ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟΥ

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟΥ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ενώ είναι γενικά παραδεκτό ότι η ανάπτυξη και διάχυση των νέων τεχνολογιών είναι σηµαντική για την αύξηση της παραγωγής και της παραγωγικότητας, οι γνώσεις µας σχετικά µε τις διαδικασίες και τις οικονοµικές συνέπειες της καινοτοµίας είναι ακόµα ανεπαρκείς. Για παράδειγµα, βρισκόµαστε εν µέσω µιας µείζονος τεχνολογικής επανάστασης, όπου η παγκόσµια οικονοµία αναδοµείται χάρη στις νέες τεχνολογίες πληροφοριών (ΤΠ) και σε ριζικές αλλαγές που συµβαίνουν σε τοµείς όπως η βιοτεχνολογία και η επιστήµη υλικών. Παράλληλα όµως, παρατηρούµε ότι αυτές οι θεµελιώδεις τεχνολογικές µεταβολές δεν συντελούν ούτε στη βελτίωση του συντελεστή ολικής παραγωγικότητας (total factor productivity), ούτε στην αύξηση του ρυθµού ανάπτυξης της παραγωγής. 2. Εδώ και µερικά χρόνια, οι προσπάθειες κατανόησης των παραπάνω ζητηµάτων επικεντρώθηκαν στη ζωτική σηµασία που έχουν ορισµένα τµήµατα της διαδικασίας της καινοτοµίας που δεν συνδέονται µε την Έρευνα και Τεχνολογική Ανάπτυξη (εφεξής ΕΤΑ), κυρίως όταν αυτά επηρεάζουν τους ρυθµούς διάχυσης των νέων τεχνολογιών. Εδώ όµως αντιµετωπίζουµε σοβαρές δυσκολίες, που οφείλονται κυρίως στην έλλειψη αξιόπιστων και συστηµατικών στοιχείων. Στην πραγµατικότητα, οι δυνατότητες λεπτοµερούς ανάλυσης της καινοτοµίας και αντιµετώπισης των σχετικών προβληµάτων χάραξης πολιτικής, θα εξαρτηθούν εν µέρει από τη δυνατότητα βελτίωσης των διαθέσιµων πληροφοριών. 3. Η πρώτη έκδοση του Eγχειριδίου Oslo (1992) και οι έρευνες που έγιναν µε βάση αυτήν, ειδικότερα η Κοινοτική Καταγραφή Καινοτοµίας - ΚKΚ (Community Innovation Survey - CIS) της ΕE, έδειξαν ότι η παραγωγή και συλλογή στοιχείων σχετικών µε τη σύνθετη και πολυσχιδή διαδικασία της καινοτοµίας είναι εφικτή. 4. Η παρούσα δεύτερη έκδοση του εγχειριδίου ανασκευάζει το αρχικό πλαίσιο των εννοιών, των ορισµών και της µεθοδολογίας, µε σκοπό να ενσωµατώσει την πείρα της προηγούµενης έρευνας και τη βελτιωµένη πλέον

2 κατανόηση της διαδικασίας της καινοτοµίας, περιλαµβάνοντας συγχρόνως ένα ευρύτερο φάσµα κλάδων παραγωγικής δραστηριότητας. Παρέχει επίσης οδηγίες, µε βάση τις οποίες µπορούν να αναπτυχθούν συγκρίσιµοι δείκτες καινοτοµίας για τις χώρες του ΟΟΣΑ και πραγµατεύεται τα σχετικά προβλήµατα ανάλυσης και πολιτικής. Το εγχειρίδιο έχει διττό στόχο: αφενός να ορίσει ένα πλαίσιο σύγκρισης για τις υπάρχουσες έρευνες και αφετέρου να παράσχει υποστήριξη σε όσους τώρα µόλις αρχίζουν να ασχολούν-ται µε αυτόν τον σηµαντικό τοµέα. 5. Στόχος του παρόντος κεφαλαίου είναι να δοθεί µια γενική εικόνα της έκτασης και του περιεχοµένου του εγχειριδίου (βλ. Πίνακα 1), έτσι ώστε: α) να υποστηρίξει τη χρήση του από τους µη ειδικούς ή και από όσους δεν έχουν προηγούµενη εµπειρία, β) να εξηγήσει την επιλογή ορισµένων τύπων στοιχείων έναντι άλλων, και γ) να επισηµάνει τα βασικά προβλήµατα που ανακύπτουν κατά τη θέσπιση προτύπων και κανόνων για τη δηµιουργία συγκρίσιµων δεικτών. 2. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΕΜΒΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟΥ 6. Πώς µπορεί κανείς να αποφασίσει για την κατάλληλη δοµή, εµβέλεια, ορολογία και όλα τα υπόλοιπα θέµατα σχετικά µε τη συλλογή δεδοµένων που θα πρέπει να είναι συγκρίσιµα σε διεθνή κλίµακα; Η ποικιλία των θεµάτων που διαπραγµατεύονται οι πρώτες, αλλά και οι πιο πρόσφατες έρευνες καινοτοµίας, υποδεικνύει ότι διαθέτουµε ένα ευρύ φάσµα στοιχείων. Είναι προφανές ότι µία έρευνα που θα κάλυπτε το σύνολο των µέχρι σήµερα µελετών, θα ήταν τόσο δύσκαµπτη και ογκώδης, ώστε να είναι πρακτικά ανέφικτη. Πρέπει εποµένως να τεθούν προτεραιότητες και να γίνει επιλογή της θεµατολογίας, των παραγωγικών κλάδων και των µεθοδολογιών έρευνας στις οποίες θα επικεντρωθεί η µελέτη. Υπάρχει επίσης ανάγκη διαχωρισµού µεταξύ των στοιχείων των οποίων η συλλογή πρέπει να γίνεται σε συνεχή βάση και των θεµάτων των οποίων η άπαξ αντιµετώπιση µέσω ερευνητικών έργων είναι αποτελεσµατικότερη.

3 Πίνακας 1. οµή του εγχειριδίου Το κύριο σώµα του εγχειριδίου ξεκινά µε µία γενική παρουσίαση ορισµένων θεµάτων τα οποία είναι πιθανόν να επηρεάζουν την επιλογή των δεικτών (Κεφάλαιο 2): επάρκεια στην εννοιολογική κατανόηση της δοµής και των χαρακτηριστικών της διαδικασίας της καινοτοµίας και των επιπτώσεών της στη χάραξη πολιτικής βασικά προβλήµατα που βρίσκονται σε εκκρεµότητα, αλλά µπορούν να διασαφηνιστούν µε περαιτέρω στοιχεία επιπτώσεις στην εµβέλεια του εγχειριδίου Το εγχειρίδιο συνεχίζεται µε ορισµούς, κριτήρια και ταξινοµήσεις σχετικά µε µελέτες για τη βιοµηχανική καινοτοµία, που περιλαµβάνουν: βασικούς ορισµούς σχετικά µε την Τεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων και ιαδικασιών - ΤΚΠ (ΤPP Innovation), και µε τις δραστηριότητες καινοτοµίας (Κεφάλαιο 3) ταξινοµήσεις των οργανισµών (Κεφάλαιο 4) Ακολουθούν υποδείξεις και συστάσεις για έρευνες ΤΚΠ σε εθνικό και σε διεθνές επίπεδο: ζητήµατα µετρήσεων της διαδικασίας ΤΚΠ (Κεφάλαιο 5) υπολογισµός των δαπανών για την ΤΚΠ (Κεφάλαιο 6) διαδικασίες σχετικές µε την καταγραφή της καινοτοµίας (Κεφάλαιο 7) Στο τέλος του εγχειριδίου παρουσιάζονται δύο Παραρτήµατα µε θέµατα από τα οποία άλλα πραγµατεύονται εναλλακτικές (ως προς τις γενικά προτεινόµενες) διαδικασίες και άλλα δεν έχουν αναπτυχθεί επαρκώς ώστε να συµπεριληφθούν στο κύριο σώµα του εγχειριδίου: προσέγγιση των επιµέρους καινοτοµιών της συγκέντρωσης/συλλογής στοιχείων (Παράρτηµα 1) συλλογή στοιχείων µη τεχνολογικών καινοτοµιών (Παράρτηµα 2) 2.1 Κατανόηση της διαδικασίας της καινοτοµίας - επιπτώσεις στη χάραξη πολιτικής 7. Οι ανάγκες πληροφόρησης των αναλυτών και των σχεδιαστών πολιτικής αποτελούν κυρίαρχη παράµετρο για τον σχεδιασµό των εκάστοτε

