Μεταφράζοντας. Περιοδική έκδοση των ελλήνων µεταφραστών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

Transcript

1 Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκή Επιτροπή Γενική ιεύθυνση Μετάφρασης Τµήµα Ελληνικής Γλώσσας Μεταφράζοντας Περιοδική έκδοση των ελλήνων µεταφραστών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Τεύχος 3 ΙΟΥΝΙΟΣ 2004 ΓΛΩΣΣΙΚΑ Ελληνοαραβικά γλωσσικά ταξίδια του Νίκου Σαραντάκου. σ. 2 Προβλήµατα της νεοελληνικής γλώσσας του Β.. Αναγνωστόπουλου.σ. 3 ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Στοιχεία και κατευθύνσεις για την εκπόνηση ενός οδηγού για τη µετάφραση και την αναθεώρηση των κοινοτικών κειµένων στα Ελληνικά του Β. Κουτσιβίτη σ. 4 ΟΡΟΛΟΓΙΑ Επικοινωνιακά ζητούµενα των κοινοτικών κειµένων και ορολογικές επιλογές της Χ. ουδουλακάκη... σ. 6 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Η σηµαδεµένη της Κανής Καραβά... σ. 10 Έργο της Αγαβνής Μπαγδικιάν Βιβλιοπαρουσίαση... σ. 11 Χρήσιµες διευθύνσεις... σ. 13 Αρθρογραφία σ. 14 Περιπλανήσεις στον Europa...σ. 16 Η παρετυµολογία είναι πολύ συχνό φαινόµενο και έδρασε σε µιαν άλλη αραβογενή λέξη, τον παπαγάλο, ο οποίος κάθε άλλο παρά αραβικής αρχής φαίνεται, και όµως είναι (βλ. σχετικό άρθρο, σ. 2) Η απλή µεταγλώττιση κειµένων της καθαρεύουσας στη δηµοτική µε αλλαγές στο τυπολογικό µέρος δεν αποτελεί λύση (βλ. σχετικό άρθρο, σ. 3) Το πιο «ευπαθές» και αδύναµο σηµείο της κοινοτικής ορολογίας, αλλά και της ορολογίας στην ελληνική γλώσσα γενικότερα, αυτή τη στιγµή είναι η τυποποίησή της ή για την ακρίβεια η έλλειψη συστηµατικής και εκτεταµένης τυποποίησης (βλ. σχετικό άρθρο, σ. 4) Μήπως δεν αντιστέκονται µόνο οι µεταφραστές ως φυσικοί οµιλητές στην πολυπόθητη ορολογική τυποποίηση, αλλά εν τέλει η ίδια η γλώσσα; (βλ. σχετικό άρθρο, σ. 6) Οι απόψεις που διατυπώνονται στα άρθρα του «Μεταφράζοντας» απηχούν αποκλειστικά προσωπικές γνώµες των συγγραφέων τους και δεν δεσµεύουν κατ ουδένα τρόπο την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ή τη συντακτική επιτροπή του περιοδικού

2 Μεταφράζοντας 2 ΓΛΩΣΣΙΚΑ Ελληνοαραβικά γλωσσικά ταξίδια (Το άρθρο αυτό δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό «Το Φαινόµενο του Λουξεµβούργου, τεύχος 4, Νοέµβριος 2003) Στο προηγούµενο σηµείωµα, µιλώντας για τις λέξεις που έχουν την αφετηρία τους σε κύρια ονόµατα, έκανα µια φευγαλέα αναφορά στο µεσογειοκεντρικό κόσµο, της εποχής πριν από τον Κολόµβο, που διασώζεται στις λέξεις σαν απολίθωµα. Με αυτή την αφορµή, ας δούµε σε τούτο το σηµείωµα µερικές ιστορίες λέξεων που ταξίδεψαν ανάµεσα στα µέρη τα δικά µας, στον αραβικό κόσµο και στη ύση. Αν πέρσι-πρόπερσι πολλοί θρήνησαν τη συνταξιοδότηση της δραχµής ύστερα από δυόµιση χιλιάδες χρόνια ευδόκιµης υπηρεσίας (κάθε άλλο παρά αδιάλειπτης, ωστόσο), δεν αντιλήφθηκα κανέναν να επισηµαίνει ότι η δραχµή, κι αν έδωσε τη θέση της στο ευρώ, εξακολουθεί ωστόσο να ζει και βασιλεύει στον αραβικό κόσµο -αν όχι ακριβώς η ίδια, τότε τα εγγονάκια της: µιλάω για το ντιρχάµ (dirham), που είναι η βασική νοµισµατική µονάδα στο Μαρόκο και στα Αραβικά Εµιράτα, ενώ ως υποδιαίρεση του δηναρίου (dinar) υπάρχει επίσης στη Λιβύη, την Τυνησία και το Κουβέιτ, καθώς και ως υποδιαίρεση του ριάλ στο Κατάρ. Και βέβαια το ντιρχάµ είναι δάνειο από τη δραχµή, και όχι πρόσφατο αλλά πανάρχαιο: το έτος 75 Εγίρας (695 δικό µας) κόπηκαν τα πρώτα ντιρχάµ, που ήταν πάντοτε ασηµένια νοµίσµατα, ενώ τα δηνάρια ήταν χρυσά. Σε µια ιστοσελίδα ισλαµικών σπουδών είδα µάλιστα κάποιον να καυχιέται ότι σήµερα ένα κοτόπουλο κοστίζει 1 περίπου ντιρχάµ, όσο ακριβώς κόστιζε πριν από 1400 χρόνια, στην εποχή του Προφήτη! Η απόσταση είναι µικρή από το νόµισµα στο µέτρο βάρους από το ασηµένιο νόµισµα ντιρχάµ ή το περσικό ντιράµ, που οι λεβαντίνοι το πρόφερναν ντραµ, φτάνουµε στο µέτρο βάρους, ναι, σωστά το καταλάβατε, το δράµι, που ήταν επίσηµο µέτρο βάρους στην Ελλάδα ως υποδιαίρεση της οκάς έως την 1η Ιουλίου 1959, που καταργήθηκε. Το δράµι αντιστοιχούσε σε 3,2 γραµµάρια και η οκά είχε 400 δράµια, εξ ου και η παροιµιακή φράση Τα έχει τετρακόσια, δηλαδή είναι πανέξυπνος και µαζί προσεχτικός, δεν "χάνει". Παράδειγµα πολυταξιδεµένης λέξης είναι το γευστικό βερίκοκο - το φρούτο ήρθε από την Κίνα, αλλά οι έλληνες το είπαν αρµενιακόν, επειδή στη γειτονιά µας ήρθε µέσω Αρµενίας. Οι Ρωµαίοι το δανείστηκαν ως pruna armeniaca, αλλά επικράτησε η ονοµασία praecoquum -πρώιµο φρούτο, δηλαδή- που περνάει στα ελληνικά της ελληνιστικής εποχής ως πραικόκιον, βρεκόκκιον και βερεκόκκιον, για να σταθεροποιηθεί στο βερικόκκιον και να δώσει το βερίκοκο. Εν τω µεταξύ όµως, οι άραβες δανείστηκαν το βρεκόκκιον και το είπαν µπαρκούκ κι επειδή, ως φαίνεται, οι άραβες καλλιέργησαν το φρούτο καλύτερα από τους άλλους, την αραβική λέξη αλ µπαρκούκ - όπου αλ είναι το άρθρο- τη δανείστηκαν αρχικώς µεν στην ιβηρική χερσόνησο -το ισπανικό albaricoque µαρτυρείται ήδη από το και ύστερα βορειότερα, στη Γαλλία, κι έτσι γεννήθηκαν όλα τα apricot, albicocco και τα λοιπά. Ο κάδος του αποστακτηρίου λεγόταν άµβιξ και άµβυξ στα αρχαία ελληνικά και από εκεί το δανείστηκαν οι άραβες ως αλ-αµπίκ. Η λέξη πέρασε στα ισπανικά, alambique, στα γαλλικά ως alambic και στα ιταλικά, lambicco - και επέστρεψε στα ελληνικά ως λαµπίκος ο αποστακτήρας, κι επειδή οι ωραίοι παλιοί µπρούτζινοι αποστακτήρες και έλαµπαν αλλά και λαµπικάριζαν (διαύγαζαν) τα αποστάγµατα, µε παρετυµολογία από το λάµπω έχουµε και τις φράσεις "το έκανα λαµπίκο" των διαφηµίσεων απορρυπαντικών, για κάτι που αστράφτει από καθαριότητα. Το φάρµακο το τριµµένο σε σκόνη, ας πούµε για την επούλωση των πληγών, που οι παλιότεροι το έλεγαν σκονάκι, λεγόταν στα ελληνικά της ελληνιστικής εποχής ξηρίον. Το δανείστηκαν οι άραβες ως αλ-ικσίρ (οι άραβες, όπως και οι τούρκοι, αντιπαθούν τα διπλά σύµφωνα µε σίγµα στην αρχή της λέξης) αλλά η σηµασία διολίσθησε αρκετά, µια και έφτασε να σηµαίνει τη φιλοσοφική λίθο και µε τη σηµασία αυτή το δανείστηκαν οι δυτικοί, ως elexir και elixir στα µεσαιωνικά λατινικά και elisire στα ιταλικά ή élixir στα γαλλικά απ' όπου βέβαια το πήραµε κι εµείς - αν και βέβαια σήµερα η λέξη δηλώνει αποκλειστικώς υγρά, αιθέρια έλαια, εκχυλίσµατα, βάµµατα, πάντως υγρά πάντοτε, ενώ αρχικά το ξηρίον ήταν, όνοµα και πράγµα, κατάξερο! Όµως, παρόµοια µε το ελιξήριο σηµασιολογική ολίσθηση έπαθε και το αλκοόλ, που εµείς το πήραµε βέβαια από το γαλλικό alcool, αλλά η προέλευσή του, όπως προδίνει το αρχικό αλ-, είναι αραβική - µέσω των µεσαιωνικών λατινικών από το αραβικό αλ-κουλ, που είναι το τριµµένο σε σκόνη αντιµόνιο στα λατινικά η λέξη αποµακρύνεται από το αντιµόνιο και δηλώνει κάθε σκόνη που προκύπτει από χηµική διεργασία, το απόσταγµα, το πνεύµα µιας ουσίας, και κατ' αναλογία το οινόπνευµα ονοµάζεται στα µεσαιωνικά λατινικά vini alcohol, το "πνεύµα του οίνου". Είπαµε πιο πάνω για τη σκόνη του αντιµονίου, που έδωσε τη λέξη αλκοόλ. Για το αντιµόνιο, που είναι στα γαλλικά antimoine, υπάρχει µια γουστόζικη ιστορία, ότι ονοµάστηκε έτσι όταν ένα µοναστήρι ολόκληρο ξεκληρίστηκε ύστερα από οµαδική δηλητηρίαση µε αντιµόνιο moine ο καλόγερος, αντικαλογερικό παναπεί. Όποιος έχει έστω και λιγοστή πείρα από ετυµολογία, αµέσως καταλαβαίνει ότι τέτοιες ιστορίες είναι ωραίες να τις διηγείσαι, αλλά εννιά στις δέκα φορές καµιά σχέση δεν έχουν µε την πραγµατικότητα. Έτσι κι εδώ, συν τοις άλλοις επειδή στο ιταλικό antemonio και στο µεσαιωνικό λατινικό antimonium, που µαρτυρούνται πριν από το γαλλικό, δεν υπάρχει ίχνος καλόγερων. Απ' ό,τι φαίνεται, εν αρχή ην το κοπτικό stem και το αιγυπτιακό sdm, είδος σκόνης από άλατα αντιµονίου που χρησιµοποιούσαν οι γυναίκες από πολύ παλιά για να βάφουν τα µάτια τους. Αυτό έδωσε το ελληνικό στίµµι ή στίβι που πέρασε στα λατινικά ως stibium και γι' αυτό στο περιοδικό σύστηµα το αντιµόνιο συµβολίζεται µε τα γράµµατα "sb". Όµως, το στίµµιον πέρασε επίσης στα αραβικά - αλ-ιτµίντ, αν θυµηθούµε την αντιπάθεια των αράβων στα συµφωνικά συµπλέγµατα του σίγµα στην αρχή των λέξεων. Και από εκεί, πιθανώς µέσω κάποιου αµάρτυρου τύπου όπως athimodium, φτάνουµε στο µεσαιωνικό λατινικό antimonium. Η παρετυµολογία είναι πολύ συχνό φαινόµενο και έδρασε σε µιαν άλλη αραβογενή λέξη, τον παπαγάλο, ο οποίος κάθε άλλο παρά αραβικής αρχής φαίνεται, και όµως είναι άλλωστε, το πουλί οι άραβες και γενικώς οι ανατολίτες το εξηµέρωσαν πρώτοι και το είπαν µπαµπαγκά. Από εκεί περνάει στο Βυζάντιο ως

