Θέμα : Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη των Επιχειρησεων της. Πληροφορικής στην Ελλάδα

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ & ΔΙΟΙΚΗΣΗ Διπλωματική Εργασία Μάνου Δ. Μαρίας, AM 154 Θέμα : Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη των Επιχειρησεων της Πληροφορικής στην Ελλάδα Επιβλέπουσες Καθηγήτριες : Ε. Καρασαββίδου, Α. Βακάλη Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 2008

2 Αντί Προλόγου Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το διάστημα αποπεράτωσής της ήταν το εξάμηνο 09/2007 έως 03/2008. Το θέμα της διπλωματικής εργασίας είναι : Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη των Επιχειρησεων της Πληροφορικής στην Ελλάδα. Οι καθηγήτριες που είχαν την εποπτεία για την ομαλή εξέλιξη και παρακολούθηση της παρούσας διπλωματικής εργασίας ήταν η κ.ε. Καρασαββίδου και η κ. Α. Βακάλη. Για τη συγκέντρωση των απαιτούμενων πληροφοριών χρησιμοποιήθηκε υλικό από ιστοσελίδες, καθώς και ελληνική και ξένη αρθρογραφία. Η εργασία συντάχθηκε σε Microsoft Office 2000 και περιλαμβάνει το παρόν έγγραφο. Ευχαριστίες Η αποπεράτωση της συγκεκριμένης διπλωματικής εργασίας δε θα ήταν επιτυχής χωρίς την άριστη συνεργασία και συνδρομή της κ. Ε.Καρασαββίδου. Επιπλέον, ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται και η συνεργασία με τους υπεύθυνους της εταιρείας IMC e-services. 2

3 Σκοπός Προβληματισμός - Ειδικότεροι Ερευνητικοί Στόχοι Σκοπός της εργασίας είναι να αναλύσει, με ουσιαστικό και συνοπτικό τρόπο, κάποια θέματα αναφορικά με την εταιρική κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων νέων τεχνολογιών στην Ελλάδα. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι τα τελευταία χρόνια, γίνεται όλο και περισσότερο λόγος για την κοινωνική υπευθυνότητα των εταιρειών και τη σημασία που έχει τόσο για το εσωτερικό όσο και για το εξωτερικό περιβάλλον της κάθε επιχείρησης. Κατά καιρούς έχουν γίνει πολλές έρευνες και πολλά forums, για το βαθμό κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων και την πραγματική ή πλασματική υπόσταση του εταιρικού κοινωνικού προσώπου. Πολλές εταιρείες έχουν αμφισβητηθεί και πολλά εταιρικά κοινωνικά προγράμματα είτε έχουν πολυδιαφημιστεί είτε έχουν μείνει μόνο στα χαρτιά. Το κατά πόσο κοινωνικά υπεύθυνη είναι τελικά μια εταιρεία, είναι θέμα αξιολόγησης, κάτι το οποίο είναι ιδιαίτερα δύσκολο και ρευστό, καθώς αναφερόμαστε σε ποιοτικά χαρακτηριστικά. Η εν λόγω μελέτη, έχει σκοπό να ερευνήσει κάποιες κοινωνικές στρατηγικές επιχειρήσεων νέων τεχνολογιών με απώτερο στόχο, να αξιολογήσει τις κινήσεις και τη στάση των εν λόγω εταιριών. Στο πλαίσιο αυτό, εκτός από την ανάλυση πολλών και διαφορετικών εταιρειών (και των κοινωνικών προγραμμάτων που εφαρμόζουν), επιλέχτηκε και μια συγκεκριμένη εταιρεία ώστε διερευνηθεί η στάση και η αντίληψη των υπαλλήλων αναφορικά με την κοινωνική ευθύνη. 3

4 Περίληψη Η συγκεκριμένη εργασία παρουσιάζει, αναλύει και αξιολογεί την εταιρική κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων της Πληροφορικής (και των νέων τεχνολογιών γενικότερα) στην Ελλάδα. Το σύνολο των κεφαλαίων της εργασίας καλύπτει τα παρακάτω θέματα : Βασικές έννοιες εταιρικής κοινωνικής ευθύνης (ορισμός, σημασία, ιστορία, θεωρητικές προσεγγίσεις, οφέλη εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και η σχέση της με την κερδοφορία και το marketing). Παρουσίαση διαφόρων ερευνών, τόσο από Ελλάδα όσο και από εξωτερικό, σχετικά με την εταιρική κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων. Δίνεται μάλιστα, ιδιαίτερη έμφαση στην προστασία προσωπικών δεδομένων καθώς και στο θέμα των τηλεφωνικών υποκλοπών (με τη βοήθεια ερευνών, νόμων και στατιστικών στοιχείων). Παρουσίαση και ανάλυση των δεικτών πιστοποίησης εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και της ασφάλειας πληροφοριών. Γίνεται, επίσης, συγκεκριμένη αναφορά στον τομέα των τηλεπικοινωνιών. Επιπλέον, παρουσιάζονται συνοπτικά μερικές από τις πιο γνωστές εταιρείες πιστοποίησης. Ορισμός και χρησιμότητα αξιολόγησης εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, επίπεδα μέτρησης, εργαλεία μέτρησης και έλεγχος. Αναφορά σε 15 εταιρείες Πληροφορικής και Τεχνολογιών και στα προγράμματα κοινωνικής ευθύνης που εφαρμόζουν. Συγκρίσεις και σχόλια αναφορικά με την πολιτική τους και τις δραστηριότητές τους. Case Study της εταιρείας IMC, με τη βοήθεια ερωτηματολογίου. Τέλος, παρουσιάζονται κάποιοι προβληματισμοί και ανησυχίες από τη μελέτη που έγινε, καθώς επίσης και κάποια συμπεράσματα και ορισμένες προοπτικές για το μέλλον. Στο παράρτημα της εργασίας, μπορεί κανείς να ενημερωθεί για τους φορείς της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και πού μπορεί να απευθυνθεί σε περίπτωση που επιθυμεί περισσότερες και πιο εξειδικευμένες πληροφορίες για το εν λόγω θέμα. 4

5 Πίνακας Περιεχομένων Κεφάλαιο 1 ο : Εισαγωγικές Έννοιες Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης 1.1. Εισαγωγικά Ιστορία της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Milton Friedman & Archie Carroll για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη Οφέλη Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Αύξηση Αξιοπιστίας Εταιρείας Η θέση Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στην Επιχείρηση Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και Κερδοφορία Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και Marketing...22 Κεφάλαιο 2 ο : Έρευνες Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης 2.1. Έρευνες Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Έρευνα του Ινστιτούτου Επικοινωνίας Έρευνα της MEDA Communication - Βαρόμετρο Αναγνωρισιμότητας και Κοινωνικής Συμπεριφοράς ASBI Έρευνα της Oracle και του Economist Intelligence Unit Έρευνα της Εταιρείας MORI στην Αγγλία Έρευνα του Παντείου Πανεπιστημίου και της Research International για λογαριασμό του Ελληνικού Δικτύου για την ΕΚΕ Έρευνα της PriceWaterHouseCoopers σε συνεργασία με το MBA Executive του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών Έρευνα του CSR Europe και του INSEAD Έρευνα της CSR Europe, της Deloitte και της Euronext Έρευνα του Ινστιτούτου ASPE Έρευνες για Προστασία Προσωπικών Δεδομένων International Privacy Survey Ranking by Country (02/11/2006) Public Awareness of Data Protection and Privacy Issues (06/01/2006) Ο Νόμος Περί Τηλεφωνικών Υποκλοπών (Wiretap Act) Evaluating Telecommunications Surveillance in Germany : The Lessons of the Max Planck Institute s Study Στατιστικά Στοιχεία από την Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων...56 Κεφάλαιο 3 ο : Πιστοποίηση Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης 3.1. Περιεχόμενο Δεικτών Τι Είναι Πρότυπα Δείκτες Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Social Accountability 8000 (SA8000) FTSE4Good ISO SR Dow Jones Sustainability World Index ISO Τι Είναι Ασφάλεια Πληροφοριών Δείκτες για Διαχείριση Συστημάτων Πληροφορικής ISO/IEC Information technology - Security techniques - Information security management systems ISO/IEC 27001: Information technology - Security techniques - Specification for an Information Security Management System