4 δεικτών καινοτοµίας. Το Κεφάλαιο 2 περιγράφει τις ανάγκες αυτές, οι οποίες έχουν επηρεαστεί, ήδη από την εποχή της πρώτης έκδοσης του εγχειριδίου, από την εξέλιξη της οικονοµικής θεωρίας της καινοτοµίας, ως τµήµα ενός ευρύτερου συστήµατος πληροφόρησης που χρησιµεύει στον περιορισµό της αβεβαιότητας κατά τη χάραξη πολιτικής. 8. Τελευταία, η πολιτική της καινοτοµίας εξελίσσεται ως κράµα της επιστηµονικής-τεχνολογικής και βιοµηχανικής πολιτικής. Η εµφάνισή της σηµατοδοτεί το γεγονός ότι αναγνωρίζουµε, όλο και περισσότερο, ότι η γνώση, σε όλες τις µορφές της, παίζει κυρίαρχο ρόλο στην οικονοµική πρόοδο, ότι η καινοτοµία βρίσκεται στο επίκεντρο της οικονοµίας εντάσεως γνώσης, και κυρίως ότι πρόκειται για φαινόµενο πιο πολύπλοκο και συστηµικό από ό,τι πιστεύαµε µέχρι τώρα. Οι συστηµικές προσεγγίσεις της καινοτοµίας µετατοπίζουν το κέντρο βάρους της πολιτικής προς µία αντίληψη που δίνει έµφαση στις θεσµικές µετατροπές, προσβλέποντας σε αλληλεπιδρώσες διαδικασίες τόσο σχετικά µε την παραγωγή της γνώσης, όσο και σχετικά µε τη διάχυση και την εφαρµογή της. Ο όρος Εθνικό Σύστηµα Καινοτοµίας - ΕΣΚ (National System of Innovation - NSI) έχει πλαστεί ακριβώς για να περιγράψει το σύνολο των θεσµών και τη διακίνηση της γνώσης. 9. Με σκοπό τη διαµόρφωση του εννοιολογικού πλαισίου του παρόντος εγχειριδίου, το Κεφάλαιο 2 επικεντρώνεται σε αυτό που περιγράφεται ως γεννήτρια καινοτοµίας, δηλαδή στους δυναµικούς παράγοντες βάσει των οποίων διαµορφώνεται η καινοτοµία στις επιχειρήσεις που επηρεάζουν και επηρεάζονται από τους παράγοντες µεταφοράς της πληροφορίας, το επιστηµονικό/τεχνολογικό υπόβαθρο και το ευρύτερο πλαίσιο συνθηκών. 10. Το Κεφάλαιο 2 αναπτύσσει περαιτέρω την έννοια της γεννήτριας καινοτοµίας, περιγράφοντας την οικονοµική σηµασία της τεχνολογικής µεταβολής και τις σχετικές θεωρίες. Όπως και στην προηγούµενη έκδοση του εγχειριδίου, η έννοια της καινοτοµίας ενδιαφέρει κυρίως σε επίπεδο επιχείρησης, ιδίως σύµφωνα µε την νεο-σουµπετεριανή προσέγγιση και το αλυσιδωτό µοντέλο (chain-link model), το οποίο θεωρεί την καινοτοµία ως αλληλεπίδραση µεταξύ των ευκαιριών της αγοράς και του γνωστικού υποβάθρου και των ικανοτήτων της επιχείρησης. Στην πραγµατικότητα όµως, σκοπός του εγχειριδίου δεν είναι τόσο να ακολουθήσει πιστά ένα συγκεκριµένο µοντέλο, όσο να καταδείξει το γεγονός ότι η καινοτοµία είναι µία σύνθετη και πολυσχιδής δραστηριότητα της οποίας τα τµήµατα βρίσκονται σε

5 συνεχή αλληλεπίδραση, κάτι το οποίο πρέπει να αντικατοπτρίζεται στις πηγές των στοιχείων. 11. Ως απόρροια των αναγκών ανάλυσης και χάραξης πολιτικής που έχουν ήδη αναφερθεί, προσδιορίζονται στο τέλος του Κεφαλαίου 2 έξι βασικές περιοχές µελέτης: επιχειρησιακές στρατηγικές, ρόλος της διάχυσης των καινοτοµιών, πηγές πληροφοριών και εµπόδια στην υλοποίηση των καινοτοµιών, καινοτοµικές εισροές, ρόλος της κρατικής πολιτικής στη βιοµηχανική καινοτοµία και καινοτοµικές εκροές. 2.2 Εµπειρία από τη συλλογή στοιχείων 12. Η πρώτη έκδοση του εγχειριδίου ελέγχθηκε µέσω καταγραφών που πραγµατοποιήθηκαν σε µεγάλο αριθµό χωρών-µελών του ΟΟΣΑ, κυρίως από ένα τµήµα της Κοινοτικής Καταγραφής Καινοτοµίας (CIS), που ξεκίνησε από κοινού από τη EUROSTAT και τη Γενική ιεύθυνση ΧΙΙΙ (Πρόγραµµα SPRINT, Σύστηµα Παρακολούθησης Ευρωπαϊκής Καινοτοµίας (European Innovation Monitoring System - EIMS). Χρησιµοποιήθηκε ένα κοινό ερωτηµατολόγιο, βασισµένο σε αυτό που υπήρχε στα Παραρτήµατα της πρώτης έκδοσης του εγχειριδίου. εκατρείς χώρες (Βέλγιο, Γαλλία, Γερµανία, ανία, Ελλάδα, Ηνωµένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Λουξεµβούργο, Νορβηγία, Ολλανδία, Πορτογαλία), αντιπροσωπευόµενες από εθνικούς αναδόχους, συµµετείχαν στην άσκηση που κάλυψε την τεχνολογική καινοτοµία στο χώρο της µεταποιητικής βιοµηχανίας. εδοµένου ότι οι συµµετέχοντες στην ΚΚΚ ήταν εµπειρογνώµονες σε διαφορετικούς τοµείς, υπήρξε ποικιλία µεθόδων και προσεγγίσεων (βλ. Αξιολόγηση της έρευνας ΚΚΚ- Φάση Ι, Εκδόσεις EIMS Νο 11 (Evaluation of the CIS Survey- Phase I, EIMS publication Νο 11), κάτι το οποίο οδήγησε σε ένα ευρύ φάσµα αποτελεσµάτων. Όσο για την τεχνολογική καινοτοµία στον τοµέα των υπηρεσιών, µόνο πιλοτικές µελέτες βρίσκονταν σε εξέλιξη κατά την περίοδο της συγγραφής του εγχειριδίου. 13. Η πλειοψηφία των υπολοίπων χωρών-µελών του ΟΟΣΑ έλεγξε επίσης, µε βάση ολοκληρωµένες ή αποσπασµατικές µελέτες, τις έννοιες και ταξινοµήσεις της πρώτης έκδοσης του Eγχειριδίου Oslo, µε ποικίλους βαθµούς επιτυχίας για κάθε είδος ερώτησης. Ως εκ τούτου, η παρούσα δεύτερη έκδοση βασίζεται στην εκτενή εµπειρία που αποκτήθηκε σε σχέση: α) µε το βαθµό στον οποίο οι επιχειρήσεις µπορούν να συλλάβουν και να εφαρµόσουν τις σχετικές έννοιες, β) µε την πρακτική των µελετών, και γ) µε

