµµή συµµετρίας των ακροατών διχοτοµούσε την γωνία αυτή. Οι συνθήκες ήταν περίπου ανηχοικές. Ζητήθηκε από τους ακροατές να ρυθµίσουν έναν εξασθενητή µέχρις ότου ο ήχους από το απευθείας µεγάφωνο εξισωνόταν µε τον ήχο από το καθυστερηµένο µεγάφωνο. Στη συνέχεια, ο Haas προχώρησε στην µελέτη της επίδρασης της µεταβολής της καθυστέρησης. Όπως φαίνεται στο σχήµα 3-17, o Haas βρήκε ότι στην περιοχή καθυστερήσεων από 5 µέχρι 35msec, ο ήχος από το καθυστερηµένο µεγάφωνο 46 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

47 πρέπει να αυξηθεί περισσότερο από 10dB σε σχέση µε τον άµεσο πριν ακουστεί σαν ηχώ. Αυτό είναι το φαινόµενο προβαδίσµατος ή φαινόµενο Haas. Η µεταβατική ζώνη µεταξύ του φαινοµένου ολοκλήρωσης για καθυστερήσεις µικρότερες από 35msec και της αντίληψης του καθυστερηµένου ήχου σαν διακριτής ηχούς είναι βαθµιαία και, κατά συνέπεια, κάπως απροσδιόριστη. Μερικοί χαράσσουν την διαχωριστική γραµµή σε µια βολική τιµή sec (62msec),άλλο στα 80msec και άλλοι στα 100msec πέρα από τα οποία δεν υπάρχει αµφισβήτηση για την διάκριση του ήχου. Εµείς θα θεωρούµε τα πρώτα 30msec όπως στο σχήµα 3-19, σαν την περιοχή της σίγουρης ολοκλήρωσης. Σχήµα 3-17 Το φαινόµενο προβαδίσµατος (φαινόµενο Haas) στο ανθρώπινο ακουστικό σύστηµα. Στην περιοχή από 5 µέχρι 35 msec, η στάθµη της ηχούς πρέπει να είναι περίπου 10 db µεγαλύτερη από τον άµεσο ήχο για να ξεχωρίζει σαν ηχώ. Στην περιοχή αυτή, από το αυτί συλλέγονται συνιστώσες από ανάκλαση που φτάνουν από πολλές κατευθύνσεις. Ο τελικός ήχος φαίνεται εντονότερος, εξαιτίας των ανακλάσεων και φαίνεται ότι προέρχεται από την άµεση πηγή. Για χρονικές καθυστερήσεις από 50 µέχρι 100msec και περισσότερο οι ανακλάσεις γίνονται αντιληπτές σαν διακριτές αντηχήσεις. Αντίληψη του ήχου από ανάκλαση. Είναι ενδιαφέρον το ότι η διάταξη που χρησιµοποίησε ο Haas πρόκειται για την γνώριµη διάταξη στέρεο, δηλαδή δύο ξεχωριστά µεγάφωνα µε τον ακροατή σε συµµετρική θέση µεταξύ των δύο µεγαφώνων. Ο ήχος από το ένα µεγάφωνο ονοµάζεται άµεσος ήχος και ο ήχος από το άλλο καθυστερηµένος (ή ανάκλαση). Η καθυστέρηση που εισάγεται µεταξύ των δύο σηµάτων και οι σχετικές τους στάθµες είναι ρυθµιζόµενα. Με τον ήχο του άµεσου µεγαφώνου σε άνετη στάθµη, και µε καθυστέρηση, έστω 10msec,αυξάνεται αργά από µια πολύ χαµηλή τιµή η στάθµη του ανακλώµενου ή καθυστερηµένου µεγαφώνου. Η στάθµη ήχου της ανάκλασης στην οποία ο ακροατής πρώτα ανιχνεύει µια διαφορά στον ήχο είναι το κατώφλιο ανίχνευσης της ανάκλασης. Για στάθµες µικρότερες από αυτήν, η ανάκλαση δεν είναι ακουστή, ενώ για για στάθµες µεγαλύτερες από αυτήν, η ανάκλαση ακούγεται καθαρά. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 47

48 Καθώς αυξάνεται βαθµιαία η στάθµη ανάκλασης πάνω από την τιµή κατωφλίου, στο άθροισµα του ήχου παρέχεται µια αίσθηση χώρου. Καθώς η στάθµη ανάκλασης αυξάνει περίπου κατά 10dB πάνω από την τιµή κατωφλίου στον ήχο παρατηρείται µια αλλαγή. Στην αυξανόµενη αίσθηση χώρου προστίθεται τώρα µια διεύρυνση της εικόνας του ήχου και πιθανόν µια µετατόπιση της εικόνας προς το µεγάφωνο. Καθώς η στάθµη ανάκλασης αυξάνει κατά άλλα 10dB ή περίπου τόσο, πάνω από το κατώφλιο διεύρυνσης της εικόνας του ήχου παρατηρείται µια άλλη µεταβολή: ακούγονται διακριτές αντηχήσεις. Ας δούµε ένα συγκεκριµένο παράδειγµα. Έχουµε ένα δωµάτιο ακρόασης όπου θα παιχτεί ηχογραφηµένη µουσική. Το σχήµα 3-20 περιέχει απαντήσεις για την επίδραση του ήχου που ανακλάται από το πάτωµα, την οροφή και από τους ήχους και προστίθεται στον άµεσο ήχο από το µεγάφωνα. Οι ανακλάσεις κάτω από το κατώφλιο αντίληψης δεν µπορούν να χρησιµοποιηθούν. Επίσης δεν µπορούν να χρησιµοποιηθούν οι ανακλάσεις που γίνονται αντιληπτές σαν αντηχήσεις. Η χρήσιµη περιοχή είναι η περιοχή χωρίς σκίαση µεταξύ των δύο καµπυλών κατωφλίου, της Α και της C. Το σχήµα 3-20 δ ινει τις υποκειµενικές αντιδράσεις που πιθανόν θα έχει ο ακροατής στη πρόσθεση οποιασδήποτε ανάκλασης και του άµεσου ήχου. Για να βοηθήσουµε µε τους απλούς υπολογισµούς που αναφέραµε παραπάνω, µπορούµε να εφαρµόσουµε τις παρακάτω εξισώσεις: Απόσταση ανάκλασης άµεση απόσταση Καθυστέρηση ανάκλασης= Ταχύτητα ήχου µε την προϋπόθεση ανάκλασης κατά 100% στην ανακλώσα επιφάνεια. Άµεση απόσταση Στάθµη ανάκλασης στην θέση ακρόασης= 20 log Απόσταση ανάκλασης µε την προϋπόθεση διάδοσης κατά το αντίστροφο τετράγωνο. 48 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

49 Σχήµα 3-18 Οι επιδράσεις των πλευρικών ανακλάσεων στην αντίληψη του άµεσου ήχου σε προσοµοίωση διάταξης στέρεο. (Α) Απόλυτο κατώφλι ακουστότητας της ανάκλασης. (Β) Μετατόπιση εικόνας / διεύρυνση κατωφλίου. ( C) Πλευρική ανάκλαση που γίνεται αντιληπτή σαν διακριτή ηχώ. Επαγγελµατική και ψυχαγωγική κώφωση Σήµερα η ακοή των εργαζοµένων στην βιοµηχανία προστατεύεται από τον νόµο. Όσο µεγαλύτερος είναι ο θόρυβος του περιβάλλοντος, τόσο λιγότερη είναι η επιτρεπόµενη έκθεση (Πίνακας 3-2). Οι ερευνητές προσπαθούν να προσδιορίσουν σε τι έκθεση σε θόρυβο υπόκεινται οι εργαζόµενοι σε διάφορα εργοστάσια. Αυτό δεν είναι εύκολο επειδή οι στάθµες θορύβου ποικίλλουν και οι εργαζόµενοι κινούνται, αλλά συχνά χρησιµοποιούνται φορητά δοσίµετρα που ολοκληρώνουν την έκθεση σε θόρυβο για όλη την εργαζόµενη ηµέρα. Η νευρική κώφωση από τον επαγγελµατικό θόρυβο αναγνωρίζεται σαν ξεχωριστός κίνδυνος για την υγεία. Πίνακας 3-2 Επιτρεπόµενα από το OSHA χρόνοι έκθεσης σε θόρυβο Στάθµη πίεσης ήχου, Μέγιστο ηµηρήσιων db, στατικό βάρος Α, ωρών αργή απόκριση έκθεσης Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 49

50 ή λιγότερο Περίληψη Το αυτί είναι αρκετά ευαίσθητο ώστε να ακούει τον χτύπο των µορίων του αέρα στα τύµπανα µέσα στην ησυχία ενός ανηχοικού δωµατίου. Το ακουστικό κανάλι, που λειτουργεί σαν ακουστικός σωλήνας ενός τετάρτου µήκους κύµατος κλειστός στο ένα άκρο από το τύµπανο, δίνει ακουστική ενίσχυση περίπου 10dB, ενώ το φαινόµενο περίθλασης από το κεφάλι δίνει άλλα 10 db κοντά στα 3kHz. Οι συχνότητες αυτές είναι ζωτικές συχνότητες της οµιλίας. Οι συνδέσεις µοχλού των µικρών οστών του µέσου αυτιού και οι λόγοι επιφανειών του τυµπάνου και του ελλειψοειδούς παραθύρου προσαρµόζουν µε επιτυχία την σύνθετη αντίσταση του αέρα µε το υγρό του έσω αυτιού. Η ευσταχιανή σάλπιγγα και το κυκλικό παράθυρο παρέχουν ανακούφιση πίεσης και εξίσωση µε την ατµοσφαιρική πίεση. Τα κύµατα που δηµιουργούνται στο έσω αυτί µε την ταλάντωση του ελλειψοειδούς παραθύρου διεγείρουν τα κύτταρα των τριχών αίσθησης, που συνδέονται µε τον εγκέφαλο. Υπάρχει ένα φαινόµενο θέσης, όπου το µέγιστο της διέγερσης των κυττάρων των τριχών για µεγαλύτερες συχνότητες είναι πλησιέστερα στο ελλειψοειδές παράθυρο και στο πέρα άκρο για χαµηλές συχνότητες. Η περιοχή ακουστικότητας περιορίζεται από δύο καµπύλες κατωφλίου, το κατώφλιο ακουστικότητας στ κατώτερο άκρο και το κατώφλιο αίσθησης ή πόνου στο ήχηρο άκρο. Ολόκληρη η ακουστική εµπειρία βρίσκεται µεταξύ αυτών των άκρων. Οι κρίσιµες ζώνες του αυτιού κάνουν το αυτί αναλυτή ήχου. Οι ζώνες αυτές έχουν περίπου ένα τρίτο οκτάβας. Η ηχηρότητα ριπών ήχου ελαττώνεται όσο ελαττώνεται το µήκος της ριπής. Ριπές διάρκειας µεγαλύτερης διάρκειας από 200msec έχουν πλήρη ηχηρότητα, πράγµα που δείχνει ότι το αυτί έχει µια σταθερά χρόνου περίπου 100msec. Τα αυτιά µας έχουν την ικανότητα ακριβούς εντοπισµού της κατεύθυνσης µιας πηγής ήχου στο οριζόντιο επίπεδο. Ωστόσο σε ένα διάµεσο επίπεδο η ικανότητα εντοπισµού είναι λιγότερο ακριβής. Το ύψος τόνου είναι υποκειµενικός όρος. Η συχνότητα είναι ο σχετικός φυσικός όρος, και οι δύο όροι έχουν µια γενική µόνο σχέση. Η υποκειµενική χροιά ή ποιότητα ήχου και το φυσικό φάσµα του ήχου έχουν κάποια σχέση, αλλά δεν είναι ίσα. 50 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

51 Η µη γραµµικότητα του αυτιού παράγει προϊόντα ενδοδιαµόρφωσης και αιχµές αρµονικών. Το φαινόµενο Haas, περιγράφει την ικανότητα του αυτιού να ολοκληρώνει κάθε ήχο που φτάνει µέσα στα πρώτα 50msec, κάνοντας τον ήχο περισσότερο έντονο. Αν και το αυτί δεν είναι αποτελεσµατικό σαν όργανο µέτρησης που δίνει απόλυτες τιµές, είναι πολύ οξύ στη σύγκριση συχνοτήτων, σταθµών, ή ποιότητας ήχου. Οι επαγγελµατικοί και οι ψυχαγωγικοί θόρυβοι έχουν τα θύµατα τους σε µόνιµη απώλεια ακοής. Συνιστώνται συγκεκριµένα βήµατα ελαχιστοποίησης αυτού του είδους κώφωσης που προκαλείται από το περιβάλλον. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 51