3 Μεταφράζοντας 3 παπαγάς και από εκεί πιο δυτικά, στην Ιταλία, όπου η παρετυµολογία µε το gallo (= πετεινός) γεννάει το pappagallo, απ' όπου επανέκαµψε στα ελληνικά ως παπαγάλος, αντιδάνειο δηλαδή κι αυτό. Άλλοτε πάλι τα λατινικά ήταν το σηµείο εκκίνησης της γλωσσικής αλυσίδας: το castrum, ας πούµε, που εµείς το πήραµε ως κάστρον και το δανείσαµε µε τη σειρά µας στους άραβες που το είπαν κασρ - θα θυµάστε το Ουµ Κασρ του πρόσφατου πολέµου, που δικαίωσε την ετυµολογία του, καθώς µέρες πολλές ανακοίνωναν τα προπαγανδιστικά πρακτορεία των εισβολέων την κατάληψη της µικρής πόλης χωρίς να την έχουν ολότελα κυριεύσει. Το αραβικό λοιπόν κασρ ξαναγύρισε στα ιταλικά ως cassaro και στα ελληνικά κάσαρο, το πρυµναίο τµήµα του καταστρώµατος, που καθώς είναι ανυψωµένο θυµίζει όντως κάστρο µε το άρθρο µαζί, αλ-κασρ, η ίδια λέξη περνάει στα ισπανικά, όπου alcazar είναι µέρος οχυρό, φρούριο - κι αν µας διαβάζει κάποιος Λαρισαίος µπορεί να µας διαφωτίσει, γιατί άραγε το γήπεδο της ΑΕ Λάρισας έχει βαφτιστεί Αλκαζάρ; Άραγε είναι κάστρο άπαρτο στα εντός έδρας παιχνίδια ή υπάρχει άλλος λόγος; Νίκος Σαραντάκος [ ] Προβλήµατα της νεοελληνικής γλώσσας Φαίνεται ότι τα προβλήµατα της γλώσσας είναι έξω από το χρόνο, αφού µε την αναγνώριση της οµιλούµενης γλώσσας το 1976 ως επίσηµης γλώσσας του κράτους λύθηκε το γλωσσικό πρόβληµα, που ταλάνισε τη σύγχρονη Ελλάδα επί δύο αιώνες και πλέον, αλλά παράλληλα δηµιουργήθηκαν πολλά προβλήµατα, όπως ορθογραφίας, σύνταξης, πολυµορφίας και ορολογίας για να µείνουµε σε ορισµένα καίρια. Ο Ευάγγελος Παπανούτσος είχε επισηµάνει τότε ότι η δηµοτική γλώσσα τώρα δεν κινδυνεύει από τους εχθρούς της αλλά από τους φίλους της, διαβλέποντας τις παρενέργειες της γλωσσικής ελευθερίας. Από τη δεκαετία του 80 έως σήµερα η γλώσσα κακοπάθησε ως λόγος πολιτικός, τηλεοπτικός και του περιθωρίου και µέσα στη δεκαετία του 90 προστέθηκαν και άλλες πηγές πίεσης, όπως ο ηλεκτρονικός «διαφωτισµός» των Ελλήνων, η εισβολή των ξενικών λέξεων. Έτσι πυκνώνουν οι επιστολές στις εφηµερίδες για τα γλωσσικά λάθη που γράφονται ή ακούγονται σε καθηµερινή βάση από επίσηµους και απλούς πολίτες, από τηλεοπτικούς αστέρες και νεαρούς ρεπόρτερ, από µικρούς και µεγάλους. Ιδιαίτερη πληµµυρίδα λαθών «λουστήκαµε» κατά την πρόσφατη περίοδο των εθνικών εκλογών του Οι λέξεις είχαν χάσει το σεβασµό και την αξιοπιστία τους και έδιναν µια εικόνα οργουελικής ατµόσφαιρας. Ο πολιτικός λόγος δίσηµος, παράσηµος, επίσηµος ή ανεπίσηµος υπέσκαψε τον πολιτισµό των λέξεων και την αισθητική της γλώσσας µε τα θλιβερά τηλεπαράθυρα γεµάτα από βερµπαλισµό, κενολογία και αλαζονική αµάθεια. Ευτυχώς µεταφράσαµε το debate σε τηλεµαχία! Αναφερόµενοι στα προβλήµατα της γλώσσας εννοείται ότι σκοπός µας δεν είναι ο ενδελεχής έλεγχος, αλλά η επισήµανση ορισµένων πλευρών του θέµατος που απαντούν µε µεγάλη συχνότητα στο γραπτό και στον προφορικό λόγο. α. Είναι φυσικό µια γλώσσα ιστορική, όπως η ελληνική, να έχει προβλήµατα ορθογραφίας (ορθής γραφής) και για το λόγο αυτό είναι απαραίτητο να συµβουλεύεται κανείς τη Γραµµατική και το Λεξικό, που δίνουν επαρκείς απαντήσεις τουλάχιστον στα συνήθη γραµµατικά λάθη. Ένας αποτελεσµατικός τρόπος για την αντιµετώπιση του προβλήµατος είναι η ετυµολογική γνώση των λέξεων (ουσιαστικών, ρηµάτων, φράσεων κ.λπ.), που οδηγεί στη συνειδητή χρήση και γραφή της γλώσσας. Π.χ. το ρ. επηρεάζω (που συχνά εµφανίζεται πολυµορφικό: επιρρεάζω, επηρρεάζω κ.ά.), προέρχεται από τη λέξη επήρεια και όχι από τη σύνθετη λέξη επιρροή (<επί+ ρέω). Η γνώση εξάλλου των γραµµατικών κανόνων και του εννοιολογικού περιεχοµένου των λέξεων ή φράσεων θα µας προφυλάξουν από λάθη όπως διαµπερή διαµέρισµα, η εθνική οδό, µεγαλειώδη κίνηµα, επέτρεψέ µου, των βενζινοπώλων, οι σηµαίνοντες εκδηλώσεις, να περισυνελέξουν, τους ασκούς του Αιόλου κ.ά. Εξυπακούεται ότι αποδεχόµαστε το συµβιβασµό της ιστορικής και φωνητικής ορθογραφίας και ως κύριο ρόλο της Γραµµατικής τον περιγραφικό και όχι το ρυθµιστικό. Οι ορθογραφικές ρυθµίσεις και απλοποιήσεις προσφέρουν κάποιες λύσεις, χωρίς όµως να λύνουν όλα τα προβλήµατα. β. Η νεοελληνική γλώσσα έχει δική της δοµή και διαφέρει από τη δοµή της καθαρεύουσας. Η απλή µεταγλώττιση κειµένων της καθαρεύουσας στη δηµοτική µε αλλαγές στο τυπολογικό µέρος δεν αποτελεί λύση. Η ανάµειξη συντακτικών δοµών ή µορφολογικών στοιχείων δηµιουργεί γλωσσικό τραγέλαφο, όπως αυτό που ακούστηκε πρόσφατα από χείλη υπουργού «στον καιρό τω δέοντι» (προφανώς, εν καιρώ τω δέοντι ή στην ώρα του!). Η οµιλούµενη γλώσσα παρουσιάζει ορισµένα χαρακτηριστικά: χρησιµοποιεί πολλές κύριες προτάσεις και λίγες δευτερεύουσες µικρή και απλή περίοδο σύνταξη ενεργητική και ελάχιστα παθητική σύνταξη ρηµατική και αποφυγή των αφηρηµένων αποφεύγει τα σχήµατα λόγου, ιδίως το υπερβατό από τις πλάγιες πτώσεις συνηθέστερη είναι η αιτιατική η δοτική διατηρείται σε στερεότυπες εκφράσεις λ.χ. εντάξει, εντούτοις, επαυτοφώρω κ.ά. η γενική συνοδεύει επίθετα που σηµαίνουν κτήση, χρόνο, τόπο, σκοπό, αιτία κ.λπ. Η κατάχρηση της γενικής θολώνει το ύφος. Αντ αυτής χρησιµοποιούµε εµπρόθετο προσδιορισµό, λ.χ. «συγκρότηση επιτροπής εξεύρεσης χώρου» ( για την εξεύρεση χώρου) η γνήσια νεοελληνική µετοχή είναι η ώντας και οντας (γελώντας, παίζοντας) και δεν χρησιµοποιείται ως επιθετική ή κατηγορηµατική η γλώσσα µας διατηρεί πολλές µετοχές ως απολιθώµατα, όπως ο προϊστάµενος, τα εισαγόµενα προϊόντα, το κοινωνικό κατεστηµένο, το κοινοτικό κατακτηµένο. αντί της µετοχής χρησιµοποιείται δευτερεύουσα πρόταση ή παρατακτική σύνδεση, λ.χ. «υποβαλών τα υπό του νόµου δικαιολογητικά» (αφού υπέβαλα τα δικαιολογητικά που ορίζει ο νόµος). ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται στη χρήση του πολυσήµαντου που, των αντωνυµιών όποιος

4 Μεταφράζοντας 4 και όσος (όχι όλων όσων πρόσφεραν αλλά, όλων, όσοι πρόσφεραν ), ο οποίος, η οποία, το οποίο (όχι η δοκιµασία που υποβλήθηκε, αλλά η δοκιµασία στην οποία υποβλήθηκε ), τα µόρια σαν και ως (όχι διορίστηκε σαν καθηγητής, αλλά ως καθηγητής) κ.ά. Επίσης στα επιρρήµατα χρειάζεται προσοχή: επικεφαλής, απευθείας κ.λπ. µένουν άκλιτα, στις προθέσεις: προ µεσηµβρίας (προ+ γεν.), µετά µεσηµβρία (µετά + αιτ.), υπέρ το δέον (υπέρ + αιτ.=παραπάνω απ όσο πρέπει), υπέρ του δέοντος (υπέρ + γενική = προς υπεράσπιση), υπό το µηδέν (υπό +αιτ. = τόπο/κάτω από το µηδέν), υπό του µηδενός (υπό + γεν., ποιητικό αίτιο) κ.ά. γ. Είναι εύλογο ότι η γλώσσα µας µε τις πολιτισµικές διαστρωµατώσεις παρουσιάζει διπλοτυπίες, διπλοµορφίες ή πολυµορφίες στη φωνητική και στη γραφή. φωνητικές διπλοτυπίες, όπως µέρα- ηµέρα, ψηλός-υψηλός, πράµα-πράγµα διπλοµορφίες στα ονόµατα, όπως του Μέτσοβου αλλά τυρί Μετσόβου πολυµορφίες στα ρήµατα, όπως γραφότανγράφονταν, λυπούµαι-λυπάµαι, ήταν- ήτανε Ενίοτε µε τη διπλοτυπία διαφοροποιούµε νοηµατικά ή αισθητικά τη λέξη, όπως ψηλά δέντρα αλλά υψηλά ιδανικά. Γεγονός είναι ότι οι κανονιστικές ρυθµίσεις της Γραµµατικής λειτουργούν ελαστικά και επιτρέπουν ένα ποσοστό ανωµαλίας και αρρυθµίας στη φωνητική και τη γραφή της γλώσσας, κάτι που είναι και ανάγκη ζωής. δ. Ανάµεσα στους λαούς παρατηρούνται πολλές γλωσσικές αλληλεπιδράσεις και όσο στενότερες σχέσεις επικοινωνίας και συνεργασίας αναπτύσσονται τόσο αυξάνονται τα γλωσσικά δάνεια. Ιδιαίτερα η τεχνολογία, µε τα επιτεύγµατά της, εµπλουτίζει τη διεθνή ορολογία µε νέους όρους. Η µεταφορά και η προσαρµογή τους στα ελληνικά δεδοµένα παρουσιάζουν αρκετές δυσκολίες. Η ελληνική γλώσσα, όπως γνωρίζουµε, έχει µεγάλη αφοµοιωτική δύναµη και χρησιµοποιεί ξένες λέξεις κυριολεκτικά ή µεταφορικά ή µε εντελώς άλλη σηµασία λόγω παρανόησης και χρήσης (usus legem facit), όπως συµβαίνει, για παράδειγµα, µε τις λέξεις τραγιάσκα και ταραντέλα. Το 1896 οι Ρουµάνοι στους Ολυµπιακούς αγώνες πανηγύριζαν τη νίκη τους µπροστά στο Πανεπιστήµιο Αθηνών πετώντας ψηλά τα ιδιόµορφα (για τους Αθηναίους) καπέλα τους κραυγάζοντας «Trajasca Romana, trajasca Grecia» (Ζήτω η Ρουµανία, ζήτω η Ελλάδα). Και οι Αθηναίοι την άλλη µέρα αναζήτησαν στα πιλοποιεία το καπέλο τραγιάσκα! Η ταραντέλα (ιταλ. Tarantella) είναι χορός εξουθενωτικός από τον Τάραντα και ο Έλληνας όταν θέλει να πει ότι ξετινάχτηκε οικονοµικά λέει «έµεινα ή έγινα ταραντέλα». Το πρόβληµα δεν είναι η «διαπίδυση» των λέξεων ανάµεσα στις γλώσσες αλλά η καθιέρωση του νέου όρου µε δυνατότητες παραγωγής και οικονοµίας. Γενικά µπορούµε να σηµειώσουµε: πολλά δάνεια παραµένουν χωρίς αλλαγές µορφολογικές ή φωνολογικές λ.χ. κλάξον, παρµπρίζ, σουπερµάρκετ κ.λπ. πολλά δάνεια απλοποιούνται, όταν µοιάζουν φωνητικά µε ελληνικές λέξεις λ.χ. τρακτέρια, γρανάζια, ρεπά κ.ά. τα αντιδάνεια γίνονται δεκτά µε τη νέα φόρµα, π.χ. φώνηµα από την αγγλική λέξη phonem (ελλ. φωνήεν) κ.ά. η υιοθέτηση ενός γλωσσικού δανείου εξαρτάται και από την οικονοµία της νέας λέξης λ.χ. η λέξη airbus µεταγλωττίστηκε αρχικά σε αερολεωφορείο (λέξη κακόηχη και ανοικονόµητη), επικράτησε όµως τελικά έρµπας, οι λέξεις fax, fast food, κ.ά. µεταγλωττίστηκαν σε τηλεοµοιότυποτηλεοµοιοτυπία, ταχυφαγείο-ταχυεστιατόριο, «η επιστολάριο» - «η πιστολή» κ.λπ., αλλά φαίνεται ότι µε το πέρασµα του χρόνου και τη συχνή χρήση επικρατούν οι δάνειες λέξεις φαξ, φαστφούντ, ιµέιλ κ.λπ. Η µεταγλώττιση των κύριων ονοµάτων απαιτεί µεγάλη προσοχή: όπως Γκαίτε (όχι Γκέτε), Σαίκσπηρ (όχι Σέξπιρ) κ.ά. Η ελληνική γλώσσα λειτουργεί µε βάση την ιστορική ορθογραφία, που έχει σχέση και µε την αισθητική του βλέµµατος, την οπτική απεικόνιση της λέξης. Οι απλοποιήσεις του τύπου «έτσι µου αρέσει ή έτσι γράφω» φανερώνουν έλλειψη συνειδητοποίησης του προβλήµατος. Η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισµός που συνεχώς εξελίσσεται, γεννάται και αναγεννάται, δεσµεύοντας µε τη γραφή τα προϊόντα του πνεύµατος και του πολιτισµού. Είναι µέσον όχι µόνο επικοινωνίας αλλά και διαµνηµόνευσης του διιστορικού ανθρώπου. Όσο καλύτερα κατέχω τη Γραµµατική τέχνη της, τόσο καλύτερα εκφράζω και διαµνηµονεύω τον πολιτισµό και την εθνική ψυχή. Όταν σέβοµαι και αγαπώ τη γλώσσα µου, σέβοµαι και αγαπώ την πατρίδα µου και για να θυµηθούµε τον Ν. Καζαντζάκη «Η γλώσσα είναι η πατρίδα µου». Β.. Αναγνωστόπουλος Καθηγητής Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ [ ] Στοιχεία και κατευθύνσεις για την εκπόνηση ενός οδηγού για τη µετάφραση και την αναθεώρηση των κοινοτικών κειµένων στα Ελληνικά 1. Οδηγοί σύνταξης των κοινοτικών κειµένων Τα κείµενα αυτά είναι η βάση από την οποία πρέπει να ξεκινά η προσπάθεια για σωστή µετάφραση (και αναθεώρηση) και άρα και για την εκπόνηση ενός οδηγού. Η χρησιµότητα των οδηγών αυτών είναι αναντικατάστατη και όλοι οι µεταφραστές πρέπει να τα έχουν µελετήσει/αφοµοιώσει και να ανατρέχουν τακτικά σε αυτά. Υπάρχουν τέσσερις τέτοιοι οδηγοί αυτή τη στιγµή. Παρουσιάζουν αρκετές επικαλύψεις, µερικές διαφορές και ορισµένα λάθη. Παρ' όλα αυτά είναι όλοι πολύ χρήσιµοι. Το ιδιαίτερο πλεονέκτηµά τους είναι ότι υπάρχουν σε διάφορες γλωσσικές εκδόσεις και η συγκριτική µελέτη/χρησιµοποίησή τους είναι ιδιαίτερα επωφελής. Η σύνταξη ενός συνολικού/ενιαίου οδηγού που να περιλαµβάνει τα βασικά στοιχεία των επιµέρους χωρίς