6 τα προβλήµατα που ανακύπτουν κατά την συγκέντρωση και ερµηνεία των στοιχείων. 3. ΕΜΒΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟΥ 14. Για λόγους που συνοψίζονται στο τέλος του Κεφαλαίου 2, το εγχειρίδιο: καλύπτει το θέµα της καινοτοµίας αποκλειστικά στον τοµέα των επιχειρήσεων ασχολείται µε την καινοτοµία σε επίπεδο επιχείρησης επικεντρώνεται στην τεχνολογική καινοτοµία προϊόντων και διαδικασιών και επιλεκτικά, παρέχει οδηγίες για άλλες µορφές καινοτοµίας, όπως οι οργανωτικές αλλαγές καλύπτει τη διάχυση των καινοτοµιών µέχρι το επίπεδο που θα ονοµάσουµε καινούργιο για την επιχείρηση 3.1 Kάλυψη κατά τοµείς 15. Ασφαλώς η καινοτοµία µπορεί να επέλθει σε οποιονδήποτε τοµέα της οικονοµίας, συµπεριλαµβανοµένων και των κρατικών υπηρεσιών, όπως η υγεία ή η εκπαίδευση. Οι οδηγίες του παρόντος εγχειριδίου έχουν καταρχήν σχεδιαστεί για την καινοτοµία στον τοµέα των επιχειρήσεων και ιδιαίτερα εκείνων της µεταποίησης, των κατασκευών, της κοινής ωφέλειας και της παροχής υπηρεσιών. Ειδικά για τον τοµέα της µεταποίησης, έχει γίνει εκτενής έλεγχος, τόσο από την έρευνα ΚKΚ (CIS), όσο και από παρόµοιες έρευνες σε άλλες χώρες-µέλη του ΟΟΣΑ. 16. Η καινοτοµία στον τοµέα των υπηρεσιών (που δεν καλύπτεται στην πρώτη έκδοση του εγχειριδίου), είναι πολύπλοκη και διαθέτει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που περιγράφονται στο Κεφάλαιο 2. Οι µέχρι τώρα έρευνες σχετικά µε το θέµα αυτό ήταν µεµονωµένες και συνήθως πιλοτικού χαρακτήρα, οπότε και οι συστάσεις που δίνονται εδώ είναι λιγότερο αξιόπιστες από ό,τι αυτές που αφορούν τον τοµέα της µεταποίησης. 3.2 Καινοτοµία σε επίπεδο επιχείρησης 17. Το εγχειρίδιο ασχολείται µε αλλαγές που συντελούνται στο επίπεδο της επιχείρησης, χωρίς να καλύπτει άλλες κατηγορίες καινοτοµιών, για

7 παράδειγµα αυτές που αναφέρονται από τον Schumpeter: άνοιγµα νέων αγορών, εκµετάλλευση νέων πηγών προµήθειας πρώτων υλών ή ηµικατεργασµένων αγαθών, ή αναδιοργάνωση ενός βιοµηχανικού κλάδου. 18. Για τις ανάγκες των τριών πρώτων κεφαλαίων του εγχειριδίου χρησιµοποιείται ο γενικός όρος επιχείρηση (firm). Στο Κεφάλαιο 4 δίνεται ένας πιο συγκεκριµένος στατιστικός ορισµός, σχετικός µε τις ταξινοµήσεις που προτείνονται. Είναι σαφές ότι η επιλογή του ορισµού που θα χρησιµοποιηθεί σε µία έρευνα ή µελέτη µπορεί να επηρεάσει τα αποτελέσµατά της. Για παράδειγµα, στην περίπτωση των πολυεθνικών οµίλων εταιρειών, µπορούµε να έχουµε διαφορετική οργάνωση των θυγατρικών, οπότε µία δεδοµένη καινοτοµία µπορεί να εισάγεται ανά χώρα ή ανά αγορά ή να εφαρµόζεται ταυτόχρονα σε ολόκληρο τον όµιλο. Στην περίπτωση µάλιστα που οι θυγατρικές εταιρίες είναι δικαιοπάροχες (franchises) και εποµένως για τις ανάγκες της µελέτης θεωρούνται ξεχωριστές επιχειρήσεις (κάτι που συµβαίνει συχνά στον τοµέα των υπηρεσιών), τα πράγµατα γίνονται πιο περίπλοκα. 3.3 Τεχνολογική καινοτοµία προϊόντων και διαδικασιών 19. Μία επιχείρηση µπορεί να προωθεί πολλά είδη βελτιώσεων στις µεθόδους εργασίας της, ή στον τρόπο που χρησιµοποιεί τους συντελεστές της παραγωγής στα προϊόντα της, αυξάνοντας έτσι την παραγωγικότητα και/ή την εµπορική της αποδοτικότητα. Η προσπάθεια να µελετηθούν ταυτόχρονα και αναλυτικά όλα αυτά τα είδη αλλαγών, θα δηµιουργούσε δυσκολίες, τόσο στην συλλογή των στοιχείων όσο και στις επόµενες αναλύσεις. 20. Για τον λόγο αυτό, επιλέγονται προς περαιτέρω µελέτη υποσύνολα των παραπάνω µεταβολών. Η επιλογή µπορεί να βασιστεί σε διάφορες αναλυτικές προσεγγίσεις, για παράδειγµα αυτές που σχετίζονται µε τη διάχυση των τεχνολογιών της πληροφορίας (Innovation Technologies - IT), ή αυτές που περιλαµβάνουν τις άυλες επενδύσεις όπως η ΕΤΑ, το λογισµικό, η εκπαίδευση προσωπικού, το µάρκετινγκ, κ.λπ. (βλ. παρακάτω, Ενότητα 6). Το παρόν εγχειρίδιο ασχολείται µε µεταβολές που εµπεριέχουν σηµαντικό βαθµό νεωτερισµού για την επιχείρηση και αποκλείει τις µεταβολές συσσωρευτικού τύπου, για παράδειγµα την προµήθεια επιπλέον τεµαχίων εξοπλισµού ΙΤ από ένα µοντέλο που υπάρχει ήδη στην επιχείρηση.

8 21. Το περιεχόµενο του εγχειριδίου αναφέρεται κυρίως σε νέα και σηµαντικά βελτιωµένα προϊόντα (αγαθά και υπηρεσίες) και διαδικασίες. Υπάρχει βέβαια και η καθαρά οργανωτική καινοτοµία, που είναι αρκετά διαδεδοµένη 1 και µπορεί να επιφέρει σηµαντικές βελτιώσεις στην απόδοση της επιχείρησης. Εντούτοις, δεδοµένου ότι στην παρούσα φάση έχουµε σχετικά µικρή πρακτική πείρα στο θέµα αυτό, το διαπραγµατευόµαστε στο Παράρτηµα Όπως είπαµε και παραπάνω, το εγχειρίδιο ασχολείται µε τεχνολογικώς νέα ή βελτιωµένα προϊόντα και διαδικασίες. Η έννοια του όρου τεχνολογικός όσον αφορά προϊόντα και διαδικασίες και η ακριβής σηµασία του στις διάφορες έρευνες και µελέτες, δεν είναι πάντοτε σαφής, ιδιαίτερα όταν χρησιµοποιούνται σε υπερεθνικό επίπεδο. Πράγµατι, η διάκριση ανάµεσα: στην ειδική έννοια που αποδίδεται στον όρο τεχνολογικός στο πλαίσιο του παρόντος εγχειριδίου στους ορισµούς που προτείνουν τα λεξικά για την ίδια λέξη (ή για το πλησιέστερο ισοδύναµό της, ανάλογα µε τις γλώσσες) που είναι πιθανόν να διαφέρουν ελαφρά από χώρα σε χώρα στις διάφορες συνυποδηλώσεις της λέξης, απέναντι στις οποίες οι ενδιαφερόµενοι µπορούν να έχουν διαφορετικές αντιδράσεις δεν είναι πάντοτε εύκολη. Για παράδειγµα, στον τοµέα των υπηρεσιών θεωρήθηκε ότι το τεχνολογικός πρέπει να εκληφθεί ως αυτός που χρησιµοποιεί εξοπλισµό και εγκαταστάσεις υψηλής τεχνολογίας. 23. Στο Κεφάλαιο 3 προτείνονται ορισµοί υποστηριζόµενοι από παραδείγµατα. Για τις ανάγκες του εισαγωγικού µέρους στα Κεφάλαια 1 και 2, θα αρκεστούµε σε µία γενική περιγραφή της Tεχνολογικής Καινοτοµίας Προϊόντων και ιαδικασιών: 24. Ως τεχνολογική καινοτοµία προϊόντος ορίζεται η υλοποίηση/εµπορευµατοποίηση ενός προϊόντος µε βελτιωµένα χαρακτηριστικά απόδοσης, π.χ. η παροχή αντικειµενικά νέων ή βελτιωµένων υπηρεσιών στον καταναλωτή. Ως τεχνολογική καινοτοµία διαδικασίας ορίζεται η υλοποίηση/υιοθέτηση νέων ή σηµαντικά βελτιωµένων µεθόδων παραγωγής ή παράδοσης, που µπορεί να περιλαµβάνει αλλαγές στον εξοπλισµό, στους ανθρώπινους πόρους, στις µεθόδους εργασίας ή σε κάποιον συνδυασµό των παραπάνω.