52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΝΕΥΜΑΤΙΚΗ 4.1 Εισαγωγή Τα νεύµατα είναι τα βασικά στοιχεία της µουσικής σηµειογραφίας των δυτικών και ανατολικών συστηµάτων πριν από την εφεύρεση της σηµειογραφίας πενταγράµµου. Τα νεύµατα είναι χαρακτηριστικά «κυµατιστά» (inflective) σηµάδια που δείχνουν τη γενική µορφή και όχι απαραιτήτως τις ακριβείς νότες ή τους ρυθµούς που τραγουδιούνται. 4.2 Ιστορική Αναδροµή Αν και το άσµα τραγουδήθηκε πιθανώς από τις πρώτες ηµέρες της εκκλησίας, για αιώνες διαβιβάστηκαν µόνο προφορικά. Τα πιο πρόωρα συστήµατα που περιλαµβάνουν νεύµατα είναι Αραµαϊκής προέλευσης και χρησιµοποιήθηκαν για να σηµειώσουν τα κυµατίσµατα (φωνής) στη σχεδόν emmelic απαγγελία των ιερών χριστιανικών βιβλίων. Υπό αυτήν τη µορφή µοιάζουν λειτουργικά µε ένα παρόµοιο σύστηµα που χρησιµοποιείται για τη σηµείωση της απαγγελίας του Κορανίου, του ιερού βιβλίου του Ισλάµ. Αυτό το πρόωρο σύστηµα ονοµάστηκε εκφωνητική σηµειογραφία, από την ελληνική λέξη εκφώνηση σηµαίνοντας την σχεδόν-µελωδική απαγγελία του κειµένου. Γύρω στον 9ο αιώνα τα νεύµατα άρχισαν να γίνονται µνηµονικές ενισχύσεις στενογραφίας για τη µελωδική απαγγελία ενός ευπρεπούς άσµατος. Μια επικρατούσα άποψη είναι ότι η νευµατική σηµειογραφία αναπτύχθηκε αρχικά στην ανατολική ρωµαϊκή αυτοκρατορία (Βυζάντιο). Αυτό φαίνεται εύλογο λαµβάνοντας υπόψη την καλά τεκµηριωµένη άποψη της µουσικής σύνθεσης και της πολιτιστικής δραστηριότητας σε µεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας εκείνη την περίοδο (τώρα περιοχές της νότιας Τουρκίας, της Συρίας, του Λιβάνου και του Ισραήλ). Το σώµα της υπάρχουσας βυζαντινής µουσικής σε χειρόγραφα και της τυπωµένης µορφής είναι πολύ µεγαλύτερο από αυτό το Γρηγοριανό άσµα, που οφείλεται εν µέρει στο γεγονός ότι τα νεύµατα έπεσαν στην αχρηστία στη δύση µετά από την άνοδο της σύγχρονης σηµειογραφίας πενταγράµµου και µε τις νέες τεχνικές πολυφωνικής µουσικής, ενώ η ανατολική παράδοση της ελληνικής ορθόδοξης εκκλησιαστικής µουσικής και µεταρρυθµισµένης νευµατικής σηµειογραφίας παραµένει ζωντανή µέχρι σήµερα. 52 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

53 Οι Σλαβικές νευµατικές σηµειογραφίες ("Τhe Znamennoe singing") είναι γενικά ακόµα δυσκολότερο να αποκρυπτογραφηθούν και να γραφούν µε φωνητικά σύµβολα σε σχέση µε τις Βυζαντινές ή Γρηγοριανές νευµατικές σηµειογραφίες. Η πιο πρόσφατη δυτική σηµειογραφία για το άσµα εµφανίζεται στον 9ο αιώνα. Στην αρχή τα σηµάδια εµφανίζονται µόνο ως καµπυλωτά σηµάδια επάνω από το κείµενο, αόριστα βασισµένο στα αρχαία ελληνικά σηµάδια κυµατίσµατα (φωνής). Ενώ αυτά τα σηµάδια έδειξαν εάν η µελωδία ανέβηκε ή κατέβηκε, και πόσες νότες υπήρξαν, δεν υπήρξε καµία ένδειξη αυτών των διαστηµάτων που επρόκειτο να τραγουδηθούν: αυτά καλούνται chironomic ή campo aperto νεύµατα. Πιθανώς αυτά προορίστηκαν µόνο ως µνηµονικά στοιχεία για τις µελωδίες που ακούγονταν από το αυτί. Τα πιο πρόωρα υπάρχοντα χειρόγραφα (9ος-10ος αιώνας) τέτοιων νευµάτων περιλαµβάνουν: the abbey of St. Gall, στις σύγχρονες µέρες της Ελβετίας Messine νεύµατα (από το µοναστήρι του Metz στη βόρεια Γαλλία) Aquitanian νεύµατα (νότια Γαλλία, χρησιµοποιήθηκαν επίσης στην Ισπανία) Laon, Chartres, Montpellier.Στις αρχές του 11ου αιώνα, τα Beneventan νεύµατα (από το µοναστήρι ST Benevant στη νότια Ιταλία) γράφτηκαν στις ποικίλες αποστάσεις από το κείµενο για να δείξουν τη γενική µορφή της µελωδίας οι οποίες καλούνται diastematic νεύµατα. Αµέσως µετά από αυτό, µία έως τέσσερις γραµµές πενταγράµµου διευκρίνισαν την ακριβή σχέση µεταξύ των τόνων, µια καινοτοµία που αποδόθηκε παραδοσιακά στον Guido d'arezzo. Όλα αυτά τα νεύµατα έµοιαζαν µε το ίδιο λεπτό, scripty ύφος της chironomic σηµειογραφίας. Στην Αγγλία του 13ου αιώνα, το άσµα Sarum σηµειογράφθηκε χρησιµοποιώντας τετραγωνικά noteheads, µια πρακτική που διέδωσαν στη συνέχεια σε όλη τη νότια Ευρώπη (αν και στη Γερµανία µια παραλλαγή που ονοµάστηκε Γοτθικά (Gothic) νεύµατα που συνεχίστηκαν να χρησιµοποιούνται µέχρι το 16ο αιώνα). Μορφοποιήθηκε... [1] Μορφοποιήθηκε... [2] Μορφοποιήθηκε... [3] Αλλαγή κωδικού πεδίου Μορφοποιήθηκε... [4] Αλλαγή κωδικού πεδίου Μορφοποιήθηκε... [5] Αλλαγή κωδικού πεδίου Μορφοποιήθηκε... [6] 4.3 Σηµειογραφία Solesmes Τα διάφορα χειρόγραφα και οι τυπωµένες εκδόσεις του Γρηγοριανού άσµατος, που χρησιµοποιούν τις ποικίλες µορφές της τετράγωνης νότας νευµάτων, κυκλοφόρησαν σε όλη την καθολική εκκλησία για αιώνες. Μερικές εκδόσεις πρόσθεσαν ρυθµικά µοτίβα, ή µέτρα, στα άσµατα. Στο 19ο αιώνα οι µοναχοί του Βενεδικτινού αβαείου του Solesmes, ιδιαίτερα οι Dom Joseph Pothier ( ) και Dom André Mocquereau ( ) συνέλεξαν πανοµοιότυπα των πιό πρόσφατων χειρογράφων και τα δηµοσίευσαν σε ένα βιβλίο που ονοµάστηκε Musicale Pahographie. Συγκέντρωσαν επίσης τις τελικές εκδόσεις πολλών ασµάτων, και ανέπτυξαν µια τυποποιηµένη µορφή της τετράγωνηςνότας σηµειογραφίας που υιοθετήθηκε από την καθολική εκκλησία και είναι ακόµα σε χρήση στις δηµοσιεύσεις όπως η Usualis Liber (αν και υπάρχουν επίσης δηµοσιευµένες εκδόσεις αυτού του βιβλίου στη σύγχρονη σηµειογραφία). Οι µοναχοί του Solesmes καθόρισαν επίσης, βασισµένοι στην έρευνά τους, την πρακτική εκτέλεση για το Γρηγοριανό άσµα, βασισµένοι Αλλαγή κωδικού πεδίου Μορφοποιήθηκε... [7] Αλλαγή κωδικού πεδίου Αλλαγή κωδικού πεδίου Μορφοποιήθηκε... [8] Αλλαγή κωδικού πεδίου Μορφοποιήθηκε... [9] Αλλαγή κωδικού πεδίου Μορφοποιήθηκε... [10] Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 53

54 γενικά στην απόδοση της κάθε ίσου µήκους νότας, παρόλα αυτά οι ρυθµικές πρακτικές του άσµατος αποτελούν ένα αντικείµενο βαθιάς διαφωνίας µεταξύ των σύγχρονων µουσικολόγων. Τα νεύµατα χρησιµοποιούνται πάντα συλλαβικά: σε νεύµατα τριών νοτών, παραδείγµατος χάριν, δείχνουν ότι (τουλάχιστον) τρεις νότες πρόκειται να τραγουδηθούν σε µια µοναδική συλλαβή. Τα νεύµατα µίας νότας δείχνουν ότι µόνο µια νότα αντιστοιχεί σε εκείνη την συλλαβή. Τα άσµατα που πρωταρχικά χρησιµοποιούν νεύµατα µίας νότας καλούνται συλλαβικά άσµατα, µε χαρακτηριστικά µια πολυ-νότας νοήµατος ανά νότα καλούνται νευµατικά, και εκείνα µε πολλά νεύµατα ανά νότα καλούνται µελωδικά Μουσικά κλειδιά Τα νεύµατα γράφονται σε πεντάγραµµο τεσσάρων γραµµών, στις γραµµές και τα διαστήµατα, όπως στη σύγχρονη µουσική σηµειογραφία. Ένα µουσικό κλειδί στην αρχή κάθε γραµµής δείχνει τη θέση του C ή του F σε οποιεσδήποτε από τις γραµµές, όπως παρουσιάζεται: Μουσικό κλειδί C Μουσικό κλειδί F Σηµειώστε ότι το άσµα δεν στηρίζεται σε οποιοδήποτε απόλυτο τόνο, τα µουσικά κλειδιά είναι µόνο για να βοηθήσουν να βρούµε τα µισά και ολόκληρα βήµατα (εξάχορδο) Νεύµατα µιας νότας Το virga και το punctum τραγουδιούνται όµοια. Οι µελετητές διαφωνούν εάν το bipunctum δείχνει µια νότα δύο φορές, ή εάν η ίδια νότα πρέπει να επαναρθρωθεί µε το όνοµα repercussive. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται ενδεικτικά τα νεύµατα µιας νότας: 54 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

55 Punctum ("σηµείο") Virga repercussive νεύµα Νεύµατα ύο-νοτών Όταν δύο νότες είναι η µια επάνω στην άλλη, όπως στο podatus, η χαµηλότερη νότα τραγουδιέται πάντα πρώτη. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται ενδεικτικά τα νεύµατα δύο νοτών: Clivis Κατέβασµα δύο νοτών Podatus ή pes ("πόδι") Άνοδος δύο νοτών Νεύµατα Τριών-νοτών Το γεγονός ότι οι πρώτες δύο νότες του porrectus συνδέονται διαγώνια παρά σαν µεµονωµένες νότες φαίνονται να είναι η συντόµευση αυτού που γράφει. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται ενδεικτικά τα νεύµατα τριών νοτών: Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 55

56 Scandicus Άνοδος τριών νοτών Climacus Κατέβασµα τριών νοτών Torculus κάτω-επάνω-κάτω Porrectus επάνω-κάτω-επάνω Συνδυασµός νευµάτων ιαφορετικά νεύµατα σε µια σειρά µπορούν να τοποθετηθούν πλάι-πλάι για µια µονή συλλαβή, αλλά οι ακόλουθες χρήσεις έχουν συγκεκριµένα ονόµατα. Αυτά είναι µόνο µερικά παραδείγµατα. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται ενδεικτικά ο συνδυασµός νευµάτων: Praepunctis Subpunctis µια νότα που επισυνάπτεται στην αρχή είναι praepunctis, αυτό το παράδειγµα είναι ένα podatus pressus, επειδή περιλαµβάνει µια επαναλαµβανόµενη νότα µια ή περισσότερες νότες που επισυνάπτονται στο τέλος ενός νεύµατος, αυτό το παράδειγµα είναι scandicus subbipunctis 56 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

57 4.3.6 Άλλα βασικά σηµάδια Flat Custos Ίδια έννοια µε το σύγχρονο flat, που εµφανίζεται µόνο στο Β, και τοποθετείται πριν το ολόκληρο νεύµα, ή την οµάδα νευµάτων, παρά αµέσως πριν από την επηρεασθείσα νότα. Στο τέλος ενός πενταγράµµου, το custos προσδιορίζει ποια θα είναι η πρώτη νότα του επόµενου πενταγράµµου Mora Μοιάζει µε ένα σηµείο στη σύγχρονη σηµειογραφία, που µακραίνει την προηγούµενη νότα, τυπικά διπλασιάζοντας την Ερµηνευτικά σηµάδια Αυτά τα σηµάδια, αν και παρόντα σχεδόν εµφανίζονται σε όλα τα πρόωρα χειρόγραφα, υπόκεινται σε µεγάλη διαφωνία. Vertical episema (vertical stroke) Horizontal episema (horizontal stroke) Φαίνεται να δείχνει ένα βοηθητικό τονισµό (µουσικής όταν υπάρχουν πέντε ή περισσότερες νότες σε µια οµάδα σηµειογραφίας. Χρησιµοποιείται µόνο µια ενιαία νότα ή µια οµάδα νότων (όπως φαίνεται), που αγνοείται ουσιαστικά στην ερµηνεία Solemnes, άλλοι µελετητές το θεωρούν ως ένδειξη επιµήκυνσης ή πίεσης µίας νότας (ες). Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 57