5 Μεταφράζοντας 5 επικαλύψεις, ασυνέπειες και λάθη (κατά το ανθρωπίνως δυνατόν) θα ήταν ευχής έργο: 1) Κοινός πρακτικός οδηγός για τη σύνταξη των κοινοτικών νοµοθετικών κειµένων (Κοινοβούλιο - Συµβούλιο - Επιτροπή). 2) ιοργανικό εγχειρίδιο σύνταξης κειµένων (Υπηρεσία Επισήµων Εκδόσεων). 3) Τυπικό των πράξεων του Συµβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 4) Règles de technique législative à l usage des services de la Commission (η ελληνική έκδοση αναµένεται). 2. Ελληνική γλώσσα Τα δυο πολυτιµότερα γλωσσικά βοηθήµατα που, ευτυχώς, υπάρχουν αυτή τη στιγµή για τον έλληνα (και την ελληνίδα) µεταφραστή (-τρια) είναι το Λεξικό της Νέας Ελληνικής του Γ. Μπαµπινιώτη και το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύµατος Νεοελληνικών Σπουδών. Τα δύο αυτά έργα περιέχουν ένα πλήθος αναγκαίων πληροφοριών για την ελληνική γλώσσα, σε µεγάλο βαθµό αλληλοσυµπληρώνονται και πρέπει απαραίτητα να βρίσκονται πάνω στο γραφείο κάθε µεταφραστή. Το αναγκαίο βοήθηµα που δυστυχώς δεν υπάρχει ακόµα είναι µια πλήρης, επιστηµονική Γραµµατική- Συντακτικό-Υφολογία της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, επίσηµη ή έστω κοινής αποδοχής (όπως συµβαίνει για τις περισσότερες αναπτυγµένες ευρωπαϊκές γλώσσες). Υπάρχουν βέβαια αρκετά χρήσιµα βοηθήµατα για επιµέρους τοµείς και θέµατα που µπορούµε να συµβουλευόµαστε περιµένοντας την έκδοση από κάποιον αρµόδιο φορέα του συγκεντρωτικού συγγράµµατος που λείπει. Αναφέρω δειγµατοληπτικά και επιλεκτικά, ως αφορµή και κίνητρο για παραπέρα µελέτη, δέκα απ αυτά: 1) Μ. Τριανταφυλλίδης, Νεοελληνική Γραµµατική. 2) Α. Τζάρτζανος, Νεοελληνική Σύνταξις. 3) Α. Τσοπανάκης, Νεοελληνική Γραµµατική. 4) Γ. Μπαµπινιώτης-Χ. Κλαίρης, Γραµµατική της Νέας Ελληνικής. 5) Ε. Κριαράς, Άρθρα και σηµειώµατα. 6) Θ. Καρζής, Τα σωστά ελληνικά. 7) Α. Ιορδανίδου, Οδηγός της νεοελληνικής γλώσσας. 8) Α. Αναστασιάδη, κ.ά, Προβλήµατα µεταγλωττισµού στη νεοελληνική γλώσσα. 9) Ε. Βοϊκλής, κ.ά, Η ηµοτική στη νοµική πράξη. 10) Π. ορµπαράκης, Η Νεοελληνική στην επιστήµη και το δηµόσιο βίο. 3. Ορολογία Η ορολογία είναι βέβαια µια πολύ σηµαντική πτυχή των κοινοτικών κειµένων και η σωστή απόδοση των όρων αποτελεί µια από τις βασικές προϋποθέσεις, πιθανόν και τη συγκριτικά πιο δυσχερή και πιο απαιτητική, για ορθή και εύστοχη µετάφραση. Το πιο «ευπαθές» και αδύναµο σηµείο της κοινοτικής ορολογίας, αλλά και της ορολογίας στην ελληνική γλώσσα γενικότερα, αυτή τη στιγµή είναι η τυποποίησή της ή για την ακρίβεια η έλλειψη συστηµατικής και εκτεταµένης τυποποίησης. Ενώ δηλαδή υπάρχουν πλέον αρκετά βοηθήµατα είτε στην παραδοσιακή, έντυπη, µορφή ή σε ηλεκτρονικά, και άλλα σύγχρονα, µέσα, τα βοηθήµατα αυτά περιέχουν ακόµα αρκετές ρευστές, µη σταθεροποιηµένες, και ενίοτε αλληλοσυγκρουόµενες πληροφορίες που δυσχεραίνουν το έργο του µεταφραστή. Οι δύο βασικές και µε προτεραιότητα ενέργειες που πρέπει να αναληφθούν στον τοµέα αυτό είναι: 1) Η λεπτοµερής και σχολιασµένη καταγραφή όλων των έγκυρων πηγών και βοηθηµάτων, παραδοσιακών και σύγχρονων, µονόγλωσσων και πολύγλωσσων, που υπάρχουν σε ό,τι αφορά την ορολογία κατά τοµέα και τα οποία παρουσιάζουν ενδιαφέρον για τη µετάφραση των κοινοτικών κειµένων στα ελληνικά. 2) Η ταχεία και συστηµατική τυποποίηση των κοινοτικών όρων στα ελληνικά, η εξάλειψη, ή έστω δραστική µείωση, των, άσκοπων, πολλαπλών (και, ακόµη περισσότερο βέβαια, λανθασµένων) αποδόσεων και η εξαρχής τυποποιηµένη µετάφραση των νεολογισµών. Σηµαντική µπορεί να είναι η συµβολή στον τοµέα αυτό των συλλογικών οργάνων τόσο στο επίπεδο των µεταφραστικών υπηρεσιών της ΕΕ (ΟΤΟ, διοργανική συνεργασία) όσο και στον ελλαδικό χώρο (ΕΛΟΤ, ΕΛΕΤΟ, Ακαδηµία, ΕΠΟΣ). 4. Εγχειρίδια µετάφρασης και αναθεώρησης Τα εγχειρίδια µετάφρασης και αναθεώρησης παρουσιάζουν κάποιο σχετικό ενδιαφέρον για τον έλληνα (και την ελληνίδα) µεταφραστή (µεταφράστρια) αρκεί να τα µελετά κριτικά, να τα διυλίζει µέσα από τη γνώση και την πείρα του, και να τα προσαρµόζει στο αντικείµενο της εργασίας του. Στις πλέον διαδεδοµένες ευρωπαϊκές γλώσσες έχουµε ορισµένα βιβλία που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αρκούµαι να αναφέρω δειγµατοληπτικά τα:

6 Μεταφράζοντας 6 J.P. Vinay et J. Darbelnet, Stylistique comparée du français et de l'anglais, Paris, J. Delisle, L analyse du discours comme méthode de traduction, Ottawa, για τη µετάφραση, και τα : P. Horguelin, Ρratique de la révision, Montréal, Guide du réviseur, Bureau des traductions, Secrétariat d État du Canada, για την αναθεώρηση. Στην Ελλάδα, παρότι τα τελευταία χρόνια είδαν το φως της δηµοσιότητας αρκετές σχετικές εκδόσεις, είτε από τα Πανεπιστήµια είτε από ιδιωτικούς εκδοτικούς οίκους, δεν υπάρχει ακόµα σχεδόν τίποτα το αξιόλογο (εννοώ πάντα για τον έλληνα κοινοτικό µεταφραστή). Όπως έγραφα και πριν από 12 χρόνια (!) στο «Περί», το πιο αξιόλογο έργο που υπάρχει αυτή τη στιγµή στα ελληνικά για έναν µεταφραστή που θέλει να εµπλουτίσει και να βαθύνει τον προβληµατισµό του γύρω από τη µετάφραση είναι ο συλλογικός τόµος: Πρωτότυπο και Μετάφραση, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα, Πρόσφατα εκδόθηκε ένας ακόµα συλλογικός τόµος, που προέρχεται κι αυτός από το χώρο της κλασικής φιλολογίας (κι ας µη θεωρηθεί παράδοξο, διότι ο εν λόγω τοµέας έχει την πιο µακρά και στέρεη επιστηµονική παράδοση στην Ελλάδα στον τοµέα της µετάφρασης), αλλά από το Πανεπιστήµιο της Θεσσαλονίκης αυτή τη φορά: Μεταφραστική θεωρία και πράξη στη Λατινική γραµµατεία, Θεσσαλονίκη, Τι θα µπορούσε να γίνει εδώ; Να βρει το κουράγιο µια έµπειρη ελληνίδα (ένας έλληνας) µεταφράστρια (µεταφραστής) και να αφιερώσει 2-3 χρόνια από τον ελεύθερο χρόνο της (του) στο να καταγράψει συστηµατικά και αναλυτικά, και να δηµοσιοποιήσει τον προβληµατισµό και την πείρα της (του) γύρω από τη µετάφραση και την αναθεώρηση των κοινοτικών κειµένων στα ελληνικά! 5. Τα απροσδιόριστα Βέβαια, αν αρκούσε να έχει µελετήσει και αφοµοιώσει κανείς τα παραπάνω βοηθήµατα για να µεταφράζει και ν' αναθεωρεί σωστά, τα πράγµατα θα ήταν πολύ απλά. Είναι προφανές και γνωστό σε κάθε επαγγελµατία µεταφραστή και µεταφράστρια ότι εκτός από τις βασικές γνώσεις και ικανότητες πάνω στις οποίες κτίζεται η αρχική επαγγελµατική επάρκεια χρειάζονται: Συνεχής εµβάθυνση στη γνώση και στην εξοικείωση µε κάθε λεπτή απόχρωση της γλώσσας του πρωτοτύπου και της γλώσσας της µετάφρασης. Επίµονη και συστηµατική τελειοποίηση των µεταφραστικών µεθόδων και τεχνικών τόσο µε τη χρήση όλο και πιο εξελιγµένων εργαλείων όσο και µε τον παραδειγµατισµό από έµπειρες και επιτυχείς πρακτικές. Αδιάκοπη παρακολούθηση και κατανόηση του τοµέα και του είδους όπου εντάσσεται το πρωτότυπο, γνώση του υπόβαθρου και των επιδιώξεων του συντάκτη, συνεκτίµηση του στόχου και του κοινού στο οποίο απευθύνεται η µετάφραση. Βασίλης Κουτσιβίτης basile.koutsivitis@cec.eu.int ΟΡΟΛΟΓΙΑ [ ] Επικοινωνιακά ζητούµενα των κοινοτικών κειµένων και ορολογικές επιλογές Ανακοίνωση στο 4º Συνέδριο για την Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία - Αθήνα, 30,31 Οκτωβρίου και 1 Νοεµβρίου 2003 (Το άρθρο αυτό δηµοσιεύτηκε στα πρακτικά του Συνεδρίου από την Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας, Εκδόσεις ΤΕΕ, ISBN : ) ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η µελέτη των κοινοτικών κειµένων οδηγεί στην αναπόφευκτη διαπίστωση ότι τα κοινοτικά κείµενα βρίθουν πολλαπλών αποδόσεων των νεολογισµών (ο µεγαλύτερος όγκος των οποίων είναι όροι προερχόµενοι από επιστηµονικούς κλάδους αιχµής), σε πείσµα των προσπαθειών που έχουν καταβληθεί και παρά τη σαφή βελτίωση της κατάστασης. Ξεκινώντας από την υπόθεση-θέση ότι η συνωνυµία σε όλες της τις µορφές (ταυτοσηµία, παρασυνωνυµία, περίφραση) αποτελεί µια φυσιολογική πραγµάτωση σε διαχρονικό και συγχρονικό επίπεδο τόσο της "γενικής" γλώσσας όσο και των "ειδικών" γλωσσών, θα προσπαθήσουµε µε τη βοήθεια παραδειγµάτων (από κοινοτικά και µη κοινοτικά κείµενα) να ανιχνεύσουµε τις βαθύτερες αιτίες της πληθώρας µεταφραστικών σηµαινόντων στα ελληνικά για ένα και το αυτό σηµαινόµενο/σηµαίνον στην ξένη γλώσσα. Η ρυθµιστική προσέγγιση µε σκοπό την αµφιµονοσήµαντη διαγλωσσική αντιστοίχιση δεν φαίνεται να απαντά σε όλα τα προβλήµατα. Η αντιµετώπιση της παραγωγής των κοινοτικών κειµένων ως ολοκληρωµένου επικοινωνιακού γεγονότος (µε γνώµονα τη σηµασιολογία, την πραγµατολογία, την εθνογραφία της επικοινωνίας, κ.λπ.) βοηθά να κατανοήσουµε σε βάθος το πρόβληµα της συνωνυµίας.