9 25. Η διάκριση µεταξύ τεχνολογικού νεωτερισµού και άλλων βελτιώσεων σε προϊόντα και διαδικασίες, εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από τα λεγόµενα χαρακτηριστικά απόδοσής τους. Στην πράξη, η δυνατότητα εφαρµογής µιας καινοτοµίας εξαρτάται από το κατά πόσον τα παραπάνω χαρακτηριστικά και ο βαθµός νεωτερισµού τους επηρεάζουν τις πωλήσεις της εξεταζόµενης επιχείρησης ή του κλάδου. Όπως θα δούµε, είναι ευκολότερο να συλλάβουµε και να εφαρµόσουµε µία καινοτοµία στα αγαθά και στις υπηρεσίες που ανταλλάσσονται µεταξύ επιχειρήσεων (κυρίως υψηλής τεχνολογίας), παρά σε αυτά που απευθύνονται στο καταναλωτικό κοινό. Για παράδειγµα, µπορούµε εύκολα να φανταστούµε ένα σύνολο χαρακτηριστικών απόδοσης για τα τσιπ υπολογιστών, για τους υπολογιστές, για τα υλικά εκτύπωσης, για τις ίδιες τις υπηρεσίες υπολογιστών, για την εµπορική ασφαλιστική κάλυψη, κ.λπ., όπως µπορούµε και να ορίσουµε, έστω και συµβατικά, µερικά από αυτά που θα θεωρούσαµε νέα ή βελτιωµένα χαρακτηριστικά των παραπάνω προϊόντων και διαδικασιών, που είναι αντιληπτά και από τον αγοραστή και από τον πωλητή. Τι θα µπορούσαµε όµως να πούµε για τα αντικειµενικά χαρακτηριστικά απόδοσης ενός ιταλικού (ή κινέζικου γεύµατος), µιας παράστασης (ή ενός CD) της όπερας Αϊντα, µιας γραβάτας (από µεγάλο σχεδιαστή µόδας, ενός αντιγράφου από αλυσίδα πολυκαταστήµατος κ.λπ.), ενός ζευγαριού αθλητικών παπουτσιών, µιας κρέµας προσώπου ή ενός κουτιού απορρυπαντικού; Σε ποιο βαθµό οι αγοραστικές αποφάσεις του καταναλωτικού κοινού βασίζονται στα χαρακτηριστικά απόδοσης τέτοιων προϊόντων; Σε ποιο βαθµό οι κατασκευαστές προσδιορίζουν τα νέα προϊόντα µε τεχνολογικούς όρους; 26. εδοµένου ότι δεν υπάρχουν κριτήρια για να απαντήσουµε στις παραπάνω ερωτήσεις, η χρήση του όρου τεχνολογική καινοτοµία προϊόντων στο παρόν εγχειρίδιο, αποκλείει τις αλλαγές που οδηγούν σε βελτιωµένη, αλλά υποκειµενική ικανοποίηση του πελάτη προερχόµενη από ατοµικά και αισθητικά κριτήρια, από την επίδραση της µόδας ή του µάρκετινγκ κ.λπ. Εντούτοις, εφόσον τέτοιες αλλαγές είναι εξαιρετικά σηµαντικές σε ορισµένους κλάδους της βιοµηχανίας και περιλαµβάνουν τις ίδιες ή παρόµοιες δραστηριότητες µε τις ΤΚΠ (σχεδιασµός, µάρκετινγκ, κ.λπ.), αναγνωρίζονται ως ιδιαίτερο αντικείµενο µελέτης υπό τον τίτλο άλλες δηµιουργικές βελτιώσεις προϊόντων.

10 3.4 ιάχυση καινοτοµιών 27. Ως διάχυση ορίζεται ο τρόπος µε τον οποίο οι Tεχνολογικές Καινοτοµίες Προϊόντων και ιαδικασιών διαδίδονται, από την στιγµή της πρώτης παγκόσµιας υλοποίησής τους, σε διαφορετικές χώρες και περιοχές, αλλά και σε διαφορετικές αγορές και επιχειρήσεις, µέσα από εµπορικά ή άλλα κανάλια. Αν δεν υπάρξει διάχυση, η Tεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων και ιαδικασιών δεν θα έχει καµία οικονοµική επίδραση. Προκειµένου να εξασφαλιστεί κάποιος βαθµός διάχυσης, το ελάχιστο όριο εισόδου στο σύστηµα που περιγράφεται στο παρόν εγχειρίδιο τοποθετείται στο καινούργιο για την επιχείρηση (βλ. Κεφάλαιο 2). Αντίθετα, η πλήρης διάχυση µιας νέας τεχνολογίας µέσω µιας επιχείρησης ύστερα από την αρχική υιοθέτηση/εµπορευµατοποίησή της, δεν εµπίπτει στο προτεινόµενο όριο. 28. Εντούτοις, δεδοµένου ότι καλύπτει το σύνολο των προϊόντων και διαδικασιών των οποίων τα χαρακτηριστικά απόδοσης είναι καινούργια για την επιχείρηση, η παρούσα άσκηση ξεπερνά τις προηγούµενες µελέτες που επικεντρώνονταν σε βασικές τεχνολογίες και στην πρώτη εµφάνισή τους σε παγκόσµιο και ενίοτε εθνικό επίπεδο. 29. Προτείνεται επίσης (κεφάλαιο 5) να συγκεντρώνονται πληροφορίες για τον κλάδο ο οποίος πιθανώς να κάνει χρήση των τεχνολογικώς νέων ή βελτιωµένων προϊόντων, από τις ίδιες τις επιχειρήσεις που εφαρµόζουν καινοτοµίες. Παράλληλα, το Κεφάλαιο 2 διαπραγµατεύεται εναλλακτικές µεθόδους ανεύρεσης στοιχείων σχετικών µε τη διάχυση της τεχνολογίας. 4. ΠΑΡΟΧΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΣΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 4.1 Παράγοντες που επηρεάζουν την Τεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων και ιαδικασιών (ΤΚΠ ) 30. Στο Κεφάλαιο 2 ορίζονται ως βασικά πεδία µελέτης οι επιχειρησιακές στρατηγικές, οι πηγές πληροφορίας και τα εµπόδια στην καινοτοµία. Στο Κεφάλαιο 5 παρουσιάζονται σύνολα ερωτήσεων σχεδιασµένα για την απόκτηση αντίστοιχης πληροφορίας, τα οποία συνοδεύονται από καταλόγους πιθανών παραγόντων. Συστήνεται η καταχώρηση των απόψεων των επιχειρήσεων να γίνεται είτε σε δυαδική βάση (σηµαντικό / µη σηµαντικό), είτε