58 Liquescent neume (small note) Quilisma (squiggly note) Μπορεί να εµφανιστεί σχεδόν σε οποιοδήποτε τύπο σηµειογραφίας συνήθως συνδέεται µε ορισµένους συνδυασµούς γραµµάτων όπως τα διπλά σύµφωνα, τα ζευγάρια συµφώνου, ή οι δίφθογγοι στο κείµενο. Πάντα ως τµήµα µιας σηµειογραφίας πολυ-νότας (συνήθως µία κλίµακα) το σηµάδι αυτό είναι ένα θέµα µεγάλης διαφωνίας: η ερµηνεία Solemnes δείχνει ότι η προηγούµενη νότα πρόκειται να επιµηκυνθεί ελαφρώς. Άλλες ερµηνείες του quilisma: 1. Shake ή trill- ο καθηγητής William Mahrt του πανεπιστηµίου του Στάνφορντ υποστηρίζει αυτό. 2. Τέταρτος-τόνος ή τυχαίος. Η υποστήριξη για αυτήν την ερµηνεία βρίσκεται σε µερικά πρόωρα διγραφικά (digraphic) χειρόγραφα που συνδυάζουν τις chironomic σηµειογραφίες µε τα ονόµατα των γραµµάτων. Σε µέρη όπου άλλα χειρόγραφα έχουν τα quilismas, αυτά τα διγράµµατα έχουν συχνά ένα παράξενο σύµβολο στη θέση ενός γράµµατος, προτείνοντας σε µερικούς µελετητές τη χρήση ενός τόνου έξω από σύστηµα χρήσης συλλαβών σε νότες (π.χ. σολ) που αντιπροσωπεύεται από τα ονόµατα γραµµάτων. Το trigon είναι µία σηµειογραφία ιδιαίτερη του St. Gall που µπορεί επίσης να έχει διαστήµατα µικρότερου ηµιτονίου. Υπάρχουν επίσης σηµαντικές µελέτες σε πολλά χειρόγραφα, που συνήθως ερµηνεύονται για να δείξουν τις παραλλαγές στο ρυθµό, π.χ. γ = celeriter (γρήγορος), τ = tenete (διάρκεια), α = auge (επιµηκύνω, όπως σε µία ένωση νότων). Οι εκδόσεις Solesmes παραλείπουν όλα αυτά τα γράµµατα. 4.4 Ρυθµική ερµηνεία σηµειογραφιών Ενώ οι περισσότεροι µελετητές συµφωνούν µε τους µοναχούς του Solemnes ότι οι µορφές των νοτών δεν δείχνουν οποιοδήποτε είδος ρυθµικής παραλλαγής, και οι νότες είναι όλες σε ίσο µήκος (εκτός από όταν συναντιέται το mora 1 ), υπάρχουν πολλές διαφορετικές ερµηνείες. Μερικοί υπερασπίζονται δύο αξίες νοτών, µια κοντύτερη και µία µακρύτερη (δύο φορές, ή ακόµα και τρεις φορές, Μορφοποιήθηκε: Εσοχή: Αριστερά: 0,63 εκ. Αλλαγή κωδικού πεδίου 1 Το mora είναι το ελάχιστο ποιητικό µέτρο. 58 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

59 όσο διαρκεί) αλλά αυτή η πηγή σκέψης δεν µπορεί να επιτύχει τη συµφωνία στον τρόπο µε τον οποίο οι δύο αξίες νοτών πρόκειται να εφαρµοστούν. Ο µουσικολόγος Gustav Reese είπε ότι η δεύτερη οµάδα, που ονοµάζεται µετρητική (mensuralists), «έχει ένα εντυπωσιακό ποσό ιστορικών στοιχείων στην πλευρά της», αλλά η ερµηνεία Solemnes ίσης νότας έχει διαπεράσει το µουσικό κόσµο, που οφείλεται προφανώς στην ευκολία της εκµάθησης και της αντήχησης µε τη σύγχρονη µουσική προτίµηση. 4.5 Άλλα είδη σηµειογραφιών Εκφωνητικές σηµειογραφίες που σχολιάζουν τη µελωδική απαγγελία (των χριστιανικών) ιερών αποσπασµάτων. Σηµειογραφίες βυζαντινής µουσικής - σε διάφορες φάσεις, παλαιά βυζαντινή,, προ- Βυζαντινή, µέσο βυζαντινή και µετα-βυζαντινή, και νεο- Βυζαντινή (που µεταρρυθµίζεται). Σηµειογραφίες του σλαβικού άσµατος (σλαβικές σηµειογραφίες). Mozarabic ή ισπανικές σηµειογραφίες (Ισπανία), αποκαλούµενες επίσης ως Βισιγότθικο χειρόγραφο. Αυτές οι σηµειογραφίες δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί, αλλά mozarabic λειτουργία ποικίλλει κάπως από την Ρωµαϊκή τελετουργία. Daseian σηµειογραφία - µια πρόωρη µορφή βυζαντινής µουσικής σηµειογραφίας. Το βουδιστικό άσµα χρησιµοποιεί έναν τύπο νευµάτων Εκφωνητική Σηµειογραφία Εµφανίζεται για πρώτη φορά µετά την περίοδο των εικονοµαχιών ως εκφωνητική ή νευµατική σηµειογραφία. Στην εκφωνητική σηµειογραφία (την οποία ονοµάζουµε και παλαιοβυζαντινή) καταγράφονται µόνο ορισµένες κινήσεις της φωνής, κυρίως στην αρχή και το τέλος του στίχου, ως υπενθύµιση για τον ψάλτη. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 59

60 Από το τέλος του 11ου αιώνα ξεκινά η µεσο-βυζαντινή σηµειογραφία όπου προστίθενται και άλλα σύµβολα που περιγράφουν την κίνηση της φωνής (όπως στο παρακάτω παράδειγµα όπου σηµειώνεται και η µεταγραφή σε σύγχρονη ευρωπαϊκή). 4.6 Βιβλιογραφία Graduale triplex, ISBN X, a special edition of the Graduale Romanum with chant notation in three forms, one above the other, for easy comparison: Laon, St. Gall, and square-note Paléographie musicale, ISBN , facsimiles of early adiastamatic chant manuscripts Constantin Floros, "Universale Neumenkunde" (Universal Theory of Neumes); three-volume covering all major styles and schools of neumatic musical notation in three major divisions: Byzantine, Gregorian and Slavic. Μορφοποιήθηκε: Αγγλικά (Η.Β.) 60 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 GREGORIAN CHANT 5.1 Εισαγωγή Αξίζει να σηµειωθεί ότι στη σφαίρα της µουσικής όπως ο ήχος, δεν υπάρχει καµία µελωδία χωρίς ρυθµό. Η αποκατάσταση του Γρηγοριανού άσµατος προς το τέλος του δέκατου αιώνα από τους µοναχούς του αβαείου Solesmes, καθώς επικεντρωνόταν στη µελωδική γραµµή, συνοδεύθηκε από την προσπάθεια να έχει ρυθµικό νόηµα από αυτό. Οι προσπάθειες τους οδήγησαν σε µια σηµαντική θεωρητική εργασία που προσανατολίστηκε προς την εκτέλεση του άσµατος. Η θεωρία που αναπτύχθηκε στο Solesmes και η αντίστοιχη εκτελεστική παράδοση καθρεφτίστηκε στη ρυθµική έκδοση του Graduale Romanum που δηµοσιεύτηκε το Μεταξύ των χρησιµοποιούµενων σηµαδιών µέσα σε αυτό, δύο υπονοούν ότι οι νότες πρέπει να έχουν διάρκεια µεγαλύτερη από την κανονική: ο όρος horizontal episema σηµαίνει µια µικρή, εκφραστική επιµήκυνση και το σηµείο αύξησης δείχνει ότι η προηγούµενη νότα πρέπει να διπλασιαστεί στο µήκος. Οι παλαιότερες πηγές για την νευµατική δεν ήταν, στην πραγµατικότητα, αναγνώσιµες αυτό καθ' εαυτό, παρουσιάζουν µνηµονικά προφίλ των µελωδιών που ήταν γνωστά εκ βάθους. Ένας µοναχός που εξετάζει έναν µουσικό κώδικα θα παρατηρούσε τα κείµενα, αυτά θα του υπενθύµιζαν το άσµα δεδοµένου ότι το είχε µάθει και δίνοντας του µερικά στοιχεία για την εκτέλεση, τα οποία θα τραγουδούσε έπειτα µεγαλοφώνως. Η µελωδία που έχει ακουστεί, το χαρακτηριστικό της προφίλ θα µπορούσε να καταγραφεί σύµφωνα µε την πιο γνωστή νευµατική παράδοση, ενδεχοµένως µε τη βοήθεια ενός υποδείγµατος που ανήκει στην ίδια παράδοση. Κάθε νευµατική παράδοση είχε διαφορετικούς τρόπους να δηλώνει τις ρυθµικές αντιθέσεις, αλλά οι αντιθέσεις ήταν γενικά σταθερές σε όλη την έκταση όπως είχαν καθοριστεί στην ανθρώπινη µνήµη. Αυτές οι ρυθµικές διακρίσεις δεν ήταν καθόλου σκιές της απόδοσης που αναπαράγονται µηχανικά από ένα υπόδειγµα, ούτε οδηγίες για τον αυτοσχεδιασµό, αλλά ενδείξεις για την αναπαραγωγή µιας καθορισµένης µελωδίας που θα µπορούσε να εξωραϊστεί, αλλά όχι ουσιαστικά να αλλαχθεί. Ο Joppich φαίνεται να συλλαµβάνει τη ρυθµική ερµηνεία ως µεταβλητή, αυτοσχεδιασµένη χειρονοµιακή µίµηση µιας γραφικής αναπαράστασης, όπως µια λογοτεχνική κριτική µπορεί να συλλάβει την ερµηνεία όπως µια ελεύθερη απόδοση έργου πέρα από τη φαντασία, ακόµα κι αν είναι αναχρονικής σηµασίας κείµενο. Αυτή η προσέγγιση µπορεί να έχει τη δική της αισθητική Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 61

62 αξία, αλλά στη Μέση Εποχή αυτό θα παραβίαζε και τη µνήµη του τραγουδιστή και το σεβασµό του για την ιερή ακεραιότητα του Γρηγοριανού άσµατος. Πολλοί µουσικολόγοι προτιµούν να συλλάβουν την ερµηνεία ως αναζήτηση για κάθε πιθανό ιστορικό περιεχόµενο, το οποίο πρέπει να λάβει υπόψη το πολιτιστικό πλαίσιο. 5.2 Βιβλιογραφία Manuel Pedro Ferreira, Bases for Transcription: Gregorian Chant E.J.Dent. Melody,in Basil Maine (cd), The Divisions of Music, Oxford; Oxford University Press, 1929 Manuel Pedro Ferreira, The Sound of Martin Codax, Lisboa: IN-CM/Unisys, 1986 Dom Andrè Mocquereau, Le nombre musical Grègorien ou rythmique Grègorienne, 2 Vols,Toumai: Desclèe et Cie, 1908,1927 Μορφοποιήθηκε: Αγγλικά (Η.Β.) 62 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 THE MOZARABIC CHANT TRADITION 6.1 Εισαγωγή Η παραγωγή της λέξης Mozarabic προήλθε από την αραβική λέξη musta'rab που σηµαίνει ένα Άραβα ή κάποιον που προσαρµόζεται στα αραβικά έθιµα, και ο όρος ajami σηµαίνει άσχηµος ή βάρβαρος. Άλλες σχετικές ονοµασίες της Mozarabic ιεροτελεστίας είναι το Gothic από την καθιέρωση του Βισιγοτθικού βασιλείου κατά τη διάρκεια της µουσουλµανικής περιόδου στην Ισπανία, το Toledan που ήταν η κύρια πόλη της Mozarabic ιεροτελεστίας, και το Isidorian ο πιο πρόσφατος διακανονισµός των ιεροτελεστιών από το Συµβούλιο του Τολέδο µαζί µε του Αγ.Ισιδώρου της Σεβίλης. Η µουσουλµανική περίοδος στην Ισπανία ήταν από το 711 έως το Οι Χριστιανοί που ζούσαν εκεί εξοικειώθηκαν µε το µουσουλµανικό πολιτισµό και την ισλαµική πίστη. Τα Mozarabic ήταν η οµιλούµενη γλώσσα από τους Χριστιανούς στην Ισπανία κατά τη διάρκεια της µουσουλµανικής κυριαρχίας, η γλώσσα εξαφανίστηκε σταδιακά αφότου διώχτηκαν οι Άραβες της Ισπανίας στο τέλος του 15ου αιώνα. Έχει υποστηριχτεί πρόσφατα, ότι υπάρχουν µερικές διάλεκτοι της Mozarabic γλώσσας στη νότια Ισπανία και την Πορτογαλία. Προς το τέλος του 15ου αιώνα ο Καρδινάλιος Ximenes κήρυξε ένα παρεκκλήσι του καθεδρικού ναού του Τολέδο για να προστατέψει τη Mozarabic λειτουργία. Από αυτή την προέλευση, ο όρος mozarabic σχετίστηκε µε τις ιεροτελεστίες και τα άσµατα. Αυτό το δοκίµιο θα συζητήσει τις mozarabic παραδόσεις ασµάτων, τις πηγές και τη σηµειογραφία του, και τη σχέση µε το Γρηγοριανό άσµα. Οι επιζούσες mozarabic πηγές ασµάτων περιλαµβάνουν είκοσι ή περισσότερα χειρόγραφα και πολλά κοµµάτια της µουσικής σηµειογραφίας. Το León antiphoner ήταν το βιβλίο που οργάνωσε τα mozarabic χειρόγραφα και τα τακτοποίησε σε τύπους. Όλη η µουσική από τις Θείες Λειτουργίες (secular Office, Masses) είναι στο βιβλίο. Συνδυάζεται σε σειρά έτσι ώστε οι γιορτές και του Λόρδου και των Αγίων να εµφανίζονται κανονικά κατά τη διάρκεια του έτους των λειτουργιών, µε το υπόλοιπο του βιβλίου που έχει τις Θείες Λειτουργίες για τους κοινούς Αγίους, τις συνηθισµένες Κυριακές και τις διάφορες ειδικές εκδηλώσεις όπως οι γάµοι και οι θάνατοι. Οι περισσότερες πηγές περιλαµβάνουν το antiphoner του S Millán de la Cogolla, ένα παράρτηµα του León antiphoner που προσθέτει όλες τις κατάλληλες προσευχές για τις Θείες Λειτουργίες. Ένα άλλο mozarabic χειρόγραφο είναι το Liber ordinum του Siols το οποίο έχει την ειδική λειτουργία που περιέχει µουσική και προσευχές για την εβδοµάδα πριν το Πάσχα, και τις ειδικές λειτουργίες (π.χ. µνηµόσυνο) που προσφέρονται για ειδικές περιστάσεις όπως για να γίνει κάποιος επίσκοπος ή για ασθένειες. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 63