6 ISO IEC 27002:2005 Information technology - Security techniques - Code of Practice for Information Security Management (17799) ISO/IEC Information technology - Security techniques - Information security management system implementation guidance ISO/IEC Information technology - Security techniques - Information security management measurements ISO/IEC Information technology - Security techniques - Information security risk management ISO/IEC 27006:2007 Information technology - Security techniques - Requirements for bodies providing audit and certification of information security management systems ISO/IEC Information technology - Security techniques - Guidelines for Information security management systems auditing ISO/IEC (αντικατέστησε το BS :2002) BS 7799-Information Security Management ISO/IEC : ISO Management of Information and Communication Technology Systems (MICTS) Information Technology Standards ISO/IEC IT network security ISO 15408:2005 Information Technology - Security Techniques - Evaluation Criteria for IT Security ISO/IEC TR 18044:2004 Information technology - Security techniques - Information security incident management ISO/IEC TR 15443:2005 Information technology - Security techniques - A framework for IT security assurance Information security management system Requirements for telecommunications (ISMS-T) ISO/IEC Information technology - Security techniques - Information security management guidelines for telecommunications Εταιρείες Πιστοποίησης ISO : International Standards Organization BSI : British Standards Institute ANSI : American National Standards Institute Bureau Veritas EUROCERT Υποβολή Εκθέσεων Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης...92 Κεφάλαιο 4 ο : Αξιολόγηση Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης 4.1. Ορισμός Αξιολόγησης και Χρησιμότητά της Μέτρηση και Καταγραφή Επίδοσής της Εταιρείας ως προς την ΕΚΕ Συγκριτικές Μετρήσεις Επιδόσεων που Χρησιμοποιούνται από τις Επιχειρήσεις Εργαλεία Μέτρησης Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Social Footprint CRITICS Accountability Rating Greece Δημιουργία Κοινωνικά Υπεύθυνης Επιχείρησης με τη Βοήθεια Ερωτηματολογίου

7 4.6. Έλεγχος Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (Corporate Social Responsibility Audit) Κεφάλαιο 5 ο : Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη Επιχειρήσεων Πληροφορικής και Επικοινωνιών 5.1. Info-Quest INTRACOM HOLDINGS COSMOTE Vodafone WIND Forthnet LANNET COMMUNICATIONS NEWSPHONE British Telecom LYKOS GROUP OF COMPANIES EXODUS Microsoft SAP Cisco IBM Σχόλια και Συγκρίσεις Μεταξύ των Εταιρειών Κεφάλαιο 6 ο : Case Study της Εταιρείας IMC 6.1. Συνοπτική Παρουσίαση της Εταιρείας Σχεδιασμός της Έρευνας Αποτελέσματα Έρευνας Κεφάλαιο 7 ο : Συμπεράσματα - Προοπτικές 7.1. Συνοπτικά Πλεονεκτήματα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Προβληματισμοί Ανησυχίες Τι μας Επιφυλάσσει το Μέλλον Συμπερασματικά Παράρτημα Ι : Φορείς Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Παράρτημα ΙΙ : Πίνακες SPSS Ερωτηματολογίου Έρευνας MC Πηγές.194 7

8 Κεφάλαιο 1 ο Εισαγωγικές Έννοιες Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Εισαγωγικές Παρατηρήσεις Κεφαλαίου Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια γενικότερη αναφορά στο θέμα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Αρχικά δίνονται διάφοροι ορισμοί της έννοιας και παρουσιάζεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή της ΕΚΕ, εστιάζοντας σε κάποια σημαντικά γεγονότα. Παρουσιάζονται, επίσης, δύο από τις πιο γνωστές και σημαντικές θεωρητικές προσεγγίσεις ως προς την ΕΚΕ, του M. Friedman A. Carroll. Στη συνέχεια, αναφερόμαστε στα οφέλη της ΕΚΕ (τόσο για το εσωτερικό της εταιρείας όσο και για το εξωτερικό περιβάλλον αυτής), στη συμβολή της για την αύξηση της αξιοπιστίας της εταιρείας, και για τη σχέση που έχει αναφορικά με την κερδοφορία και το marketing. 8

9 1.1. Εισαγωγικά Τα τελευταία τρία χρόνια στη χώρα μας, αρκετά είναι τα παραδείγματα των εταιρειών που προσπαθούν να ανταποκριθούν στις νέες απαιτήσεις της κοινωνίας και κάνουν τα πρώτα τους βήματα για την ενσωμάτωση των αρχών της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (Corporate Social Responsibility - CSR) στη στρατηγική τους. Παράλληλα, παρουσιάστηκε και συνεχίζει να ενισχύεται, μια ολοένα αυξανόμενη τάση δημοσιοποίησης των κοινωνικών και περιβαλλοντικών πρωτοβουλιών των επιχειρήσεων με διάφορους επικοινωνιακούς τρόπους και μέσα, επενδύοντας μάλιστα αρκετά χρήματα. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε μια σταδιακή αύξηση της γνώσης των πολιτών-καταναλωτών για τη συγκεκριμένη δραστηριότητα των επιχειρήσεων 1. Πολλοί είναι οι ορισμοί που έχουν κατά διαστήματα δοθεί για την ΕΚΕ. Στη συνέχεια αναφέρονται τρεις από τους πιο πρόσφατους και ολοκληρωμένους ορισμούς της ΕΚΕ. Η υποχρέωση μιας οργάνωσης να μεγιστοποιήσει το θετικό αντίκτυπό της και να ελαχιστοποιήσει τα αρνητικά αποτελέσματά της συμβάλλοντας στην κοινωνία, με το ανάλογο ενδιαφέρον για τις μακροπρόθεσμες ανάγκες της κοινωνίας. ΕΚΕ σημαίνει καλός διαχειριστής του οικονομικού και ανθρώπινου δυναμικού της κοινωνίας (Journal of Consumer Marketing, 24/01/01) Οι υποχρεώσεις της εταιρίας προς τους μετόχους - ανθρώπους και ομάδες που επηρεάζουν ή επηρεάζονται από τις εταιρικές πολιτικές και τις πρακτικές. Αυτές οι υποχρεώσεις υπερβαίνουν τις νομικές απαιτήσεις και τα καθήκοντα της επιχείρησης προς τους μετόχους της. Η εκπλήρωση αυτών των υποχρεώσεων προορίζεται να ελαχιστοποιήσει οποιαδήποτε ζημιά και να μεγιστοποιήσει το μακροπρόθεσμο ευεργετικό αντίκτυπο της εταιρίας στην κοινωνία (Bloom και Gundlach, 2001, σελ. 142) Η ευφυής και αντικειμενική ανησυχία για την ευημερία της κοινωνίας που περιορίζει τη μεμονωμένη και εταιρική συμπεριφορά από τις καταστρεπτικές δραστηριότητες, ανεξάρτητα από το πόσο κερδοφόρες είναι, και οδηγεί σε θετικές συνεισφορές στην ανθρώπινη βελτίωση (Kenneth R. Andrews, 1998, σελ. 243) 2. Κοινωνική ευθύνη είναι ευθύνη μιας οργάνωσης για τις επιδράσεις των αποφάσεων και των δραστηριοτήτων της στην κοινωνία και το περιβάλλον μέσω της διαφανούς και ηθικής συμπεριφοράς που είναι σύμφωνη με τη βιώσιμη ανάπτυξη και την ευημερία της κοινωνίας. Η κοινωνική ευθύνη λαμβάνει υπόψη της, τις προσδοκίες των μετόχων και είναι σύμφωνη με τον εφαρμόσιμο νόμο και τους διεθνείς κανόνες της συμπεριφοράς ενώ παράλληλα ενσωματώνεται σε όλη την επιχείρηση. (Working definition, ISO Working Group on Social Responsibility, Sydney, February 2007) Η εταιρική κοινωνική ευθύνη είναι γνωστή και με διάφορα άλλα ονόματα, όπως εταιρική ευθύνη, εταιρική υπευθυνότητα, εταιρική ηθική, εταιρική υπηκοότητα ή διαχείριση, αρμόδιο επιχειρηματικό πνεύμα ή triple bottom line. Ο Caroll (1999) Lantos, G. (2001), The boundaries of strategic corporate social responsibility, Journal of Consumer Marketing, Vol 18, Issue: 7, pp