11 µε ένα µικρό εύρος δυνατών απαντήσεων (από πολύ σηµαντικό έως άσχετο). Η ηµι-ποσοτική αυτή προσέγγιση έχει επιλεγεί για να διευκολύνει όσους απαντούν στα ερωτηµατολόγια των ερευνών, αν και δυσχεραίνει την ανάλυση των αποτελεσµάτων. Για κάθε θέµα µελέτης, οι κατάλογοι έχουν αναθεωρηθεί σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας CIS. 4.2 ραστηριότητες και δαπάνες Τεχνολογικής Καινοτοµίας Προϊόντων και ιαδικασιών 31. Ως δραστηριότητες Τεχνολογικής Καινοτοµίας Προϊόντων και ιαδικασιών ορίζονται όλα τα επιστηµονικά, τεχνολογικά, οργανωτικά, χρηµατοοικονοµικά και εµπορικά βήµατα, τα οποία οδηγούν, ή επιδιώκεται να οδηγήσουν στην υλοποίηση των τεχνολογικώς νέων ή βελτιωµένων προϊόντων ή διαδικασιών. Μερικά από αυτά µπορεί να είναι εγγενώς καινοτοµικά, ενώ άλλα µη καινοτοµικά, αλλά απαραίτητα για την υλοποίηση των προϊόντων ή διαδικασιών. 32. Στο Κεφάλαιο 2 αναφέρονται διάφορες µελέτες ανάλυσης και χάραξης πολιτικής, που προτείνουν διαφορετικούς καταµερισµούς των παραπάνω δραστηριοτήτων ανάλογα µε τις θεωρητικές τοποθετήσεις τους. Το αποτέλεσµα είναι ότι η δηµιουργία ενός ενιαίου καταλόγου για στατιστική χρήση αποτελεί πρόβληµα, κυρίως εφόσον πρέπει να ληφθεί υπόψη και η ικανότητα των επιχειρήσεων να αντιληφθούν το πλαίσιο της έρευνας και να παράσχουν στοιχεία. 33. Επιπλέον, η καινοτοµία δεν είναι γραµµική διαδικασία, κάτι που σηµαίνει ότι το σύστηµα µπορεί να εµπεριέχει σηµαντικά στοιχεία ανάδρασης (loops back), (βλ.κεφάλαιο 2). Οι κύριες δραστηριότητες είναι η ΕΤΑ, άλλοι τρόποι απόκτησης γνώσης (διπλώµατα ευρεσιτεχνίας, άδειες, τεχνική υποστήριξη κ.λπ.), η προµήθεια µηχανηµάτων και εξοπλισµού (µε ταυτόχρονη ενσωµάτωση των νέων τεχνολογιών και της χρήσης τους για την παραγωγή νέων προϊόντων), η προετοιµασία παραγωγής και παράδοσης (επιλογή/προµήθεια εξοπλισµού, εκπαίδευση προσωπικού κ.λπ.) και τελικά το µάρκετινγκ (βλ. Κεφάλαιο 3). Από τις δραστηριότητες αυτές, µόνο η ΕΤΑ και η προµήθεια µηχανηµάτων νέας τεχνολογίας µπορούν αυτόµατα να θεωρηθούν δραστηριότητες Τεχνολογικής Καινοτοµίας Προϊόντων και ιαδικασιών. Οι υπόλοιπες συµπεριλαµβάνονται µόνο όταν απαιτούνται για την υλοποίηση Τεχνολογικής Καινοτοµίας Προϊόντων και ιαδικασιών, όχι

12 όµως και όταν αφορούν οργανωτικές καινοτοµίες, άλλες δηµιουργικές βελτιώσεις, απευθείας αύξηση του κεφαλαίου ή επέκταση της παραγωγής. 34. Κατά τη διάρκεια µίας συγκεκριµένης περιόδου, οι δραστηριότητες καινοτοµίας µίας επιχείρησης µπορούν να είναι 3 ειδών: επιτυχείς, όταν οδηγούν στην υλοποίηση ενός νέου ή τεχνολογικώς βελτιωµένου προϊόντος ή διαδικασίας ανακληθείσες (πριν την υλοποίηση νέου ή τεχνολογικά βελτιωµένου προϊόντος ή διαδικασίας), είτε λόγω δυσκολιών στην ολοκλήρωση του έργου, είτε λόγω πώλησης ή άλλου είδους µεταβίβασης της ιδέας ή της τεχνογνωσίας σε άλλη επιχείρηση, είτε λόγω κάποιας αλλαγής της αγοράς συνεχιζόµενες, όταν βρίσκονται σε εξέλιξη αλλά δεν έχουν ακόµα υλοποιηθεί 35. Οι δαπάνες υπολογίζονται µε βάση και τις τρεις παραπάνω κατηγορίες δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια ορισµένης χρονικής περιόδου (βλ. Κεφάλαιο 6). Η εναλλακτική λύση είναι η συλλογή πληροφοριών για το σύνολο των δαπανών των σχετικών µε δραστηριότητες που οδηγούν σε µεµονωµένες καινοτοµίες. Ανεξάρτητα από την εκάστοτε προσέγγιση, φαίνεται ότι οι επιχειρήσεις αντιµετωπίζουν σηµαντικές δυσκολίες στην παροχή ενός πλήρους συνόλου στοιχείων κάτι όµως που είναι σηµαντικό για τους σκοπούς της οικονοµικής ανάλυσης, ακόµα και αν πρόκειται απλώς για τον υπολογισµό του ποσοστού δαπανών για ΕΤΑ επί του συνολικού κόστους των νέων προϊόντων και διαδικασιών (στα οποία συνεισφέρει η ΕΤΑ). Πιστεύουµε ότι η συνεχής άσκηση θα αποδείξει ότι οι επιχειρήσεις έχουν συµφέρον να κοστολογούν τις καινοτοµικές δραστηριότητές τους. 4.3 Η επιχείρηση µε τεχνολογική καινοτοµία προϊόντων και διαδικασιών και οι επιπτώσεις της τεχνολογικής καινοτοµίας προϊόντων και διαδικασιών 36. Κατά την παρουσίαση των αποτελεσµάτων µίας έρευνας µε θέµα την καινοτοµία, ένα από τα πρώτα βήµατα που γίνονται είναι ο υπολογισµός της αναλογίας των επιχειρήσεων που είναι καινοτόµες σε σχέση µε τις µη καινοτόµες. Αυτή η αναλογία τείνει να θεωρηθεί κάτι σαν µαγικός αριθµός ανάλογος µε το ποσοστό του ΑΕΠ που διατίθεται για ΕΤΑ, ενώ η παρουσίαση και η ερµηνεία του απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή. Εν πρώτοις, η συνολική µέτρηση µπορεί να είναι παραπλανητική, οπότε η αναλογία υπολογίζεται