7 Μεταφράζοντας 7 0. EIΣΑΓΩΓΗ Ξεκινώντας την εισήγησή µου θα ήθελα να εκφράσω από αυτό εδώ το βήµα την ευγνωµοσύνη που αισθάνοµαι για όσους από εσάς αγόγγυστα και µε αυταπάρνηση τόσα χρόνια µοχθείτε για την διαγλωσσική αντιστοίχιση και τυποποίηση των όρων στον ελλαδικό χώρο. Οι µεταφραστές είµαστε συχνά οι πρώτοι χρήστες, αλλά και "πολλαπλασιαστές" του προϊόντος του µόχθου σας. Εάν κάναµε έναν σύντοµο απολογισµό θα διαπιστώναµε ότι η συνειδητοποίηση της ανάγκης για έγκαιρη και έγκυρη ορολογική εναρµόνιση αρχίζει τα τελευταία χρόνια να αποδίδει καρπούς. Οι φωνές για ορολογική τυποποίηση εισακούονται ευτυχώς ολοένα και περισσότερο στους κόλπους των περισσότερων επιστηµονικών κλάδων. Όσον αφορά εποµένως την συνειδητοποίηση του προβλήµατος µάλλον δεν θα πρέπει να µεµψιµοιρούµε. Όµως, παρά τις καταβληθείσες προσπάθειες και ενώ όλοι αναγνωρίζουµε ότι η κατάσταση βαδίζει επί τα βελτίω, µια σύντοµη ανασκόπηση των κοινοτικών κείµενων µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι πολλά εξ αυτών "ανθίστανται" ακόµη στην απόλυτη εναρµόνιση των όρων. Θα προσπαθήσουµε εδώ να ανιχνεύσουµε τις βαθύτερες αιτίες αυτής της πολυφωνίας και ευελπιστούµε η απόπειρά µας να µην εκληφθεί ως προφάσεις εν αµαρτίαις. Συχνά οι πολλαπλές αποδόσεις αποδίδονται στην έλλειψη συντονισµού µεταξύ επιστηµόνων, καθώς λόγω της διεπιστηµονικής προσέγγισης κάθε κλάδος συχνά ονοµατοδοτεί διαφορετικά την ίδια έννοια. Όµως αυτή δεν είναι η µόνη εξήγηση. Τι µπορεί να φταίει και ένας πεπειραµένος µεταφραστής επιλέγει κατά περίπτωση διαφορετική απόδοση, ακόµη και εάν πολλές φορές έχει ανά χείρας την επίσηµη απόδοση ενός νεολογισµού; Μήπως δεν αντιστέκονται µόνο οι µεταφραστές ως φυσικοί οµιλητές στην πολυπόθητη ορολογική τυποποίηση, αλλά εν τέλει η ίδια η γλώσσα; Το φαινόµενο σηµειωτέον δεν είναι µόνο ελληνικό, αλλά ταλανίζει λίγο πολύ όλες τις γλώσσες άφιξης. Σήµερα οι Έλληνες µεταφραστές έχουν στη διάθεσή τους ένα ασύλληπτο για έως πριν από µερικά χρόνια οπλοστάσιο ηλεκτρονικών και συµβατικών εργαλείων υποβοήθησης της µετάφρασης. Μολαταύτα, µια απλή σταχυολόγηση κειµένων αρκεί να µας πείσει δια του λόγου το αληθές: οι πολλαπλές αποδόσεις είναι γεγονός. Είναι όµως αναγκαίο κακό ή µαρτυρούν κάτι άλλο; 1. ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Επιτρέψτε µου µια ανεκδοτολογικού χαρακτήρα αναφορά η οποία αναδεικνύει πιστεύω το πρόβληµα στη σωστή του διάσταση. Πριν από αρκετούς µήνες χρειάστηκε να µεταφράσω ένα κείµενο µε θέµα τη νανοτεχνολογία, το οποίο απευθυνόταν σε παιδιά. Επρόκειτο για κείµενο που προοριζόταν για σχετικό ιστότοπο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και απευθυνόταν στις ένδεκα επίσηµες γλώσσες στα παιδιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το ενδιαφέρον µε το συγκεκριµένο κείµενο ήταν ότι τα παιδιά καλούνταν να εξηγήσουν στους γονείς τους τι εστί νανοτεχνολογία. Το κείµενο περιείχε επίσης και µια άσκηση µαθηµατικών για να καταδειχθούν οι επωφελείς µελλοντικές επιπτώσεις της νανοτεχνολογίας στην καθηµερινή µας ζωή. Οµολογώ ότι αν έπρεπε να µεταφράσω το κείµενο για µεγάλους θα είχα ίσως λιγότερες δυσκολίες: οι ορολογικές µου επιλογές θα υπαγορεύονταν από την ηλικία του αναγνώστη και άρα θα επέλεγα µια αυστηρή επιστηµονικοτεχνική γλώσσα. Όµως, στην συγκεκριµένη περίπτωση, έπρεπε να βρεθεί η χρυσή τοµή µεταξύ των επιστηµονικοτεχνικών όρων και των κανόνων της παιδικής γλώσσας. Το πρόβληµα ήταν υφολογικό όσο και ορολογικό. Η γλώσσα έπρεπε να είναι τέτοια που να εξυπηρετεί το βασικό διακύβευµα του κειµένου: να πειστούν τα παιδιά για τη χρησιµότητα της νανοτεχνολογίας, ώστε να µπορέσουν στη συνέχεια να εξηγήσουν τη σηµασία της στους γονείς τους. Πρόκειται φυσικά για ένα επικοινωνιακό τέχνασµα του συντάκτη του κειµένου, για τον οποίο τα παιδιά είναι οι καλύτεροι αποδέκτες και θιασώτες των τεχνολογιών αιχµής. Σε µια τέτοια περίπτωση ο µεταφραστής πρέπει να αποφασίσει για την ορολογική µεταχείριση των εννοιών: έχει να επιλέξει και να ακροβατήσει µεταξύ ενός αυστηρού λόγιου επιπέδου και της εκλαΐκευσης του περιεχοµένου, ώστε να το κάνει πιο προσιτό, αφοµοιώσιµο και λιγότερο δυσνόητο. Η µετάφραση υπαγορεύεται από ένα σύνολο επιταγών και όρων που πρέπει να πληρούνται για να θεωρηθεί ότι πέτυχε το σκοπό της. Ο µεταφραστής δεν λαµβάνει υπόψη του µόνο το άµεσο κειµενικό περιβάλλον, τα συµφραζόµενα των όρων (cotexte), αλλά και ολόκληρο το πραγµατολογικό περιβάλλον, το συγκείµενο (contexte), δηλαδή ολόκληρη την περίσταση επικοινωνίας. Το παράδειγµα τέτοιου είδους κειµένων καταδεικνύει ότι δεν µεταφράζουµε γενικώς και αορίστως, αλλά συγκεκριµένη είδη κειµένων, µε συγκεκριµένες χωροχρονικές συντεταγµένες, µε συγκεκριµένη τυπολογία, για συγκεκριµένους αποδέκτες, µε συγκεκριµένο σκοπό, κλπ. Η µετάφραση εξυπηρετεί την επικοινωνία των κοινοτικών οργάνων είτε µε το ευρύ κοινό, είτε µε ειδικούς αποδέκτες (εµπειρογνώµονες, πολιτική ηγεσία, οργανώσεις και οργανισµούς, οµάδες συµφερόντων, κλπ.), είτε εξυπηρετεί ενδοϋπηρεσιακούς σκοπούς. Κάθε µορφή επικοινωνίας έχει σκοπούς και σκοπιµότητες, συµβάσεις και διακειµενικές αναφορές, ρητές και άδηλες επιδιώξεις, κλπ. Μπορούµε εποµένως να πούµε ότι κάθε κοινοτικό κείµενο αποτελεί από µόνο του ένα πλήρες επικοινωνιακό γεγονός. Για να θυµηθούµε την εθνογραφία της επικοινωνίας και ειδικότερα την τυπολογία του Dell Hymes, ένα επικοινωνιακό γεγονός αποτελείται από ένα σύνολο συνιστωσών, που συµπυκνώνεται στη γνωστή ακροστιχίδα "SPEAKING" (Setting (το χωροχρονικό πλαίσιο), Participants (οι συµµετέχοντες), End (οι στόχοι, οι επιδιώξεις), Acts (οι πράξεις λόγου και το θέµα αναφοράς), Key (το ύφος), Instrumentalities (τα µέσα της επικοινωνίας, οι γλωσσικοί και εξωγλωσσικοί κώδικες), Norms (οι κοινωνικές και πολιτισµικές νόρµες), και Genre (το είδος λόγου). [1] Εποµένως, οι ορολογικές επιλογές εντάσσονται και υπαγορεύονται όχι µόνο από τα άµεσα συµφραζόµενα, αλλά και από ολόκληρο το καταστασιακό περιβάλλον µέσα στο οποίο λειτουργεί το κείµενο. Στο προαναφερθέν παράδειγµα του κειµένου µε θέµα τη νανοτεχνολογία, έπρεπε να ληφθεί υπόψη ότι το κείµενο θα δηµοσιευόταν σε ιστότοπο της Επιτροπής, ότι θα συνοδευόταν από φωτογραφικό υλικό και άρα από εξωγλωσσικά στοιχεία, ότι έπρεπε να έχει το κατάλληλο ύφος (επιστηµονικό, αλλά και εκλαϊκευτικό συγχρόνως), ότι έπρεπε να καταφέρει να πείσει τα παιδιά να στρατεύσουν τους γονείς τους στην υπόθεση της νανοτεχνολογίας, κλπ.

8 Μεταφράζοντας 8 Το είδος των κειµένων που µεταφράζονται στους κόλπους της Επιτροπής δεν είναι όπως ευρέως πιστεύεται µόνο αµιγώς νοµικά, επιστηµονικοτεχνικά και διοικητικά ή γραφειοκρατικά κείµενα, όπου απαιτείται αυστηρό, λόγιο ή υψηλό ύφος. Συχνά έχουµε να κάνουµε µε κείµενα χωρίς ιδιαίτερη νοµική βαρύτητα, µε χαλαρότερο ύφος. Όπως, για παράδειγµα, ερωτηµατολόγια, πρακτικά συνεδριάσεων, απαντήσεις στις γραπτές ερωτήσεις που απευθύνουν στην Επιτροπή οι ευρωβουλευτές, ενηµερωτικά φυλλάδια, αλληλογραφία µε τους πολίτες, κλπ. Aνεξαρτήτως όµως της µορφής που µπορεί να πάρει η γραπτή επικοινωνία, στα κοινοτικά κείµενα βρίσκει την έκφρασή της η πραγµατολογική "αρχή της συνεργασίας" του H.P. Grice [2], δηλαδή οι συµµετέχοντες σε ένα επικοινωνιακό γεγονός δεσµεύονται να συνεργαστούν και περαιτέρω να τηρήσουν µια σειρά επιµέρους κανόνων, τα περίφηµα "αξιώµατα", προκειµένου η επικοινωνία να αποβεί επιτυχής. Πρόκειται όπως ξέρουµε για τα αξιώµατα της ποιότητας (maxim of quality), της ποσότητας (maxim of quantity), της συνάφειας (maxim of relevance) και του τρόπου (maxim of manner). Οι ορολογικές επιλογές υπαγορεύονται εποµένως από την ανάγκη τελεσφόρησης της επικοινωνίας. Επιλέγουµε τον όρο της ειδικής γλώσσας, όπως επιλέγουµε και τα υπόλοιπα λεξήµατα της γενικής γλώσσας του κειµένου. Οι πολλαπλές αποδόσεις γεννιούνται για να εξυπηρετηθούν οι επικοινωνιακές ανάγκες του κειµένου, δηλαδή επιλέγουµε κάθε φορά από τη διαθέσιµη γκάµα συνωνύµων αυτό που ταιριάζει καλύτερα στο ύφος και στο σκοπό του κειµένου, προσαρµόζοντας το επίπεδο της γλώσσας του κειµένου (οικείο, αρχαιοπρεπές, υψηλό, λαϊκό, επιστηµονικό, επιστηµονικοφανές, νοµικό, νοµικοφανές, εκφραστικό, κλπ.), και όχι από αδυναµία ή άγνοια του µεταφραστή. Ενώ για τη γενική γλώσσα αυτό είναι προφανές, φαίνεται ότι δυσκολευόµαστε να δεχτούµε ότι το ίδιο ισχύει και για τις ειδικές γλώσσες. Ανάλογα µε τις δυνατότητες που προσφέρει η κάθε ειδική γλώσσα, δηλαδή ανάλογα µε τον αριθµό των αποδόσεων µιας έννοιας (γνωστού όντος ότι σε πάµπολλες περιπτώσεις η απόδοση µπορεί να είναι µία και µοναδική, άρα τα περιθώρια επιλογής µηδενικά), επιλέγουµε την επιτυχέστερη κάθε φορά απόδοση. 2. Η ΣΥΝΩΝΥΜΙΑ ΣΤΗ ΓΕΝΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΕΙ ΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ Οι πολλαπλές αποδόσεις µας εισάγουν στο πρόβληµα της συνωνυµίας εντός των ειδικών γλωσσών. Σύµφωνα µε την παλιά σχολική γραµµατική (τη "Μικρή Νεοελληνική Γραµµατική" του Μανόλη Τριανταφυλλίδη), "συνώνυµα λέγονται λέξεις διαφορετικές αναµεταξύ τους που έχουν την ίδια περίπου σηµασία" (π.χ. ραβδί, γκλίτσα, µπαστούνι, πατερίτσα), και ταυτόσηµα "οι λέξεις που η σηµασία τους είναι εντελώς η ίδια" (αραβόσιτος - αραποσίτι - καλαµπόκι, αχλάδι - απίδι, κλπ.). Η σύγχρονη γλωσσολογία ξεκαθαρίζει περισσότερο το τοπίο µιλώντας για τέλεια συνώνυµα (complete synonyms) "όταν δύο λεξήµατα έχουν το ίδιο περιγραφικό, κοινωνικό και εκφραστικό περιεχόµενο" [2] και για απόλυτα συνώνυµα (absolute synonyms) "όταν έχουν την ίδια κατανοµή, απαντούν δηλαδή στα ίδια περιβάλλοντα µε το ίδιο ακριβώς νόηµα κάθε φορά" [2]. Η απόλυτη όµως υποκαταστασιµότητα δύο λεξηµάτων σε όλα τα συµφραζόµενα, τόσο στο επίπεδο της δήλωσης (denotation) όσο και στο επίπεδο της συνυποδήλωσης (connotation), είναι εξαιρετικά σπάνια περίπτωση. Συνήθως πρόκειται για µερική συνωνυµία (partial synonymy) δηλαδή "δύο λέξεις είναι συνώνυµες σε κάποιο ή κάποια γλωσσικά περιβάλλοντα, αλλά όχι σε άλλα" [2]. Στη γαλλική βιβλιογραφία το ίδιο φαινόµενο θα το βρούµε ως "παρασυνωνυµία" (parasynonymie) και τα µερικά συνώνυµα ως "παρασυνώνυµα" (parasynonymes). Οι ιδιαιτερότητες κάθε περίστασης επικοινωνίας που οριοθετείται χωροχρονικά, κοινωνικά, υφολογικά, κλπ. καθορίζουν την εκάστοτε επιλογή σε επίπεδο γενικής γλώσσας. Έτσι, αυτά που η παλιά γραµµατική θεωρούσε ταυτόσηµα, όπως αχλάδι και απίδι, σήµερα ξέρουµε ότι όταν περνάµε από το επίπεδο του λόγου (langue), δηλαδή του αφηρηµένου κατά τον Saussure γλωσσικού συστήµατος στην οµιλία (parole), στην πραγµάτωση σε συγκεκριµένη περίσταση επικοινωνίας του λόγου, αποδεικνύεται ότι δεν είναι εναλλάξιµα (commutables). Η αδυναµία εναλλαγής είναι εµφανέστερη στις παροιµιώδεις φράσεις της φυσικής γλώσσας. Λέµε "πόσα απίδια βάζει ο σάκος" και όχι πόσα αχλάδια, όπως και "πίσω έχει η αχλάδα την ουρά" και όχι το απίδι. Μιλάµε επίσης για το Λευκό Όρος, τον Λευκό Πύργο, τον λευκό οίνο, τον Λευκό Οίκο, τον Λευκό Στρατό, τη Λευκή Βίβλο, τον λευκό γάµο, κλπ.: σχεδόν κανένας από τους ανωτέρω όρους δεν θα µπορούσε να αντικατασταθεί µε το "άσπρος". Έτσι ξέρουµε ότι, ενώ δηλώνουν το ίδιο, δεν συνυποδηλώνουν το ίδιο πράγµα και δεν παραπέµπουν στο ίδιο επίπεδο γλώσσας ζεύγη όπως ο κουρέας και ο µπαρµπέρης, ο λάρυγγας και το λαρύγγι, το ενέχυρο και το αµανάτι, ο ερυθρός και ο κόκκινος, η µεσηµβρία και το µεσηµέρι, κλπ., τα οποία στο επίπεδο της δήλωσης είναι υποκαταστάσιµα. Λόγω του ιστορικού παρελθόντος της ελληνικής και της ιστορικής διφυΐας της γλώσσας µας (καθαρεύουσα/ δηµοτική) έχουµε πλήθος τέτοιων ζευγών, αλλά και τριάδων, τετράδων, κλπ. Τέλος, µορφή συνωνυµίας είναι και η περίφραση (η απόδοση µιας έννοιας µε περισσότερες από µία λέξεις, π.χ. λέµε "η χώρα του ανατέλλοντος ηλίου" για την Ιαπωνία. Στη µετάφραση το φαινόµενο είναι συχνότερο όσο ο νεολογισµός δεν έχει ακόµη σταθεροποιηθεί. Πρόσφατο παράδειγµα, η αγγλική βραχυγραφία SMS που αποδίδεται στα ελληνικά είτε ως έχει, είτε ως "γραπτό µήνυµα", είτε ως "µήνυµα σε κινητό". Παρενθετικά σηµειώνουµε ότι επειδή τα πραγµατικά συνώνυµα είναι λίγα, χρειάζεται µεγάλη προσοχή στη χρήση νεολογισµών στο πλαίσιο των λεξικών συνάψεων ή συµφράσεων (collocations). Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις πως το φαινόµενο της συνωνυµίας λειτουργεί µε παρεµφερή τρόπο και στις ειδικές γλώσσες. Θα αναφερθούµε εν συντοµία στην ιατρική ορολογία, η οποία αποτελεί κατά την άποψή µας το πλέον εύγλωττο παράδειγµα πολυφωνίας στην απόδοση επιστηµονικών όρων, κυρίως από διαχρονική άποψη. Το αξιοσηµείωτο µε την ιατρική ορολογία είναι ότι αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγµα, όσο λίγα, ειδικής γλώσσας που εκλαϊκεύτηκε και εξακολουθεί να εκλαϊκεύεται σε µεγάλο βαθµό, λόγω ασφαλώς του ζωτικού της ρόλου. Φαίνεται όµως ότι είναι ο επιστηµονικός τοµέας στον οποίο η πολλαπλότητα των αποδόσεων µας ενοχλεί λιγότερο και µάλλον περνάει απαρατήρητη, ασφαλώς γιατί πρόκειται για γλωσσικές διεργασίες που ως επί τω πλείστον ολοκληρώθηκαν στο παρελθόν. Η ενδογλωσσική ποικιλία µπορεί να οφείλεται σε διαχρονικές διαφορές (ήπαρ/συκώτι), σε διαλεκτικές διαφορές, σε γεωγραφικές διαφορές, κλπ. Μια απλή σταχυολόγηση µας δίνει παραδείγµατα όπως