64 Οι διαδικασίες εκτέλεσης των mozarabic ασµάτων είναι ένα γενικό µυστήριο, η σηµειογραφία προς το τέλος του 7ου αιώνα είχε περιπλέξει µελωδίες που ήταν αδύνατο να τραγουδηθούν αν δεν είχαν αποµνηµονευθεί. Μέχρι πρόσφατα, τα mozarabic άσµατα δεν διαβάζονται. Ένα ζευγάρι πιθανών τρόπων για το mozarabic άσµα θα ήταν να βρεθεί ένας ευανάγνωστος κώδικας µε την ακριβή σηµειογραφία, επίσης γνωστό ως manuscript bridge, ή να βρεθεί µια συνυπάρχουσα θεωρητική γραφή που θα περιγράφει έναν συνοπτικό τρόπο τραγουδιού που θα βασίζεται στα modes, clef και τις σχέσεις διαστήµατος. Οι τύποι της mozarabic σηµειογραφίας περιλαµβάνουν το Ecphonetic τα πιο πρόσφατα γνωστά χειρόγραφα άσµατος. Εµπλέκει την άνοδο και την πτώση του φωνητικού τόνου κατά τη διάρκεια των µαθηµάτων ή της ανάγνωσης των κειµένων. Η θεµελιώδης τονική νευµατική σηµειογραφία είναι παρόµοια µε το Ecphonetic µε τις κάµψεις της φωνής, αλλά µόνο ψάλλοντας και όχι απαγγέλλοντας. Ο όρος Intermittent (µεταβατικός) ήταν η πιο πρόσφατη σηµειογραφία και χρησιµοποιήθηκε για τα mozarabic άσµατα όπως τα αντίφωνα, τα άσµατα της Θείας Ευχαριστίας και ύµνοι. Μέχρι το 10ο και 11ο αιώνα τα mozarabic άσµατα είχαν κάθετη σηµειογραφία που χρησιµοποιούνταν κυρίως στη βόρεια Ισπανία. Τα mozarabic χειρόγραφα άσµατος σηµειογραφούνται σε δύο σχετικά σηµειογραφικά συστήµατα που είναι αντίστοιχα των χειρογράφων του Τολέδο και του León. Υπάρχουν δύο παραλλαγές στο σύστηµα του León. Υπάρχουν δύο κατηγορίες mozarabic σηµειογραφίας άσµατος: η βόρεια σηµειογραφία βρέθηκε στη León στην Castile, η περιγραφή της εµφανίζει να έχει συχνή χρήση των ολόκληρων νευµάτων που έχουν κάθετη εµφάνιση. Η νότια mozarabic σηµειογραφία ήταν η σηµειογραφία του Toledan και είχε δύο τύπους σηµειογραφιών, που αναφέρονται στην παράδοση Α και Β. Η παράδοση Α ήταν λειτουργικά χειρόγραφα που είχαν λεπτή σηµειογραφία µε στρογγυλευµένα κτυπήµατα και η παράδοση Β ήταν βασικά οποιαδήποτε άλλη λειτουργική παράδοση, η σηµειογραφία περιγράφεται όπως χονδροειδής και πιο γωνιακή. Η αντίθεση της βόρειας σηµειογραφίας και των Toledan mozarabic σηµειογραφιών άσµατος είναι ότι τα κάθετα κτυπήµατα λείπουν από τη σηµειογραφία Toledan δεδοµένου ότι τείνουν προς τα δεξιά. Γενικά, οι πηγές σηµειογραφίας Toledan δεν µοιάζουν και είναι πολύ λιγότερο επιµεληµένες και συστηµατικές από αυτή της βόρειας σηµειογραφίας. Κατά σειρά τα χρησιµοποιηµένα άσµατα στη mozarabic λειτουργία είναι τα αντίφωνα και ορισµένα άσµατα Θείων Ευχαριστιών. Τα αντίφωνα ήταν τα πιο πολυάριθµα άσµατα που τραγουδήθηκαν στην παλαιά mozarabic ιεροτελεστία. Υπάρχουν πέντε φορές περισσότερα αντίφωνα από τα υπάρχοντα responsorial άσµατα. Συνολικά 2349 αντιφωνητικά άσµατα διαθέσιµα αλλά µπορεί να υπήρχαν πάνω από 2500 µε προστιθέµενα κοµµάτια.. Τα αντίφωνα ήταν απλά συλλαβικά ή είχαν κάποιο νευµατικό ύφος. Τα χειρόγραφα από τον Ισίδωρο της Σεβίλλης και το αντίφωνο του León δείχνουν ότι οι εναλλασσόµενες χορωδίες χρησιµοποιούνταν, όπως το Γρηγοριανό άσµα. Περισσότερες αντίστοιχες οµοιότητες µεταξύ του mozarabic άσµατος και του Γρηγοριανού άσµατος περιλαµβάνουν οκτώ τόνους ψαλµωδίας. Τα ελλιπή στοιχεία µερικών κοµµατιών των mozarabic ασµάτων αφήνουν λίγη βεβαιότητα 64 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

65 αν είχαν ένα ρυθµικό σύστηµα όπως τα Γρηγοριανά άσµατα. Τουλάχιστον δύο τρόποι εµφανίζονται αρκετές φορές στο mozarabic άσµα. Αυτό προτείνει κάποιο υπόδειγµα σχεδίου της ταξινόµησης των µελωδιών όπως το Γρηγοριανό άσµα. Ο στίχος ή οι στίχοι των Γρηγοριανών ασµάτων είναι παρόµοιοι µε αυτούς των mozarabic δεδοµένου ότι εναλλάσσονται µε τα αντίφωνα, συνήθως στους απλούς τύπους απαγγελίας. Η mozarabic δοµή ενός τονικού ψαλµού είναι κοινή, έχοντας έναν τόνο απαγγελίας, ένα κυµατισµό φωνής διάφορων στοιχείων και ενδεχοµένως χρησιµοποιείται χωρίς τονισµένο κείµενο και την τελική σταδιακή µείωση έντασης φωνής που εφαρµόστηκε συνήθως στις τελικές συλλαβές στίχου. Όπως το αντίφωνο, τα responsories (αντίφωνα) δεν είχαν κανένα προκαθορισµένο µήκος, το µακρύτερο είναι το Sanctificabit rex templum για τον καθαγιασµό της εκκλησίας, η οποία έχει δύο εκδοχές ενάντια στον πρώτο τρόπο. Υπάρχουν ακόµη περίπου 500 mozarabic responsories (αντίφωνα) και είναι ο λιγότερο µεταβλητός τύπος άσµατος, που έχει κάποια οµοιότητα µε τα Great Responsories του Γρηγοριανού άσµατος. Οµοίως, και οι δύο τονικοί ψαλµοί των responsories έχουν δύο µέρη στις µελωδίες, έχουν νευµατικά στυλ, το άσµα συµβαίνει µόνο κατά τη διάρκεια του όρθρου, στο τέλος της λειτουργίας, και καταγράφθηκαν σε έναν µοναδικό στίχο µε µουσική σηµειογραφία. Υπήρξαν επτά διαφορετικοί τόνοι που εµφανίστηκαν αρκετές φορές στα responsories του León που προτείνει ότι υπήρξε κάποια δοµή στις mozarabic µελωδίες ασµάτων αν και δεν ήταν τόσο επιµεληµένη όσο το Γρηγοριανό σύστηµα των οκτώ τρόπων. Τα mozarabic άσµατα είναι κάπως επιφανειακά, µη έχοντας κάποια υπόσταση να καθιερώσουν ένα άσµα ως πρότυπο για τα άλλα ή και αντίστροφα, αν και µερικές µελωδίες ισπανικής προέλευσης πρέπει να έχουν απορροφηθεί από το Γρηγοριανό άσµα. Η ιστορία του Γρηγοριανού άσµατος και της αρχής της νευµατικής σηµειογραφίας ενδεχοµένως επηρεάστηκε από το mozarabic άσµα. Ο Brou πίστευε οτιδήποτε πριν του Γρηγοριανού του Μέγα επειδή δεν υπήρξε καµία πληροφορία για τις σχέσεις των mozarabic ασµάτων µε τους µοναχούς.. Από τα mozarabic άσµατα, µια µεγάλη συµφωνία θα µπορούσε να έχει διδαχθεί για τη νευµατική σηµειογραφία και τη γνώση του πότε τα νεύµατα αρχικά χρησιµοποιήθηκαν. Η θεωρία είναι ότι η παράδοση του Toledan περιελάµβανε Χριστιανούς που ζούσαν στα εδάφη της µουσουλµανικής πλευράς µε εµφανή τη διαφορετική σηµειογραφία στο εσωτερικό της Ισπανίας, αλλά δυστυχώς αυτό δεν µπορεί να επιβεβαιωθεί. Το mozarabic άσµα ήταν ένας από τους κύριους κλάδους του άσµατος της χριστιανικής λειτουργίας στη δύση κατά τη διάρκεια της Μέσης Εποχής. Οι οµοιότητες των Γρηγοριανών και των mozarabic ασµάτων ήταν η δοµή και η χρήση των εναλλακτικών χορωδιών. Γενικά, οι περισσότερες µορφές ασµάτων της mozarabic λειτουργίας ακολουθούν το σχέδιο της παλαιάς επαναληπτικής τεχνικής Gallican για τις µορφές αντιφώνων. Οποιαδήποτε θεωρία ισχύει για την ιεροτελεστία Gallican ισχύει εξίσου για τη mozarabic ιεροτελεστία, η οποία είναι σχεδόν ίδια µε την δοµή Gallican ώστε να µην δηµιουργηθεί καµία αµφιβολία κοινής προέλευσης. Μια διαφορά µεταξύ των Γρηγοριανών και mozarabic ασµάτων είναι ότι τα Γρηγοριανά άσµατα έχουν τις µελωδίες Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 65

66 (melismas) δίπλα στην τελευταία νότα ενώ τα mozarabic άσµατα έχουν τις µελωδίες (melismas ) στην τελευταία νότα. Τα στοιχεία παρουσιάζουν ότι τα mozarabic άσµατα τραγουδήθηκαν στην ιβηρική χερσόνησο και η επιρροή τους µπορεί να είχε φθάσει πέρα από την Ισπανία έρχοντας σε επαφή µε άλλα ρεπερτόρια ασµάτων όπως το γρηγοριανό, το Ambrosian και το Gallican. 6.2 Βιβλιογραφία Brockett Jr., Clyde Waring. Antiphons, Responsories and other Chants of the Mozarabic Rite. The institute of Medieval Music, LTD. Brooklyn, New York Randel, Don Michael. The Responsorial Psalm Tones for the Mozarabic Office. Princeton University Press. Princeton New Jersey Hopin, Richard H. Medieval Music. W.W. Norton & Company. New York. London Rojo & Prado. El Canto mozárabe. Barcelona: Diputación Provincial New Groves Dictionary of Music and Musicians. Mozarabic chant. New York, NY: Groves Dictionaries of Music Inc Jenner, Henry. Transcribed by W.G. Kofron. Mozarabic Rite. The Catholic Encyclopedia Volume X. Robert Appleton Company Online Edition by K. Knight Μορφοποιήθηκε: Αγγλικά (Η.Β.) 66 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 SHEET MUSIC Η µουσική παρτιτούρα είναι µια µουσική σηµειογραφία τυπωµένη πάνω σε χαρτί. Είναι το µουσικό ανάλογο ενός βιβλίου. Σε αντίθεση µε µια σόλο εκτέλεση, όπου απαιτείται αποστήθιση, οι µουσικοί κλασσικής µουσικής συνηθίζεται να χρησιµοποιούν την παρτιτούρα. Ακόµη και στην jazz,η οποία είναι πιο αυτοσχεδιαστική, χρησιµοποιείται η παρτιτούρα για την περιγραφή διασκευών, µελωδιών και αλλαγής συγχορδιών. Η παρτιτούρα, όµως, είναι λιγότερο σηµαντική σε άλλες µορφές µουσικής. Σε πιο διαδεδοµένα είδη (pop), πάραλου που παράγονται παρτιτούρες, σήµερα είναι σύνηθες οι µουσικοί να µαθαίνουν το κοµµάτι µε το αυτί. Αυτό ισχύει και για περιπτώσεις όπως η δυτική παραδοσιακή µουσική. Μουσικές από άλλες κουλτούρες, παραδοσιακές και κλασσικές, διαδίδονται συχνά στόµα µε στόµα. Το διάβασµα µιας παρτιτούρας είναι η ικανότητα ενός µουσικού να εκτελεί ένα άγνωστο κοµµάτι µουσικής,βλέποντας την παρτιτούρα για πρώτη φορά. Αυτή η ικανότητα απαιτείται στους επαγγελµατίες µουσικούς και στους σοβαρούς ερασιτέχνες που παίζουν κλασσική µουσική και είδη σχετιζόµενα µε αυτή. Τύποι παρτιτούρας Η παρτιτούρα υπάρχει σε πολλές µορφές. Αν ένα κοµµάτι είναι γραµµένο µόνο για ένα όργανο (το πιάνο π.χ.), όλη η µουσική θα γραφτεί σε µια µόνο παρτιτούρα. Αν ένα κοµµάτι προορίζεται για να εκτελεστεί από περισσότερους του ενός, κάθε άτοµο θα έχει τη δική του παρτιτούρα, που ονοµάζεται κοµµάτι ( part). Αν απαιτούνται πολλοί µουσικοί για ένα κοµµάτι, µπορεί να υπάρχει επίσης το score, το οποίο είναι ένα κοµµάτι παρτιτούρας,το οποίο δείχνει όλη ή την περισσότερη µουσική ενός οργάνου συγκεντρωµένη. Τα scores συναντώνται σε διάφορες µορφές. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 67