13 ορθότερα αν λάβουµε υπόψη τη σχέση της διάρθρωσης του παραγωγικού τοµέα µε την κατάταξη των επιχειρήσεων κατά µέγεθος (κατάλληλη ταξινόµηση προτείνεται στο Κεφάλαιο 4). Επιπλέον, είναι σηµαντικό να διασφαλίζεται ότι λήφθηκαν υπόψη αποκλειστικά Tεχνολογικές Καινοτοµίες Προϊόντων και ιαδικασιών και όχι οργανωτικές καινοτοµίες ή άλλες δηµιουργικές βελτιώσεις. Ο ορισµός της επιχείρησης µπορεί να παίξει επίσης σηµαντικό ρόλο (η περίπτωση των δικαιοπάροχων (franchise) εταιρειών, που αναφέρθηκαν παραπάνω, αποτελεί ήδη ένα παράδειγµα). Για παράδειγµα, µπορούν να θεωρηθούν καινοτόµοι επιχειρήσεις όλα τα καταστήµατα ταχείας εµφάνισης φωτογραφιών µίας αλυσίδας, εάν προµηθεύονται τον ίδιο βελτιωµένο εξοπλισµό; 37. Η επιχείρηση που καινοτοµεί σε ΤΚΠ (όπως ορίζεται στο Κεφάλαιο 3) είναι εκείνη η οποία, κατά τη διάρκεια της υπό µελέτη περιόδου, υλοποίησε τεχνολογικά νέα ή σηµαντικά βελτιωµένα προϊόντα, διαδικασίες ή συνδυασµούς προϊόντων και διαδικασιών και εµφάνισε επιτυχείς δραστηριότητες καινοτοµίας. Είναι προτιµότερο να εξαιρούνται από την κατηγορία αυτή οι επιχειρήσεις που παρουσιάζουν παθητική Tεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων και ιαδικασιών, δηλαδή αυτές που καινοτόµησαν αποκλειστικά εισάγοντας τεχνολογία ενσωµατωµένη σε νέα µηχανήµατα και εξοπλισµό. Όσο για τις επιχειρήσεις που ιδρύθηκαν κατά την περίοδο υπό µελέτη, συνιστάται να εντάσσονται στην παραπάνω κατηγορία µόνο αν κατά την ίδρυσή τους εισήγαγαν Tεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων και ιαδικασιών σε σχέση µε την αγορά στην οποία δραστηριοποιούνται ή αν υλοποίησαν Tεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων και ιαδικασιών αργότερα, πάντα κατά τη διάρκεια της περιόδου υπό µελέτη (περισσότερες πρακτικές οδηγίες δίνονται στο Κεφάλαιο 6). 38. Όπως περιγράφεται στο Κεφάλαιο 6, οι επιπτώσεις της ΤΚΠ µπορούν να µετρηθούν µε βάση το ποσοστό των πωλήσεων νέων ή βελτιωµένων προϊόντων. Όπως και παραπάνω, η ερµηνεία του δείκτη που προκύπτει παρουσιάζει δυσκολίες. Για επιχειρήσεις που πρωτοεµφανίζονται στην αγορά κατά τη διάρκεια της (τριετούς) περιόδου υπό µελέτη, όλα τα προϊόντα θεωρούνται κατ αρχήν νέα και το ποσοστό των πωλήσεων νέων ή βελτιωµένων προϊόντων είναι εξ ορισµού 100%, ζήτηµα για το οποίο προτείνεται ένας συµβατικός τρόπος αντιµετώπισης στο Κεφάλαιο 3, Ενότητα 6.

14 39. Ο παραπάνω δείκτης επηρεάζεται από τη διάρκεια του κύκλου ζωής του προϊόντος: για τις οµάδες προϊόντων µε µικρότερο κύκλο ζωής οι ανάγκες καινοτοµίας είναι συχνότερες από ότι για αυτές µε µεγαλύτερο κύκλο ζωής. 40. Στο Κεφάλαιο 5 προτείνεται επίσης να γίνεται η συλλογή πληροφορίας µε βάση την επίδραση των ΤΚΠ στους συντελεστές της παραγωγής. 5. ΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΩΝ (SURVEYS) 5.1 Είδη προσεγγίσεων για τη συλλογή στοιχείων 41. Υπάρχουν δύο βασικές προσεγγίσεις για τη συλλογή δεδοµένων σχετικά µε την ΤΚΠ εκ µέρους των επιχειρήσεων: η συνολική (subject approach), που αντιµετωπίζει σφαιρικά την καινοτοµία στη συµπεριφορά και στις δραστηριότητες µίας επιχείρησης, και η προσέγγιση των επιµέρους καινοτοµιών (object approach), που επικεντρώνεται στον αριθµό και στα χαρακτηριστικά των µεµονωµένων καινοτοµιών. 42. Κατά την προετοιµασία της πρώτης έκδοσης του εγχειριδίου είχε αποφασιστεί να ακολουθηθεί για τη συγγραφή των οδηγιών η συνολική προσέγγιση, ως πλησιέστερη στη διεθνή τυποποίηση, η οποία και είχε υιοθετηθεί ως βάση για τις αρχικές οδηγίες. Εντούτοις, αναγνωρίζοντας ότι η χρήση της προσέγγισης των επιµέρους καινοτοµιών ισχυροποιεί ορισµένα είδη ερωτήσεων ή ερευνών, διατυπώνουµε πλέον τους ορισµούς του Κεφαλαίου 3 και τις ταξινοµήσεις του Κεφαλαίου 4 έτσι ώστε να µπορούν να ακολουθηθούν και οι δύο προσεγγίσεις. Επισυνάπτεται επίσης ειδικό Παράρτηµα για την προσέγγιση των επιµέρους καινοτοµιών (Παράρτηµα 1). Οι προδιαγραφές των Κεφαλαίων 5 και 7 έχουν σχεδιαστεί κυρίως για καταγραφές καινοτοµίας στις επιχειρήσεις, παρόλο που θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν και για άλλους τύπους καταγραφών. 5.2 Μεθοδολογία καταγραφής 43. Για να επιτευχθεί δυνατότητα σύγκρισης σε διεθνές επίπεδο των καταγραφών καινοτοµίας για τις επιχειρήσεις, είναι σηµαντικό να εναρµονιστούν τα κύρια χαρακτηριστικά τους στο µεγαλύτερο δυνατό βαθµό. Οι σχετικές οδηγίες δίνονται στο Κεφάλαιο 7.

15 44. Ο πληθυσµός-στόχος που χρησιµοποιείται στις καταγραφές καινοτοµίας πρέπει να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο οµοιόµορφος. Στην περίπτωση των δειγµατοληπτικών καταγραφών, το πλαίσιο επιλογής των δειγµάτων θα πρέπει να αντιστοιχεί κατά το δυνατόν στον πληθυσµό-στόχο. Όλες οι µεγάλες επιχειρήσεις που ανήκουν στον πληθυσµό-στόχο πρέπει να περιλαµβάνονται στην καταγραφή, ενώ για τις µικρότερες επιχειρήσεις θα πρέπει να χρησιµοποιείται ένα τυχαίο δείγµα, διαστρωµατωµένο ανάλογα µε το µέγεθος της επιχείρησης και τον τοµέα της βιοµηχανίας στον οποίο ανήκει. 45. Το σχετικό ερωτηµατολόγιο πρέπει να είναι όσο γίνεται συντοµότερο και να απαρτίζεται από ερωτήσεις και οδηγίες διατυπωµένες µε ευκρίνεια, ώστε να επιτυγχάνεται ένα ικανοποιητικό ποσοστό απόκρισης. Αυτό σηµαίνει ότι οι ορισµοί του Κεφαλαίου 3, πρέπει να διατυπώνονται µε κατάλληλο τρόπο (δηλαδή να έχουν σαφή σηµασία), ώστε να διευκολύνεται η απάντηση των ερωτηµατολογίων στον τοµέα που µας ενδιαφέρει, κυρίως στον τοµέα των υπηρεσιών. 46. Κατά την φάση της συλλογής στοιχείων, θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στον έλεγχο της αξιοπιστίας και της συνοχής των στοιχείων, καθώς και στις διαδικασίες υπενθύµισης. Η δυνατότητα διεθνούς σύγκρισης των αποτελεσµάτων µπορεί να βελτιωθεί περαιτέρω µε χρήση οµοιόµορφων µεθόδων για την εισαγωγή τιµών που δεν έχουν συµπληρωθεί, συντελεστών στάθµισης, αρχών για την παρουσίαση των συµπερασµάτων, κ.λπ. 6. Η ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟΥ OSLO ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΙΕΘΝΩΝ ΠΡΟΤΥΠΩΝ ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ. 47. Η καινοτοµία συντελείται σε όλο το εύρος µιας οικονοµίας, έχει όµως και ορισµένα ειδικά χαρακτηριστικά τα οποία τη διαφοροποιούν, τόσον από τις εξειδικευµένες επιστηµονικές και τεχνολογικές δραστηριότητες που εµπεριέχονται σε αυτήν, όσο και από τις οικονοµικές δραστηριότητες των οποίων αποτελεί µέρος. 6.1 ραστηριότητες Επιστήµης και Τεχνολογίας: η οικογένεια εγχειριδίων Frascati