9 Μεταφράζοντας 9 κνησµός/φαγούρα, γενική ιατρική εξέταση/τσεκ-απ (ή τσεκάπ), ίκτερος/χρυσή, βρεφικό ερύθηµα/σύγκαµα, παρωτίτιδα/µαγουλάδες, οίδηµα/πρήξιµο, διάστρεµµα/ στραµπούληγµα, κεφαλαλγία/πονοκέφαλος, αυχένας/ σβέρκος, αιµωδία/µούδιασµα, µυρµήγκιασµα, κλπ. Το ίδιο όµως φαινόµενο εκλαΐκευσης παρατηρείται και σε άλλους επιστηµονικοτεχνικούς τοµείς: π.χ. στον τοµέα των µεταφορών: κιβώτιο ταχυτήτων/σασµάν (από το γαλλικό changement de vitesse), αµάξωµα/σασί (από το γαλλικό châssis), βολάν (volant)/τιµόνι/πηδάλιο διευθύνσεως, αµπραγιάζ (embrayage)/σύµπλεξη και συνεκδοχικά συµπλέκτης, ντεµπραγιάζ (débrayage)/αποσύµπλεξη και συνεκδοχικά πάλι ο συµπλέκτης, πεντάλ (pédale)/πεντάλ/ποδόπληκτρο, πιλότος/χειριστής αεροσκάφους, φρένο/τροχοπέδη. Όπως βλέπουµε ως λαϊκότερες αποδόσεις στον εν λόγω τοµέα εκλαµβάνονται µάλλον τα ξένα δάνεια. Μια γενικότερη παρατήρηση είναι ότι στο ζεύγος λόγια/λαϊκή λέξη, οι λαϊκές λέξεις µπορεί να είναι ποικίλης προέλευσης (διαλεκτικής προέλευσης, ξένα δάνεια, αντιδάνεια). Το πρόβληµα µε τη συνωνυµία προκύπτει σε πραγµατολογικό επίπεδο. Έτσι, ενώ το φρένο και η τροχοπέδη είναι συνώνυµα διότι µηχανολογικά παραπέµπουν στο ίδιο αντικείµενο αναφοράς, εκτός της διαφοράς τους ως προς το επίπεδο της γλώσσας (ξενική/καθηµερινή -λόγια), διαφέρουν επιπλέον και ως προς τη µεταφορική τους χρήση, κατά την οποία δεν είναι υποκαταστάσιµα: η τροχοπέδη µπορεί να χρησιµοποιηθεί αρνητικά, ως κακόσηµο, λέµε "αποτελεί τροχοπέδη στην ανάπτυξη", ενώ το φρένο µπορεί να χρησιµοποιηθεί θετικά, ως εύσηµο "θα µπει φρένο στη σπατάλη". Η κατανοµή δύο συνωνύµων όχι µόνο µπορεί να µην είναι η ίδια σε πραγµατολογικό επίπεδο, αλλά µπορεί, εάν τα συνώνυµα χρησιµοποιηθούν εναλλάξ, να οδηγήσει σε σηµασιολογικό λάθος, όπως για παράδειγµα στην έκφραση "δίνω πασαπόρτι" και "δίνω διαβατήριο". Ενώ θεωρητικά στον παραδειγµατικό άξονα τα δύο λεξήµατα χαρακτηρίζονται από υποκαταστασιµότητα και στον συνταγµατικό άξονα µπορούν να συνεµφανίζονται, σηµασιολογικά δεν υπάρχει ταύτιση νοήµατος. Η ανάλυση της σηµασίας ενός όρου µε βάση τα σηµασιολογικά του συστατικά (analyse sémique/componentielle), δηλαδή η ανάλυση του σηµήµατος (sémème) στα επιµέρους σήµατα (sèmes) που το απαρτίζουν, τόσο τα δηλωτικά (sèmes dénotatifs), όσο και τα συνυπoδηλωτικά σήµατα (sèmes connotatifs), θα ήταν εξαιρετικά χρήσιµη γιατί θα µας έδειχνε κάθε φορά ποιο είναι το σήµα ως προς το οποίο διαφοροποιούνται οι φαινοµενικά συνώνυµοι όροι [3]. 3. ΠAΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΝΩΝΥΜΙΑΣ ΣΤΑ ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Ξέρουµε ότι κατά τη δηµιουργία των όρων χρησιµοποιείται η "ονοµασιολογική" προσέγγιση. Ξεκινάµε από τη γνωστή έννοια και όρο στην ξένη γλώσσα, δηλαδή είναι γνωστό τόσο το σηµαινόµενο όσο και το σηµαίνον και επιχειρείται η εξεύρεση του ισοδυνάµου σηµαίνοντος στη γλώσσα στόχο. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι στη γενική γλώσσα έχουµε πολλές ενδείξεις ότι όσο πιο καθηµερινοί καθίστανται οι επιστηµονικοτεχνικοί όροι, τόσο περισσότερες πιθανότητες έχουν να εµφανίσουν εκλαϊκευµένη(-ες) µορφή(-ές). Πιστεύουµε πως αυτή η τάση χαρακτηρίζει κατά το µάλλον ή ήττον και τους νεολογισµούς. Αν κρίνει κανείς από τον τρόπο που χειρίζονται και αντιδρούν σε αυτούς οι Έλληνες µεταφραστές, µάλλον η υπόθεσή µας αληθεύει. Ας πάρουµε το χαρακτηριστικό παράδειγµα των τηλεπικοινωνιακών όρων. Εδώ πρέπει να οµολογήσω ότι όσοι από εµάς µεταφράζουν ανάλογα κείµενα είναι ευτυχείς µες τη δυστυχία τους: τα κείµενα είναι στριφνά και συχνά κακογραµµένα, όµως έχουµε λύσει λίγο πολύ το ορολογικό πρόβληµα µε τη χρήση του ογκώδους γλωσσαρίου του ΕΛΟΤ-ΜΟΤΟ µε τίτλο "Γενική και ειδική τηλεπικοινωνιακή ορολογία" [4]. Mολονότι θα περίµενε κανείς να διαπιστώσει την άνευ όρων υιοθέτηση των προτάσεων του γλωσσαρίου, βλέπουµε ότι το φαινόµενο που µας απασχολεί επαναλαµβάνεται και εδώ, σε πείσµα της αρτιότερης τυποποιητικής προσπάθειας που έχει κατά την άποψή µας επιχειρηθεί τα τελευταία χρόνια στον ελλαδικό χώρο. Τι ακριβώς συµβαίνει; Παρατήρηση πρώτη: οι ίδιοι οι συντάκτες του γλωσσαρίου συχνά-πυκνά υιοθετούν διπλή απόδοση. Έτσι, παραδείγµατος χάριν, ο όρος high speed (high speed connection, high speed network, high speed data, high speed data transfer, high speed modems, κλπ.). Στα ελληνικά προτείνεται η απόδοση «υψίρρυθµος», αλλά και «υψηλής ταχύτητας», οπότε έχουµε αντιστοίχως: υψίρρυθµη σύνδεση, υψίρρυθµο δίκτυο, υψίρρυθµα δεδοµένα, αλλά µεταφορά δεδοµένων υψηλής ταχύτητας όπως και υψίρρυθµη µεταφορά δεδοµένων, διαποδιαµορφωτές υψηλής ταχύτητας! Ηδη λοιπόν το γλωσσάριο προτείνει δύο αποδόσεις, µια εκλαϊκευµένη εκδοχή και µια λόγια! Την ίδια περιπέτεια έχει και ο όρος on-line. Π.χ. οι εκφράσεις on-line access, on-line content, online services, on-line condition, on-line help, on-line transaction. Το γλωσσάριο προτείνει τις αποδόσεις επιγραµµική πρόσβαση, επιγραµµικό περιεχόµενο, επιγραµµικές υπηρεσίες, αλλά συνθήκη επί γραµµής, βοήθεια επί γραµµής, και το διπλό επιγραµµική συναλλαγή και συναλλαγή επί γραµµής. Μια µικρή έρευνα στα κοινοτικά κείµενα αποκαλύπτει εκτός των ανωτέρω και τις εξής αποδόσεις: το επίθετο "ηλεκτρονικός", "σε απευθείας σύνδεση" (για το "online business services (επιχειρηµατικές υπηρεσίες σε απευθείας σύνδεση)), "στο ιαδίκτυο" (για το "available on-line"), "σε ανοιχτή γραµµή/άµεση σύνδεση" (για το οn-line delivery of services (παροχή υπηρεσιών σε ανοιχτή γραµµή/άµεση σύνδεση) και για το "on-line business" (επιχειρηµατική δραστηριότητα σε ανοιχτή γραµµή)), κλπ. Ένα άλλο παράδειγµα είναι ο όρος antivirus, π.χ. στη έκφραση antivirus program ή anti-virus software. Σύµφωνα µε το γλωσσάριο αποδίδεται ως "αλεξίιο πρόγραµµα". Πρόκειται για χαρακτηριστική περίπτωση όπου ο προτεινόµενος νεολογισµός συναντά τη σθεναρή αντίσταση των µεταφραστών. Αντ' αυτού βρίσκουµε την απόδοση «πρόγραµµα ή λογισµικό κατά των ιών ή κατά ιών». Επίσης µια άλλη εκδοχή στη φράση "computer anti-virus systems" που αποδίδεται ως "συστήµατα καταπολέµησης των ιών ηλεκτρονικών υπολογιστών". Πιστεύουµε ότι η εξήγηση είναι απλή: ο µεταφραστής απορρίπτει τον όρο γιατί µπαίνει στη θέση του µέσου αναγνώστη, σκέφτεται ότι παραείναι λόγιος και ποµπώδης, κυρίως εν συγκρίσει µε την απλούστερη περίφραση «κατά των ιών». Ενώ όµως τον απορρίπτει σε αυτή την περίπτωση, δεν αποκλείεται να τον υιοθετήσει ως λόγια µορφή που θα προσιδίαζε στο ύφος ενός κανονισµού ή µιας οδηγίας, όπου πρέπει να