68 Full score είναι ένα µεγάλο βιβλίο που περιέχει την µουσική όλων των οργάνων. Είναι αρκετά µεγάλο, ώστε να χρησιµοποιείται από τον µαέστρο στις πρόβες και στην ζωντανή εκτέλεση. Miniature score είναι παρόµοιο µε το full score αλλά καταλαµβάνει µικρότερο µέγεθος. Είναι πολύ µικρό για να έχει πρακτική εφαρµογή, άλλα είναι χρήσιµο για την µελέτη ενός κοµµατιού µια µουσικής σύνθεσης. Study score είναι ένας αρκετά σαφής όρος. Συχνά χρησιµοποιείται σαν συνώνυµο για το miniature score και συχνά χρησιµοποιείται για να περιγράψει ένα score µεγέθους µεταξύ ενός full και ενός miniature. To study score µπορεί να περιέχει επιπλέον σχόλια και σηµειώσεις σχετικά µε τη µουσική για διδακτικούς σκοπούς. Piano score είναι µια διασκευή για πιάνο ενός κοµµατιού µε πολλά όργανα. Συχνά περιλαµβάνει οδηγίες σχετικά µε ποιο όργανο παίζει διάφορες µελωδίες και άλλες νότες. Vocal score είναι αυτό που περιέχει όλα τα µέρη των φωνητικών, χορωδιακά και σόλο, σε διαφορετικά πεντάγραµµα. Συχνά περιέχει ένα συνοδευτικό βασικό πιάνο. Χρησιµοποιείται από τραγουδιστές (singers) ενώ επίσης χρησιµοποιείται για την πρόβα των τραγουδιστών (vocalists) ξεχωριστά από το σύνολο των οργάνων. Short score είναι η ελάττωση µιας δουλείας πολλών οργάνων, σε λίγα µόνο πεντάγραµµα. Τα short scores συνήθως δεν δηµοσιεύονται αλλά χρησιµοποιούνται από συνθέτες κατά τη διάρκεια παραγωγής ενός ολοκληρωµένου κοµµατιού. Συχνά ένα short score ολοκληρώνεται πριν ξεκινή η δουλειά της ενορχήστρωσης. Lead sheet δείχνει την µελωδία και τους στίχους, αλλά παρέχει µόνο µια στοιχειώδη περιγραφή της αρµονίας. Συνήθως αυτό γίνεται γράφοντας το όνοµα των συγχορδιών πάνω από την µελωδία. Χρησιµοποιείται συχνά στην Pop µουσική και στα jazz τραγούδια. Μια συλλογή από fake sheets είναι ένα Fake book. Ο όρος score επίσης αναφέρεται στην µουσική επένδυση για θεατρικά, κινηµατογραφικά έργα ή σε τηλεοπτικά προγράµµατα. 7.1 Ιστορία Πριν τον 15 αιώνα η µουσική ήταν γραµµένη µε το χέρι και διατηρούνταν σε χειρόγραφα. 68 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

69 Υπήρχαν πολλές δυσκολίες στην χρήση της νέας τεχνολογίας στην εκτύπωση, ως αναφορά την µουσική. Το πρώτο εκτυπωµένο βιβλίο που περιείχε µουσική, το Mainz psalter (1457), είχε την σηµειογραφία γραµµένη µε το χέρι. Αργότερα ήταν δυνατό να εκτυπώνονται και οι γραµµές του πενταγράµµου, άλλα και πάλι η µουσική προστίθονταν µε το χέρι. Η µεγαλύτερη δυσκολία σε ένα µετακινούµενο τύπο εκτυπωµένης µουσικής ήταν ότι όλα τα στοιχεία έπρεπε να ευθυγραµµίζονται, αλλιώς θα έχανε το νόηµα του. Σε µουσικό κείµενο για τη φωνή, οι στίχοι έπρεπε να στοιχίζονται µε τις σωστές νότες. Η πρώτη µηχανή εκτύπωσης µουσικής εµφανίστηκε γύρω στο 1473, περίπού δηλαδή 20 χρόνια µετά την παρουσίαση από τον Gutenberg της µηχανής εκτύπωσης. Το 1501, ο Ottaviano Petrucci εξέδωσε το Harmonice musices odhecaton A, το οποίο περιείχε 96 κοµµάτια εκτυπωµένης µουσικής. Ο τρόπος εκτύπωσης του Petrucci παρήγαγε καθαρή, ευνόητη µουσική αλλά ήταν µια χρονοβόρα και δύσκολη διεργασία που απαιτούσε 3 διαφορετικά περάσµατα στην µηχανή. Ο Petrucci αργότερα ανέπτυξε µια διαδικασία που απαιτούσε µόνο 2 περάσµατα,αλλά και πάλι απαιτούσε πολύ προσεκτική ευθυγράµµιση. Ο Pierre Attaingnant καθιέρωσε µια τεχνική,που πρωτοεµφανίστηκε το 1520 στο Λονδίνο, η οποία έµεινε σχεδόν απαράλλαχτη για 200 χρόνια. Το αποτέλεσµα της τυπωµένης µουσικής, ήταν παρόµοιο µ αυτό του τυπωµένου κειµένου. Οι πληροφορίες διαδίδονταν γρηγορότερα, αποδοτικότερα και σε περισσότερους ανθρώπους. Είχε και το πρόσθετο αποτέλεσµα να ενθαρρύνει τους ερασιτέχνες, που είχαν πλέον την οικονοµική δυνατότητα να παίξουν µουσική. Αυτό µε πολλούς τρόπους επηρέασε ολόκληρη την µουσική βιοµηχανία. Οι συνθέτες µπορούσαν πλέον να γράψουν περισσότερη µουσική για ερασιτέχνες, γνωρίζοντας ότι µπορεί να διανεµηθεί εύκολα. Οι επαγγελµατίες παίχτες µπορούσαν να έχουν περισσότερη µουσική στην κατοχή τους. Αυξήθηκε ο αριθµός των ερασιτεχνών στους οποίους µπορούσαν να παραδίδουν µαθήµατα και να κερδίζουν χρήµατα οι επαγγελµατίες. Σε πολλές περιοχές το δικαίωµα της εκτύπωσης µουσικής το παρείχε ο Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 69

70 µονάρχης, και µόνο αυτοί που είχαν την κατάλληλη άδεια µπορούσαν να το κάνουν. Αυτό συνήθως αποτελούσε τιµή και δίνονταν σε αγαπητούς, µουσικούς των ανακτόρων. Τον 19 αιώνα η µουσική βιοµηχανία κατακλύσθηκε από µουσικούς εκδότες. Στις Ηνωµένες Πολιτείες, η µουσική βιοµηχανία αναπτύχθηκε σε γοργούς ρυθµούς και το σύνολο των εκδοτών και συνθετών που κυριαρχούσαν στην βιοµηχανία, ήταν γνωστό σαν Tin Pan Alley. Το τέλος του 19 ου αιώνα υπήρξε µια µαζική έκρηξη της parlor µουσικής, µε το πιάνο να παίρνει το ρόλο de rigeur για το µέσο σπίτι, αλλά στις αρχές του 20 ου αιώνα ο φωνογράφος και η ηχογραφηµένη µουσική απέκτησαν πιο µεγάλη σηµασία. Αυτό προστιθέµενο µε την αύξηση της δηµοτικότητας του ραδιοφώνου από το 1920 και µετά, µείωσε το ενδιαφέρον για την εκτυπωµένη µουσική. Η βιοµηχανία δίσκων (ηχογράφησης για την ακρίβεια) τελικά πήρε το ρόλο της µεγαλύτερης δύναµης στην µουσική βιοµηχανία, εκτοπίζοντας τους εκδότες εκτυπωµένης µουσικής. Στα τέλη του 20 ου αιώνα και στις αρχές του 21 ου, µεγάλο ενδιαφέρον αναπτύχθηκε για την αναπαράσταση της µουσικής σε format αναγνωρίσιµη από τον υπολογιστή και σε downloadable φακέλους. Το softaware ΟCR που µπορεί να διαβάσει,παρτιτούρα µε σάρωση, είναι διαθέσιµο από το Σήµερα Σαν επαγγελµατίας στον τοµέα της µουσικής, η σύνθεση και η µουσική παρασηµαντική, αποτελούν κύριο µέρος της καθηµερινής ζωής. Τα τελευταία χρόνια το λογισµικό που αφορά την καταγραφή µουσικής, πέρασε από πολλές αλλαγές και έκανε πολλές προόδους, το οποίο µε τη σειρά του έκανε την διαδικασία γραφής της µουσικής πιο εύκολη. 70 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 SCORE WRITING Ένα scorewriter είναι ένα πρόγραµµα, µουσικής παρασηµαντικής (σηµειογραφίας), και επιτυγχάνει την αυτοµατοποίηση της διαδικασίας της δηµιουργίας µουσικής παρτιτούρας. Ένα scorewriter είναι για την µουσική σηµειογραφία ότι ένας διαχειριστής κειµένου για το γραµµένο κείµενο. ιαγράφηκε: Χειρισµός Όλοι οι scorewriters επιτρέπουν στον χρήστη να εισάγει, επεξεργαστεί και να εκτυπώσει µουσική σηµειογραφία,σε διάφορους βαθµούς πολυπλοκότητας. Οι scorewriters ποικίλουν από αυτούς που µπορούν να γράψουν ένα απλό τραγούδι ως αυτούς που µπορούν να χειριστούν τις δυσκολίες της µουσικής για ορχήστρα και ειδικές σηµειογραφίες (από την πρώιµη µουσική µέχρι το avant garde). Η µουσική εισάγεται χρησιµοποιώντας το ποντίκι ή το πληκτρολόγιο. Πολλοί scorewriters όµως επιτρέπουν τη χρήση MIDI keybords. Λίγοι επιτρέπουν εκτυπωµένη µουσική να scan-αριστεί χρησιµοποιώντας το λογισµικό OCR. Οι περισσότεροι scorewriters επίσης επιτρέπουν την µουσική να παίζεται µέσω MIDI (στην έξοδο δηλαδή). Αυτό σηµαίνει ότι οι scorewriters έχουν κάποια σχέση µε τους sequencers (πολλοί από τους όποίους έχουν τη δυνατότητα να γράψουν µουσική σηµειογραφία ως ένα σηµείο), παρόλο που οι scorewriters χρησιµοποιούνται κυρίως για την σηµειογραφία και οι sequencers για την εγγραφή / ηχογράφηση και την εκτέλεση της µουσικής. Επίσης οι scorewriters συνηθίζεται να χρησιµοποιούνται για κλασσική και jazz µουσική (των οποίων οι µουσικοί χρησιµοποιούν τυπωµένη µουσική) ενώ οι sequencers για rock και Pop στυλ (των οποίων οι µουσική παίζουν µε το αυτί). Μερικοί scorewriters (κυρίως το Sibelius), επιτρέπουν τους χρήστες να εκδώσουν τις παρτιτούρες τους στο Internet. Σαν αποτέλεσµα, αυτές µπορούν Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 71