10 για παράδειγμα, αναλύει 25 διαφορετικούς ορισμούς ΕΚΕ, με βάση τη βιβλιογραφία. 3 Δεδομένου ότι τα ζητήματα ΕΚΕ ενσωματώνονται όλο και περισσότερο στις σύγχρονες επιχειρησιακές πρακτικές, υπάρχει μια τάση να αναφέρεται ως υπεύθυνη ανταγωνιστικότητα (responsible competitiveness) ή εταιρική βιωσιμότητα (corporate sustainability). Η ΕΚΕ είναι μια εξελισσόμενη έννοια που αυτήν την περίοδο δεν έχει έναν παγκοσμίως αποδεκτό ορισμό. Γενικά, η ΕΚΕ είναι ο τρόπος με τον οποίο οι εταιρίες ενσωματώνουν τα κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά προβλήματα στις τιμές τους, τον πολιτισμό τους, τη λήψη αποφάσεων, τη στρατηγική και τις διαδικασίες κατά τρόπο διαφανή και υπεύθυνο και με αυτόν τον τρόπο καθιερώνουν τις καλύτερες πρακτικές μέσα στην εταιρία, δημιουργούν τον πλούτο και βελτιώνουν την κοινωνία 4. Η έννοια της κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων δεν είναι νέα. Προέκυψε από τότε που πρωτοεμφανίστηκαν οι επιχειρήσεις. Όμως, τα τελευταία χρόνια εξελίχθηκε από απλή φιλανθρωπία ή χορηγία σε επιχειρηματική στρατηγική (δεν αφορά πλέον μόνο αγαθοεργίες όπως παλαιότερα). Μερικά από τα βασικότερα οφέλη που έχει μια επιχείρηση από την εφαρμογή προγραμμάτων κοινωνικής ευθύνης είναι η προσέλκυση και διατήρηση πελατών, η προσέλκυση και διατήρηση εργαζομένων, η διατήρηση και επαύξηση της φήμης της, η οικοδόμηση εμπιστοσύνης με όλους όσους επηρεάζονται από αυτήν αλλά και μπορούν να επηρεάσουν τις δραστηριότητές της κ.ά. Όλα αυτά μπορούν να αποτελέσουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματά της 5. Η ΕΚΕ είναι μια έννοια που διέπει το σύνολο των ενεργειών και των συναλλαγών μιας επιχείρησης. Πέρα από τις νομικές υποχρεώσεις της επιχείρησης, αφορά τομείς όπως οι εργασιακές σχέσεις, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ποιότητα προϊόντων και υπηρεσιών, η δέσμευση προμηθευτών σε κοινές αξίες, η διαχείριση των φυσικών πόρων, η υποστήριξη των τοπικών κοινοτήτων και οι κοινωνικά υπεύθυνες επενδύσεις. Επομένως, η έννοια της ΕΚΕ για κάθε επιχείρηση κατέχει ιδιαίτερη θέση στην ανάπτυξη του κοινωνικού της ρόλου, αλλά και γενικότερα της φήμης της. Οι επιχειρήσεις σήμερα, είναι σε θέση να αναδείξουν τις διαφορετικές πτυχές των κοινωνικών επενδύσεων που αναλαμβάνουν, όπως : (α) την προώθηση της καινοτομίας και της συνεργασίας με κοινωνικούς φορείς για την εξεύρεση λύσεων σε κοινωνικά προβλήματα, τα αποτελέσματα των οποίων συχνά είναι άμεσα και βιώσιμα, (β) την προώθηση της τεχνογνωσίας και των προϊόντων, τα οποία μπορεί φανούν χρήσιμα, ιδιαίτερα όταν αυτά εφαρμόζονται για την ανάπτυξη και βελτίωση της αποτελεσματικότητας του δημόσιου τομέα, (γ) την εφαρμογή μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής για την επίλυση κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων. Στη χώρα μας, η έννοια της ΕΚΕ, αν και γίνονται προσπάθειες για την ανάπτυξή της τα τελευταία χρόνια, βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο, με την ύπαρξη αρκετών παραγόντων, να εμποδίζουν την ανάπτυξή της. Τρεις από τους σημαντικότερους αυτούς παράγοντες είναι οι εξής : η απουσία των θεμάτων της ΕΚΕ από τη στρατηγική ατζέντα των μεγάλων επιχειρήσεων, η απουσία της ΕΚΕ από την 3 Godfrey, P. and Hatch, N. (July 2006), Researching Corporate Social Responsibility: An Agenda for the 21st Century, Journal of Business Ethics, pp

11 κουλτούρα των Μικρών & Μεσαίων Επιχειρήσεων (ΜΜΕ) και τρίτον η έλλειψη του εταιρικού εθελοντισμού 6. Στην Ελλάδα η ΕΚΕ παρουσιάστηκε τα τελευταία χρόνια. Υπολογίζεται ότι μόλις το 10% περίπου των ελληνικών επιχειρήσεων διαθέτει ολοκληρωμένη στρατηγική για την ΕΚΕ, ενώ στην Ευρώπη το αντίστοιχο ποσοστό διαμορφώνεται στο 37%. Σχετική έρευνα του Ινστιτούτου Επικοινωνίας αναφέρει ότι ο Έλληνας σταδιακά αποκτά μεγαλύτερη εξοικείωση με την ΕΚΕ και γι αυτό ακριβώς το λόγο αυξάνονται και οι απαιτήσεις των πολιτών από τις εταιρείες, όπως και το ενδιαφέρον τους για την κοινωνική δράση των επιχειρήσεων. Η πλειοψηφία, βέβαια, των ερωτηθέντων δηλώνει δυσαρεστημένη από την ΕΚΕ των ελληνικών επιχειρήσεων. Χαρακτηριστικό είναι ότι όλο και περισσότεροι πολίτες τάσσονται υπέρ της νομοθετικής επιβολής της ΕΚΕ, ενώ η ειλικρίνεια των προθέσεων των δράσεων ΕΚΕ αμφισβητείται 7. Τα τελευταία χρόνια, περισσότερο απ ό,τι παλαιότερα, η αύξηση των κερδών των επιχειρήσεων αλλά και η συνειδητοποίηση της επιβάρυνσης του φυσικού περιβάλλοντος οδηγούν όλο και περισσότερες εταιρείες στη διανομή του λεγόμενου κοινωνικού μερίσματος ή στη λήψη της κοινωνικής άδειας λειτουργίας. Σύμφωνα με το BSR ( ένα από τα σημαντικότερα διεθνή site για την CSR, ΕΚΕ ορίζεται ως η δυνατότητα μιας επιχείρησης να διασφαλίζει συνεχιζόμενη βιωσιμότητα και ικανοποιητική κερδοφορία, λειτουργώντας με τρόπους που τιμούν τις ηθικές αξίες και σέβονται τους εργαζομένους, τις τοπικές κοινωνίες και το φυσικό περιβάλλον. Η ΕΚΕ περιλαμβάνει τη μέριμνα για τη συνολική οικονομική ευημερία, την κοινωνική συνοχή και την προστασία του περιβάλλοντος. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη μπορεί να εφαρμοστεί στους ακόλουθους τομείς : Συνθήκες στους χώρους εργασίας : ασφάλεια, υγιεινή, ανθρώπινες συνθήκες εργασίας, κίνητρα ενίσχυσης της παραγωγικότητας, πρόσθετη ασφάλιση, εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες, εθελοντισμός. Η διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού εντάσσεται και αυτή στις δράσεις της ΕΚΕ. Η προσέλκυση και αξιοποίηση εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, τη σημερινή εποχή, εξασφαλίζεται με την αξιοκρατία, τη δια βίου μάθηση, την παροχή αρκετού ελεύθερου χρόνου, τις ίσες προοπτικές για όλες τις φυλές και τα φύλα, παράγοντες που συνδέονται άμεσα με κοινωνική ευθύνη. Σεβασμός και προστασία του περιβάλλοντος : διατήρηση πηγών ενέργειας, μείωση των αποβλήτων, εξοικονόμηση κόστους, βελτιωμένη περιβαλλοντική συμπεριφορά μέσω ανάλογων επενδύσεων όπως φίλτρα, οικολογική διαχείριση λυμάτων κ.λπ. Η Πράσινη Βίβλος 8 και η ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το περιβάλλον διαβεβαιώνουν πως η μείωση της κατανάλωσης πόρων και της εκπομπής ρυπογόνων ουσιών μπορούν να ελαττώσουν τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο και να οδηγήσουν σε αυξημένη αποδοτικότητα και ανταγωνιστικότητα. Εταιρική ηθική και εταιρική διακυβέρνηση : η εταιρική ηθική αφορά την εύρυθμη λειτουργία των επιχειρήσεων η οποία καλό είναι να οδηγεί σε κοινωνικά οφέλη και Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε τον Ιούλιο του 2001 την Πράσινη Βίβλο «για την προώθηση ενός Ευρωπαϊκού πλαισίου για την ΕΚΕ», η οποία είχε ως στόχο να δώσει εκκίνηση για μία ευρύτερη δημόσια συζήτηση σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να προωθήσει την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε διεθνές επίπεδο. 11

12 να βασίζεται σε κανόνες ορθής εταιρικής διαχείρισης. Η εταιρική διακυβέρνηση αφορά τη δημοκρατική διοίκηση στο πλαίσιο μιας εταιρείας. Ζητά τον διαχωρισμό των ρόλων στη διοίκηση, τη διαφάνεια και πάνω από όλα την ενεργή συμμετοχή όλων των μετόχων στη λήψη αποφάσεων. Συνδέεται με την ΕΚΕ στο επίπεδο της αμιγώς επιχειρηματικής διάστασης της κοινωνικής ευθύνης. Κοινωνία : χορηγίες πολιτιστικών και άλλων δράσεων, κοινωνική ευαισθησία μέσω στήριξης μη κυβερνητικών/μη κερδοσκοπικών οργανώσεων, δράσεις για κοινωνική εκπαίδευση του συνόλου, κινήσεις κοινής ωφελείας. Η πρώτιστη ίσως λειτουργία της ΕΚΕ αφορά στην ουσιαστική ένταξη των επιχειρήσεων στην κοινωνία. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και το επίπεδο των προϊόντων (π.χ. η κατασκευή διασκευασμένων προϊόντων για άτομα με ειδικές ανάγκες). Αγορά : περιλαμβάνει τους πελάτες, τους μετόχους, τους προμηθευτές και τους συνεργάτες της επιχείρησης καθώς επίσης και τους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς με τους οποίους συναλλάσσεται. Σε ό,τι αφορά την πελατεία μιας επιχείρησης, η ΕΚΕ επικεντρώνεται σε επίπεδο προστασίας του καταναλωτή, με κριτήριο την ποιότητα και την ασφάλεια των προσφερόμενων προϊόντων, τη σωστή τιμολόγηση, την ενημέρωση και την πιστοποίηση, το σεβασμό του καταναλωτή και τη διαφάνεια των εταιρικών δραστηριοτήτων 9. Η ΕΚΕ διακρίνεται σε εσωτερική και εξωτερική με βάση τους εμπλεκόμενους φορείς σε μια κοινωνική δράση. Συγκεκριμένα, με τον όρο εσωτερική ΕΚΕ αναφερόμαστε στο ανθρώπινο δυναμικό των επιχειρήσεων το οποίο αποτελεί προϋπόθεση για την προέκτασή της στο εξωτερικό περιβάλλον. Στην κατηγορία αυτή, ανήκει ο σεβασμός των εργασιακών δικαιωμάτων (π.χ. τήρηση ωραρίου), η πρόνοια για την υγεία και την ασφάλεια των υπαλλήλων, η εκπαίδευσή τους καθώς και η ανοιχτή επικοινωνία στο εσωτερικό της επιχείρησης. Η εξωτερική ΕΚΕ αναφέρεται στους καταναλωτές, τους πελάτες, τους προμηθευτές, τους μετόχους, το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Σύμφωνα με τους καταναλωτές, η ποιότητα του προϊόντος ή της υπηρεσίας είναι η πιο σημαντική απόδειξη κοινωνικής υπευθυνότητας των επιχειρήσεων. Αυτό που απαιτούν είναι ολική ποιότητα κατά τη διαδικασία παραγωγής του προϊόντος και πιστοποίηση από διάφορους φορείς (π.χ. ISO). Οι αρχές, η φιλοσοφία και η ειλικρίνεια της επιχείρησης αντανακλώνται στην ποιότητα των προσφερόμενων προϊόντων και υπηρεσιών Ιστορία της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Η εταιρική κοινωνική ευθύνη ξεκίνησε στις Η.Π.Α. ως corporate citizenship κυρίως με την έννοια της φιλανθρωπίας. Στην Ευρώπη γεννήθηκε από τη δέσμευση προς το περιβάλλον και επεκτάθηκε σε κοινωνικά, εργασιακά και ηθικά ζητήματα. Έχει συνδεθεί με την Αειφόρο Ανάπτυξη, έννοια που βρίσκεται στο προσκήνιο εδώ και πάρα πολλά χρόνια (Brundtlandt Report, 1987). Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι αμερικανικές επιχειρήσεις έγιναν στόχοι κοινωνικών επιθέσεων, εξαιτίας του μεγάλου μέγεθός τους, των αντικοινωνικών πρακτικών τους και φυσικά της οικονομικής κρίσης, που οδήγησε μεγάλες μάζες του πληθυσμού στην εξαθλίωση. Την εποχή εκείνη το νομοθετικό σώμα προσπάθησε να εισάγει στη νομοθεσία την έννοια της προστασίας του πολίτη. Ψάχνοντας τρόπους να αντιμετωπιστεί η 9 Moir, L. (2001), What do we mean by corporate social responsibility?, Corporate Governance, Vol 1, Issue: 2, pp και

13 κοινωνική κατακραυγή, τα στελέχη της επιτροπής κατέληξαν στη λύση της επένδυσης χρημάτων σε κοινωνικούς σκοπούς (με τέτοιο τρόπο ώστε η επένδυση αυτή να ταυτίζεται σχεδόν απόλυτα με την έννοια της φιλανθρωπίας). Σταδιακά, οι επιχειρήσεις άρχισαν να εντάσσουν στην εταιρική τους κουλτούρα την ανάγκη διανομής κοινωνικού μερίσματος και έτσι άρχισε να ενισχύεται ολοένα και περισσότερο η έννοια της αγαθοεργίας (η επιχείρηση, δηλαδή, έχει καθήκον να παρέχει εθελοντική βοήθεια και υποστήριξη σε άτομα και κοινωνικές ομάδες που βρίσκονται σε δυσμενή θέση). Στα τέλη της δεκαετίας του 60, τα ιδρύματα φιλανθρωπίας για τις επιχειρήσεις, αποτελούν πλέον βασική δραστηριότητα για πολλές εταιρείες. Ήταν η εποχή που δημιουργήθηκε μία νέα σχολή σκέψης στην Αμερική, η οποία μιλούσε για κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων. Οι υποστηρικτές της υποστήριζαν ότι μια επιχείρηση είναι υπεύθυνη όχι μόνο έναντι των μετόχων της αλλά και απέναντι στην κοινωνία, ενώ η ευθύνη της ξεφεύγει από τα αυστηρά οικονομικά κριτήρια σε σχέση με την επιχειρηματική συμπεριφορά και λειτουργία. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, η συζήτηση για την εταιρική κοινωνική ευθύνη πήρε πολλές μορφές. Τη δεκαετία του 1970 η Επιτροπή Οικονομικής Ανάπτυξης 11 (Committee for Economic Development-οργανισμός αποτελούμενος από περίπου 200 επιχειρηματίες και ακαδημαϊκούς), εξέδωσε ένα κείμενο με τίτλο The Social Responsibility of Business Corporations, στο οποίο παρουσιάζονταν δύο λόγοι που υποστήριζαν την ανάγκη ύπαρξης Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης : το μεταβαλλόμενο κοινωνικό συμβόλαιο (social contract) και το φωτισμένο προσωπικό συμφέρον (enlightened self-interest 12 ). Η σημασία και η έννοια της ΕΚΕ ενισχύθηκε ιδιαίτερα από την αναθεώρηση των Γενικών Αρχών του ΟΟΣΑ 13 για τη λειτουργία των Πολυεθνικών Επιχειρήσεων που πρωτοκυκλοφόρησαν το 1976 και περιείχε πολλές αναφορές σε εθελοντικές αρχές υπεύθυνης συμπεριφοράς ενώ παράλληλα ρύθμιζε και διάφορα εργασιακά ζητήματα. Στη δεκαετία του 1980, για παράδειγμα, οι πολιτικές των επιχειρήσεων σε σχέση με την κοινωνική τους ευθύνη, ήταν μεμονωμένες ενέργειες που περιορίζονταν σε φιλανθρωπικό έργο και χορηγίες, ενώ στη δεκαετία του '90 η συζήτηση επικεντρώθηκε στη διαμόρφωση μακροπρόθεσμων στρατηγικών των επιχειρήσεων. Το 2000, ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών κ. Κόφι Ανάν, έθεσε σε εφαρμογή το οικουμενικό σύμφωνο των Ηνωμένων Εθνών, το οποίο αναζητούσε την προαγωγή του εταιρικού πολίτη (corporate citizenship), ώστε να συμμετέχει η επιχείρηση στην επίλυση των προκλήσεων της παγκοσμιοποίησης. Σύμφωνα με αυτό, οι εταιρείες καλούνταν να υιοθετήσουν εθελοντικά ένα σύνολο δέκα αρχών που αφορούσαν στη διαφθορά, στα ανθρώπινα δικαιώματα, στις εργασιακές ελευθερίες και στην προστασία του περιβάλλοντος. Τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς, η Σύνοδο της Λισαβόνας, εξέδωσε διακήρυξή για τους ευρωπαϊκούς στόχους έως το 2010 και περιέλαβε συγκεκριμένη αναφορά για την ΕΚΕ. Έναν χρόνο αργότερα, η Πράσινη Βίβλος της Ε.Ε. όρισε την ΕΚΕ ως έννοια σύμφωνα με την οποία οι εταιρείες 11 Η Επιτροπή Οικονομικής Ανάπτυξης (CED) είναι μια ανεξάρτητη οργάνωση που επικεντρώνεται στην πολιτική έρευνα για τα σημαντικότερα οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα και στην εφαρμογή των συστάσεών της από το δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. ( 12 Η επιχείρηση θεωρείται αναπόσπαστο μέρος της κοινωνίας. Αν, όμως, απορρίψει οποιονδήποτε βαθμό ευθύνης, μπορεί τελικά τα συμφέροντά της να πληγούν από αρνητική διαφήμιση ή ακόμα και από νομοθετικές πρωτοβουλίες. ( 13 Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης : έχει ιδρυθεί με σκοπό να προωθήσει την ευημερία με τη δημιουργία ενός δικτύου συμβατών πολιτικών και πρακτικών των Κρατών Μελών του. ( 13

14 ενσωματώνουν σε εθελοντική βάση κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και στις επαφές τους με άλλα ενδιαφερόμενα μέρη. Τον Ιούλιο του 2002 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε την Ανακοίνωση Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη : Μια συνεισφορά των επιχειρήσεων στην βιώσιμη ανάπτυξη. Σχεδόν παράλληλα, θεσμοθετήθηκε και το forum της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με το θέμα αυτό (CSR Multistakeholder Forum). Σκοπό του είχε την προώθηση της καινοτομίας, της διαφάνειας και της σύγκλισης των πρακτικών και των εργαλείων της ΕΚΕ. Η συνεργασία με τη μορφή ευρωπαϊκής συμμαχίας για την ΕΚΕ, παρουσιάζεται ως παράρτημα στην ανακοίνωση που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Implementing the partnership for Growth and Jobs : Making Europe a pole of excellence on Corporate Social Responsibility, στις 22 Μαρτίου Σε διεθνές επίπεδο, βέβαια, δραστηριοποιούνται πολλοί φορείς οι οποίοι προσπαθούν να ενισχύσουν ή και απλώς να καταγράψουν τα θέματα της ΕΚΕ. Σήμερα, πολλοί μιλούν για ένα νέο εργαλείο διοίκησης των επιχειρήσεων, ενώ δεν είναι λίγοι οι υποστηρικτές της ιδέας ότι πρόκειται για εργαλείο marketing (ιδίως όταν συνδυάζεται με έντονο πρόγραμμα δημοσιότητας) Milton Friedman & Archie Carroll για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη Τα άτομα που λαμβάνουν στρατηγικές αποφάσεις είναι υπεύθυνα μόνο απέναντι στους μετόχους ή έχουν και ευρύτερες ευθύνες ; Η ιδέα της κοινωνικής ευθύνης βασίζεται στην άποψη ότι μια επιχείρηση είναι υπεύθυνη απέναντι στην κοινωνία, η οποία επεκτείνεται πέρα από το κέρδος. Οι στρατηγικές αποφάσεις συνήθως επηρεάζουν περισσότερες από μια επιχειρήσεις. Ο Milton Friedman και ο Archie Carroll παρουσιάζουν δύο αντίθετες απόψεις σχετικά με την κοινωνική ευθύνη της εταιρείας. Παραδοσιακή Άποψη του Milton Friedman Ο επιχειρηματίας ο οποίος ενεργεί υπεύθυνα μειώνοντας την τιμή του προϊόντος της εταιρείας ώστε να αποτρέψει τον πληθωρισμό ή ξοδεύοντας μεγάλα χρηματικά ποσά για να περιορίσει τη μόλυνση, κατά τον Friedman, ξοδεύει τα χρήματα των μετόχων για το γενικό κοινωνικό συμφέρον. Ακόμη και όταν έχει την έγκριση του μετόχου, λειτουργεί με μη οικονομικά κίνητρα και μακροπρόθεσμα θα βλάψει και την εταιρεία και την κοινωνία. Αποτέλεσμα είναι η επιχείρηση να γίνει λιγότερο αποτελεσματική. Η κοινωνική ευθύνη της επιχείρησης, σύμφωνα με τον Friedman, είναι μια βασική ανατρεπτική θεωρία και συγκεκριμένα αναφέρει : Υπάρχει μια και μοναδική κοινωνική ευθύνη της εταιρείας να χρησιμοποιεί τους πόρους και να συμμετέχει σε δραστηριότητες που αυξάνουν τα κέρδη της και να συμμετέχει σ έναν ελεύθερο ανταγωνισμό χωρίς τεχνάσματα και απάτες. 14 Hoffman, R. (2007), Corporate social responsibility in the 1920s: an institutional perspective, Journal of Management History, Vol 13, Issue: 1, pp και 14

15 Τέσσερις Ευθύνες της Επιχείρησης κατά τον Archie Carroll Ο Carroll πιστεύει ότι οι επιχειρήσεις έχουν τέσσερις βασικές υπευθυνότητες : οικονομικές, νομικές, ηθικές και προαιρετικές. Οικονομικές (Economic) Νομικές (Legal) Κοινωνικές Ευθύνες Ηθικές (Ethical) Προαιρετικές (Discretionary) (Must Do) (Have to Do) (Should Do) (Might Do) Σημασία έχει η κερδοφορία Υπακοή στους νόμους. Ο νόμος είναι η κωδικοποίηση της κοινωνίας για το τι είναι σωστό και τι λάθος Σημασία έχει το ήθος. Υποχρέωση για το καλό, το σωστό και το δίκαιο Σημασία έχει ο καλός εταιρικός πολίτης και η βελτίωση της ποιότητας ζωής Οικονομικές Ευθύνες : σχετίζονται με την παραγωγή προϊόντων ή υπηρεσιών κάποιας αξίας για την κοινωνία έτσι ώστε η εταιρεία να μπορεί να ανταποδώσει σε πιστωτές και μετόχους. Στο βασικό αυτό επίπεδο όλες οι εταιρείες έχουν την οικονομική υποχρέωση να είναι κερδοφόρες. Η σχέση της εταιρείας με τους μετόχους, τους εργαζόμενους, τους ανταγωνιστές, τους πελάτες, την κοινωνία και το φυσικό περιβάλλον επηρεάζει την οικονομία. Οι επιχειρήσεις πρέπει να είναι επικερδής έτσι ώστε να επενδύουν, να δημιουργούν θέσεις εργασίας και να συνεισφέρουν με αγαθά και υπηρεσίες στην οικονομία. Νομικές Ευθύνες : προσδιορίζονται από την κυβέρνηση μέσω νόμων και άλλων ρυθμίσεων, τους οποίους η επιχείρηση οφείλει να υπακούει. Ηθικές Ευθύνες : υποχρεώνουν την επιχείρηση να ακολουθεί κάποιους γενικούς κανόνες συμπεριφοράς μέσα στην κοινωνία. Αναφέρονται σε αρχές που θα είναι αποδεκτές από τους μετόχους, τους πελάτες, τις κυβερνήσεις, τη βιομηχανία. Προαιρετικές Ευθύνες : είναι οι εθελοντικές υποχρεώσεις της επιχείρησης (π.χ. φιλανθρωπικές συνεισφορές), οι οποίες της προσδίδουν καλή φήμη. Ο Carroll καταγράφει αυτές τις τέσσερις ευθύνες με βάση την προτεραιότητα. Οι δύο πρώτες ευθύνες είναι γνωστές εδώ και πολλά χρόνια, αλλά οι δύο επόμενες έχουν αρχίσει να αναγνωρίζονται μόλις τα τελευταία χρόνια. Μια επιχείρηση οφείλει πρώτα από όλα να έχει κέρδη, ώστε να ικανοποιήσει τις οικονομικές ευθύνες της. Για να συνεχίσει την ύπαρξή της ή την επιβίωσή της, πρέπει να ακολουθεί τους νόμους, δηλαδή να εκπληρώνει τις νομικές ευθύνες της. Μέχρι αυτό το σημείο, υπάρχει συμφωνία μεταξύ του Friedman και του Carroll. Ο Carroll, όμως, προχωράει ακόμη περισσότερο και υποστηρίζει ότι οι ευθύνες της επιχείρησης δεν περιορίζονται μόνο στις οικονομικές και νομικές. Μια εταιρεία, σύμφωνα με τον Carroll, αφού έχει εκπληρώσει τις βασικές ευθύνες της, οφείλει να εκπληρώσει και τις κοινωνικές. Η κοινωνική ευθύνη περιλαμβάνει τις ηθικές και τις προαιρετικές ευθύνες, όχι όμως τις οικονομικές και νομικές. Μια επιχείρηση μπορεί να εκπληρώσει τις ηθικές της ευθύνες, 15

16 αναλαμβάνοντας δραστηριότητες που η κοινωνία τείνει να αποτιμά (ή εκτιμά), οι οποίες δεν περιλαμβάνονται σε κάποια νομοθεσία. Όταν εκπληρωθούν οι ηθικές υποχρεώσεις, η εταιρεία μπορεί να επικεντρωθεί στις προαιρετικές, δηλαδή εθελοντικές ενέργειες, τις οποίες η κοινωνία δεν έχει ορίσει εάν είναι σημαντικές ή όχι. Οι προαιρετικές ευθύνες του σήμερα μπορούν να γίνουν οι ηθικές ευθύνες του αύριο. Ο Carroll προτείνει το εξής : εάν οι επιχειρήσεις, ως έναν βαθμό, δεν αναγνωρίζουν ή αρνούνται να παραδεχτούν τις ηθικές και προαιρετικές υποχρεώσεις τότε η κοινωνία μέσω της κυβέρνησης πρέπει αντιδράσει και να τις μετατρέψει σε νομικές ευθύνες. Η κυβέρνηση μπορεί να λειτουργήσει με αυτόν τον τρόπο χωρίς να λάβει υπόψην της τις οικονομικές ευθύνες της επιχείρησης. Ως αποτέλεσμα, η εταιρεία μπορεί να έχει μεγαλύτερη δυσκολία στη δημιουργία κέρδους, σε σχέση με το αν αναλάμβανε εθελοντικά κάποιες ηθικές ή προαιρετικές υποχρεώσεις. Τόσο ο Friedman όσο και ο Carroll διαφωνούν για την επίδραση που έχουν οι κοινωνικά υπεύθυνες ενέργειες στα κέρδη της εταιρείας. Ο Friedman λέει ότι οι κοινωνικά υπεύθυνες ενέργειες βλάπτουν την αποτελεσματικότητα της εταιρείας. Ο Carroll υποστηρίζει ότι η έλλειψη κοινωνικής ευθύνης οδηγεί σε αυξανόμενες κυβερνητικές ρυθμίσεις οι οποίες μειώνουν την αποδοτικότητα της επιχείρησης. Οι έρευνες που έχουν γίνει, δυστυχώς απέτυχαν να υποστηρίξουν τη μία ή την άλλη άποψη. Δεν υπάρχει ξεκάθαρη σχέση μεταξύ κοινωνικής ευθύνης και οικονομικής αποδοτικότητας. Όταν μια εταιρεία αρνείται ή δεν καταφέρνει να ικανοποιήσει τις προσδοκίες της κοινωνίας, κάποια στιγμή μπορεί αυτό να το πληρώσει. Για παράδειγμα, τρεις εταιρείες οι οποίες παρέμειναν στην απομονωμένη Ν. Αφρική στη διάρκεια των οικονομικών κυρώσεων του 1980 (Colgate-Palmolive, Johnson & Johnson, 3M) ήταν καταδικασμένες στις αποφάσεις των μετόχων, στις συλλογικές διαδηλώσεις και στα ανεπίσημα μποϊκοτάζ των προϊόντων τους. Είχαν, παρόλα αυτά, τη δυνατότητα να επεκτείνουν τη βάση τους γρήγορα από τη στιγμή που έληξε ο ρατσιστικός διαχωρισμός και τώρα κυριαρχούν στις αγορές της Ν. Αφρικής. Οι επιχειρήσεις οι οποίες ικανοποίησαν τις προσδοκίες της κοινωνίας αποχωρώντας, δυσκολεύτηκαν ιδιαίτερα να επιστρέψουν στην Ν. Αφρική γιατί είχαν πλέον ανταγωνιστικό μειονέκτημα. Η εταιρεία McDonalds απέσυρε τις δραστηριότητές της από την Ν. Αφρική κατά τη διάρκεια του ρατσιστικού διαχωρισμού, με αποτέλεσμα να χάσει το δικαίωμα του εμπορικού σήματος όσο έλειπε. Οι εταιρείες που είναι ηθικά και κοινωνικά υπεύθυνες, απολαμβάνουν ορισμένα οφέλη, τα οποία μπορούν να δημιουργήσουν ακόμη και ανταγωνιστικό πλεονέκτημα Οφέλη Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Τα οφέλη της ΕΚΕ για μια επιχείρηση είναι σχετικά δύσκολο να προσδιοριστούν αφού δεν είναι μόνο οικονομικά. Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο θεωρεί ότι οι επιχειρήσεις έχουν ηθικούς και οικονομικούς λόγους για να θέλουν να εφαρμόσουν 15 Hunger, D. and Wheelen, T. (2000), Strategic Management, (7th edition), Prentice Hall, New Jersey, 39-42p και Gallagher, S. (2005), A strategic response to Friedman's critique of business ethics, Journal of Business Strategy, Vol 26, Issue: 6, pp και Baron, D. (October 2005), Corporate Social Responsibility and Social Entrepreneurship, Stanford University 16

17 την ΕΚΕ. Αν και τα οικονομικά οφέλη από την ΕΚΕ είναι κάτι ασαφές, όλο και περισσότερες έρευνες καταδεικνύουν ότι η υπεύθυνη συμπεριφορά έναντι της κοινωνίας και του περιβάλλοντος μπορεί να καταστήσει μια επιχείρηση πιο ανταγωνιστική, πιο ανθεκτική σε περιόδους κρίσης, καθώς και πιο θελκτική για τους καταναλωτές και τους ικανούς υπαλλήλους. Τη σημερινή εποχή, η στάση των καταναλωτών διαδραματίζει σημαντικό ρόλο, αφού είναι περισσότερο ενημερωμένοι από ποτέ. Το διαδίκτυο αποτελεί τη σημαντικότερη πηγή πληροφόρησης για τους πολίτες οι οποίοι μπορούν να ενημερωθούν για την αντικοινωνική δράση των εταιρειών και γενικότερα για τις δραστηριότητες κοινωνικής ευθύνης που μπορεί να αναπτύσσει μια εταιρεία. Έρευνα που διενήργησε το 2000 το CRS Europe έδειξε ότι το 70% των Ευρωπαίων καταναλωτών αναγνώρισε ευθέως τη σπουδαιότητα των δεσμεύσεων των επιχειρήσεων απέναντι στην κοινωνία, ενώ 1 στους 5 δήλωσε πρόθυμος να πληρώσει παραπάνω για ένα προϊόν που προέρχεται από ευαισθητοποιημένη εταιρεία. Εύκολα καταλαβαίνει κανείς πόσο σημαντική είναι η φήμη και η αξία του εμπορικού σήματος. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι σε πολλά πανεπιστήμια των ΗΠΑ διδάσκεται ότι η ΕΚΕ αποτελεί έναν από τους ασφαλέστερους τρόπους για μια εταιρεία, ώστε αυτή να διαφοροποιήσει θετικά το εμπορικό της σήμα. Και οι ίδιοι οι εργαζόμενοι, όμως, έχουν θετική στάση απέναντι σε εταιρείες με αναπτυγμένη ΕΚΕ, αφού σύμφωνα με μια έρευνα της Cherenson Group το 2001, το 78% των υπαλλήλων επιχειρήσεων του ιδιωτικού τομέα θα δούλευε προθυμότερα σε μια εταιρεία για την οποία η ΕΚΕ έχει αυξημένη σημασία. Έρευνα του οργανισμού American Productivity και της MedStat Group έδειξε ότι τα προγράμματα μιας επιχείρησης για την υγεία του προσωπικού της μπορούν να αυξήσουν την παραγωγικότητα των υπαλλήλων κατά 30%. Σύμφωνα με άλλη έρευνα που διεξήγαγε η Ernst & Young το 2002, το 94% των στελεχών επιχειρήσεων πιστεύει ότι η ΕΚΕ μπορεί να αποφέρει οφέλη σε οικονομικό επίπεδο, ενώ το 33,3% των πολυεθνικών εκτιμά ότι μέσω δράσεων που σχετίζονται με την ΕΚΕ, οι πωλήσεις θα αυξηθούν βραχυπρόθεσμα. Το σημαντικότερο ίσως εύρημα μιας άλλης έρευνας που πραγματοποίησε το 2002 η PWC, είναι αυτό που αφορά στους επικεφαλής των εταιρειών : το 71% των ερωτηθέντων διευθυνόντων συμβούλων, όταν ξεκινούν προγράμματα ΕΚΕ, εμφανίζονται πρόθυμοι να θυσιάσουν μέρος της βραχυπρόθεσμης κερδοφορίας τους, με αντάλλαγμα τη μελλοντική υπεραξία που θεωρούν ότι θα προκύψει από την κίνηση αυτή. Το ίδιο ποσοστό έναν χρόνο πριν ήταν στο 69%. Περισσότερες από 100 εμπειρικές έρευνες που εκπονήθηκαν από το 1972 έως και το 2000 εξέτασαν τη σχέση μεταξύ ΕΚΕ και οικονομικών οφειλών. Όπως προέκυψε, το 68% των αποτελεσμάτων κατέδειξε την ύπαρξη θετικής σχέσης ανάμεσα στα δύο. Η έρευνα του London School of Economics αναφέρει ότι από τις 80 αναγνωρισμένες έρευνες για την ΕΚΕ, οι 42 κατέδειξαν θετική σχέση, 19 δε βρήκαν καμία σύνδεση ανάμεσα στις δράσεις της ΕΚΕ και στο οικονομικό όφελος, οι 15 εμφάνισαν μικτά αποτελέσματα και μόνο 4 έδειξαν αρνητική σχέση. Σύμφωνα με τα συμπεράσματα των ερευνών αυτών : (α) εταιρείες με κοινωνική δέσμευση έχουν κατά 18% υψηλότερα κέρδη κατά μέσο όρο (Institute of Business Ethics, 2003), (β) επιχειρήσεις με κοινωνική δέσμευση υπεραποδίδουν δύο έως τρεις φορές, έναντι των υπολοίπων (Business & Society Review). Το euro2day.gr με έρευνά του το Μάιο του 2006 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το 63% από τους 400 συμμετέχοντες, δείχνει διαφορετική συμπεριφορά απέναντι στα προϊόντα μιας εταιρείας με κοινωνική ευαισθησία. Το 45% αυτών θα αγόραζε κάποιο συγκεκριμένο προϊόν σε περίπτωση που είχε ίδια τιμή με τα άλλα, ενώ 17

18 σημαντικό ποσοστό (17,69%), θα πλήρωνε ακόμα και ακριβότερα προϊόντα μιας τέτοιας εταιρείας. Το 13%, θεωρεί μια κοινωνικά ευαίσθητη επιχείρηση προτιμητέα επενδυτική επιλογή, ενώ ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι περισσότερο από το 20% των ερωτηθέντων θεωρεί την ΕΚΕ πράξη δημοσίων σχέσεων. Αξίζει, βέβαια, να σημειωθεί και η επίδραση που έχει η ΕΚΕ στις επενδύσεις και στις αποφάσεις των επενδυτών. Το σύνολο των κοινωνικών επενδύσεων στις ΗΠΑ ξεπερνά το 13% των συνολικών επενδυτικών assets. Χαρακτηριστικό είναι πως οι περισσότεροι θεσμικοί επενδυτές των αναπτυγμένων χωρών, όταν ερωτήθηκαν από την McKinsey & Company, δήλωσαν πρόθυμοι να πληρώσουν premium έως και 20% υπεράνω της τρέχουσας αξίας για τις μετοχές εταιρειών που δραστηριοποιούνται στην ΕΚΕ. Παρόμοια έρευνα της Russel Reynolds κατέληξε ότι περίπου το 50% Ευρωπαίων θεσμικών επενδυτών και 61% των Αμερικανών αποφάσισε σε κάποια δεδομένη χρονική στιγμή να μην επενδύσει σε κάποια εταιρεία ή να μειώσει το ποσοστό έκθεσής του σε αυτή, λόγω των φτωχών πρακτικών κοινωνικής πολιτικής που αυτή εξασκούσε. Στην Ελλάδα, βέβαια, οι αντιλήψεις είναι διαφορετικές αφού η πλειοψηφία των επενδυτών δε θεωρεί ότι η ΕΚΕ διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στην επενδυτική απόφαση. Χώρος Εργασίας Αγορά Περιβάλλον Κοινωνία Γενικά Οφέλη της ΕΚΕ 1. Ελκυστικό περιβάλλον - προτιμητέος εργοδότης 2. Στρατολόγηση ταλαντούχων στελεχών 3. Κίνητρο παραγωγικότητας 4. Παράδοση έργων έγκαιρα, εντός προϋπολογισμών 5. Πίστη προσωπικού 1. Ενδυνάμωση του brand μέσω αύξησης αναγνωρισιμότητας 2. Ανταγωνιστικό πλεονέκτημα 3. Καλύτερη πιστοληπτική αξιολόγηση 4. Βελτίωση της αλυσίδας παραγωγής 5. Συμμετοχή από πράσινα χαρτοφυλάκια 1. Οικονομία ενεργειακών πόρων 2. Μείωση αποβλήτων 3. Εξοικονόμηση κόστους 1. Αυξημένη πρόσβαση σε τοπικές πιθανές πηγές εισοδήματος 2. Προστασία έναντι τυχόν καταναλωτικών αντιποίνων 3. Αυξημένη ασφάλεια σε ό,τι αφορά τις πωλήσεις 1. Πρόσθετη αξία στην επιχείρηση 2. Χτίσιμο και προστασία της επιχειρηματικής φήμης 3. Η επιχείρηση αποτελεί βελτιωμένη πρόταση για επένδυση 4. Διαχρονικότητα του brand 5. Πιθανή χαλάρωση των ρυθμιστικών απαιτήσεων σε άλλους τομείς 18

19 1.5. Αύξηση Αξιοπιστίας Εταιρείας Τα τελευταία χρόνια, τα άυλα περιουσιακά στοιχεία της επιχείρησης, (το νοητικό κεφάλαιο, η φήμη, το εμπορικό σήμα) έχουν γίνει όλο και περισσότερο σημαντικά για τις εταιρείες. Οι επιχειρήσεις που επιδεικνύουν την ΕΚΕ είναι πιθανό να κερδίσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Στη συνέχεια παρουσιάζονται μερικά παραδείγματα παραγόντων επιτυχίας που κατάφεραν να αυξήσουν την αξιοπιστία της εταιρείας. Αύξηση φήμης και εμπορικών σημάτων Η φήμη και το εμπορικό σήμα επιχείρησης επηρεάζονται πολύ από τη δημόσια αντίληψη. Παραδείγματος χάριν, στη μεγαλύτερη παγκόσμια έρευνα για τις προσδοκίες του κοινού, στη λεγόμενη Millennium Poll on Corporate Social Responsibility, αναφέρεται ότι πάνω από άτομα σε 23 χώρες και σε 6 ηπείρους, διαμορφώνουν τις εντυπώσεις τους για τις επιχειρήσεις εστιάζοντας αποκλειστικά στην ΕΚΕ. Ενώ 2 στους 3 απαιτούν από τις επιχειρήσεις να καταναλώσουν πολλά χρήματα και να συμβάλουν στους ευρύτερους κοινωνικούς στόχους. Σήμερα, οι επιχειρήσεις επιδιώκουν την αναγνώριση του εμπορικού τους σήματος. Παραδείγματος χάριν, η έκθεση του Business Ethics Corporate Social Responsibility δημοσιεύει έναν κατάλογο των 100 καλύτερων εταιρικών πολιτών. Οι επιχειρήσεις ταξινομούνται με βάση τα κοινωνικά αποτελέσματα σχετικά με το ενδιαφέρον για το περιβάλλον, τις πελατειακές σχέσεις, τις σχέσεις υπαλλήλων, και την ποικιλομορφία. Ένας από τους 2004 νικητές ήταν η εταιρεία Proctor & Gamble, η οποία δαπάνησε μεγάλο μέρος του κεφαλαίου της για να βοηθήσει τη μειονεκτούσα νεολαία στο Βιετνάμ, να καταπολεμήσει τον υποσιτισμό παιδικής ηλικίας στην Ινδία και να παρέχει ανακούφιση στους σεισμόπληκτους της Τουρκίας. Υπευθυνότητα και διαφάνεια Η ανοικτή και αξιόπιστη έκθεση μιας επιχείρησης -που είναι γνωστής ως υπευθυνότητα και διαφάνεια- μετατρέπεται σταδιακά σε ένα δημόσιο ζήτημα το οποίο οι HR Leaders οφείλουν να κρατήσουν στην πρώτη γραμμή. Οι μεγάλες επιχειρήσεις αρχίζουν να δημοσιεύουν ευαίσθητες πληροφορίες, ώστε να ικανοποιήσουν τις προσδοκίες των προμηθευτών τους και του ανθρώπινου δυναμικού τους. Πέντε Κλειδιά της ΕΚΕ Στρατηγικής 1. Μια συνεπής και ολοκληρωμένη ΕΚΕ στρατηγική, προσφέρει επιχειρησιακά οφέλη στις επιχειρήσεις και μια θετική συμβολή στην ευημερία της κοινωνίας 2. Μια στρατηγική ΕΚΕ παρέχει την ευκαιρία να καταδειχθεί το ανθρώπινο πρόσωπο της επιχείρησης 3. Μια ισχυρή στρατηγική ΕΚΕ απαιτεί τη δέσμευση στον ανοικτό διάλογο και τις εποικοδομητικές συνεργασίες με την κυβέρνηση σε διάφορα επίπεδα 4. Στην εφαρμογή των στρατηγικών ΕΚΕ, οι επιχειρήσεις πρέπει να αναγνωρίσουν και να σεβαστούν τις τοπικές και πολιτιστικές διαφορές, διατηρώντας τα υψηλά πρότυπα και συνεπείς πολιτικές 5. Οι επιχειρήσεις πρέπει να ανταποκριθούν στις τοπικές διαφορές με τη λήψη των συγκεκριμένων πρωτοβουλιών Διαχείριση κινδύνου Η διαχείριση της εμπιστοσύνης επενδυτών είναι ένας άλλος παράγοντας που υποστηρίζει την ΕΚΕ. Η γρήγορη άνοδος της κοινωνικά υπεύθυνης επένδυσης 19

20 αποδεικνύει ότι η ΕΚΕ γίνεται ένα βασικό μέτρο λήψης απόφασης των επενδυτών. Παραδείγματος χάριν, οι δείκτες Dow Jones Sustainability Indexes ( ακολουθούν τη χρηματοοικονομική απόδοση των κορυφαίων κοινωνικά υπεύθυνων επιχειρήσεων, ενώ το Domini Social Investments ( εξετάζει επιχειρήσεις σχετικά με την ΕΚΕ, την ποικιλομορφία, τις σχέσεις υπαλλήλων, την περιβαλλοντική ευθύνη και την παραγωγή ασφαλών και χρήσιμων προϊόντων. Ο πόλεμος της ικανότητας / των δεξιοτήτων Με το αναμενόμενο υψηλό ποσοστό ανεργίας στα επόμενα χρόνια, η προσέλκυση, η ανάπτυξη, η δραστηριοποίηση και η διατήρηση των δεξιοτήτων είναι, και θα συνεχίσει να είναι πολύ σημαντική. Η ΕΚΕ επηρεάζει το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μιας επιχείρησης σήμερα μέσω δύο βασικών παραγόντων αξίας : 1) φήμη και εμπορικό σήμα επιχείρησης και 2) ανθρώπινο δυναμικό. Οι HR Leaders έχουν αρχίσει να εξετάζουν και τις δύο περιοχές Η θέση Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στην Επιχείρηση Οι HR Leaders μπορούν να επηρεάσουν τρία αρχικά πρότυπα της ΕΚΕ-ηθική, πρακτικές απασχόλησης και community involvement-που αφορούν είτε άμεσα είτε έμμεσα τους υπαλλήλους, τους πελάτες και την τοπική κοινότητα. Ηθική : ηθικά πρότυπα και ηθικές πρακτικές αναπτύσσονται και εφαρμόζονται στις συναλλαγές με όλους τους μετόχους επιχείρησης. Η δέσμευση για την ηθική συμπεριφορά είναι ευρέως γνωστή με μια ρητή δήλωση και υποστηρίζεται αυστηρά. Πρακτικές απασχόλησης : Οι διοικητικές πρακτικές του ανθρώπινου δυναμικού προωθούν την προσωπική και επαγγελματική ανάπτυξη υπαλλήλων, την ποικιλομορφία σε όλα τα επίπεδα και την ενδυνάμωση. Community involvement : η επιχείρηση ενθαρρύνει μια ανοικτή σχέση που είναι ευαίσθητη στον πολιτισμό και τις ανάγκες και διαδραματίζει έναν δυναμικό και συνεργάσιμο ρόλο για να κάνει την κοινότητα περισσότερο βιώσιμη. Mε την εξέταση αυτών των τριών προτύπων, οι HR Leaders μπορούν έπειτα να προσδιορίσουν το στάδιο EKE της οργάνωσής τους πριν λάβουν αποφάσεις και εφαρμόσουν πρωτοβουλίες ΕΚΕ 17. Στάδιο 1 Στάδιο 2 Στάδιο 3 Στάδιο 4 Στάδιο 5 Στάδια ΕΚΕ σε μια Επιχείρηση Εισαγωγή : κατανόηση των εννοιών ΕΚΕ και πώς μπορούν να αλληλεπιδράσουν με τις αξίες της επιχείρησης και τους επιχειρησιακούς στόχους Εξερεύνηση : κατανόηση των επιπτώσεων ΕΚΕ στην επιχείρηση Ανάπτυξη : σχεδιασμός ΕΚΕ στρατηγικής Εφαρμογή : εφαρμογή ΕΚΕ Αξιολόγηση : μέτρηση και έλεγχος απόδοσης 16 Lockwood, N. (Dec2004), Corporate Social Responsibility : HR's Leadership Role, HR Magazine, Vol. 49, pp 1-10 και Zairi, M. and Peters, J. (2002), The impact of social responsibility on business performance, Managerial Auditing Journal, Vol 17, Issue: 4, pp Lockwood, N. (Dec2004), Corporate Social Responsibility : HR's Leadership Role, HR Magazine, Vol. 49, 1-10p 20

21 1.7. Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και Κερδοφορία Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει η Παγκόσμια Τράπεζα είναι ένας όρος που περιγράφει τις υποχρεώσεις της επιχείρησης, για τις οποίες θα είναι υπόλογη σε όλους τους μετόχους της σε όλο το φάσμα των λειτουργιών και των δραστηριοτήτων. Οι κοινωνικά υπεύθυνες επιχειρήσεις εξετάζουν το πλήρες εύρος της επίδρασής τους στην κοινωνία και το περιβάλλον, εξισορροπώντας ταυτόχρονα τις ανάγκες των μετόχων. Είναι γεγονός ότι υπάρχει μια διαμάχη για το κατά πόσο η ενσωμάτωση της ιδέας της ΕΚΕ στη γενικότερη λειτουργία της επιχείρησης, την κάνει πιο ανταγωνιστική και κερδοφόρα. Αρκετές μελέτες επιβεβαιώνουν ότι το κοινωνικό (μη χρηματοοικονομικό) βελτιώνει τη χρηματοοικονομική επίδοση της επιχείρησης. Άλλες μελέτες, όμως, δείχνουν ουδέτερη ή αρνητική επίδραση της ΕΚΕ στην εταιρική χρηματοοικονομική επίδραση. Η διασφάλιση των συμφερόντων των ιδιοκτητών, πιστωτών και άλλων μετόχων της εταιρείας, σε καμία περίπτωση δε δικαιολογεί την υιοθέτηση από μέρους της διοίκησης πρακτικών που να περιέχουν δόλο ή παραπλάνηση. Η μη ηθική ή ανήθικη συμπεριφορά είναι πράξεις αντίθετες στα ηθικά πρότυπα ή κώδικες συμπεριφοράς που έχει καθιερώσει η κοινωνία. Η ιδέα ενός επιχειρησιακού κώδικα ηθικής είναι πιθανότατα το σημαντικότερο θέμα για τη δυναμικά μεταβαλλόμενη κοινωνία όπου ζούμε. Η ανάπτυξη ενός κώδικα ηθικής σε μια επιχείρηση προάγει την ηθική συμπεριφορά καθώς διευκρινίζει τις προσδοκίες της επιχείρησης σχετικά με τη συμπεριφορά των εργαζομένων και δηλώνει ότι η εταιρεία περιμένει από τους εργαζόμενους να αναγνωρίσουν τις ηθικές διαστάσεις των αποφάσεών τους. Έρευνες έχουν δείξει ότι υπάρχει ισχυρή σχέση μεταξύ εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και κερδών. Μια έρευνα έδειξε ότι το 90% των καταναλωτών όταν γνωρίζει ότι η ποιότητα, η εξυπηρέτηση, η τιμή είναι όμοια μεταξύ των ανταγωνιστών θα προτιμήσει εκείνη την εταιρεία με την καλύτερη φήμη κοινωνικής ευθύνης. Επιπλέον, το 54% θα πλήρωνε περισσότερο για ένα προϊόν εάν ήξερε ότι η εταιρεία έχει έναν κοινωνικό σκοπό, το 66% θα άλλαζε μάρκα για τον ίδιο λόγο και το 62% θα άλλαζε λιανοπωλητή. Έτσι, καθώς η αναγνώριση αυξάνεται η μακροπρόθεσμη αξία της κοινωνικά υπεύθυνης συμπεριφοράς μιας επιχείρησης υπερέχει του βραχυπρόθεσμου κόστους. Οι εταιρείες που δεν αναπτύσσουν στρατηγικές και πολιτικές ώστε να ενσωματώσουν την ηθική και την κοινωνική ευθύνη στην οργανωτική κουλτούρα τους, συνήθως παρουσιάζουν χαμηλή απόδοση και επιβαρύνονται με κόστος για την παράβαση των νόμων ενώ ταυτόχρονα καταστρέφουν την εικόνα τους όταν κάποιες ενέργειές τους δημοσιοποιούνται. Σε αντίθετη περίπτωση, βέβαια, οι επιχειρήσεις απολαμβάνουν την θετική φήμη γεγονός που οδηγεί σε αύξηση των πωλήσεων. Επειδή, η ηθική και η κοινωνική ευθύνη δεν υπολογίζονται πάντα σε σχέση με την απόδοση της εταιρείας, πολλοί managers δε θεωρούν απαραίτητο να τα ενσωματώσουν στη διαδικασία του στρατηγικού σχεδιασμού. Τα άτομα έχουν διαφορετικές απόψεις για το τι είναι ηθικό και τι ανήθικο, γεγονός που μπορεί να μπερδέψει τους managers. Παρόλα αυτά, όμως, η ιστορία αλλά και οι έρευνες που έχουν κατά καιρούς γίνει επισημαίνουν τη σπουδαιότητα της ενσωμάτωσης της ηθικής και της κοινωνικής ευθύνης στον στρατηγικό σχεδιασμό. Το Ινστιτούτο Επιχειρηματικής Ηθικής του Ηνωμένου Βασιλείου (Institute of Business Ethics, UK) εξέδωσε το 2003 ένα βιβλίο με τίτλο Does Business Ethics Pay?. Σ αυτήν τη μελέτη συγκρίνονται οι χρηματοοικονομικές επιδόσεις δύο κατηγοριών επιχειρήσεων : εκείνων με αποδείξιμη δέσμευση σε ηθική συμπεριφορά 21