10 Μεταφράζοντας 10 τηρηθεί ένα υψηλό επίπεδο γλώσσας σε ένα αµιγώς νοµικό κείµενο. Οι επιστηµονικοτεχνικές εξελίξεις µας επιφυλάσσουν πολλά τέτοια παραδείγµατα για το µέλλον. Κλείνουµε µε ένα τελευταίο παράδειγµα που είναι ο όρος endocrine disrupters, τον οποίο στα ελληνικά θα τον βρούµε ως ενδοκρινικοί αναστολείς, ως ενδοκρινικοί διαταράκτες, αλλά και ως χηµικές ουσίες που διαταράσσουν το ενδοκρινικό σύστηµα ή ως χηµικές ουσίες που προκαλούν ενδοκρινικές διαταραχές. Όσο πιο πολύ αναλύεται περιφραστικά ένας όρος, τόσο περισσότερο υποδηλώνει την πρόθεση του µεταφραστή να διευκολύνει την κατανόησή του από τον αναγνώστη. 4. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Θα µπορούσαµε εποµένως να καταλήξουµε στο εξής γενικό συµπέρασµα: η εξυπηρέτηση του επικοινωνιακού στόχου του κειµένου υπερτερεί έναντι οιασδήποτε τυποποιητικής απόπειρας. Υπάρχουν δύο θέσεις ως προς την αντιµετώπιση του προβλήµατος. Η επιδίωξη της απόλυτης αµφιµονοσήµαντης διαγλωσσικής αντιστοίχισης που θέλει να αντιστοιχεί ένα σηµαίνον σε ένα σηµαινόµενο, η οποία πολλές φορές αποδεικνύεται µάλλον ουτοπική, και η πιο πραγµατιστική αντιµετώπιση, όπου τα συµφραζόµενα και το συγκείµενο είναι αυτά που κάθε φορά προσανατολίζουν τις ορολογικές επιλογές. Αυτός ο απλός κανόνας της κατά περίπτωση εξέτασης συµβαδίζει πιστεύουµε και µε τα σύγχρονα ρεύµατα των επιστηµών της επικοινωνίας, όπου το γλωσσικό σκέλος της επικοινωνίας δεν αποµονώνεται, αλλά συνυπάρχει και συνυπολογίζεται ως συνιστώσα ενός ευρύτερου όλου που είναι κάθε επικοινωνιακό γεγονός. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ [1] 1996: Maingueneau Dominique, Les termes clés de l'analyse du discours, SEUIL, 94 σελ. [2] 1992: Φιλιππάκη-Warburton Ειρήνη, Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία, Εκδ. Νεφέλη, 346 σελ. [3] 1998: Lehmann Alise, Martin-Berthet Françoise, Introduction à la lexicologie - Sémantique et morphologie, Dunod/Lettres SUP, 201 σελ. [4] 2001: OTE/ΕΛΟΤ/ΜΟΤΟ: Γενική και ειδική τηλεπικοινωνιακή ορολογία - Στιγµιότυπο της Βάσης TELETERM - Εσωτερική Έκδοση 10η- Αγγλοελληνικό λεξιλόγιο τηλεπικοινωνιακών όρων, Αθήνα, σελ. Χρυσούλα ουδουλακάκη chryssoula.doudoulakaki@cec.eu.int ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Η σηµαδεµένη διήγηµα [ ] Εµοιαζαν σα δυό σταγόνες νερό. Kαι πώς να µη µοιάζουν µια κι ήταν δίδυµες; Ε, αυτές έµοιαζαν παραπάνω κι από δίδυµες. Τις µπέρδευαν όλοι. Ώσπου κάποτε, η Αργυρούλα έπεσε σ ένα χαντάκι κι έκοψε το µάγουλό της. Της είχε µείνει από τότε µια ουλή βαθειά, που δεν αλλοίωνε τα χαρακτηριστικά της, ίσα ίσα, της έδινε µια γλυκύτητα ανακατεµένη µ αγριάδα που έκανε το πρόσωπό της ακόµα πιο ενδιαφέρον. Μα το σηµάδι αυτό στάθηκε η αιτία να της βγάλουν το παρατσούκλι "η σηµαδεµένη". Όχι, δεν ήταν κακοί οι άνθρωποι, ούτε κακοήθεις ήταν, αλλά να, για να ξεχωρίζουν τις δίδυµες, αυτήν την φώναζαν έτσι. Από αµυαλωσύνη. Κι ούτε που φαντάζονταν που θα κατέληγε αυτό το παρατσούκλι που από αφροσύνη καθαρή το κόλλησαν στο µικρό κοριτσάκι. Κι αν τους ρωτούσες «γιατί τόση σκληρότητα βρε ;» Θα σου απαντούσαν µε αφέλεια: "Μα... για να τις ξεχωρίζουµε". "Να η κόρη του Παναγή", έλεγε ο ένας κι ο άλλος ρωτούσε "ποιά απ τις δυό "; "Μα...η σηµαδεµένη", απαντούσε ο "ένας" στον "άλλο". Όχι, όχι, το µυαλό περίσσευε Η Αργυρώ όµως ήταν ευαίσθητη και δεν ήθελε ν ακούει να τη φωνάζουν σηµαδεµένη. Και τί δεν έκανε ο καηµένος ο πατέρας της για να σταµατήσουν να την αποκαλούν έτσι, να πάψουν να την πληγώνουν και µαζί της κι αυτόν και τη µάννα της. Μέχρι που µάλωσε µ όλο το χωριό και σχεδόν δεν πατούσε στο καφενείο. " Ελα βρε Παναγή" του έλεγαν οι συχωριανοί, "δεν το κάνουµε από κακό, µη παραξηγιέσαι, άλλωστε το κορίτσι σου είναι πεντάµορφο έτσι κι αλλιώς, αλλά κι εσύ βρε αδερφάκι µου πήγες και τις έφτιαξες σα δυό σταγόνες νερό, πώς να τις ξεχωρίσουµε;". Αλλά ο Παναγής δεν δεχόταν τις δικαιολογίες και φαρµακωνόταν άµα άκουγε να φωνάζουν το κορίτσι του σηµαδεµένο. Και µ αυτό τ αγκάθι στην καρδιά και στη ζωή του περνούσαν οι µέρες, οι µήνες, τα χρόνια... Κι άµα µεγάλωσε η Αργυρώ άφησε τα µαλλάκια της µακριά και σκέπασαν το σηµάδι κι ήλπιζε ότι έτσι θα "το" ξεχνούσαν πια οι συχωριανοί της το καταραµένο. Αλίµονο! Της είχε µείνει πια, της το είχαν κολλήσει για τα καλά το παρατσούκλι. Σηµαδεµένη την ανέβαζαν, σηµαδεµένη την κατέβαζαν. Πίκρα µεγάλη το τρωγε το φτωχό. Ώσπου µια µέρα έφτασε στο χωριό ένας καινούριος δάσκαλος. Νέος κι όµορφος και ψηλός κι όλες οι κοπέλες του χωριού να κάνουν όνειρα στον ύπνο και στον ξύπνιο τους. Αλλ αυτός µια διάλεξε κι αυτήν αγάπησε. Την Αργυρούλα, τη σηµαδεµένη. Κι ήταν ο πρώτος µετά τους γονιούς της που την ξεχώριζε απ την αδελφή της µε τη µια µατιά. Τί κάνει ο έρωτας... Η Αργυρούλα ήταν τόσο ευτυχισµένη που ξέχασε και την πίκρα που την πότισαν οι συχωριανοί της κι όλες τις πίκρες που τόσα χρόνια κατάπινε εξαιτίας τους. Μέχρι που τους συγχώρησε. Όταν δε ο καλός της την έπαιρνε αγκαλιά, αυτό το σηµάδι χάιδευε πρώτα απ όλα κι αυτό φιλούσε. Κι όταν γίναν κι οι αρρεβώνες, ο Παναγής έδωσε τόπο στην πίκρα του και κάλεσε όλο το

11 Μεταφράζοντας 11 χωριό να καµαρώσει το κορίτσι του στο πλάι αυτού του τόσο αξιόλογου νέου. εν είπαµε όµως τίποτα για τ άλλο το κορίτσι. Την Ευτέρπη. Όµορφη κι αυτή µια κι ήταν η δεύτερη σταγόνα. Όµως... Είχε πρόβληµα αυτό το άλλο το κορίτσι. Ζήλεια µαύρη το κατάτρωγε. Όταν ήταν µικρή ζήλευε την Αργυρώ που ταν σηµαδεµένη κι όλοι ασχολούνταν µαζί της. Αργότερα τη ζήλευε που ταν καλή κι ευγενική κι όλοι είχαν να λένε γι αυτήν από δασκάλους µέχρι καθηγητές. Πιο µετά, τη ζήλεψε για την προτίµηση που της είχε ο πατέρας τους. Και τελευταία την έζωσε µαύρη ζήλεια γιατί παρ όλες τις προσπάθειες που έκανε να γοητεύσει το νεαρό δάσκαλο δεν µπόρεσε, γιατί αυτός την αδερφή της αγάπησε κι αρρεβωνιάστηκε. Πώς να το χωνέψει τέτοιο πράµα η Ευτέρπη; Προσπάθησε να είναι ευγενική και καλή µαζί του αλλ αυτός την απόφευγε, την είχε καταλάβει, το είχε νοιώσει το σαράκι που της έτρωγε τα σωθικά. Η Ευτέρπη όµως δεν κατέθετε τα όπλα. Όλο κι έµπλεκε στα πόδια του. Όλο κι είχε κάτι να του ζητήσει να τη βοηθήσει µια κι ετοιµαζόταν για το πανεπιστήµιο. Αυτός έκανε ό,τι του ζητούσε µ ευγένεια αλλά ψυχρά. Ενα κοµµάτι πάγος. Πώς να τον σπάσει; Να τον λειώσει το βλεπε πως ήταν αδύνατο. Κι έτσι άρχισε να κάνει σχέδια. Μαύρα σχέδια. Φοβερά. Τροµαχτικά. Πού να τα ξερε όλα αυτά η Αργυρούλα που ταν όλο αγάπη και φροντίδα για την αδελφούλα της; Πώς να προνοήσει για να µη γίνει το κακό; Η Ευτέρπη έβαλε τα µεγάλα µέσα. Άρχισε να χτενίζεται όπως η αδελφή της, κι άλλες φορές, κρυφά, φορούσε τα φουστάνια της και παραµόνευε το δάσκαλο, τον σταµατούσε στο δρόµο ότι δήθεν περνούσε κι αυτή τυχαία και να κάνουν το δρόµο µέχρι το σπίτι µαζί. Τί κι αν τον έκαναν; Αυτός πάντα τη γνώριζε αλλά ο δυστυχής δεν υποψιαζόταν το ύπουλο παιχνίδι. Πού να φτάσει ο νούς του τόσο µακριά; Όταν η Ευτέρπη είδε ότι τίποτα δεν θα µπορούσε ν αποµακρύνει το δάσκαλο από την αδελφή της, λύσσα την έπιασε. Τριγυρνούσε σαν τ αγρίµι στα ρέµατα και στα χωράφια, ψάχνοντας το γιατρικό. Πιο µαντζούνι αλλάζει αισθήµατα; Ποιο γιατρικό γιατρεύει αρρώστιες σαν και τη δική της; Η τρέλα χώθηκε στο µυαλό κι η ψυχή της ανεξέλεγκτη κάλπαζε προς την καταστροφή. Κι όταν πια αχαλίνωτοι νους και καρδιά συναντήθηκαν κι η µοίρα έσκυψε το κεφάλι κι ανήµπορη υποτάχτηκε, ήταν αργά για όλους. Ηξερε ότι η Αργυρώ, την ώρα που σχολούσε ο δάσκαλος έτρεχε στο ποτάµι που ταν πίσω απ το σπίτι τους, ανέβαινε στο δέντρο και τον περίµενε να φανεί στη γέφυρα. Και µόλις τον έβλεπε να προβάλει, κατέβαινε κι έτρεχε να τον προϋπαντήσει. Μια µέρα λοιπόν, µέρα απ αυτές που ο ήλιος ανατέλλει ανάποδα, µέρα αποφράδα, η τρέλα θόλωσε το µυαλό κι έσταξε δηλητήριο, το σχέδιο το πανούργο έβαλε σ εφαρµογή. Είδε την Αργυρώ να παίρνει το δρόµο προς το ποτάµι, ν ανεβαίνει στο πιο ψηλό κλαρί ν αγναντέψει τον αγαπηµένο. Έτρεξε κι αυτή στη γέφυρα και κρύφτηκε πίσω από να δέντρο. Είχε χτενιστεί όπως η Αργυρώ και φόρεσε κι ένα φουστάνι δικό της. Χοροπηδούσε η καρδιά στο στήθος έτοιµη να ορµήσει έξω. Μόλις ο δάσκαλος πλησίασε, όρµησε στην αγκαλιά του κι άρχισε να τον φιλά. Αυτός δεν κατάλαβε, δεν πρόλαβε να δει παρά µόνο τ ατίθασα µαλλιά που του σκέπασαν το πρόσωπο και τ αγαπηµένα χέρια, (έτσι νόµισε), που τον αγκάλιασαν. Κι ανταποκρίθηκε. Όταν µετά από λίγο την ξεκόλλησε από πάνω του και την είδε καλύτερα, κατάλαβε. Την έσπρωξε µακριά και φουρκισµένος αποµακρύνθηκε. Αλίµονο, ήταν αργά. Πάρα πολύ αργά. Η Αργυρώ έτρεξε κι ανέβηκε στο δέντρο όπως κάθε µέρα και περίµενε τον αγαπηµένο της να ξεπροβάλει. Και µόλις τον είδε, ένοιωσε εκείνο το γνωστό φτερούγισµα, όπως γινόταν πάντα µόλις τον έβλεπε, µα δεν πρόλαβε να καταλαγιάσει γιατί την είδε τη φιγούρα που όρµησε πάνω στον αρραβωνιαστικό της και τη γνώρισε. Κι όταν τον είδε κι αυτόν ν ανταποκρίνεται, αυτόν που της είχε τόσες πολλές φορές ορκιστεί ότι θα τη γνώριζε ανάµεσα σε χίλιες όµοιές της, άφησε το αδύνατο κορµάκι της να γλιστρήσει κι έπεσε µες στο νερό. «Τα µάθατε;» ακούστηκε στο χωριό. «Πνίγηκε η κόρη του Παναγή!» «Ποιά απ τις δυό;» ρώτησαν όσοι δεν το ήξεραν. «Η Σηµαδεµένη», απάντησαν αυτοί που το ήξεραν. της Κανής Καραβά ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ύο βιβλία για τη µετάφραση [ ] Εµπειρίες µετάφρασης, Λέγοντας σχεδόν το ίδιο, του Umberto Eco και Το εργαστήρι του µεταφραστή, του Μίλτου Φραγκόπουλου Mέσα στο 2003 έκαναν την εµφάνισή τους στην ελληνική βιβλιοαγορά δύο ενδιαφέροντα βιβλία για τη µετάφραση. Κοινό σηµείο και των δύο έργων: βασίζονται σε προσωπικές, συγκεκριµένες εµπειρίες µετάφρασης. Το πρώτο είναι του Umberto Eco, πολυγραφότατου ιταλού λογοτέχνη και καθηγητή της σηµειωτικής στο πανεπιστήµιο της Μπολόνια, που έχει καταπιαστεί πλειστάκις µε τα προβλήµατα της γλώσσας και της µετάφρασης στο παρελθόν. Το συγκεκριµένο έργο Εµπειρίες µετάφρασης, Λέγοντας σχεδόν το ίδιο, δεξιοτεχνικά