72 να χρησιµοποιηθούν για την ηλεκτρονική διανοµή της τυπωµένης µουσικής. Μερικοί scorewriters Για Windows και Mac Sibelius (cut-down version: Sibelius Student; versions for the old Acorn computers: Sibelius 7, Sibelius 7 Student, Sibelius 6, Junior Sibelius) Finale (cut-down versions: Finale Notepad, Notepad Plus, Songwriter, PrintMusic, Allegro) Amadeus Berlioz Capella Composer's Pen Encore (once a leading program; cut-down version: MusicTime Deluxe) Graphire Music Press Harmony Assistant Igor Melody Assistant MidiNotate Composer and MidiNotate Musician Mosaic MusiCAD MusicPrinter Plus Nightingale Notator (which developed into the sequencer Emagic Logic) Noteworthy Composer Notion Opus Overture PMS Rhapsody SCORE (once a leading program) Score Writer and Score Writer 2 by GenieSoft SmartScore Pro (a music-scanning and music-scoring program; limited version: SmartScore Songbook Edition) Numerous more specialized programs for writing guitar tab, such as G7, Finale Guitar, Bucket-o-tab, Power Tab Editor and Powertracks Pro. Για GNU/Linux NoteEdit (a KDE scorewriter, most user-friendly) Denemo (a Gnome scorewriter) Rosegarden (primarily a sequencer) GNU LilyPond (a full-featured text-based scorewriter) Brahms (also a piano rolls editor) ιαγράφηκε: For Μορφοποιήθηκε: Χρώµα γραµµατοσειράς: Αυτόµατο ιαγράφηκε: and ιαγράφηκε: For 72 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

73 8.1 Finale Το Finale είναι το κυρίαρχο λογισµικό scorewriting που δηµιουργήθηκε από την Makemusic!.Το κυρίως πρόγραµµα χρησιµοποιείται από πολλούς επαγγελµατίες, και εκδόσεις από το 2004 και µετά περιλαµβάνουν αναπτυγµένη διαδικασία αναπαραγωγής για ρεαλιστικές ηχογραφήσεις MP3. Κάποιες εκδόσεις του προγράµµατος περιέχουν το Allegro, το οποίο είναι για το Finale ότι είναι το Photoshop Elements για το Adobe Photoshop. To Finale Notepad,το οποίο είναι δωρεάν, και το Finale Notepad Plus είναι µια καλή αρχή για τους ερασιτέχνες συνθέτες. Υπάρχουν επίσης εκδόσεις για εξειδικευµένους λόγους, σαν την Finale Guitar, η οποία χρησιµοποιείται για τη δηµιουργία tablatures και το Finale Songwriter, που χρησιµοποιείται για τη δηµιουργία συνθέσεων που συµπεριλαµβάνουν και στίχους. ιαγράφηκε: Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 73

74 Κριτική και µερικά γνωστά θέµατα Η αφθονία των στοιχείων/ δυνατοτήτων και των dialog boxes είναι δίκοπο µαχαίρι, έτσι το Finale θεωρείται σαν ένα δύσκολο στην µάθηση πρόγραµµα. Βέβαια οι τελευταίες εκδόσεις, µε το φόβο του ανταγωνισµού του Sibelius που οι θαυµαστές του το θεωρούν εύκολο στη χρήση, προσπάθησαν να διορθώσουν τα µειονεκτήµατα του προγράµµατος. Πολλοί χρήστες του Finale θεωρούν ακόµα ότι είναι πιο µουσικό και εύκολο από το Sibelius. Κύρια προβλήµατα: Το τελευταίο µέτρο ενός κοµµατιού συχνά καταλαµβάνει µια ολόκληρη σελίδα, ακόµη και αν περιέχει ολόκληρες νότες, αλλά ένα απλό resizing διορθώνει το πρόβληµα. Οι χρήστες που κάνουν upgrade από παλιότερες εκδόσεις θα προσέξουν ότι το Finale δεν έχει πλήρη συµβατότητα προς τα πίσω. Πρόβληµα στη σάρωση από µουσικό κείµενο. 8.2 Encore Το Encore ένα πρόγραµµα scorewriter για Μicrosoft Windows και Macintosh, δηµοφιλές από τη δεκαετία του 90. Αναπτύχθηκε από την Passport και αργότερα πέρασε στην Gvox. Το πρόγραµµα έχει τη φήµη της εύκολης χρήσης παρόλο που υστερεί σε διάφορους τοµείς (εµβάθυνση, γραφικά και δυνατότητες έκδοσης) σε σχέση µε το Sibelius και το Finale. 74 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 SIBELIUS Μορφοποιήθηκε: Γραµµατοσειρά: Έντονα 9.1 Ιστορία Το Sibelius αρχικά αναπτύχθηκε από τους βρετανούς δίδυµους αδερφούς Finn, και πρώτα εκτελέστηκε πάνω στο Acorn Archimedes computer το Το Sibelius τάραξε την αγορά των scorewriters στην οποία κυριαρχούσε το Finale. Το Sibelius βγήκε για Windows το 98 και για Mac το 99. Η τέταρτη έκδοση του Sibelius βγήκε στις 5 Ιουλίου το Νέες λειτουργίες περιλαµβάνουν δυναµικά µέρη που σηµαίνει ότι τα ορχηστικά µέρη αποθηκεύονται στον ίδιο φάκελο µε το score και οι αλλαγές στο score αυτόµατα αντανακλώνται στα µέρη vice versa. Επίσης περιέχει δυνατότητα δηµιουργίας φύλλων εργασίας από καθηγητές για µαθητές και δυνατότητα scoring για video. Μορφοποιήθηκε: Γραµµατοσειρά: Έντονα Επιπλέον δυνατότητες To Sibelius επίσης κυριάρχησε στην online αγορά µουσικής έκδοσης µε τον δωρεάν score reader και web browser plugin το Scorch, το οποίο επιτρέπει εκδότες και απλούς χρήστες να εκδίδουν µε ασφάλεια την µουσική τους στον Internet, όπως π.χ. το SibeliusMusic.com.Τυπωµένη µουσική µπορεί επίσης να σαρωθεί µε ένα ξεχωριστό πρόγραµµα το Photoscore. Η µουσική µπορεί να αναπαραχθεί µε µεγάλη ποιότητα και να γραφτεί σε CD. Το Photoscore Lite Version περιέχεται στο Sibelius 4. Πολλές βιβλιοθήκες µε δείγµατα ήχου µπορούν επίσης να προστεθούν. Μια επιπλέον δυνατότητα, που µπορεί αγοραστεί ξεχωριστά είναι το KontaktPlayer, το οποίο προσθέτει ήχους από ξεχωριστά όργανα στην βιβλιοθήκη του υπολογιστή έτσι ώστε να µπορεί κάποιος να ακούει πιο ευρύ στυλ µουσικής. Όνοµα Είναι περίεργο αν σκεφτεί κανείς πως το όνοµα Sibelius, το οποίο χρησιµοποιείται και για το λογισµικό και την εταιρεία, προέρχεται από τον Φιλανδό συνθέτη Jean Sibelius. Πολύ πιστεύουν πως προήλθε από το επώνυµο των αδερφών Finn. Οι ίδιοι πάντως επιµένουν να µη θυµούνται την ακριβή προέλευση. Η αρχική έκδοση για τοacorn ονοµαζόταν Sibelius 7. Το 7 δεν ήταν το όνοµα της έκδοσης αλλά µέρος του ονόµατος, προφανώς προερχόµενο από 7 η συµφωνία του Sibelius. Για την έκδοση για Windows/Mac η εταιρεία χρησιµοποίησε την συνήθη version µέτρηση. Εκτός και αν η επιλογή έχει απενεργοποιηθεί, το πρόγραµµα παίζει ένα µικρό Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 75

76 πέρασµα από την 5 η συµφωνία του Sibelius κατά την εκκίνηση. Μέχρι τώρα κάθε έκδοση έχει διαφορετικό πέρασµα. 9.2 Συµπέρασµα Η δυνατότητα της δηµιουργίας καθαρής µουσικής γρήγορα είναι βασικό στοιχείο για κάθε µουσικό που παράγει µουσική για να εκτελεστεί από άλλους. Έτσι οι µουσικοί στρέφονται σε ολοκληρωµένα λογισµικά αυτού του σκοπού όπως το Sibelius και Finale. Συχνά βρίσκονται προ εκπλήξεως, κατανοώντας πως προγράµµατα τέτοιου είδους,είναι απ τα πιο δύσκολα που υπάρχουν. Ο λόγος που συµβαίνει αυτό είναι ότι η µουσική σηµειογραφία είναι µια πολύ πολύπλοκη µορφή επικοινωνίας. Και παρόλη την πολυπλοκότητα αν βάλετε κάποιον άλλο µουσικό να παίξει την µουσική σας (από παρτιτούρα), σίγουρα θα παρατηρήσετε την µεγάλη διαφορά µεταξύ της εκτυπωµένης σελίδας και της ανθρώπινης µουσικής έκφρασης. Οι απλές γραµµές και κουκίδες της σηµειογραφίας, έχουν ως στόχο απλά την επικοινωνία Για να υποστηρίξουν τη πολυπλοκότητα και το βάθος του µουσικού λεξιλογίου, τα εξειδικευµένα προγράµµατα απαιτείται να έχουν παρόµοιο βάθος. Αυτό σηµαίνει ότι το να µάθει κανείς αυτά τα εργαλεία λογισµικού χρειάζεται χρόνο και εξάσκηση πέρα από κάθε είδους manual. Οι ανάγκες τις κάθε σηµειογραφίαςκάθε µουσικού, είναι διαφορετικές. Ένας µαέστρος χορωδίας θα χρησιµοποιήσει διαφορετικά σύµβολα από ένα hip-hop µπασσίστα. 9.3 Jingle Bells Θα προσπαθήσουµε τώρα να γράψουµε,το πασίγνωστό κοµµάτι Jingle bells για φωνή και πιάνο, στο Sibelius. Θα δούµε την διαδικασία που απαιτείται βήµα ώστε να γίνει κατανοητός ο τρόπος χτισίµατος της σύνθεσης, παράλληλα µε τις λειτουργίες του προγράµµατος. 1. Το πρώτο που έχουµε να κάνουµε είναι να τρέξουµε φυσικά το Sibelius και να επιλέξουµε τη δηµιουργία νέου score (εικόνα 1). Το αρχικό µενού του Sibelius βέβαια µας παρέχει διάφορες επιλογές όπως το άνοιγµα του πιο πρόσφατου φακέλου, τη σάρωση µουσικού κειµένου µέσω scanner κ.α. τα οποία αυτή τη στιγµή δεν µας ενδιαφέρουν. 76 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

77 Εικόνα Η πρώτη επιλογή µας σχετικά µε το µουσικό µας κείµενο έχει να κάνει µε τα όργανα που θέλουµε να γράψουµε, κάτι που καθορίζει και τη µορφή του κειµένου. Το Sibelius παρέχει έτοιµα manuscrpits για πολλές ορχήστρες ή µπάντες,από ολόκληρες χορωδίες µέχρι ένα µοναχικό πιάνο. Εµείς για να εµβαθύνουµε λίγο παραπάνω στο πρόγραµµα επιλέγουµε το blank manuscript (εικόνα 2) αν κα θα µπορούσαµε απλά να διαλέξουµε την επιλογή Voice+keybord. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Εικόνα 9.2 Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 77

78 Στο παραπάνω µενού έχουµε τη δυνατότητα επιλογής της κατεύθυνσης του φύλλου (Portrait, landscape) και του µεγέθους του (Α4,Α3 κ.τ.λ.). 3. Πατώντας Next το Sibelius µας ρωτάει αν επιθυµούµε να προσθέσουµε εµείς manual τα όργανα που χρειαζόµαστε. Επιλέγουµε ναι και έτσι βρισκόµαστε στο µενού της εικόνας 3. Για την σύνθεση µας θέλουµε ένα πιάνο και µια φωνή. Έτσι απ την οικογένεια οργάνων Keybords προσθέτουµε το Piano και απ την οικογένεια Singers προσθέτουµε το Voice. Εικόνα 9.3 Έτσι στο τέλος έχουµε στο Staves in score τα εξής: Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Το Piano (a) αντιπροσωπεύει το πεντάγραµµο στο κλειδί του Σολ, ενώ το 78 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

79 Piano (b) το πεντάγραµµο στο κλειδί του Φα. 4. Στο επόµενο µενού καλούµαστε να επιλέξουµε, τη γραµµατοσειρά του µουσικού κειµένου µας. Εµείς επιλέγουµε Unchanged στο κυρίως µενού αλλά και στο Main text font καθώς θέλουµε να διατηρήσουµε µια απλότητα στο κείµενο και να αποφύγουµε περιττές λεπτοµέρειες που θα µας αποπροσανατολίσουν (εικόνα 4). Εικόνα Πατώντας Next βρισκόµαστε στη φόρµα / µενού Time signature and Tempo (εικόνα 5) όπου καθορίζουµε τους χρόνους (ρυθµό πιο απλά) και την ταχύτητα εκτέλεσης του σύνθεσης (Tempo). Γνωρίζουµε πως το Jingle Bells είναι σε ρυθµό 4/4, οπότε και tick-άρουµε την επιλογή αυτή. Το tempo για τώρα θα το αφήσουµε ως έχει. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 79

80 Εικόνα Στο προτελευταίο µενού επιλεγούµε το Key signature που θέλουµε για το µουσικό κοµµάτι µας. Εµείς,για να µην µπλέξουµε µε τη µουσική θεωρία, επιλέγουµε σαν key signature το Open key/ Atonal (εικόνα 6). Το Jingle Bells εξ άλλου αποτελεί µια πολύ απλή σύνθεση. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Εικόνα Στο τελευταίο µενού/ φόρµα συµπληρώνουµε όλες τις επιπλέον πληροφορίες Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά 80 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

81 που απαιτούνται σχετικά µε το όνοµα της σύνθεσης, τον συνθέτη του κοµµατιού, τον στιχουργό καθώς και τα πνευµατικά δικαιώµατα. Εµείς στον τίτλο απλά γράφουµε Jingle Bells και πατάµε Finish. Εικόνα 9.7 Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά 8. Πλέον µπορούµε να γράψουµε µουσική. Η εικόνα που βλέπουµε είναι η εξής: Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 81