16 48. Υπάρχουν δύο βασικές οικογένειες δεικτών Επιστήµης και Τεχνολογίας που έχουν άµεση σχέση µε τη µέτρηση της ΤΚΠ : πόροι αφιερωµένοι σε ΕΤΑ και στατιστικές διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας. 49. Τα στοιχεία ΕΤΑ συλλέγονται µέσω εθνικών καταγραφών, σύµφωνα µε τις οδηγίες του Eγχειριδίου Frascati (ΟΟΣΑ, 1993) και έχουν αποδειχθεί χρήσιµα σε πολλές µελέτες: για παράδειγµα, η επίδραση της ΕΤΑ στην παραγωγικότητα µετράται µε τη βοήθεια οικονοµετρικών τεχνικών, ανά χώρα, τοµέα και επιχείρηση. Τα στοιχεία αυτά όµως υπάγονται σε δύο κυρίως περιορισµούς. Καταρχήν, η ΕΤΑ θεωρείται στοιχείο εισροής, οπότε δεν παρέχει δυνατότητα µέτρησης της τεχνολογικής αλλαγής, παρά την προφανή της σχέση µε αυτήν. Επιπλέον, η έννοια της ΕΤΑ δεν περιλαµβάνει το σύνολο των προσπαθειών των επιχειρήσεων και των κυβερνήσεων στο χώρο αυτό, εφόσον υπάρχουν και άλλες πηγές τεχνολογικής αλλαγής, όπως για παράδειγµα η πρακτική εκπαίδευση, οι οποίες διαφεύγουν του παρόντος στενού ορισµού. 50. Το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας αντιστοιχεί στο νόµιµο δικαίωµα πνευµατικής ιδιοκτησίας µίας εφεύρεσης ή ανακάλυψης, το οποίο εγκρίνεται από τα εθνικά γραφεία διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας. Έτσι, παρέχεται στον κάτοχο το µονοπώλιο εκµετάλλευσης της εφεύρεσης ή ανακάλυψης (για ορισµένη χρονική διάρκεια) σαν ένα είδος αποζηµίωσης για τη δηµοσίευση (που επιτρέπει χρήση σε ευρεία κλίµακα της εφεύρεσης ή ανακάλυψης). Οι µελετητές των θεµάτων τεχνολογίας χρησιµοποιούν όλο και περισσότερο τις στατιστικές ευρεσιτεχνιών ως δείκτες απόδοσης των σχετικών δραστηριοτήτων: ο αριθµός των διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας που έχουν εγκριθεί σε µία χώρα ή για µία επιχείρηση µπορεί να αντικατοπτρίζει την ισχύ της σε επίπεδο τεχνολογίας, ενώ η µελέτη των ίδιων των κατοχυρωµένων τεχνολογικών επιτευγµάτων αποτελεί ένδειξη για την κατεύθυνση της τεχνολογικής αλλαγής. Είναι γνωστό όµως ότι η χρήση τέτοιων δεικτών παρουσιάζει και ορισµένα µειονεκτήµατα. Πρώτον, υπάρχουν καινοτοµίες που δεν αντιστοιχούν σε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας. εύτερον, υπάρχουν διπλώµατα ευρεσιτεχνίας που αντιστοιχούν σε εφευρέσεις ή ανακαλύψεις µε πρακτικά µηδενική τεχνολογική και οικονοµική αξία, ενώ παράλληλα υπάρχουν και αυτά των οποίων η αξία είναι πολύ µεγάλη. Τέλος, πολλά διπλώµατα ευρεσιτεχνίας δεν οδηγούν ποτέ σε καινοτοµία (βλ. ΟΟΣΑ, 1994: Μέτρηση των επιστηµονικών και τεχνολογικών δραστηριοτήτων: τα δεδοµένα των διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας ως επιστηµονικοί και τεχνολογικοί δείκτες - Εγχειρίδιο διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας ΟΟΣΑ/Γ (94)114) (The Measurement

17 of Scientific and Technological Activities: Using Patent Data as Science and Technology Indicators Patent Manual ΟECD/DG(94)114). 51. Οι δύο παραπάνω βασικές οικογένειες στατιστικών συνοδεύονται και από αρκετές άλλες, συµπεριλαµβανοµένων των στατιστικών των επιστηµονικών δηµοσιεύσεων (βιβλιοµετρία), των δηµοσιεύσεων σε εµπορικά και τεχνικά περιοδικά (των λεγοµένων Βιβλιογραφικών εικτών Καινοτοµικού Αποτελέσµατος (literature-based indicators of innovation output-lbio), βλ. Παράρτηµα 1, Ενότητα 2), του ισοζυγίου τεχνολογικών πληρωµών (ΙΤΠ) και της δραστηριότητας στον τοµέα της υψηλής τεχνολογίας (επενδύσεις, απασχόληση, εξωτερικό εµπόριο). Πληροφορίες σε σχέση µε την καινοτοµία και τις καινοτοµικές δραστηριότητες µπορούν επίσης να εξαχθούν εµµέσως και από άλλες πηγές, για παράδειγµα, από επιχειρησιακές έρευνες ή από στατιστικές της εκπαίδευσης. 52. Όπου αυτό είναι εφικτό, γίνεται αναφορά σε έννοιες και ταξινοµήσεις που έχουν ήδη οριστεί σε άλλες εκδόσεις του ΟΟΣΑ για τη µέτρηση των επιστηµονικών και τεχνολογικών δραστηριοτήτων (βλ. Πίνακα 2), κυρίως στο Εγχειρίδιο Frascati (ΟΟΣΑ, 1993), που ασχολείται µε τη διάθεση πόρων για ΕΤΑ. Αυτό ισχύει κυρίως για ορισµένα συµπληρωµατικά ζητήµατα σχετικά είτε µε την ΕΤΑ, είτε µε άλλες δραστηριότητες Επιστήµης και Τεχνολογίας, οι οποίες στα Κεφάλαια 5 και 6 συνιστάται να ενσωµατώνονται σε απογραφές σχετικές µε ΤΚΠ. 6.2 Άλλα οικονοµικά πρότυπα, ταξινοµήσεις και κανόνες 53. Με σκοπό να ανταποκριθούµε στην ανάγκη ένταξης της καινοτοµίας σε ένα ευρύτερο πλαίσιο (τόσο εννοιολογικό, όσο και πρακτικό, δηλαδή σε επίπεδο βάσεων δεδοµένων), χρησιµοποιούµε, όταν αυτό είναι εφικτό, τις οδηγίες και τις ταξινοµήσεις των Ηνωµένων Εθνών, δηλαδή το Σύστηµα Εθνικών Λογαριασµών ΣΕΛ (System of National Accounts SNA) (CEC et al., 1994,) και τη ιεθνή Πρότυπη Ταξινόµηση των Κλάδων Βιοµηχανικής ραστηριότητας (International Standard Industrial Classification - ISIC Rev. 3, OHE, 1990). εδοµένου ότι πρόκειται για συνεργασία ΟΟΣΑ/ΕE, λαµβάνουµε επίσης υπόψη και τους σχετικούς ευρωπαϊκούς κανόνες, ιδίως τη Στατιστική Ταξινόµηση των Οικονοµικών ραστηριοτήτων στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Statistical Classification of Economic Activities in the European Community) NACE Rev. 1 - Series 2E).

18 6.3 Άλλες σχετικές έννοιες και έρευνες 54. Οπως αναφέρεται και παραπάνω, υπάρχουν και άλλοι τρόποι διερεύνησης των µεταβολών που γίνονται για τη βελτίωση της παραγωγικότητας και της αποδοτικότητας των επιχειρήσεων. Από του τρόπους αυτούς, θα εξεταστούν: α) η άυλη επένδυση και β) η δηµιουργία και υιοθέτηση της Τεχνολογίας Πληροφοριών (ΤΠ). 55. Η έννοια της άυλης επένδυσης καλύπτει όλες τις τρέχουσες δαπάνες ανάπτυξης µιας επιχείρησης που αναµένεται να αποδώσουν µακροπρόθεσµα. εν υπάρχει συγκεκριµένος ορισµός, ο όρος όµως χρησιµοποιείται µε γενικό τρόπο και καλύπτει δαπάνες για: έκτακτες ανάγκες µάρκετινγκ, εκπαίδευση προσωπικού, λογισµικό και άλλες παρόµοιες κατηγορίες, επιπρόσθετα από τις τρέχουσες δαπάνες για ΕΤΑ. Καλύπτει επίσης τρέχουσες δαπάνες για ΤΚΠ, αλλά περιλαµβάνει και άλλα στοιχεία, για παράδειγµα τις δαπάνες της επιχείρησης για εκπαίδευση προσωπικού και µάρκετινγκ (και όχι µόνο τις δαπάνες για εκπαίδευση προσωπικού και µάρκετινγκ κατά την εισαγωγή τεχνολογικώς νέων προϊόντων και διαδικασιών). Αντίθετα, ο όρος δεν καλύπτει υλικές επενδύσεις, όπως για παράδειγµα τις κεφαλαιουχικές δαπάνες για ΤΚΠ, οι οποίες περιλαµβάνουν κεφαλαιουχικές δαπάνες για ΕΤΑ και για προµήθεια νέων µηχανηµάτων και εξοπλισµού σχετικού µε ΤΚΠ.

19 Πίνακας 2 Η οικογένεια οδηγιών Frascati για τη µέτρηση των επιστηµονικών και τεχνολογικών δραστηριοτήτων Προτεινόµενη Τυποποιηµένη Πρακτική Καταγραφών Έρευνας και Πειραµατικής Ανάπτυξης Εγχειρίδιο Frascati, πέµπτη έκδοση (Proposed Standard Practice for Surveys of Research and Experimental Development Frascati Manual, fifth edition), (ΟΟΣΑ, 1993). Βασικοί Ορισµοί και Συµβάσεις για τη Μέτρηση της Έρευνας και Πειραµατικής Ανάπτυξης (ΕΤΑ): Περίληψη του Εγχειριδίου Frascati (Main Definitions and Conventions for the Measurement of Research and Experimental Development (R&D): A Summary of the Frascati Manual), (ΟECD/GD (94) 84,). Προτεινόµενη Τυποποιηµένη Μέθοδος Συγκέντρωσης και Ερµηνείας των Στοιχείων του Ισοζυγίου Τεχνολογικών Πληρωµών - Εγχειρίδιο ΙΤΠ (Proposed Standard Method of Compiling and Interpreting Technology Balance of Payments Data TBP Manual), (ΟΟΣΑ, 1990). Προτεινόµενες Οδηγίες ΟΟΣΑ για τη Συλλογή και Ερµηνεία Στοιχείων Τεχνολογικής Καινοτοµίας - Εγχειρίδιο Oslo, δεύτερη έκδοση (OECD Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data Oslo Manual, second edition), (ΟΟΣΑ/ΕΕ/Eurostat, 1997). Μέτρηση Επιστηµονικών και Τεχνολογικών ραστηριοτήτων: Τα Στοιχεία ιπλωµάτων Ευρεσιτεχνίας ως είκτες Επιστήµης και Τεχνολογίας - Εγχειρίδιο ιπλωµάτων Ευρεσιτεχνίας (The Measurement of Scientific and Technological Activities: Using Patent Data as Science and Technology Indicators Patent Manual), (ΟΟΣΑ/Γ (94)114). Μέτρηση των Ανθρώπινων Πόρων Επιστήµης και Τεχνολογίας - Εγχειρίδιο Canberra (The Measurement of Human Resources Devoted to S&T Canberra Manual), (ΟΟΣΑ/ΕΕ/Eurostat, ΟΟΣΑ/Γ (95)77). 56. Η έννοια της Τεχνολογίας Πληροφοριών καλύπτει το υλικό (hardware) και το λογισµικό (software), η ανάπτυξη και διάχυση των οποίων έχει σηµαντική επίδραση στα πρότυπα παραγωγής και απασχόλησης σε ένα ευρύ φάσµα βιοµηχανικών κλάδων. Στην περίπτωση του υλικού, είναι ενδιαφέρον

20 να γνωρίζουµε όχι µόνο το πότε µία επιχείρηση καινοτοµεί υιοθετώντας ένα τεχνολογικώς νέο ή βελτιωµένο τµήµα εξοπλισµού ΤΠ, αλλά και το ποσοστό ΤΠ επί του συνολικού εξοπλισµού της επιχείρησης (συµπεριλαµβανοµένων και αγορών περισσοτέρων του ενός τεµαχίων από το ίδιο µοντέλο εξοπλισµού). Πληροφορίες τέτοιου τύπου συλλέγονται µε τη βοήθεια ειδικών καταγραφών για την Τεχνολογία Πληροφοριών, που αποτελούν µετεξέλιξη προηγούµενων καταγραφών για τη µεταποιητική τεχνολογία (Στατιστική Υπηρεσία ΗΠΑ (US Bureau of the Census), 1988 και 1992, Στατιστική Υπηρεσία Καναδά (Statistics Canada), 1988 και 1992/93, Στατιστική Υπηρεσία Αυστραλίας (Australian Bureau of Statistics, 1993). 57. Η χαρτογράφηση της ανάπτυξης, παραγωγής, προσαρµογής και χρήσης λογισµικού είναι µια πιό πολύπλοκη διαδικασία, δεδοµένου ότι πρόκειται για δραστηριότητες που επιτελούνται σε όλο το εύρος της οικονοµίας. Μία ειδική κατηγορία κεφαλαίων έχει ήδη οριστεί στο Σύστηµα Εθνικών Λογαριασµών (ΕC et al., 1993), ενώ οδηγίες για τη διεξαγωγή των ερευνών έχουν καθοριστεί για την περίπτωση των υπηρεσιών ηλεκτρονικών υπολογιστών (ΟΗΕ, 1992) - για την οποία όµως δεν έχει ολοκληρωθεί η συλλογή στοιχείων. 7. ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ 58. Το εγχειρίδιο έχει βασιστεί σε συγκλίνουσες απόψεις σε ό,τι αφορά τη ζήτηση για δείκτες καινοτοµίας (που προϋποθέτουν και µία ανάλογη οικονοµική θεωρία, αλλά και γνώση των αναγκών χάραξης πολιτικής), τους ορισµούς και το πλάτος των σχετικών εννοιών και τα συµπεράσµατα που πρέπει να αφοµοιώσουµε από τις προηγούµενες καταγραφές. Το εγχειρίδιο, του οποίου την επιµέλεια είχαν από κοινού ο ΟΟΣΑ και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, γράφτηκε από και για ειδικούς, από τριάντα περίπου χώρες-µέλη, που συγκεντρώνουν και αναλύουν στοιχεία σχετικά µε την καινοτοµία. Για να επιτευχθεί σύγκλιση απόψεων στο πλαίσιο αυτό, χρειάστηκε να γίνουν αρκετές παραχωρήσεις και συµφωνίες για χρήση συµβάσεων. Επιπλέον, η πολυπλοκότητα της διαδικασίας της καινοτοµίας καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη την ακριβή διατύπωση οδηγιών. Παρόλα αυτά, το εγχειρίδιο τελικά προσφέρει ένα πραγµατικά ισχυρό σύνολο οδηγιών, που µπορούν να χρησιµοποιηθούν για τον καθορισµό δεικτών ΤΚΠ µε ουσιαστική σηµασία.