12 Μεταφράζοντας 12 µεταφρασµένο από την Έφη Καλλιφατίδη, συστηµατική µεταφράστρια του Eco στα ελληνικά, πραγµατεύεται πολλά από τα θεµελιώδη ζητήµατα της µετάφρασης (πιστότητα, ελευθερία πρωτοβουλίας, αναπλήρωση, προσαρµογή κλπ) από τη σκοπιά ενός συγγραφέα που όχι µόνο µετέφρασε ο ίδιος, αφιερώνοντας πολλά χρόνια, απαιτητικά έργα όπως οι Ασκήσεις ύφους του Raymond Queneau και η Συλβί του Gérard de Nerval, αλλά συµµετείχε και ο ίδιος ενεργά στη µετάφραση των δικών του έργων σε άλλες φυσικές γλώσσες, ελέγχοντας τις µεταφράσεις τουλάχιστον στις γλώσσες που κατείχε (αγγλικά, γερµανικά, γαλλικά, ισπανικά) ή και συζητώντας µε τους µεταφραστές των έργων του και υποδεικνύοντας τους κρυφά νοήµατα και ερµηνευτικές παγίδες. Το έργο απλώνεται σε βάθος χρόνου και εύρος θεµάτων χωρίς βέβαια να τα εξαντλεί το βιβλίο «δεν παρουσιάζεται σαν ένα έργο θεωρίας της µετάφρασης» αλλά υπαινίσσεται θεωρητικές λύσεις βάσει των εµπειριών του συγγραφέα. Το είδος της µετάφρασης που τον απασχολεί είναι «η λεγόµενη καθεαυτή µετάφραση, αυτή που βρίσκει εφαρµογή στους εκδοτικούς οίκους». Πρόκειται για τη µετάφραση λογοτεχνικών έργων, της ποίησης συµπεριλαµβανοµένης, αλλά η προβληµατική που διαγράφεται έχει εφαρµογή στη γενικότερη µεταφραστική πρακτική: «πολλές από τις τρέχουσες έννοιες της µεταφρασεολογίας (ισοδυναµία, προσήλωση στον σκοπό, πιστότητα ή πρωτοβουλία του µεταφραστή) τίθενται ( ) στο πεδίο της διαπραγµάτευσης». Ξεκινώντας από τον αδιαπραγµάτευτο κοινό τόπο για το ότι «η έννοια της πιστότητας έχει να κάνει µε την πεποίθηση ότι η µετάφραση είναι µία από τις µορφές της ερµηνείας και πρέπει πάντα να αποσκοπεί στο να ανακτήσει ( ) την πρόθεση του κειµένου, αυτό που λέει ή υποδηλώνει το κείµενο σε σχέση µε τη γλώσσα στην οποία εκφράζεται και µε το πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο γεννήθηκε», ο συγγραφέας αναπτύσσει τη θεωρία της διαπραγµάτευσης. Σε αυτήν θα σταθώ διότι είναι, νοµίζω, η µεγαλύτερη προσφορά του βιβλίου στον επαγγελµατία µεταφραστή. Βγαλµένη µέσα από εκατοντάδες παραδείγµατα / υποδείγµατα επιτυχηµένων και αποτυχηµένων (µε βάση πάντα την πρόθεση του κειµένου) µεταφραστικών ασκήσεων, η θεωρία της διαπραγµάτευσης κατασταλάζει στη διατύπωσησυµβιβασµό σύµφωνα µε την οποία «η διαπραγµάτευση είναι ακριβώς µια διαδικασία, βάσει της οποίας απαρνείσαι κάτι προκειµένου να πετύχεις κάτι άλλο». Η χρυσή αρχή ότι κανείς ποτέ δεν µπορεί να τα έχει όλα, βρίσκει - αλλοίµονο - εφαρµογή στη µεταφραστική πρακτική. Το µεγαλύτερο µέληµα του µεταφραστή είναι, κατά τον Eco, πώς µέσα από και παρά τις δυσκολίες στη µεταφορά του σηµαινόµενου από µία κουλτούρα σε άλλη, µέσα από τις πολυάριθµες µικρές ήττες και τις δυσεύρετες αναπληρώσεις της απώλειας, θα κρατηθεί ανέπαφο (;) το πυρηνικό περιεχόµενο, η γλωσσική ουσία (µε τους γνωστούς όρους της γλωσσολογίας, πώς θα διαφυλαχθεί η ισοδυναµία της σηµασίας). εδοµένου ότι «µεταφράζοντας, δεν λέµε ποτέ το ίδιο πράγµα», η διαπραγµάτευση που προϋποθέτει την ερµηνεία, δηλαδή την ερµηνευτική προσέγγιση του µεταφραστή, αυτήν που θα γονιµοποιήσει και θα διαµορφώσει την πρόσληψη του αναγνώστη - εφόσον βρει πρόσφορο έδαφος- είναι µια δοκιµασία από την οποία για να βγει ικανοποιηµένος ο µεταφραστής θα πρέπει να έχει υπερασπιστεί την ερµηνεία του, διαπραγµατευόµενος σκληρά τις επιλογές του. «Η ερµηνεία προηγείται πάντα της µετάφρασης αν δεν πρόκειται για µεταφράσεις κειµένων του σωρού, που γίνονται φασόν για να µην χάνουµε χρόνο». Είναι αυτή που επιτρέπει στο µεταφραστή να αποφασίσει ποιο είναι το ουσιώδες που θα κρατήσει και ποιο το επουσιώδες που θα αφήσει, διαπράττοντας έτσι τις πλέον ανώδυνες απιστίες. Με την ερµηνεία του εφοδιασµένος ο µεταφραστής λειτουργεί ως διαπραγµατευτής ανάµεσα στο κείµενο-πηγή και µερικές φορές και στο συγγραφέα, εάν αυτός ζει και έχει γνωστοποιήσει τις προθέσεις του σε σχέση µε το κείµενο, ανάµεσα στην κουλτούρα του κειµένου-πηγή και σε αυτήν του αναγνώστη κλπ. Η ερµηνεία είναι ένα στοίχηµα για το νόηµα ενός κειµένου και η διαπραγµάτευση είναι ο αγώνας που δίνουµε µε όλες τις συγκειµενικές και διακειµενικές αναφορές ενάντια στις πεπερασµένες δυνατότητες µας και στους περιορισµούς του γλωσσικού συστήµατος προς το οποίο µεταφράζουµε. * *** Το δεύτερο βιβλίο στα καθ ηµάς - είναι To εργαστήρι του µεταφραστή, του Μίλτου Φραγκόπουλου, ένα βιβλίο «για τον πόνο και την απόλαυση της µεταφραστικής διεργασίας.» Μάς αφορά περισσότερο απ ό,τι φαίνεται µε την πρώτη µατιά το βιβλίο αυτό, γραµµένο από κάποιον που, όπως λέει ο ίδιος -µε µετριοφροσύνη και ταπεινότητα αυτοχαρακτηριζόµενος- «βρίσκεται στο µεταίχµιο ερασιτεχνικής και επαγγελµατικής σχέσης µε το αντικείµενο» επειδή ήρθε στη µετάφραση χωρίς καµία προηγούµενη κατάρτιση! Ο Μίλτος Φραγκόπουλος και η συλλογή των δοκιµίων του για τη µετάφραση µάς ενδιαφέρουν άµεσα γιατί είναι βιωµατικά, κατάθεση κάποιου που εκτός από τη συστηµατική ενασχόληση µε τη µετάφραση δύσκολων έργων της αγγλικής (αλλά όχι µόνο) λογοτεχνίας, εργάστηκε και στο χώρο της τεχνικής µετάφρασης και ως ελεύθερος επαγγελµατίας και ως υπάλληλος-προϊστάµενος επί πενταετία του µεταφραστικού τµήµατος της εταιρείας ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ ΑΕ. Η πολύτιµη πείρα του διοχετεύεται στα κείµενα που συγκεντρώθηκαν σ αυτόν τον τόµο έκδοσης του 2003 αλλά το µεγαλύτερο µέρος τους είναι καρπός πολλών χρόνων και είχαν ήδη δηµοσιευτεί στο περιοδικό Μετάφραση και αλλού. Με τα δοκίµια του, ο Φραγκόπουλος, συνδιαλέγεται µε τον εαυτό του πρώτα αλλά και µε τον αναγνώστη, φυσικά, γι αυτό που τον βασάνισε, τον παίδεψε και τον άφησε ίσως µερικές φορές µε την αίσθηση του ανέφικτου. Με αφορµή τη µετάφραση του για Tα ταξίδια του Γκάλιβερ του Σουιφτ, αφιερώνει ένα δοκίµιο στη µετάφραση κλασικών έργων και αναπτύσσει τον προβληµατισµό του για το πώς είναι εφικτό να αναδείξει ένα χιλιοδιαβασµένο κλασικό έργο, χάρη στη µετάφραση, πτυχές που

13 Μεταφράζοντας 13 έχουν κάτι διαφορετικό να παρουσιάσουν στον αναγνώστη. Σε άλλα του δοκίµια, µε τα οποία µάς ταξιδεύει από τον Γέητς στον Σατωµπριάν και από τον άντη στον Μίλτον και τον Έζρα Πάουντ, ο Φραγκόπουλος, πατώντας στις δικές του µεταφραστικές προσεγγίσεις, µάς κάνει κοινωνούς των αποφάσεων του για την απόδοση-ανάγνωση των έργων στο πλαίσιο της προσπάθειας να αναδειχθεί το κείµενο ώστε να διαβαστεί µε ενδιαφέρον από τον σύγχρονο αναγνώστη χωρίς όµως και να «απαλλοτριωθεί» η ιδιαίτερη ταυτότητά του. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον για µάς παρουσιάζει βεβαίως το κείµενο που συνοψίζει τις συνθήκες εργασίας του µεταφραστή σήµερα και ειδικότερα του µεταφραστή τεχνικών κειµένων. ιατυπώνει προτάσεις για την εκπαίδευση του µεταφραστή («µια εκπαίδευση του µεταφραστή θα πρέπει να αναδεικνύει εκείνο που δεν µπορεί να του διδάξει») και επισκοπεί τις συνιστώσες του επαγγέλµατος, όπως τις βίωσε στην τεχνική εταιρεία όπου ήταν προϊστάµενος µετάφρασης: η δυσκολία της πλήρους εξειδίκευσης για τον µεταφραστή, η τραγική όπως τη χαρακτηρίζει έλλειψη βοηθηµάτων, η ασυµφωνία των ειδικών για την απόδοση της ορολογίας, η ανεπαρκής ποιότητα των πρωτοτύπων, ο συνδυασµός ποσότητας και πιεστικών προθεσµιών συν η ανάγκη αναθεώρησης/ελέγχου του συνόλου των µεταφράσεων κά. Όλα αυτά διαµορφώνουν ένα τοπίο γνώριµο. Μέσα σε αυτό καλείται ο µεταφραστής να κάνει πράξη το ανέφικτο. Πέντε χρόνια άντεξε ο Φραγκόπουλος, όπως λέει ο ίδιος. Φαίνονται λίγα αλλά είναι ίσως πολλά για κάποιον που έχει επίγνωση. Χριστίνα Φωστιέρη Σηµ. 1: H γραφή των ξένων ονοµάτων είναι αυτή που απαντά στα εξεταζόµενα βιβλία. Σηµ. 2: Σε ένα σηµείο ο Φραγκόπουλος κάνει µνεία της υπηρεσίας µας συγκρίνοντας την ποσοτική παραγωγή του ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ σε µεταφράσεις µε αυτήν «στα διάφορα όργανα της ΕΕ». Συγκεκριµένα αναφέρει: «Σύµφωνα µ έναν υπολογισµό που έκανα µε βάση ένα φυλλάδιο της Ε.Ε. για τη µεταφραστική της υπηρεσία το 1993, η καθηµερινή παραγωγή ανά µεταφραστή στα διάφορα όργανα της Ε.Ε. ήταν 3,6 σελίδες. Στο µετρό πλησιάζαµε τις 7 (6,8 για την ακρίβεια). Σύµφωνα µε τα στοιχεία που κρατούσαµε, µεταφράζαµε κατά µέσο όρο 900 µε σελίδες το µήνα, ή σελίδες ηµερησίως. [επισήµανση δική µου: ήταν έξι άτοµα]. Το δικό µου προσωπικό δράµα ήταν ότι έπρεπε να ελέγχω (ή να αναθεωρώ το σύνολο).» Σηµ. 3: Τα πλήρη στοιχεία των παρουσιαζόµενων έργων είναι: Umberto Eco, Εµπειρίες µετάφρασης, Λέγοντας σχεδόν το ίδιο, µετάφραση Έφη Καλλιφατίδη, εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα Μίλτος Φραγκόπουλος, Το εργαστήρι του µεταφραστή, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα [ ] ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ Γλωσσικά θέµατα - Λεξικά και γλωσσάρια στο ιαδίκτυο Abnet (Ο κόµβος της ελληνικής γλώσσας) (EL) ( Προδηµοσιευµένα άρθρα σχετικά µε την ελληνική γλώσσα (ιστορία, τεχνολογία, διάλεκτοι, γραµµατική, ορθογραφία, ετυµολογία, γλωσσικό ζήτηµα κ.λπ.) Αντίστροφο λεξικό (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας) (EL) Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας ( OnLineRev.htm): Αναζήτηση λέξεων βάσει της κατάληξής τους Η Ασπρη λέξη (EL) ( Καθηµερινή διανοµή, µέσω internet, µιας ελληνικής λέξης (αρχείο λέξεων, παροιµίες, ιδιόλεκτοι, κ.λπ.) Cours de grec en ligne (Académie de Versailles) (FR/EN) ( Η διδασκαλία της Νέας Ελληνικής ως ξένης γλώσσας στην Ελλάδα Tino Greek ( Ενδιαφέροντες σύνδεσµοι σχετικά µε τη διδασκαλία της Ελληνικής Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο-ΕΛΙΑ (EL/EN) ( Βασικό στόχο έχει τη διάσωση, συλλογή, ταξινόµηση, µελέτη και έκδοση αρχειακού και έντυπου υλικού του 19ου και 20ού αιώνα το οποίο αφορά κυρίως στην ιστορική εξέλιξη και πνευµατική ανάπτυξη της Ελλάδας Επιλογή ηλεκτρονικών διευθύνσεων για την ελληνική γλώσσα-centre Européen pour les Langues Vivantes ( Ίδρυµα Μείζονος Ελληνισµού ( Στόχος του είναι η διάσωση και διάδοση της ελληνικής ιστορίας και του πολιτισµού, διαχρονικά και διατοπικά, αξιοποιώντας σύγχρονα τεχνολογικά µέσα Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου ( Ερευνητικός οργανισµός που ιδρύθηκε στην Αθήνα υπό την αιγίδα της Γενικής Γραµµατείας Έρευνας και Τεχνολογίας (Υπουργείο Ανάπτυξης) µε στόχο να υποστηρίξει την ανάπτυξη της Γλωσσικής Τεχνολογίας (ΓΤ) Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας ( Λειτουργεί ως συντονιστικό, συµβουλευτικό και επιτελικό όργανο του Υπουργείου Παιδείας σε θέµατα γλωσσικής αγωγής και πολιτικής (Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Επίτοµο λεξικό της µεσαιωνικής ελληνικής δηµώδους γραµµατείας, Ελληνοαγγλικό λεξικό (Γεωργακά), Αντίστροφο λεξικό) Pagina Philologiae Ελλήνων (EL) ( Μέσο ενηµέρωσης και επιµόρφωσης των ελλήνων φοιτητών και καθηγητών Φιλολογίας (άρθρα, βιβλιογραφίες, διδασκαλία, εκδόσεις, περιοδικά κ.λπ.) Υφολογικός Ελεγκτής (ΙΕΛ/ΕΜΠ) ( Εγχειρίδιο