82 Εικόνα 9.8 Βλέπουµε πως κάτω αριστερά υπάρχει ο Navigator (1) που αποτελεί µια µικρογραφία του όλου score, κάπου στη µέση οι επιλογές Playback (2) (για να ακούσουµε ένα κοµµάτι, να κάνουµε rewind κ.τ.λ.) και δεξιά το Keypad (3) το οποίο περιέχει τις χρονικές διάρκειες, παύσεις κ.τ.λ. που θα προστεθούν πάνω στα τρία πεντάγραµµα που βλέπουµε στο κέντρο της οθόνης. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Πάνω υπάρχουν οι κλασσικές επιλογές διαχείρισης αρχείων (Open,save, κ.τ.λ. 4) καθώς και η δυνατότητα επιλογής zoom στο επιθυµητό επίπεδο (5). Επίσης το πρόγραµµα µας επιτρέπει,αν φυσικά το θέλουµε, την διαχείριση κάθε οργάνου ξεχωριστά (6). Στη θέση (7) βρίσκεται ένα µενού εµφάνισης ή όχι συγκεκριµένων εργαλείων. Για την ώρα δεν θα ασχοληθούµε µε την κύρια µπάρα επιλογών (File, Edit, View, Notes κ.τ.λ. Ο χρήστης µπορεί αν το επιθυµεί να εµβαθύνει µόνος του). Γνωρίζοντας µόνο αυτά (η ακόµη και λιγότερα) είµαστε ικανοί να γράψουµε ένα κοµµάτι. 9. Πριν γράψουµε την πρώτη µας νότα, ας ξεκαθαρίσουµε πως εµείς θα επικεντρωθούµε στο πώς γράφεται ένα κοµµάτι και όχι στη µουσική θεωρία που αυτό βασίζεται. 82 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

83 Θα ξεκινήσουµε λοιπόν από το piano και συγκεκριµένα από το πεντάγραµµο στο κλειδί του Σολ που θα περιέχει τη µελωδία. υστυχώς το πρώτο πράγµα που θα γράψουµε πάνω στο πεντάγραµµο µας είναι κάποιες παύσεις. Χρειαζόµαστε µια παύση τετάρτου και µία ογδόου. Ας ξέρουµε πως µία παύση τετάρτου διαρκεί όσο δύο παύσεις ογδόου. Εικόνα 9.9 Από το Keypad επιλέγουµε πρώτα την διάρκεια της παύσης (στην εικόνα 1/4 ) και έπειτα την παύση. Τώρα απλά την τοποθετούµε πάνω στο πεντάγραµµο και έτσι έχουµε: Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Εικόνα 9.10 Το Sibelius,µόνο του, προσέθεσε και µια δεύτερη παύση (καλώς έπραξε για να είναι χρονικά σωστό). Εµείς δε την θέλουµε, τουλάχιστον όχι µ αυτή τη διάρκεια. Έτσι µε ποντίκι (ή πατώντας το πλήκτρο δεξιά) επιλέγουµε την δεύτερη παύση τετάρτου και κατόπιν στο Keypad απλά πατάµε τη διάρκεια ογδόου. Το αποτέλεσµα είναι το εξής: Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 83

84 Εικόνα 9.11 Το Sibelius µας µετέτρεψε την παύση τετάρτου σε δύο παύσεις ογδόου. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά 10. Tώρα θέλουµε αντί για την τελευταία παύση, να ακουστεί η νότα Σολ. Έτσι απλά πηγαίνουµε στο Keypad, επιλέγουµε την διάρκεια της νότας και την τοποθετούµε πάνω στο πεντάγραµµο. Μπορούµε επίσης να επιλέξουµε µια νότα και πατώντας τα πλήκτρα που αντιστοιχούν στη νότα που θέλουµε (G για σολ, A για λα κ.τ.λ.) το Sibelius θα την τοποθετήσει. Εικόνα Μ αυτή την τεχνική και πολύ υποµονή φτάνουµε στο εξής: Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Εικόνα 9.13 Το Sibelius, γενικά είναι κάπως δύσχρηστο και έτσι απαιτείται ένας συγκεκριµένος χρόνος εκµάθησης και κάποιος συµβιβασµός µε τη νοοτροπία του. 12. Ακολουθούµε τα ίδια βήµατα για τη φωνή και το κλειδί του φα και τελικά έχουµε το εξής: Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά 84 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

85 Εικόνα 9.14 Είναι εµφανές πως η µελωδία στη φωνή είναι ίδια µε τη µελωδία στο πιάνο. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά 13. Για να ακούσουµε τι γράψαµε πατάµε το play από το Playback. Μπορούµε αν θέλουµε να αυξήσουµε το tempo, να µετακινηθούµε µπροστά, πίσω κ.τ.λ. 14. Αν θέλουµε να ακούσουµε κάθε όργανο ξεχωριστά, υπάρχουν πολλοί τρόποι. Το πρώτο που µπορούµε να κάνουµε είναι, να επιλέξουµε,το πρόγραµµα να µας δείχνει µόνο ένα όργανο, από την θέση (6) της εικόνας 8. Αν τώρα πατήσουµε Play θα ακούσουµε µόνο το πιάνο (εικόνα 15). Αυτό χρησιµοποιείται κυρίως για την επεξεργασία των διαφορετικών οργάνων και όχι για την αναπαραγωγή. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 85

86 Εικόνα 9.15 Κατά την αναπαραγωγή, µπορούµε από τη θέση (7) της εικόνας 8 να εµφανίσουµε τον Mixer. Εικόνα 9.16 Αριστερά,στον mixer, µπορούµε να αυξοµειώσουµε την ένταση κάθε οργάνου, να κάνουµε mute ή solo, και να κάνουµε panning δεξιά και αριστερά. Επίσης µπορούµε αν θέλουµε να ακούµε τον µετρονόµο να χτυπάει. εξιά στον mixer υπάρχουν επιλογές που αφορούν πιο εξειδικευµένες λειτουργίες και δυνατότητες για κάθε όργανο. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά 86 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

87 15. Αν θέλουµε να ακούσουµε µόνο ένα πεντάγραµµο ή κάποια της αρεσκείας µας µπορούµε να κάνουµε το εξής: Να επιλέξουµε κάποιο/α µέτρα από το επιθυµητό πεντάγραµµο (όπως φαίνεται στην εικόνα) και να πατήσουµε play (εικόνα 17). Εικόνα Αν θέλουµε να διαχειριστούµε κάθε πεντάγραµµο ξεχωριστά, µπορούµε να επιλέξουµε το επιθυµητό πεντάγραµµο και να πατήσουµε στην επιλογή Focus on Staves όπως φαίνεται στην εικόνα 18. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Εικόνα 9.18 Αυτόµατα το Sibelius θα ξεχωρίσει το συγκεκριµένο πεντάγραµµο για περαιτέρω επεξεργασία. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά 16. Για να ολοκληρωθεί το κοµµάτι µας, χρειάζεται να προσθέσουµε στίχους. Αυτό µπορεί να γίνει µε δύο τρόπους. 1. Μπορούµε να κάνουµε δεξί κλικ κάπου στην οθόνη και να επιλέξουµε Text --> Lyrics Line 1 ή 2 (η δεύτερη τοποθετεί τα γράµµατα πιο κάτω). Στη συνέχεια (αφού ο pointer έχει γίνει µπλε) καθορίζουµε την θέση (κοντά σε νότα) όπου θα µπουν οι στίχοι. Πατώντας space bar ο κέρσορας µετακινείται στην επόµενη στη σειρά νότα. Επίσης µπορούµε πρώτα να επιλέξουµε την νότα που θέλουµε και ύστερα να κάνουµε δεξί κλικ. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 87

88 2. Μπορούµε απλά να πληκτρολογήσουµε Ctrl+L ή Ctrl+Alt+L (για Line 1 και Line 2 αντίστοιχα). Εικόνα 9.19 Έτσι το τελειωµένο κοµµάτι µας µοιάζει κάπως έτσι (εικόνα 20): Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Εικόνα 9.20 Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά 88 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

89 17. Από δω και πέρα,το Sibelius προσφέρει πολλές δυνατότητες, στις οποίες ο χρήστης καλείται να εµβαθύνει. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 89

90 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 FINALE Θα µελετήσουµε τις βασικές λειτουργίες του Finale,και συγκεκριµένα της έκδοσης Finale 2006, γράφοντας ένα απλό κοµµάτι όπως το Jingle Bells. Η όλη διαδικασία περιλαµβάνει ένα σύνολο από στάδια, ξεκινώντας από την έναρξη της εφαρµογής µέχρι το τελικό στάδιο της ολοκλήρωσης του κοµµατιού. Εµείς θα προσπαθήσουµε να µην µπλεχτούµε µε την µουσική θεωρία και θα προσανατολιστούµε στην λειτουργία του Finale καθ αυτή. 1. Με την έναρξη του προγράµµατος, βλέπουµε µπροστά µας το Launch Window. Κάτω από τον τίτλο Create New Music έχουµε τις εξής επιλογές: Setup wizard: ηµιουργία νέου score καθορίζοντας τις παραµέτρους του, µέσα από στάδια, µε τη βοήθεια του προγράµµατος (wizard). Default document: ηµιουργία νέου score µε default παραµέτρους. Templates: Εδώ το Finale µας ζητάει να επιλέξουµε ανάµεσα σε ένα σύνολο από έτοιµες φόρµες (templates) από scores, που περιλαµβάνουν έτοιµα sets οργάνων. Έτσι µπορούµε εύκολα να δηµιουργήσουµε scores για µια ολόκληρη ορχήστρα, χορωδίες, rock συγκροτήµατα κ.τ.λ. Scanning: Σάρωση µουσικής παρτιτούρας µέσω της συσκευής του σαρωτή. Exercise Wizard: ηµιουργία exersise scores (scores µε ασκήσεις δηλαδή), καθορίζοντας τις παραµέτρους του, µέσα από στάδια, µε τη βοήθεια του προγράµµατος (wizard). Χρησιµοποιείται κυρίως από καθηγητές µουσικής. FPA Wizard: ηµιουργία νέου FPA file (Finale Performance Assessment) καθορίζοντας τις παραµέτρους του, µέσα από στάδια, µε τη βοήθεια του προγράµµατος (wizard). SmartMusic Wizard: : ηµιουργία νέου Smart Music Accompaniment file. ιαγράφηκε: ιαγράφηκε: 1., Εσοχή: Αριστερά: 0 εκ., Προεξοχή: 0,63 εκ., Με αρίθµηση + Επίπεδο: 1 + Στυλ αρίθµησης: 1, 2, 3, + Έναρξη από: 1 + Στοίχιση: Αριστερά + Στοίχιση: 0,63 εκ. + Στηλοθέτης µετά: 1,32 εκ. + Εσοχή: 1,32 εκ., Στηλοθέτες: 0,63 εκ., Στηλοθέτης λίστας + Όχι κατά 1,32 εκ., Εσοχή: Αριστερά: 0,63 εκ. 90 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

91 Εικόνα 21 Κάτω από τον τίτλο Open Existing Music έχουµε τις εξής επιλογές: Open: Άνοιγµα προϋπάρχοντος αρχείου. Open Recent File: Άνοιγµα των πιο πρόσφατων αρχείων. Import File: Άνοιγµα αρχείων µε διαφορετικό format, σαν αρχεία για Finale. Το Finale επίσης µας παρέχει τη δυνατότητα να καθορίσουµε εµείς τις παραµέτρους του προγράµµατος από την επιλογή Program Options. Κάτω από τον τίτλο Learning Center υπάρχουν επιλογές που αφορούν την εκµάθηση του προγράµµατος. Εµείς επειδή θέλουµε να δηµιουργήσουµε ένα score µε όργανα της επιλογής µας, κάνουµε κλικ στο Setup Wizard. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά ιαγράφηκε: ιαγράφηκε: 2. Στο µενού που µας εµφανίζεται, εισάγουµε τον τίτλο του κοµµατιού που θα γράψουµε, τον συνθέτη, την χρονιά που γράφτηκε το κοµµάτι και επιλέγουµε το µέγεθος της σελίδας και τον προσανατολισµό της (Portrait, landscape). Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 91

92 Εικόνα Πατώντας Next, το Finale µας ζητάει να καθορίσουµε τα όργανα που θα χρησιµοποιήσουµε στο κοµµάτι µας. Η κύρια επιλογή έχει να κάνει µε το Instrument Set δηλαδή µε την βιβλιοθήκη των οργάνων από την οποία θα γίνει η επιλογή µας. Αριστερά βρίσκονται οι οικογένειες οργάνων ( πλήκτρα, πνευστά, κρουστά κ.τ.λ.) ενώ από δίπλα βρίσκονται αυτόνοµα τα όργανα. Εµείς προσθέτουµε από την οικογένεια Keybords ένα Piano και από την οικογένεια Chorus ένα Voice, τα οποία τοποθετούνται στην λίστα δεξιά. Κάτω από την λίστα µε τα όργανα που προσθέσαµε, υπάρχει ένα µενού επιλογής µεταξύ καθορισµένων τύπων διάταξης των οργάνων πάνω στο χαρτί. Εµείς επειδή θέλουµε η φωνή να βρίσκεται πάνω από το πεντάγραµµο του πιάνου, επιλέγουµε Choral ή κάνουµε την µετακίνηση µόνοι µας οπότε η διάταξη αυτόµατα γίνεται Custom. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά ιαγράφηκε: ιαγράφηκε: 92 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

93 Εικόνα 23 Κάτω αριστερά, το Finale µας παρέχει έτοιµα ensembles (σύνολα) οργάνων, ενώ µπορούµε να σώσουµε και εµείς ένα ensemble µε τις δικές µας ρυθµίσεις. Εδώ επιλέγουµε None και πατάµε Next. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά ιαγράφηκε: 4. Στο µενού που µας εµφανίζεται επιλέγουµε τον ρυθµό του κοµµατιού καθώς και το κλειδί που θα χρησιµοποιήσουµε. Υπάρχει η δυνατότητα να καθορίσουµε εµείς η ίδιοι τον ρυθµό σε περίπτωση που δεν µας ικανοποιούν οι ήδη υπάρχοντες. Εικόνα 24 Εµείς επιλέγουµε τον ρυθµό 4/4 ή C και για κλειδί το C major και πατάµε Next. 5. Στο τελευταίο µενού καθορίζουµε το Tempo marking π.χ. moderato, το pickup measure καθώς και τον γραφικό χαρακτήρα του µουσικού κειµένου µας. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 93

94 Εικόνα 25 Εµείς,για την περίπτωση µας, αφήνουµε όλες τις επιλογές ως έχουν και πατάµε Finish. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά ιαγράφηκε: 6. Αφού ολοκληρώσαµε όλη αυτή την διαδικασία, βρισκόµαστε στο κυρίως πρόγραµµα έτοιµη να γράψουµε το κοµµάτι µας. Θα δούµε λίγο πως κινούµαστε µέσα σ αυτό το περιβάλλον εργασίες καθώς και τα 94 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

95 κύρια στοιχεία του. Εικόνα 26 Αριστερά (1) βρίσκονται οι χρονικές αξίες, οι παύσεις και γενικά τα σύµβολα που θα χρησιµοποιήσουµε για την δηµιουργία του κοµµατιού. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Λίγο δεξιότερα (2) βρίσκεται µια στοίβα,µε επιλογές για κάθε ηχητικό κανάλι που αντιστοιχεί σε κάθε πεντάγραµµο, όπως η κύρια ένταση (volume) και η ισορροπία µεταξύ δεξιού και αριστερού καναλιού. Επίσης υπάρχει η δυνατότητα να σωπάσουµε ενός πεντάγραµµο (Mute), να ακούµε µόνο αυτό (solo) ή να γράψουµε µέσω MIDI σ αυτό (Record). Στο κύριο µέρος της οθόνης (3) βλέπουµε τα πεντάγραµµα µας, µε το πιάνο να έχει δύο, ένα στο κλειδί του Σολ και ένα στο κλειδί του φα, ενώ πάνω η µπλε γραµµή αντιστοιχεί στον µετρονόµο. Στην περιοχή (4) της οθόνης βρίσκονται τα Playback options που µας δίνουν τη δυνατότητα να ακούσουµε ένα κοµµάτι, να κάνουµε rewind,να κάνουµε stop κ.τ.λ. Στην περιοχή (5),µπορούµε να καθορίσουµε την ταχύτητα του κοµµατιού µας (tempo). Ακριβώς δίπλα βρίσκονται οι παράµετροι αναπαραγωγής (playback settings). Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 95

96 Στην περιοχή (6) βρίσκεται ένα σύνολο από εργαλεία (tools) τα οποία θα εξετάσουµε αργότερα. Να σηµειώσουµε πως υπάρχουν και άλλα εργαλεία τα οποία µπορούµε να εµφανίσουµε πηγαίνοντας στην κύρια µπάρα-> Windows. Κίνηση Ας δούµε τώρα πως κινούµαστε µέσα στο score. Η απλή κίνηση δεξιά, αριστερά, πάνω, κάτω γίνεται κρατώντας πατηµένο το δεξί click. Μπορούµε να κάνουµε zoom in πατώντας Shift και δεξί κλικ, ενώ zoom out µε Ctrl+Shift και δεξί κλικ. Με PageUp και PageDown πηγαίνουµε στην αρχή και στο τέλος,αντίστοιχα, της σελίδας. Γενικά υπάρχουν αρκετές συντοµεύσεις που βοηθούν όποιον θέλει να εµβαθύνει και να αξιοποιήσει στο µέγιστο το πρόγραµµα. Jingle bells Ας ξεκινήσουµε λοιπόν Θα γράψουµε πρώτα την φωνή, η οποία είναι ίδια µε το µελωδία του πιάνου στο δεξί χέρι (κλειδί του Σολ).Για το Jingle bells χρειαζόµαστε στην αρχή, στο πρώτο µέτρο, κάποιες παύσεις. Μια παύση µισού, µια τετάρτου και µία ογδόου. Οι παύσεις και οι αξίες,γράφονται µε τον ίδιο τρόπο στο πρόγραµµα, µόνο που το Finale δεν µας έχει εµφανίσει το tool µε τις παύσεις. Έτσι εµείς πηγαίνουµε στο Windows->Simple Entry Rests Pallete. Εικόνα 27 Η παλέτα µε τις παύσεις εµφανίστηκε δεξιά απ την παλέτα µε τις χρονικές αξίες. Για να εισάγουµε µια παύση, πρώτα επιλέγουµε απ την µπάρα µε τα εργαλεία (6), την επιλογή Simple Entry Tool. Τώρα διαλέγουµε την παύση µισού και µε drug n drop την τοποθετούµε πάνω στο πεντάγραµµο της φωνής. Κάνουµε το ίδιο για την παύση τετάρτου και την παύση ογδόου κ έτσι έχουµε το εξής: Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά 96 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

97 Χρειαζόµαστε τώρα µια νότα στο τελευταίο όγδοου του µέτρου. Ακολουθώντας την ίδια διαδικασία µε πριν, επιλέγοντας όµως νότα αξίας ογδόου, φτάνουµε στο εξής: Επαναλαµβάνοντας την όλη διαδικασία για όλα τα µέτρα της φωνής, καταλήγουµε σ αυτό το αποτέλεσµα: Έτσι σιγά, σιγά φτάνουµε στην ολοκλήρωση,από µουσικής πλευράς, του κοµµατιού, το οποίο θα µοιάζει κάπως έτσι: Εικόνα 10.8 Σε περίπτωση που διαπιστώσουµε κάποιο λάθος, υπάρχει πάντα η δυνατότητα editing οποιασδήποτε νότας. Αυτό γίνεται πολύ απλά. Με τα βελάκια απ το πληκτρολόγιο κινούµαστε αριστερά ή δεξιά πάνω στις νότες οποιουδήποτε πενταγράµµου. Πατώντας πάνω ή κάτω, αλλάζουµε το pitch της νότας (την µετακινούµε ένα ηµιτόνιο προς τα πάνω ή κάτω). Για να κάνουµε editing σε µια συγχορδία, πατάµε Ctrl+A, ενώ για να επιλέξουµε µια νότα από κάποια συγχορδία πατάµε Ctrl και πάνω ή κάτω. Βέβαια εκτός απ τα shortcuts υπάρχει η δυνατότητα editing µε το ποντίκι επιλέγοντας το Selection Tool και κάνοντας διπλό κλικ στην νότα που θέλουµε. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά ιαγράφηκε: 28 ιαγράφηκε: ιαγράφηκε: ιαγράφηκε: Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 97

98 Υπάρχουν ένα σωρό από editing λειτουργίες µέσω keybord στο Finale οι οποίες συχνά δεν είναι ευκολοµνηµόνευτες ενώ όλες τους µπορούν να γίνουν µέσω του ποντικιού και των tools, οπότε ο κάθε χρήστης επιλέγει τον τρόπο που τον βολεύει. ιαγράφηκε: Στίχοι Για να ολοκληρώσουµε το κοµµάτι µας πρέπει να προσθέσουµε στίχους. Επιλέγουµε λοιπόν Lyrics Tool απ τα εργαλεία και κάνουµε κλικ πάνω στην νότα που θέλουµε να ξεκινήσουµε την συγγραφή. Εικόνα 28 Πατώντας SpaceBar ο κέρσορας µετακινείται στην επόµενη νότα. Για να γράψουµε την δεύτερη στροφή (δηλαδή να µετακινήσουµε τον κέρσορα µια θέση κάτω) πατάµε το κάτω απ το πληκτρολόγιο. Έτσι έχουµε το εξής αποτέλεσµα: Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά ιαγράφηκε: 98 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

99 Εικόνα Για να φέρουµε το κείµενο µας στην παραπάνω µορφή, πηγαίνουµε στο View- >Page View. Έτσι το κείµενο µοιάζει πιο πολύ µε ένα πραγµατικό score. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά ιαγράφηκε: 30 Αναπαραγωγή Έστω ότι θέλουµε να ακούσουµε µόνο ένα όργανο κατά την αναπαραγωγή ή µόνο ένα πεντάγραµµο. Θα δούµε πως γίνεται αυτό στο Finale. Αν βρισκόµαστε στην View->Studio View και θέλουµε να ακούσουµε π.χ. µόνο τη φωνή, τότε απ τις mixer επιλογές δίπλα απ το πεντάγραµµο, επιλέγουµε το κουµπί (s) (solo). Ένας άλλος τρόπος είναι να ανοίξουµε τον κυρίως mixer από το Window->Mixer ή Ctrl+Shift+M και να κάνουµε την ίδια ακριβώς διαδικασία. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 99

100 Εικόνα 29 Με τον ίδιο τρόπο µπορούµε να κάνουµε Mute και panning σε οποιοδήποτε πεντάγραµµο. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Επεξεργασία Μπορούµε να επεξεργαστούµε ξεχωριστά τα πεντάγραµµα που επιθυµούµε µε την εξής διαδικασία:από το View menu επιλέγουµε Scroll view,κατόπιν διαλέγουµε µε το Shift τα πεντάγραµµα που θέλουµε κάνοντας κλικ στα τετραγωνάκια που βρίσκονται δίπλα τους. Εικόνα Κρατώντας πατηµένο το Ctrl πηγαίνουµε στο View-> Select Staff Set και καθορίζουµε την ονοµασία του συνόλου µε τα πεντάγραµµα µας. Το Finale αυτόµατα µας αποµονώνει το set για επεξεργασία. ιαγράφηκε: 32 Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Tools Τελειώνοντας θα δούµε συνοπτικά τα κύρια εργαλεία του Finale. 100 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία

101 Selection Tool: Με το εργαλείο αυτό µπορούµε να επιλέγουµε διάφορα στοιχεία του κειµένου µας όπως νότες, στίχους κ.τ.λ. ώστε να τα επεξεργαστούµε. Staff Tool: Το εργαλείο αυτό µας επιτρέπει να επιλέγουµε διάφορα staves για τον σχηµατισµό sets ή την αποµονωµένη επεξεργασία τους. Επίσης µπορούµε να προσθέσουµε ή να αφαιρέσουµε staves. Key signature Tool: Με το εργαλείο αυτό µπορούµε να προσθέσουµε/ αλλάξουµε τονικότητα όπου θέλουµε,απλά κάνοντας διπλό κλικ στο επιθυµητό µέτρο. Εικόνα Time signature Tool: Με το εργαλείο αυτό µπορούµε να προσθέσουµε αλλαγές στα µέτρα,απλά κάνοντας διπλό κλικ στο επιθυµητό µέτρο. Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά ιαγράφηκε: 33 Key signature Tool: Με το εργαλείο αυτό µπορούµε να προσθέσουµε/ αλλάξουµε ένα κλειδί όπου θέλουµε,απλά κάνοντας διπλό κλικ στο επιθυµητό µέτρο. Measure Tool: Το εργαλείο αυτό µας εµφανίζει ένα σύνολο από παραµέτρους που αφορούν τα µέτρα, και µας δίνει τη δυνατότητα να τις αλλάξουµε για όποιο µέτρο επιθυµούµε. Simple Note Entry: Είναι το εργαλείο που χρησιµοποιούµε για την εισαγωγή µουσικών στοιχείων στο κείµενο µας. Speedy Entry Tool: Το εργαλείο αυτό µας επιτρέπει να εισάγουµε γρήγορα νότες, αλλά είναι αρκετά δύσχρηστο και όχι ακριβές. Επιλέγουµε το µέτρο που θέλουµε και µε απλές κινήσεις drug n drop προσθέτουµε στοιχεία. Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία 101

102 Εικόνα 30 Μορφοποιήθηκε: a under pic, Αριστερά Συµπεράσµατα Το Finale, αν και έχει χάσει την κυριαρχία του στην αγορά από τον µεγάλο αντίπαλο το Sibelius, παραµένει αξιόπιστο και σταθερό. Μπορεί να µην είναι τόσο ευέλικτο ή τόσο ελαστικό αλλά εµπνέει σιγουριά καθώς κρατάει τις λειτουργίες απλές και κατανοητές. Είναι εύκολο στη χρήση, ιδιαίτερα για αρχάριους και περιλαµβάνει ένα κατατοπιστικότατο video tutorial. Γενικά το Finale δεν υστερεί σε κάποιον τοµέα. Απλά απαιτεί, όπως όλα τα notation προγράµµατα, έναν συµβιβασµό µε την φιλοσοφία του. ιαγράφηκε: 102 Ακουστική και Μουσική Σηµειογραφία