14 Μεταφράζοντας 14 Αθλητισµός - Λεξικά και γλωσσάρια στο ιαδίκτυο Αθλήµατα Χαρακτηριστικά, κανονισµοί κ.λπ. -ΗΛΙ Α (Υφυπουργείο Αθλητισµού) ( Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών αγωνισµάτων (Ιδρυµα Μείζονος Ελληνισµού) (EL) ( ml) Γλωσσάρι ιστιοπλοΐας -In.gr- (EL) ( «Οι ναυτικοί έχουν µεγάλη παράδοση και η γλώσσα που χρησιµοποιούν είναι γεµάτη από ιδιωµατικούς όρους»: Ολυµπιακοί αγώνες Επίσηµα λεξικά των ολυµπιακών και παραολυµπιακών αθληµάτων (FR/EN/EL) Αθήνα 2004 ( Μουσική - Λεξικά και γλωσσάρια στο ιαδίκτυο Γλωσσάριο µουσικών όρων Τζινιέρης- (EL) ( sary.htm) Λεξικό του Ροκ -In.gr- (EL) ( Λεξικό µουσικών όρων -ΤΕΙ Αθήνας- (LA/EL) ( tm) Λεξικό µουσικών οργάνων -ΤΕΙ Αθήνας- (EL) ( a.htm) Μουσικά είδη (Postnet) (Mult) ( Μουσική εγκυκλοπαίδεια (Music Heaven) (EL) ( yclopedia&op=list_content&eid=1) Περιοδικά στο ιαδίκτυο Αιολικά γράµµατα ( ίµηνο λογοτεχνικό περιοδικό ιαδίκτυο & ιδασκαλία ( : Λογοτεχνικό περιοδικό και πύλη Ithaca ( Έκδοση του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου παρουσιάζει, προωθεί και προβάλλει το ελληνικό βιβλίο στο εξωτερικό ΛΕΞΗΜΑ ( : Λογοτεχνικό περιοδικό και πύλη Μετα-θέσεις ( Ποίηση, λογοτεχνία, «κοµβικό σηµείο προβληµατισµού και διαλόγου» Μετάφραση ( Περιοδικό αφιερωµένο στη µετάφραση ΝΥΓΜΑ ( : Φοιτητικό περιοδικό της οµώνυµης πύλης Ορόγραµµα ( Ηλεκτρονικό περιοδικό της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας (ΕΛΕΤΟ) µε πλούσιο και επίκαιρο υλικό PNEVMA Το περιοδικό των Φοιτητών τηε Φιλοσοφικής ( : Ιστορία, Φιλολογία, Αρχαιολογία, Φιλοσοφία, Ξένες Γλώσσες και Λογοτεχνίες κ.α. Translatum ( Άρθρα και κείµενα για τη µετάφραση. ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ «Οµιλείτε ελληνικά!». Β. Βασιλικός. 7203&m=N21&aa=1). Τα Νέα, 27/11/2001 «Ελεύθερος στίχος και µετάφραση». Μ. Βαγενάς. ( e=b&f=12463&m=b15&aa=2&cookie=). Το Βήµα, 11/01/1998 «Το Κέντρο Μετάφρασης». Κ. Βελισσάρη. ( e=b&f=13360&m=s25&aa=1&cookie=). Το Βήµα, 9/09/2001 «Η µηχανική µετάφραση». Τ. ηµητρούλια. ( e=b&f=13245&m=s47&aa=1&cookie=). Το Βήµα, 22/04/2001 «Λέξεις βυθισµένες στην απεραντοσύνη των αιώνων». Τ. Θεοδωρόπουλος. 7021&m=R28&aa=1). Τα Νέα, 21/04/2001 «Συζητώντας για τη Γλώσσα». Α. Καλοκαιρινός. 7744&m=P55&aa=2). Τα Νέα, 19/09/2003 «Η µεταγραφή των ξένων ονοµάτων». Ε. Κριαράς. 6510&m=P06&aa=1). Τα Νέα, 9/08/1999 «Ο αγώνας (ο γλωσσικός) συνεχίζεται (ή πρέπει...)». Ε. Κριαράς. 6582&m=P05&aa=1). Τα Νέα, 3/11/1999 «Ο όρος «δηµοτική» και το άσχηµο παιχνίδι των αρχαϊσµών». Ε. Κριαράς &m=P01&aa=1). Τα Νέα, 21/12/1999 «Το κύρος της µετάφρασης».. Μαρωνίτης. ( =B&f=12444&m=B02&aa=1&cookie=), Το Βήµα, 31/8/1997 «Το σκάνδαλο της µετάφρασης».. Μαρωνίτης. ( e=b&f=12442&m=b02&aa=2&cookie==). Το Βήµα, 10/10/1999 «Η ελληνική γλώσσα µπροστά στον 21 ο αιώνα». Γ. Μπαµπινιώτης. ( e=b&f=12462&m=b12&aa=1&cookie=). Το Βήµα, 04/01/1998 «Γλωσσικά ζητήµατα». Β. Πεσµαζόγλου. 6672&m=R34&aa=1). Τα Νέα, 19/02/2000 ««Mικρές γλώσσες» µε ενός λεπτού... ταραχή». Λ. Σταµάτη. 7734&m=P53&aa=1). Τα Νέα, 8/09/2003 «Οι παγίδες της µετάφρασης». Μαρία Τσουτσούρα. ( e=b&f=12723&m=b09&aa=1&cookie=). Το Βήµα, 10/10/1999

15 Μεταφράζοντας 15 «Ένα πιάτο πατατών κι ένα χόρτων». Γ. Χάρης. 6444&m=R07&aa=1). Τα Νέα, 22/05/1999 «Η ταµίας, η ταµία ή η ταµίισσα;». Γ. Χάρης. 6562&m=R06&aa=1). Τα Νέα, 9/10/1999 «Ως - Σαν = 1-0;». Γ. Χάρης. 7154&m=R06&aa=1). Τα Νέα, 29/09/2001 «Αυτό δεν σου αφορά!». Γ. Χάρης. 7178&m=R07&aa=1). Τα Νέα, 27/10/2001 «ρόµος µετ' εµποδίων». Γ. Χάρης. 7189&m=R06&aa=1). Τα Νέα, 10/11/2001 «Ψευδής λατρεία ψεύτικων θεών». Γ. Χάρης. 7300&m=P33&aa=1). Τα Νέα, 30/03/2002 «Αποχαιρετισµός στα όπλα (Α )». Γ. Χάρης. 7542&m=P31&aa=1). Τα Νέα, 18/01/2003 «Τα «ανεύστοχα» και το δικαίωµα του αναγνώστη». Γ. Χάρης. 7651&m=P35&aa=1). Τα Νέα, 31/05/2003 «Τουρίστες της γλώσσας». Γ. Χάρης. 7498&m=P30&aa=1). Τα Νέα, 23/11/2003 «Tο e- στη ζωή µας, ή ηλε- όπως ηλεκτρική καρέκλα;». Γ. Χάρης. 7872&m=P11&aa=1). Τα Νέα, 21/02/2004 «Tηλεµαχίες, πιστολάρια και ευρώπουλα». Γ. Χάρης. 7916&m=P14&aa=2). Τα Νέα, 17/04/2004 «Ο φετιχισµός της ορθογραφίας». Γ. Χάρης. 7927&m=P14&aa=1). Τα Νέα, 30/04/2004 «Μετάφραση: διδάσκεται ή βιώνεται;». Μικέλα Χαρτουλάρη. 5997&m=P12&aa=1). Τα Νέα, 8/11/1997 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα». Γ. Χάρης. 6845&m=R13&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα: Αρχαία ελληνική γλώσσα: Μύθοι και µυθοποίηση».. Μαρωνίτης. 6845&m=R14&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα: Ετυµολογία και το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής». Ε. Πετρουνιάς. 6845&m=R16&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα: Η αρχαία και νεότερη ελληνική γλώσσα: η αυτονοµία της δηµοτικής». Α. Χριστίδης. 6845&m=R18&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα: Η γλωσσική φθορά και οι «µεγαλοµανείς» γλώσσες». Α. Φραγκουδάκη. 6845&m=R20&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα: Λάθη στη χρήση της γλώσσας: Αλήθεια και µύθος».. Θεοφανοπούλου-Κοντού. 6845&m=R22&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα: Ιδεολογήµατα και δανεισµός». Α. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη. 6845&m=R24&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα: Άνισες εξισώσεις: Η γλώσσα των νέων». Γ. Βελούδης. 6845&m=R26&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα: Ο µύθος για το «απαραβίαστο» της ιστορικής ορθογραφίας». Ε. Καραντζόλα. 6845&m=R28&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα: Η προτεραιότητα του προφορικού λόγου». Σ. Μοσχονάς. 6845&m=R30&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «10 µύθοι για τη νεοελληνική γλώσσα: Πλούσιες και φτωχές γλώσσες». Μ. Κακριδή-Φερράρι. 6845&m=R32&aa=1). Τα Νέα, 16/09/2000 «Νεοελληνική ορολογία». Μ. Στεφανίδης. ( 216&lang=el). Ακαδηµία Αθηνών, 1944 «Τουρκικά ιχθυωνύµια και αλιευτικοί όροι ελληνικής αρχής».. Γεωργακάς. ( 076&lang=el). Ακαδηµία Αθηνών, 1976 «Ορολογία και «θεωρία» περί µυθιστορήµατος στην Ελλάδα ( )». Α. Σαχίνης. ( 27&lang=el). Ακαδηµία Αθηνών, 1991 «Ο νεολογισµός Fractal στσ Μαθηµατικά και η απόδοσή του στην ελληνική γλώσσα». Ν. Αρτεµιάδης.

16 Μεταφράζοντας 16 ( 31&lang=el). Ακαδηµία Αθηνών, 1995 «Υπόµνηµα περί µικράς τινός του αλφαβήτου µας διαρρυθµίσεως προς απόδοσιν και των κυριωτέρων ξενικών φθόγγων» (πραγµατεία). Σ. Λυκούδης. ( 2&lang=el). Ακαδηµία Αθηνών, 1940 «Περί του ρήµατος «ξέρω»». Γ. Χατζιδάκις. ( 5&lang=el). Ακαδηµία Αθηνών ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΕΙΣ στον Europa Τα βασικά «Europa» ( Η δικτυακή πύλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. ηµοσιεύσεις «ελτίο της Ευρωπαϊκής Ένωσης» ( Μηνιαίος απολογισµός των δραστηριοτήτων της Επιτροπής και των άλλων κοινοτικών οργάνων. «Γενική Έκθεση επί της δραστηριότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης» ( Ετήσιος απολογισµός των δραστηριοτήτων της Επιτροπής και των άλλων κοινοτικών οργάνων. «Κοινοτικές δηµοσιεύσεις-θεµατικό ευρετήριο των σχετικών ιστοσελίδων» ( «Κοινοτικές δηµοσιεύσεις-αλφαβητικό ευρετήριο των σχετικών ιστοσελίδων» ( Βάσεις δεδοµένων «EUR-Lex» ( Η πύλη εισόδου στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. «Celex» ( Η νοµική βάση δεδοµένων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. «SCADPlus» ( Παρουσιάζει µία σύνθεση των κυρίων δράσεων και των νοµοθετικών διαδικασιών που αφορούν κάθε µία από τις δραστηριότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και παρέχει πρόσβαση στο πλήρες κείµενο. «ECLAS» ( Η βιβλιογραφική βάση δεδοµένων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. «TED» ( Βάση δεδοµένων σχετική µε τους διαγωνισµούς Συµπληρωµατικό ειδικό τεύχος S της Επίσηµης Εφηµερίδας της ΕΕ. Όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης «Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο» ( Η δικτυακή πύλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. «Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης» ( Η δικτυακή πύλη του Συµβουλίου. «Ευρωπαϊκή Επιτροπή» ( Η δικτυακή πύλη της Επιτροπής. «ικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων» ( Η δικτυακή πύλη του ικαστηρίου. «Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο» ( Η δικτυακή πύλη του Ελεγκτικού Συνεδρίου. «Ο Ευρωπαίος ιαµεσολαβητής» ( Η δικτυακή πύλη του ιαµεσολαβητή. Χρηµατοοικονοµικοί οργανισµοί «Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα» ( Η δικτυακή πύλη της Κεντρικής Τράπεζας. «Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων» ( Η δικτυακή πύλη της Τράπεζας Επενδύσεων. «Ευρωπαϊκό Ταµείο Επενδύσεων» ( Η δικτυακή πύλη του Ταµείου Επενδύσεων. Πάρος Φωτ. Κ. Σταµούλης «Μεταφράζοντας» Συντακτική επιτροπή Αλέκος Γεννάρης alexandros.gennaris@cec.eu.int Βασίλης Κουτσιβίτης basile.koutsivitis@cec.eu.int Μιχάλης Μοσχολιός michael.moscholios@cec.eu.int Νίκος Παπαδηµητρίου nicolas.papadimitriou@cec.eu.int Κώστας Σωτήρχος constantinos.sotirchos@cec.eu.int Direction générale de la traduction Rue de la Loi, Bruxelles (JECL 5/116) Tél.: , Fax: