ΤΟ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΗΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΞΕΝΙΑΣ Θ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ θεσσαλονικησ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑἹΚΗΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΞΕΝΙΑΣ Θ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 ii

3 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Π. Μ. ΝΙΓΔΕΛΗΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΕΓΚΡΙΣΗΣ: Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι το τμήμα αποδέχεται τις γνώμες του συγγραφέα. iii

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ.vi ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ vii ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...xi Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ.1 ΙΙ. ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΩΝΥΜΙΑ Ελληνικά Θεοφόρα Ελληνικές θεότητες Ξένες θεότητες Ανατολικές Αιγυπτιακές Άθεα Σφαίρα πολέμου Ηθικά και εξωτερικά χαρακτηριστικά Φυσικές ιδιότητες, ελπίδες και ιδέες γονέων Δηλωτικά εξωτερικών χαρακτηριστικών Φως-χρώματα Φυσικός κόσμος Ζωωνύμια Φυτωνύμια Στοιχεία φύσης Γεωγραφικά Έπη και μυθολογία Δῆμος ἄστυ λαός Θεσμός ξενίας Διάφορα Παράγωγα από τις προθέσεις ἀντί και μετά Ανθρωπωνύμια που σχετίζονται με τις εποχές και το ημερολόγιο Ανθρωπωνύμια που σχετίζονται με τη λατρευτική ζωή iv

5 Ανθρωπωνύμια που εκφράζουν συγγένεια ή την έννοια «άνθρωπος» Μακεδονικά Θεοφόρα Άθεα Δυναστικά μακεδονικά πανελλήνιας διάδοσης Κοινά μακεδονικά ελληνικής ετυμολογίας Αποκλειστικά μακεδονικά Διαλεκτικά μακεδονικά Δυσερμήνευτα μακεδονικά Ρωμαϊκά Άλλα ξένα- μη ελληνικής ετυμολογίας Θρακικά Γηγενή-Προελληνικά Μικρασιατικά Lallnamen Άλλα (ιλλυρικής, δακικής, εβραϊκής, ιρανικής προέλευσης) Άλλα μη ταξινομήσιμα ΙΙΙ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ ΠΙΝΑΚΕΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ. 278 ΧΑΡΤΗΣ v

6 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε ως κύρια μεταπτυχιακή εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού προγράμματος της Αρχαίας Ιστορίας του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Με την περάτωσή της αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Π. Μ. Νίγδελη για τις χρήσιμες επισημάνσεις του και τις πολύτιμες υποδείξεις του καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της. Ευχαριστίες οφείλω επίσης στα άλλα δύο μέλη της εξεταστικής επιτροπής, την καθηγήτρια κ. Χ. Βεληγιάννη-Τερζή και την λέκτορα κ. Β. Κάλφογλου- Καλοτεράκη για τις χρήσιμες υποδείξεις τους. Για την υποστήριξη και την κατανόηση της οικογένειάς μου η ευγνωμοσύνη είναι το λιγότερο που μπορώ να εκφράσω. Επιπλέον ευχαριστώ θερμά τους φίλους και συναδέλφους μου Π. Αναγνωστούδη, Α. Κυριάκου και Α. Φωτιάδη για τις διευκολύνσεις και την ηθική στήριξη που μου παρείχαν. Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2012 vi

7 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ Α. Περιοδικά, συλλογικά έργα, λεξικά και εκδόσεις παπύρων Για τις συντομογραφίες των περιοδικών που δεν περιλαμβάνονται στον κατάλογο αυτό βλ. L Année Philologique. ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη AncCivScytSib Ancient Civilizations from Scythia to Siberia. An International Journal of Comparative studies in History and Archaeology ANRW Aufstieg und Niedergang der römischen Welt BGU Berliner griechische Urkunden (Ägyptische Urkunden aus den Königlichen Museen zu Berlin), Berlin CalifStClAnt Californian Studies in Classical Antiquity CPR Corpus Papyrorum Raineri Archiducis Austriae, τ. Ι. Griechische Texte (επιμ. C. Wessely), Wien DELG P. Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots, Paris EphDac Ephemeris dacoromana ÉtBalk Études balkaniques FHG Fragmenta Historicorum Graecorum FGrHist Die Fragmente der Griechischen Historiker GPN S. Hornblower E. Matthews (επιμ.), Greek Personal Names. Their Value as Evidence, [Proceedings of the British Academy 104], New York Hellenica 11- L. Robert, Hellenica. Recueil d épigraphie, de numismatique et d 12 antiquités grecques, τ , Paris LGPN A Lexicon of Greek Personal Names. I. Aegean Islands, Cyprus, Cyrenaica, P. M. Frazer E. Matthews (επιμ.), Oxford 1994². II. Attica, M. J. Osborne S. G. Byrne (επιμ.), Oxford IIIA. Peloponnese, Western Greece, Sicily and Magna Graecia, P. M. Frazer E. Matthews (επιμ.), Oxford IIIB. Central Greece: From the Megarid to Thessaly, P. M. Frazer E. Matthews (επιμ.), Oxford IV. Macedonia, Thrace, Northern Regions of the Black Sea, P. M. Frazer E. Matthews (επιμ.), Oxford VA. Coastal Asia Minor: Pontos to Ionia, T. Corsten (επιμ.), Oxford LSJ 9 H. G. Liddell R. Scott H. S. Jones, A Greek-English lexicon, Oxford Μακεδονικά Σύγγραμμα περιοδικόν της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών NP New Pauly vii

8 OGS O. Masson, Onomastica Graeca Selecta, τ. Ι-ΙΙ, Paris 1990, τ.ιιι, Genève OMS L. Robert, Opera Minora Selecta: épigraphie et antiquités grecques, Amsterdam Paleologia The Palaeological Association of Japan PBerl S. Möller, Griechische Papyri aus dem Berliner Museum, Φιλίστωρ Σύγγραμμα φιλολογικόν και παιδαγωγικόν Philologia Faculté des Lettres Classiques et Modernes de l Université de Sofia PIR 2 Prosopographia Imperii Romani Polemon Αρχαιολογικόν περιοδικόν, Αθήνα POxy B. P. Grenfell A. S. Hunt κ.α. (επιμ.), The Oxyrhynchus Papyri, London PPetrie C. W. Petrie W. M. Flinders, The Flinders Petrie Papyri: with transcriptions, commentaries and index, Milano PTebt B. P. Grenfell A. S. Hunt J. G. Smyly E. J. Goodspeed C. C. Edgar J. G. Keenan (επιμ.), The Tebtunis Papyri, London/ New York Pulpudeva 2 Semaines Philippopolitaines de l histoire et de la culture thrace, Plovdiv 4-19 octobre 1976, Sofija 1978 RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft RevBelg. Revue de l instruction publique en Belgique SB Berl Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Klasse für Sprachen, Literatur und Kunst Zbornik Zbormik Filosofskoj Fakulteta. Recueil de travaux de la Faculté de philosophie, Belgrade Β. Επιγραφές AnnÉp. L Année Épigraphique Bull. Ép. Bulletin Épigraphique, στο Revue des Études Grecques CIG Corpus Inscriptionum Graecarum, Berlin EAD XXX M.-Th. Couilloud, Les monuments funéraires de Rhénée, Paris ΕΑΜ Θ. Ριζάκης Γ. Τουράτσογλου, Επιγραφές Άνω Μακεδονίας (Ελίμεια, Εορδαία, Νότια Λυγκηστίς, Ορεστίς,), τ. Α. Κατάλογος Επιγραφών, Αθήνα EKM 1 Λ. Γουναροπούλου Μ. Β. Χατζόπουλος (επιμ.), Επιγραφές Κάτω Μακεδονίας (μεταξύ του Βερμίου όρους και του Αξιού ποταμού), τ. Α. Επιγραφές Βέροιας, Αθήνα GDI H. Collitz F. Bechtel κ.α, Sammlung der griechischen Dialect- viii

9 inschriften, Göttingen, Gr. F. G. Maier, Griechische Mauerbauinschriften, Heidelberg Mauerbauinschriften I.Aeg.Thr. Α. Ζουρνατζή Λ. Δ. Λουκοπούλου Μ.-Γ. Παρισάκη Σ. Ψωμά (επιμ.), Επιγραφές της Θράκης του Αιγαίου: μεταξύ των ποταμών Νέστου και Έβρου (Νομοί Ξάνθης, Ροδόπης και Έβρου), ΚΕΡΑ I.Anazarbos M. H. Sayar, Die Inschriften von Anazarbos und Ungebung, Teil I (IK 56), Bonn I.Apollonia P. Cabanes N. Ceca O. Masson M. Hatzopoulos (επιμ.), Corpus des inscriptions grecques d Illyrie méridionale et d Épire. Vol. I.2. Inscriptions d Apollonia d Illyrie, Athènes I.Bouthrôtos P. Cabanes F. Drini M. B. Hatzopoulos (επιμ.), Corpus des inscriptions grecques d Illyrie méridiònale et d Épire. Vol. II Inscriptions de Bouthrôtos, Athènes IC M. Guarducci, Inscriptiones Creticae, Rome ID Inscriptions de Délos, I. Didyma I A. Rehm, Didyma. II. Die Inschriften, Berlin IDR Inscriptiones Daciae Romanae, Bucureçti I.Ephesos I H. Wankel, Die Inschriften von Ephesos, Teil Ia (IK 11.1), Bonn I.Ephesos III H. Engelmann O. Knibbe R. Merkelbach, Die Inschriften von Ephesos, Teil III (IK 13), Bonn I.Ephesos VI R. Merkelbach J. Nollé, Die Inschriften von Ephesos, Teil VI (IK 16), Bonn I.Erythrai II H. Engelmann R. Merkelbach, Die Inschriften von Erythrai und Klazomenai, Teil II (IK Band 2), Bonn IG Inscriptiones graecae IGBulg G. Mihailov, Inscriptiones graecae in Bulgaria repertae, Sofia I.Gerasa C. H. Kraeling, Gerasa (City of the Decapolis), New Haven IGLSyr Inscriptions grecques et latines de la Syrie, Beyrouth/ Paris IGUR L. Moretti, Inscriptiones graecae Urbis Romae, Rome I.Iznik I S. Şahin, Katalog den antiken Inschriften des Museums von Iznik (Nikaia), Teil I (IK 9), Bonn I.Iznik II.2 S. Şahin, Katalog den antiken Inschriften des Museums von Iznik (Nikaia), Teil II.2 (IK 10.2), Bonn IK Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien, Bonn ix

10 I.Knidos I W. Blümel, Die Inschriften von Knidos, Teil I (IK 41), Bonn ILGR M. Šašel Kos, Inscriptiones latinae in Graecia Repertae. Additamenta ad CIL III, Faenza ILS H. Dessau, Inscriptiones latinae selectae, Vol. 1, I.Magnesia O. Kern. Die inschriften von Magnesia am Maeander, Berlin I.Perge I S. Şahin, Die Inschriften von Perge, Teil I (IK 54), Bonn I.Perge II S. Şahin, Die Inschriften von Perge, Teil II (IK 61), Bonn I.Priene F. Hiller von Gaertringen, Inschriften von Priene, Berlin Ι.Sardis VII, 1 W. H. Buckler D. M. Robinson, Sardis VII.1 Greek and Latin Inscriptions, Leyden I.Smyrna I G. Petzl, Die inschriften von Smyrna,Teil I (IK 23), Bonn I.Smyrna II.1 G. Petzl, Die inschriften von Smyrna,Teil II.1 (IK 24.1), Bonn I.Smyrna II.2 G. Petzl, Die inschriften von Smyrna,Teil II.2 (IK 24.2), Bonn I.Stratonikeia M. Çetin Sahin, Die Inschriften von Stratonikeia, Teil II.1: Lagina, Stratonikeia und Ungebung (IK 22.1), Bonn I.Tralles F. B. Poljakov, Die Inschriften von Tralles und Nysa, Teil I. Die Inschriften von Tralles (IK 36.1), Bonn MAMA Monumenta Asiae Minoris Antiqua, London OGIS W. Dittenberger, Orientis graeci inscriptiones selectee: supplementum sylloges inscriptionum graecarum, Leipzig 1903 (ανατ. Hildesheim/ New York RECAM 2 S. Mitchell, Regional Epigraphic Cataloques of Asia Minor. 2. The Ankara District. The Inscriptions of North Galatia, Oxford SB Sammelbuch griechischer Urkunden aus Ägypten, Strassburg- Wiesbaden, SEG Supplementum Epigraphicum Graecum Side Kitabeleri G. E. Bean, Side Kitabeleri (The inscriptions of Side), Ankara Syll³ W. Ditterberger, Sylloge inscriptionum graecarum, 3 e ed., Leipzig (ανατ. Hildesheim 1982). Syringes J. Baillet, Inscriptions grecques et latines des tombeaux des rois ou syringes. Le Caire, TAM Tituli Asiae Minoris, Vienna x

11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ακαμάτης 1993 Alamani-Souri Voutiras 1996 Αλμπανίδης 1995 Αρβανιτόπουλος 1952/1953 Asheri 1967 Ι. Ακαμάτης, Πήλινες μήτρες αγγείων από την Πέλλα. Συμβολή στη μελέτη της Ελληνικής κεραμικής, Αθήνα V. Alamani-Souri Em. Voutiras, New Documents from the Sanctuary of Herakles Kynagidas at Beroia, στο Επιγραφές της Μακεδονίας. Γ Διεθνές Συμπόσιο για τη Μακεδονία, 8-12 Δεκεμβρίου 1993, Θεσσαλονίκη 1996, Ευ. Αλμπανίδης, Άθληση στην Θράκη κατά τους ελληνιστικούς και τους ρωμαϊκούς χρόνους, διδακτορική διατριβή, Ξάνθη Α. Σ. Αρβανιτόπουλος, «Θεσσαλικά μνημεία VII», Polemon 5 (1952/1953) D. Asheri, Studio sulla storia della colonizzazione di Amfipoli sino alla conquista macedone, RFIC 95 (1967) Babamova 2008 S. Balamova, Personal Names on the Territory of Paeonia in the Roman Period, ZAnt 58 (2008) Baege 1913 W. Baege, De macedonum Sacris, Halle Μπακαλάκης 1990α Γ. Μπακαλάκης, «Η βασίλισσα Θεσσαλονίκη», στο Γ. Μπακαλάκης, Οίνος Ισμαρικός. Μικρά Μελετήματα του καθηγητή Γεωργίου Μπακαλάκη. Τιμητικός τ. 1, Θεσσαλονίκη 1990, Μπακαλάκης 1990β Γ. Μπακαλάκης, «Θρακικά χαράγματα εκ του παρά την Αμφίπολιν φράγματος του Στρυμόνος», στο Γ. Μπακαλάκης, Οίνος Ισμαρικός. Μικρά Μελετήματα του καθηγητή Γεωργίου Μπακαλάκη. Τιμητικός, τ. 2, Θεσσαλονίκη 1990, Bakalakis 1990 G. Bakalakis, Thrakische Eigennamen aus den nordägäischen Küsten, στο Γ. Μπακαλάκης, Οίνος Ισμαρικός. Μικρά Μελετήματα του καθηγητή Γεωργίου Μπακαλάκη. Τιμητικός, τ. 3, Θεσσαλονίκη 1990, Bauman 1968 A. Bauman, A Message for Amphipolis, AClass 11 (1968) Bechtel 1898 F. Bechtel, Die einstammigen mannlichen Personennamen des xi

12 griechischen: die aus Spitznamen hervorgegangen sind, Berlin Bechtel 1902 F. Bechtel, Die attischen Frauennamen: nach ihrem Systeme dargestellt, Göttingen Bechtel 1917 F. Bechtel, Die historischen Personennamen des Griechischen bis zur Kaiserzeit, Halle Berve 1926 H. Berve, Das Alexanderreich auf prosopographischer Grundlage II: Prosopographie, München Beševliev 1970 V. Beševliev, Untersuchungen über die Personennamen bei den Thrakern, Amsterdam Beševliev 1976 V. Beševliev, Kleinasiatishe Personennamen in den Spätgriechischen und Spätlateinischen Inschriften aus Skythia Minor, Moesia Inferior und Thracia, Pulpudeva 2 (1976), Sofija 1978, Beševliev - Mihailov 1942 V. Beševliev - G. Mihailov, «Starini iz Belomorieto. I. Antični nadpisii Trakijski Konici», Bělomorski Pregled 1 (1942) Blanchaud 1986 M.-H. Βlanchaud, Les cultes orientaux en Macédoine grecque dans l antiquite, Αρχαία Μακεδονία IV (1983), Θεσσαλονίκη 1986, Bohec 1993 S. le Bohec, Les soldats illyriens au service des rois de Macédoine, στο P. Cabanes (επιμ.), L Illyrie méridionale et l Épire dans l Antiquité II. Actes du IIe colloque internationale de Clermond-Ferrand, octobre 1990, Paris 1993, Bricault 2005 L. Bricault, Recueil des inscriptions concernant les cultes isiaques (RICIS) [Mémoires de l Académie des Inscriptions et Belles-Lettres 31], Paris Brihxe - Panayotou 1994 Cl. Brihxe A. Panayotou, Le Macédonien, στο Fr. Bader (επιμ.), Langues indo-européennes, Paris 1994, Μπουραζέλης 1989 Κ. Μπουραζέλης, Θεία Δωρεά. Μελέτες πάνω στην πολιτική της δυναστείας των Σεβήρων και την Constitutio Antoniniana, Αθήνα Chantraine 1966 P. Chantraine, La langue des Macédoniens et leur xii

13 onomastique, BSL 61 (1966) Χατζηκυριάκου 1962 Γ. Χατζηκυριάκου, Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν ( ) μετά τοπογραφικών, ιστορικών και αρχαιολογικών σημειώσεων, Θεσσαλονίκη 1962². Χρυσοστόμου 1996 Π. Χρυσοστόμου, «Η λατρεία του Διός ως καιρικού θεού στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία», ΑΔ ( )[1996], Α Μελέτες, 21-72, σχέδ. 1-2, πίν Collart - Devambez P. Collart P. Devambez, Voyage dans le région du 1931 Strymon, BCH 55 (1931) Cormack 1963 J. M. R. Cormack, Greek inscriptions from Amphipolis, BICS 10 (1963) Cousinéry 1831 E. M. Cousinéry, Voyage dans la Macédoine: Contenant des recherches sur l'histoire, la géographie et les antiquités de ce pays, τ. 1, Paris Crawford 2000 Μ. Crawford, Mirabilia and Personal Names, στο GPN, Cumont 1898α F. Cumont, Ein neue Psephisma aus Amphipolis, JÖAI 1 (1898) Cumont 1898β F. Cumont, Notices épigraphiques V. Inscriptions de Macédoine, RevBelg 41 (1898) Dana 2006 D. Dana, Les noms de facture thrace dans LGPN IV: les noms fantômes et d autres corrections, ZPE 157 (2006) Dana 2011 D. Dana, Onomasticon Thracicum (OnomThrac). Répertoire des noms indigenes de Thrace, Macédoine Orientale, Mésies, Cacie et Bithynie, AncCivScytSib 17 (2011) Delehaye 1912 H. Delehaye, Saints de Thrace et de Mésie, AB 31 (1912) Δήμιτσας 1988 Μ. Γ. Δήμιτσας, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις, τ. 2, Θεσσαλονίκη 1988 (ανατ.). Detschew 1957 D. Detschew, Die thrakischen Sprachreste, Wien Δουκατά-Δεμερτζή - Σ. Δουκατά-Δεμερτζή - Δ. Κομματάς, «Νέες επιγραφές από τη Κομματάς 1998 χριστιανική Αμφίπολη», στο Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Οι Σέρρες και η περιοχή τους. Από την Αρχαία στη xiii

14 Μεσοβυζαντινή Κοινωνία», Σέρρες 29 Σεπτεμβρίου - 3 Οκτωβρίου 1993, τ. 1, Σέρρες 1998, Dubois 2000 L. Dubois, Hippolytos and Lysippos: Remarks on some Compounds in Ἱππο-, -ιππος, στο GPN, Ducrey 1990 P. Ducrey, «Θεοί και ιερά στους Φιλίππους της Μακεδονίας», στο Τρ. Πετρίδης (επιμ.), Μνήμη Δ. Λαζαρίδη: Πόλις και χώρα στην Αρχαία Μακεδονία και Θράκη. Πρακτικά αρχαιολογικού Συνεδρίου, Καβάλα 9-11 Μαΐου 1986, Θεσσαλονίκη 1990, Duridanov 1978 I. Duridanov, Thrakische Personennnamen im Flussgebiet des Axios, Pulpudeva 2 (1976), Sofija 1978, Duridanov 1995 I. Duridanov, Thrakische und dakische Namen, στο E. Eichler G. Hilty H. Löffler H. Steger L. Zgusta (επιμ.), Namenforschung: Name Studies/ Les noms propres. Ein internationals Handbuch zur Onomastik/ An International Handbook of Onomastics/ Manuel international d onomastique, τ. 1, Berlin/ New York 1995, Edson 1937 Ch. Edson, Notebook IV (Δυτική Μακεδονία) Errington 2007 R. M. Errington, The importance of the capture of Amphipolis for the Development of the Macedonian City, Αρχαία Μακεδονία VII (2002), Θεσσαλονίκη 2007, Farnell 1970 L. R. Farnell, Greek Hero Cults and Ideas of Immortality, Oxford 1970². Feissel 1983 D. Feissel, Recueil des inscriptions chrétiennes de Macédoine du III e au VI e siècle (BCH Suppl. VIII), Paris 1983, Feyel 1935 M. Feyel, Un nouveau fragment du réglement militaire trouvé à Amphipolis, RA 6 (1935) Frazer 2000 P. M. Frazer, Ethnics as Personal Names, στο GPN, Frazer 2007 P. M. Frazer, The Ptolemaic garrison of Hermoupolis Magna, στο E. Matthews (επιμ.), Old and New Worlds in Greek Onomastics [Proceedings of the British Academy 148], Oxford 2007, Frederiksen 1959 M. W. Frederiksen, Republican Capua. A social and xiv

15 Fröhner 1865 Economic Study, PBSR 27 (1959) W. Fröhner, Les inscriptions grecs (du Louvre) [Ministère de la Maison de l Empereur et des Beaux-Arts, Musée Impérial du Louvre, Départment des Antiquites et de la Sculpture Moderne], Paris García Ramón 2007 J.-L. García Ramón, Thessalian Personal Names and the Greek Lexicon, στο E. Matthews (επιμ.), Old and New Worlds in Greek Onomastics [Proceedings of the British Academy 148], Oxford 2007, Georgiev 1978 Vl. Georgiev, L anthroponymie Thrace. L état actuel des recherches, Pulpudeva 2 (1976), Sofija 1978, Georgiev 1983α Vl. Georgiev, Thrakisch und Dakisch, ANRW II (1983) Georgiev 1983β Vl. Georgiev, Thrakische und dakische Namenkunde, ANRW II (1983) Γούσιος 1999 Α. Δ. Γούσιος, Η κατά το Παγγαίον χώρα, Λιψία Τα τραγούδια της πατρίδος μου, Αθήνα 1901, Θεσσαλονίκη 1999 (ανατ.) Graham 1964 A. J. Graham, Colony and Mother City in Ancient Greece, Manchester Habicht 1957 Hammond 1967 Hansen 1999 Hatzfeld 1912 Hatzfeld 1975 Hatzopoulos 1988 Hatzopoulos 1991α Chr. Habicht, Samische Volksbeschlüsse der hellenistischen Zeit, AthMitt 72 (1957) N. G. L. Hammond, Epirus. The geography, the ancient remains, the history and the topography of Epirus and adjacent areas, Oxford O. Hansen, The Athenian colony of Brea=Amphipolis?, Hermes 127 (1999) J. Hatzfeld, Les Italiens résidents à Délos mentionnés dans les inscriptions de l île, BCH 36 (1912) J. Hatzfeld, Les trafiquants Italiens dans l orient hellénique, New York 1975 (ανατ.). M. B. Hatzopoulos, Actes de vente de la Chalcidique centrale, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 6], Athènes M. B. Hatzopoulos, Un prêtre d Amphipolis dans la grande xv

16 liste des théarodoques de Delphes, BCH 115 (1991) Hatzopoulos 1991β M. B.Hatzopoulos, Actes de vente d Amphipolis, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 14], Athènes/ Paris Hatzopoulos 1996 M. B. Ηatzopoulos, Macedonian institutions under the Kings: Vol. II: Epigraphic appendix, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 22], Athens Hatzopoulos 2000 M. B. Hatzopoulos, L histoire par les noms in Macedonia, στο GPN, Hatzopoulos 2006 M. B. Hatzopoulos, La Macédoine. Géographie historique - langue - cultes et croyances - institutions, Paris Hatzopoulos 2007 M. B. Hatzopoulos, Μακεδονικά παραλειπόμενα: Le cheval, le loup et la source, στο M. B. Hatzopoulos (επιμ. ) Φωνῆς χαρακτὴρ ἐθνικός. Actes du Ve Congrès International de Dialectologie Grecque, Athènes septembre 2006, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 52], Athènes 2007, Hatzopoulos - Loukopoulou 1996 M. B. Hatzopoulos L. D. Loukopoulou, Recherches sur les marches orientales des Téménides (Anthémonte-Kalindoia), ΙIe partie, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 11], Athènes Heckel 1978 W. Heckel, Notes and Discussions. Kleopatra or Eurydike?, Phoenix 32 (1978) Heckel 1981 W. Heckel, Polyxena, the Mother of Alexander the Great, Chiron 11 (1981) Heckel 2006 W. Heckel, Who s who in the age of Alexander the Great. Prosopography of Alexander s empire, Malden/ Oxford/ Carlton Henderson 1975 J. Henderson, The maculate Muse. Obscene Language in Attic Comedy, New Haven Hereward 1963 D. Hereward, Inscriptions from Thrace, AJA 67 (1963) Hereward 1968 D. Hereward, Inscriptions from Amorgos, Hagios Eustratios and Thrace, Palaeologia 14.2 (1968) Heuzey - Daumet 1876 L. A. Heuzey H. Daumet, Mission archéologique de Macédoine, Paris Hirzel 1962 R. Hirzel, Der Name. Ein Beitrag zu seiner Geschichte im xvi

17 altertum und besonders bei den Griechen, Amsterdam Hoffmann 1906 O. Hoffmann, Die Makedonen, ihre Sprache und ihr Volkstum, Göttingen Holder 1904 A. Holder, Alt-celtischer Sprachschatz, τ. 2 Leipzig Isaac 1986 B. Isaac, The Greek settlement in Thrace until the Macedonian Conquest, Leiden Jeffery 1961 L. H. Jeffery, The local scripts of Archaic Greece. A study of the origin of the Greek alphabet and its development from the eighth to the fifth centuries B.C, Oxford Justi 1895 F. Justi, Iranisches Namenbuch, Marburg Kajanto 1982 I. Kajanto, The Latin Cognomina [Societas Scientiarum Fennica. Commentationes Humanorum Litterarum 36.2], Roma Kalléris 1954 J. Kalléris, Les anciens Macédoniens. Étude linguistique et historique, τ. 1, Athènes Kalléris 1976 J. Kalléris, Les anciens Macédoniens. Étude linguistique et historique, τ. 2, Athènes Kamptz 1982 H. von Kamptz, Homerische Personennamen. Sprachwissenschaftliche und historische Klassifikation, Göttingen Κανατσούλης 1960 Δ. Κανατσούλης, «Η Μακεδονική πόλις από της εμφανίσεως της μέχρι των χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου», Μακεδονικά 4 (1960) Κανατσούλης Δ. Κανατσούλης, «Η Μακεδονική πόλις από της εμφανίσεως της μέχρι των χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου», Μακεδονικά 5 ( ) Κανατσούλης 1967 Δ. Κανατσούλης, Μακεδονική Προσωπογραφία. Από το 148 μέχρι των χρόνων του Μ. Κωνσταντίνου (συμπλήρωμα), Θεσσαλονίκη Καφταντζής 1967 Γ. Β. Καφταντζής, Ιστορία της πόλεως Σερρών και της περιφέρειάς της (από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα), τ. 1. Μύθοι επιγραφές νομίσματα, Αθήνα Kazarow 1938 G. I. Kazarow, Die Denkmäler des Thrakischen Reitergottes in xvii

18 Bulgarien [Dissertationes Pannonicae 2.14], Budapest Κεραμόπουλος 1934 Α. Κεραμόπουλος, «Αρχαία εξ Αμφιπόλεως», AΕ 1932, Χρονικά, Αθήνα 1934, 1-4. Κουκούλη 1969 Χ. Κουκούλη, ΑΔ 23 (1968), Β 2 Χρονικά, Αθήνα 1969, Κουκούλη 1970 Χ. Κουκούλη, ΑΔ 24 (1969), Β 2 Χρονικά, Αθήνα 1970, Κουκούλη- Χρυσανθάκη 1972 Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, ΑΔ 26 (1971), Χρονικά Β 2, Αθήνα 1972, Koukouli-Chrysanthaki 1981 Ch. Koukouli-Chrysanthaki, Politarchs on a new inscription from Amphipolis, στο H. J. Dell (επιμ.), Ancient Macedonian Studies in Honor of Charles F. Edson, Thessaloniki 1981, Κουκούλη- Χρυσανθάκη 1996 Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Fragments of Inscriptions of Philip V from Amphipolis», στο Επιγραφές της Μακεδονίας. Γ' Διεθνές Συμπόσιο για τη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 8-12 Δεκεμβρίου 1993, Θεσσαλονίκη 1996, Κουκούλη- Χρυσανθάκη 1997 Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Κερδύλιον - Κρούσοβος - Άνω και Κάτω Κερδύλιον», στο Αφιέρωμα στον N. G. L. Hammond [ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ αρ. 7], Θεσσαλονίκη 1997, Κουκούλη- Χρυσανθάκη 1998 Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Διός και βασιλέως Αντιγόνου», στο Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Κ. Τσάκαλου-Τζαναβάρη (επιμ.), Μνείας Χάριν. Τόμος στη μνήμη της Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη 1998, Κουκούλη- Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Κοινὸν τεχνιτῶν στην Χρυσανθάκη 2011 Αμφίπολη», στο Σ. Πινγιάτογλου Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου, Νάματα. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Δημήτριο Παντερμαλή, Θεσσαλονίκη 2011, Koukouli-Chrysanthaki 2011 Ch. Koukouli-Chrysanthaki, Amphipolis, στο R. J. Lane Fox (επιμ.), Brill s Companion to Ancient Macedon. Studies in the Archaeology and History of Macedon, 650 BC-300 AD, Leiden/ Boston 2011, Krahe 1929 H. Krahe, Lexikon altillyrischer Personennamen, Heidelberg xviii

19 Kroll 1938 W. Kroll, Philinna, RE XIX.2 (1938) Λαγογιάννη 1983 Μ. Π. Λαγογιάννη, Πορτραίτα σε ταφικά μνημεία της Μακεδονίας κατά την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας, Διδ. Διατρ. Θεσσαλονίκη Λαζαρίδη 1988 Κ. Δ. Λαζαρίδη, «Ανασκαφές και έρευνες στην Αμφίπολη», ΠΑΕ (1984), Αθήνα 1988, 33-39, πίν Λαζαρίδης 1953 Δ. Λαζαρίδης, «Επιγραφή εξ Αμφιπόλεως», στο Γέρας Α. Κεραμοπούλλου, Αθήνα 1953, Lazarides 1961 D. Lazarides, Trois nouveaux contrats de vente à Amphipolis, BCH 85 (1961) Λαζαρίδης 1966 Δ. Ι. Λαζαρίδης, «Ανασκαφαί και έρευναι εις Αμφίπολιν», ΠΑΕ 1964 [1966] Λαζαρίδης 1969 Δ. Λαζαρίδης, Νεάπολις - Χριστούπολις - Καβάλα, Αθήνα 1969 [Οδηγός μουσείου Καβάλας]. Lazaridis 1969 D. Lazaridis, Stèle peinte d Amphipolis, AK 12 (1969) 68-71, πίν Λαζαρίδης 1972 Δ. Λαζαρίδης, Αμφίπολις και Άργιλος, Αθήνα 1972 [Αρχαίες Ελληνικές Πόλεις, Αθηναϊκός Τεχνολογικός Όμιλος 13]. Lazaridis 1977 D. Lazaridis, La cité grecque d Amphipolis et son système de défense, CRAI (1977) , εικ Λαζαρίδης 1981 Δ. Λαζαρίδης, «Ανασκαφές και έρευνες Αμφιπόλεως», ΠΑΕ (1979) [1981] 71-79, πίν Λαζαρίδης 1983 Δ. Λαζαρίδης, «Ανασκαφές και έρευνες Αμφιπόλεως», ΠΑΕ (1981), Αθήνα 1983, 18-25, πίν Λαζαρίδης 1993 Δ. Λαζαρίδης, Αμφίπολις, Αθήνα Leake 1967 W. M. Leake, Travels in Northern Greece, τ. ΙΙΙ, Amsterdam 1967 (ανατ.). Lejeune 1972 Μ. Lejeune, Phonétique historique du mycénien et du grec ancient, Paris Lemerle 1935 P. Lemerle, Inscriptions latines et grecques de Philippes. Suite (pl. V), BCH 59 (1935) Liampi 2005 K. Liampi, Argilos. A Historical and Numismatic Study, [KERMA 1], Athens Lorber 1990 C. Lorber, Amphipolis. The Coinage in Silver and Gold, Los xix

20 Angeles Μακαρόνας 1953 Χ. Ι. Μακαρόνας, «Χρονικά αρχαιολογικά», Μακεδονικά 2 ( ), Θεσσαλονίκη 1953, Malkin 1985 L. Malkin, What s in a name? The eponymous founders of greek colonies, Athenaeum 63 (1985), Μανωλεδάκης 2007 Μ. Μανωλεδάκης, «Κισσός. Προσέγγιση της ιστορίας μιας αρχαίας θρακικής πόλης», στο Η Θράκη στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Πρακτικά του 10 ου Συνεδρίου Θρακολογίας, Κομοτηνή - Αλεξανδρούπολη Οκτωβρίου 2005, Αthens 2007, Μαργαρίτη-Ρόγκα 1999 Μ. Μαργαρίτη-Ρόγκα, «Μακεδονική διάλεκτος», στο Μ. Ζ. Κοπιδάκης (επιμ.), Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, Αθήνα 1999, Mari 2011 M. Mari, Traditional Cults and Beliefs, στο R. J. Lane Fox (επιμ.), Brill s Companion to Ancient Macedon. Studies in the Archaeology and History of Macedon, 650 BC- 300 AD, Leiden/ Boston 2011, Masson 1959 Ο. Masson, Notes d anthroponymie grecque et asianique. IIIA: Noms cariens et noms grecs à Halicarnasse, BN 10 (1959) (= OGS I, 19-30). Masson 1972 O. Masson, Remarques sur quelques anthroponymes Mycéniens, στο OGS I, Masson 1973 O. Masson, Les noms des esclaves dans la Grece antique, Actes du colloque 1971 sur l esclavage, Paris 1972, 9-23 (= OGS I, ). Masson 1976 O. Masson, Deux noms doriens chez Callimaque Ἀρίμμας, Ἐχέμμας et quelques noms en μμας, RPh 50 (1976) (= OGS I, ). Masson 1980 O. Masson, Quelques anthroponymes rares chez Thoukydide, στο M. J. Fontana - M. T. Piraino - F. P. Rizzo (επιμ.), Φιλίας Χάριν. Miscellanea di studi classicii in onore di Eugenio Manni 4, Roma 1980, (= OGS I, ). Masson 1981α Ο. Masson, Linda Collins Reilly, Slaves in Ancient Greece, xx

21 Slaves from Greek Manumission Inscriptions. Chicago, Ares Publishers Inc., 1978; xvi+ 171 p., in 8o. 25, RPh 55 (1981) (= OGS II, ). Masson 1981β Ο. Masson, Noms et surnoms de Grecs de Sicile (Cicéron, Verrines, etc), Sileno 7 (1981) 7-14 (= OGS II, ). Masson 1984α O. Masson, Quelques noms de femmes en Macédoine, ZPE 55 (1984) Masson 1984β Ο. Masson, Quelques noms de magistrats monétaires grecs. IV. Noms de monétaires à Abdère et Maronée, RN 26 (1984) (= OGS II, ). Masson 1985 Ο. Μasson. Cretica, VI-IX, BCH 109 (1985) (= OGS II, ). Masson 1986α O. Masson, Thraces et Celtes en Asie Mineure, EA 7 (1986) 1-4 (= OGS II, ). Masson 1986β O. Masson, Prosopographie, onomastique et dialecte des Lacédaimoniens, REG 99 (1986) (= OGS II, ). Masson 1986γ O. Masson, Remarques sur l onomastique d Ephèse (a propos de l index Ephesos VIII. 2), ZPE 64 (1986) (= OGS II, ). Masson 1987 Ο. Μasson, Remarques d onomastique cyrénéenne: quelques noms masculins en ις, QAL 12 (1987) (= OGS II, ). Masson 1988 O. Masson, La dédicace argienne de Wriknidas, REG 101 (1988) (= OGS III, 7-9). Masson 1990 Ο. Masson, Remarques sur les noms de femmes en grec, MH 47 (1990) (= OGS III, ). Masson 1991 O. Masson, Notes épigraphiques: Thessaliè et Dalmatie, BCH 115 (1991) (= OGS III, ). Masson 1992α O. Masson, L apport de l anthroponymie grecque à l étymologie et à l histoire des mots, στο P. Chantraine F. Letoublon (επιμ.), La langue et les textes en grec ancient. Actes du Colloque Pierre Chantraine, Grenoble 5-8 septembre 1989, Amsterdam 1992, (= OGS III, ). xxi

22 Masson 1992β Masson 1993 Masson 1994α Masson 1994β O. Masson, Nouvelles notes d anthroponymie grecque, ZPE 91 (1992) (= OGS III, ). O. Masson, Quand le nom Πτολεμαίος etait à la mode, ZPE 98 (1993) O. Masson, Sur quelques noms de philosophes grecs, à propos du dictionnaire des philosophes antiques, vol. II, RPh 68 (1994) (= OGS III, ). O. Masson, Nouvelles notes d anthroponymie grecque: IV. Néomènios; V. Baucis et Philémon; VI. Noms en -ulis; VII. Essai d histoire d un nom: Diês, ZPE 102 (1994) (= OGS III, ). Masson 1994γ O. Masson, L onomastique de l ancienne Byzance (epitaphs et monnaies), EA 23 (1994) (= OGS III, ). Masson 1995 O. Masson, Les noms propres d home en grec ancient, στο E. Eichler G. Hilty H. Löffler - H. Steger L. Zgusta (επιμ.) Namenforschung/ Name Studies/ Les noms propres. Ein internationals Handbuch zur Onomastik/ An International Handbook of Onomastics/ Manuel international d onomastique, τ.1, Berlin/ New York 1995, Masson Ο. Masson, Quelques anthroponymes grecs et leur morfologie: noms composés et noms simples, Verbum 18 ( ) (= OGS III, ). Masson 1998 O. Masson, Quelques noms Macédoniens dans le traité IG I², 71= IG I³, 89, ZPE 123 (1998) (= OGS III, ). McLean 2002 B. H. McLean, An Introduction to Greek Epigraphy of the Hellenistic and Roman Periods from Alexander the Great down to the Reign of Constantine (323 BC-AD 337), Michigan Mihailov 1975 G. Mihailov, Epigraphica thracica, I: Noms thraces d Amphipolis, Epigraphica 37 (1975) Mihailov 1980 G. Mihailov, Inscriptiones de la Thrace égéenne, Philologia xxii

23 6 (1980) Mihailοv 1982 G. Mihailov, Aspects de l onomastique dans les inscriptions anciennes de Thessalonique, στο Η Θεσσαλονίκη μεταξύ Ανατολής και Δύσεως. Πρακτικά Συμποσίου Τεσσαρακονταετηρίδος της εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, 30 Οκτωβρίου - 1 Νοεμβρίου 1980, Θεσσαλονίκη 1982, Mihailov 1986 G. Mihailov, L onomastique dans l aire thracomacédonienne, Αρχαία Μακεδονία IV (1983), Θεσσαλονίκη 1986, Mihailov 1987 G. Mihailov, Epigraphica et onomastica (observations sur les rapports ethno-culturels dans l aire Balkano-Micrasiatique), ÉtBalk 4 (1987) Mitchell 1991 B. Mitchell, Kleon s Amphipolitan Campaign: Aims and Results, Historia 40 (1991) Mitchell 2007 S. Mitchell, Iranian Names and the Presence of Persians in the Religious Sanctuaries of Asia Minor, στο E. Matthews (επιμ.), Old and New Worlds in Greek Onomastics [Proceedings of the British Academy 148], Oxford 2007, Μήττα 2006 Δ. Μήττα, Μύθοι της αρχαίας Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη Munro 1896 J. A. R. Munro, Epigraphical Notes from Eastern Macedonia and Thrace, JHS 16 (1896) Νίγδελης 2001 Π. Μ. Νίγδελης, «Μία «Επίδοσις εις έλαιον» από την Αμφίπολη στα τέλη του 2 ου αι. (Παρατηρήσεις από ψήφισμα SEG 30, 1980, 546)», στο Α' Πανελλήνιο Συνέδριο Επιγραφικής. Στην μνήμη Δημητρίου Κανατσούλη [Πρακτικά], Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 1999, Θεσσαλονίκη 2001, Νίγδελης 2002 Π. Μ. Νίγδελης, «Μακεδονικά επιγραφικά ΙΙ», Τεκμήρια 6 (2001), Θεσσαλονίκη 2002, Νίγδελης 2009 Π. Μ. Νίγδελης, «Μια προσωπογραφία των Ρωμαίων της Μακεδονίας», Εγνατία 13 (2009) Nigdelis 2010 P. M. Nigdelis, The Roman calendar and its diffusion in the xxiii

24 Greco-Roman East: The evidence of the personal name Kalandion, στο R. W. V. Catling F. Marchand (επιμ.), Onomatologos. Studies in Greek Personal Names Presented to Elaine Matthews, Oxford 2010, Π. Μ. Νίγδελης, Ενισχύοντας τα έσοδα (κοινοί πρόσοδοι) των νέων της Αμφίπολης. Μια νέα επιγραφή των αυτοκρατορικών χρόνων, στο Μ. Τιβέριος Π. Νίγδελης Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Θρεπτήρια. Μελέτες για την αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 2012, Μ. Οτατζής, «Ένα μιλιάριο από το Μικρό Σούλι Σερρών: Συμβολή στη μελέτη της πορείας της Εγνατίας Οδού», στο Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Οι Σέρρες και η περιοχή τους. Από την Αρχαία στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία», Σέρρες 29 Σεπτεμβρίου - 3 Οκτωβρίου 1993, τ. 1, Σέρρες 1998, Α. Παναγιώτου, «Μερικές περιπτώσεις υποκορισμού σε επιγραφές της αρχαίας Μακεδονίας», στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της 5 ης ετήσιας συνάντησης του τομέα γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 2-4 Μαΐου 1984, Θεσσαλονίκη 1985, Α. Παναγιώτου, «Γλωσσικές παρατηρήσεις σε μακεδονικές επιγραφές», Αρχαία Μακεδονία IV (1983), Θεσσαλονίκη 1984, Α. Παναγιώτου, «Διαλεκτικές επιγραφές της Χαλκιδικής, της Μακεδονίας και της Αμφιπόλεως» στο Επιγραφές της Μακεδονίας. Γ Διεθνές Συμπόσιο για τη Μακεδονία, 8-12 Δεκεμβρίου 1993, Θεσσαλονίκη 1996, Α. Παναγιώτου, «Η θέση της Μακεδονικής», στο Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.), Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 2001, Α. Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου, «Η ανθρωπωνυμία των Μακεδόνων κατά την αρχαϊκή, κλασική και πρώιμη ελληνιστική περίοδο», στο Μ. Τιβέριος Π. Νίγδελης Π. Νίγδελης 2012 Οτατζής 1998 Παναγιώτου 1985 Παναγιώτου 1986 Παναγιώτου 1996 Παναγιώτου 2001 Παναγιώτου- Τριανταφυλλοπούλου 2012 xxiv

25 Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Θρεπτήρια. Μελέτες για την αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 2012, Πανταζίδης 1862 Ι. Πανταζίδης, «Επιγραφή ανέκδοτος εξ Αμφιπόλεως», Φιλίστωρ 3 (1862) 346. Papastavru 1936 J. Papastavru, Amphipolis. Geschichte und Prosopographie. Mit Beiträgen von C. F. Lehmann Haupt und Arthur Stein, Klio Beiheft 57, Leipzig Papazoglou 1971 F. Papazoglou, Un témoignage inaperçu sur Monounios l Illyrien, ZAnt 21 (1971) Papazoglou 1979α F. Papazoglou, Structures ethniques et sociales dans les regions centrales des Balkans à la lumière des études onomastiques, στο D. M. Pippidi (επιμ.), Actes du VIIe Congrès international d épigraphie grecque et latine, Constantza 9-15 septembre 1977, București/ Paris 1979, Papazoglou 1979β F. Papazoglou, Deorum nomina hominibus imposita, Zbornik 14 (1979) Papazoglou 1979γ F. Papazoglou, Quelques aspects de l histoire de la province de la Macédoine, ANRW II 7.1 (1979) Παπάζογλου 1982 Φ. Παπαζογλου, «Η Μακεδονία υπό τους Ρωμαίους», στο Μ. Β. Σακελλαρίου (επιμ.), Μακεδονία χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, Αθήνα 1982, Papazoglou 1986 F. Papazoglou, Grècs et Romains à Stuberra, Αρχαία Μακεδονία IV (1983), Θεσσαλονίκη 1986, Papazoglou 1988 F. Papazoglou, Les villes de Macédoine à l époque romaine, [BCH suppl. XVI], Athènes Parissaki 2007α M. -G. Parissaki, Prosopography and Onomasticon of Aegean Thrace, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 49], Athens Parissaki 2007β M. -G. Parissaki, Tracing cults in aegean Thrace: the evidence of Personal Names, στο Η Θράκη στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Πρακτικά του 10 ου Συνεδρίου Θρακολογίας, Κομοτηνή - Αλεξανδρούπολη Οκτωβρίου 2005, Αthens 2007, Parker 2000 R. Parker, Theophoric Names and the History of Greek xxv

26 Religion, στο GPN, Παυλοπούλου 1997 Α. Παυλοπούλου, «Η ελληνική μυθολογική παράδοση περί ηρώων και ο αφηρωισμός των Θρακών Βασιλέων», στο Δ. Τριαντάφυλλος Δ. Τερζοπούλου (επιμ.), Αρχαία Θράκη. Πρακτικά 2 ου Διεθνούς Συμποσίου Θρακικών Σπουδών, Κομοτηνή Σεπτεμβρίου 1992, τ. 1, Κομοτηνή 1997, Πελεκίδης 1920 Ε. Πελεκίδης, «Ανασκαφαί και έρευναι εν Αμφιπόλει», ΠΑΕ (1920) [1920] Perdrizet 1894 P. Perdrizet, Voyage dans la Macédoine première, BCH 18 (1894) Perdrizet 1895 P. Perdrizet, Voyage dans la Macédoine première, BCH 19 (1895) Perdrizet 1922 P. Perdrizet, Études Amphipolitaines, BCH 46 (1922) Pesely 1989 G. E. Pesely, Hagnon, Athenaeum 67 (1989) Petrova 1997 E. Petrova, Bryges, Paeones and Ancient Macedonians. Mythical, Onomastic and Archaeological Relations and Differences, ZAnt 47 (1997) Πέτροβιτς 1959 Ν. Μ. Πέτροβιτς, Αμφίπολις. Η Μακεδόνων Πρώτη, Αθήνα Petsas - Hatzopoulos - Ph. M. Petsas - M. B. Hatzopoulos - L. Gounaropoulou - P. Gounaropoulou - Paschidis, Inscriptions du sanctuaire de la mère des Dieux Paschidis 2000 Autochtone de Leukopétra (Macédoine), [MΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 28], Athènes Picard 1958 Ch. Picard, La sphinge tricéphale, dite panthée d Amphipolis et la démonologie égypto-alexandrine, MMAI 50 (1958) Pilhofer 2009 P. Pilhofer, Philippi. Band II. Katalog der Inschriften von Philippi, Tübingen/ Mohr Siebeck 2009². Πινγιάτογλου 1999 Σ. Πινγιάτογλου, «Η λατρεία της θεάς Δήμητρας στην αρχαία Μακεδονία», Αρχαία Μακεδονία VI.2 (1996), Θεσσαλονίκη 1999, Plassart 1921 A. Plassart, Liste delphique des théorodoques, BCH 45 (1921) xxvi

27 Pouilloux 1971 Pouilloux - Dunant 1954 Προμπονάς 1977 Queyrel 2001 J. Pouilloux, Deux statues de Ptolémée Philadelphe à Salamine de Chypre, BCH 95 (1971) J. Pouilloux Chr. Dunant, Recherches sur l histoire et les cultes de Thasos, Études thasiennes 3, Paris Ι. Κ. Προμπονάς, «Μακεδονικά και Ομηρικά Γλωσσικά», Αρχαία Μακεδονία ΙΙ (1973), Θεσσαλονίκη 1977, F. Queyrel, Inscriptions et scènes figurées peintes sur le mur de fond du xyste de Delphes, BCH 125 (2001) Rigsby 1996 K. J. Rigsby, Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic World, Berkeley/ California Rizakis 1996 A. D. Rizakis, Anthroponymie et société. Les noms romains dans les provinces hellénophones de l empire, στο A. D. Rizakis (επιμ.), Roman Onomastics in the Greek East. Social and Political Aspects. Proceedings of the International Colloquium on Roman Onomastics, Athens 7-9 Sept. 199), [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 21], Athens 1996, Robert 1936 L. Robert, Collection Froehner. I. Inscriptions grecques, [Bibliothèque nationale. Départment des médailles et antiques], Paris Robert 1938 L. Robert, Noms grecs et anatoliens, στο L. Robert, Études épigraphiques et philologiques, Paris 1938, Robert 1960 L. Robert, Épitaphes d Euméneia de Phrygie, Hellenica (1960) Robert 1963 L. Robert, Noms indigenes dans l Asie-Mineure Grécoromaine, Première Partie, Paris Robert 1969α L. Robert, Variété. Inscriptions greques inédites au Musée du Louvre, OMS III, Robert 1969β L. Robert, Eulaios, histoire et onomastique, OMS II, Robert 1971 L. Robert, Les gladiateurs dans l orient Grec, Amsterdam Robert 1974 L. Robert, Les inscriptions de Thessalonique, RPh 48 (1974) (= OMS V, ). xxvii

28 Robinson 1938 D. M. Robinson, «Inscriptions from Macedonia», TAPhA 69 (1938) Roger 1945 J. Roger, «Inscriptions de la région du Strymon», RA 24 (1945) Room 1992 A. Room, NTC s Classical Dictionary. The Origins of the Names of Characters in Classical Mythology, Illinois Roussel 1934 P. Roussel, «Un règlement militaire de l époque macédonienne», RA 6 (1934) Russu 1938 I. Russu, Macedonica. Osservazioni sulla lingua e l etnografia degli antichi Macedoni, EphDac 8 (1938) Russu 1969 I. Russu, Illirii. Istoria- Limba şi onomastica- romanizarea, Bucureşti Salomies 1996 Salomies 2007 Σαμαρτζίδου- Ορκοπούλου 2011 Σαμσάρης 1976 Samsaris 1989 O. Salomies, Contacts between Italy, Macedonia and Asia Minor during the Principate, στο A. D. Rizakis (επιμ.), Roman Onomastics in the Greek East. Social and Political Aspects. Proceedings of the International Colloquium on Roman Onomastics, Athens 7-9 Sept. 1993, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 21], Athens 1996, O. Salomies, Social and Geographical mobility: Westerners in the East. Onomastic observations, στο M. Mayer Olivé G. Baratta A. G. Almagro (επιμ.), Acta XII Congressus Internationalis Epigraphiae Graecae et Latine, Barcelona 3-8 sept. 2002, Barcelona 2007, Στ. Σαμαρτζίδου-Ορκοπούλου, «Στοιχεία από τη λατρεία των αιγυπτιακών θεοτήτων στην Αμφίπολη», στο Σ. Πινγιάτογλου Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου (επιμ.), Νάματα. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Δημήτριο Παντερμαλή, Θεσσαλονίκη 2011, Δ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη D. C. Samsaris, La vallée du Bas-Strymon à l époque impériale: contribution épigraphique à la topographie, l onomastique, l histoire et aux cultes de la province romaine de Macédoine, Δωδώνη 18 (1989). xxviii

29 Σαρικάκης 1977 Θ. Σαρικάκης, Ρωμαίοι άρχοντες της επαρχίας Μακεδονίας, τ. 2, Θεσσαλονίκη Schmitt 2007 R. Schmitt, Greek Reinterpretation of Iranian Names by Folk Etymology, στο E. Matthews (επιμ.), Old and New Worlds in Greek Onomastics [Proceedings of the British Academy 148], Oxford 2007, Schulze 1966 W. Schulze, Geschichte Lateinischer Eigennamen, Berlin/ Zürich/ Dublin Scrinzi A. Scrinzi, Iscrizioni greche inedited di Rodi, AIV 57 ( ) Seyrig 1935 M. H. Seyrig, Tithoës, Totoës et le sphinx panthée, ASAE 35 (1935) Σισμανίδης Κ. Σισμανίδης, «Ενεπίγραφες ταφικές στήλες από την Ποτίδαια», ΑΑΑ ( ) Sittig 1911 E. Sittig, De Graecorum Nominibus Theophoris, Halle Solin 1982 H. Solin, Die griechischen Personennamen in Rom. Ein Namenbuch, τ. 1-2, Berlin/ New York Solin Salomies 1988 H. Solin O. Salomies, Repertorium nominum gentilicium et cognominum Latinorum, Hildesheim/ Zürich/ New York Stein 1915 Th. Stein, Zur Formenlehre der prienischen Inschriften, Glotta 6 (1915) Στίκας 1973 Ε. Στίκας, «Ανασκαφή παλαιοχριστιανικών βασιλικών Αμφιπόλεως», ΠΑΕ (1971), Αθήνα 1973, 43-49, πίν Στίκας 1983 Ε. Στίκας, «Ανασκαφή βασιλικών Αμφιπόλεως», ΠΑΕ (1981), Αθήνα 1983, 26-32, παρένθ. πίν. Α -Γ και πίν Sullivan 1979 D. Sullivan, Thrace in the Eastern Dynastic Network, ANRW II 7.1 (1979) Sundwall 1950 J. Sundwall, Kleinasiatische Nachträge, Studia Orientalia 16.1 (1950), Σβέρκος 2000 Η. Κ. Σβέρκος, Συμβολή στην ιστορία της Άνω Μακεδονίας των ρωμαϊκών χρόνων (πολιτική οργάνωση - κοινωνία - ανθρωπωνυμία), Διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη Σβέρκος 2010 Η. Κ. Σβέρκος, «Το επιτύμβιο του Περίτα από το Άργος Ορεστικόν και τα ελληνικά ονόματα με την κατάληξη ιανός (-ianus) στη ρωμαϊκή ανατολή», Ιόνιος Λόγος. Τμήμα xxix

30 Ιστορίας - Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, τ. Β, Κέρκυρα 2010, Taillardat 1962 Tataki 1988 Tataki 1993α Tataki 1993β Tataki 1996 Tataki 1998 Tataki 2006 Θαβώρης 1999 Thompson 1966 Thoremann 2006 Τουλουμάκος 1993 Touloumakos 1997 J. Taillardat, Les images d Aristophane: études de langue et de style, Paris A. B. Tataki, Ancient Beroea. Prosopography and Society, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 8], Athens Α. Β. Tataki, From the Prosopography of Ancient Macedonia: the Metronymics, Αρχαία Μακεδονία V.3 (1989), Θεσσαλονίκη 1993, A. B. Tataki, Observations on Greek Feminine Names Attested in Macedonia, Tyche 8 (1993) Α. Β. Tataki, The Nomina of Macedonia, στο A. D. Rizakis (επιμ.), Roman Onomastics in the Greek East. Social and Political Aspects. Proceedings of the International Colloquium on Roman Onomastics, Athens 7-9 Sept. 1993, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 21], Athens 1996, Α. Β. Tataki, Macedonians Abroad. A Contribution to he Prosopography of Ancient Macedonia, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 26], Athens Α. Β. Tataki, The Roman Presence in Macedonia. Evidence from Personal Names, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 46], Athens Α. Ι. Θαβώρης, «Ο χαρακτήρας και η χρονολόγηση του λεξιλογίου της ελληνικής διαλέκτου των αρχαίων Μακεδόνων», Αρχαία Μακεδονία VI.2 (1996), Θεσσαλονίκη 1999, D Arcy W. Thompson, A Glossary of Greek Birds, London P. Thoremann, Neilomandros. A Contribution to the History of Greek Personal Names, Chiron 36 (2006) Ι. Τουλουμάκος, «Εξωπολιτικές σχέσεις Μακεδόνων και Νοτίων Ελλήνων κατά την ελληνιστική και αυτοκρατορική εποχή», Αρχαία Μακεδονία V.3 (1989), Θεσσαλονίκη 1993, J. Touloumakos, Historische Personennamen im Makedonien xxx

31 der römischen Kaiserzeit, ZAnt 47 (1997) Τσιγαρίδα 1999 Uebel 1968 Ε.-Μπ. Τσιγαρίδα, «Στοιχεία για τη λατρεία του Ήλιου στην Ουρανιδών πόλιν», Αρχαία Μακεδονία VI.2 (1996), Θεσσαλονίκη 1999, F. Uebel, Die Kleruchen Ägyptens unter den ersten sechs Ptolemäern, Berlin Vanderpool 1965 E. Vanderpool, Amphipolis, Hill 133, Appendix στο W. K. Pritchett, Studies in Ancient Greek Topography, τ. 1, Berkeley 1965, 46-47, f. 3. εικ. 47. Vanseveren 1937 J. Vanseveren, Inscriptions d Amorgos et d Chios, RPh 11 (1937) Veligianni 1986 Ch. Veligianni, Hypostoloi und Trierarchos auf einer neuen Inschrift aus Amphipolis [Makedonien], ZPE 62 (1986) Βουτυράς 1993 Εμ. Βουτυράς, «Η λατρεία του Ασκληπιού στην αρχαία Μακεδονία», Αρχαία Μακεδονία V.1 (1989), Θεσσαλονίκη 1993, Voutiras 1998 Em. Voutiras, Athéna dans les cités de Macédoine, Kernos 11 (1998) Βουτυράς 1999 Εμ. Βουτυράς, «Η λατρεία της Αφροδίτης στην περιοχή του Θερμαϊκού κόλπου», Αρχαία Μακεδονία VI.2 (1996), Θεσσαλονίκη 1999, Voutiras 2006 Em. Voutiras, Le culte de Zeus en Macédoine avant la conquête romaine, στο A. M. Guimier-Sorbets - Μ. B. Hatzopoulos - Y. Morizot (επιμ.), Rois,Cités, Necropoles. Institutions, Rites et Monuments en Macédoine, Actes du Colloques de Nanterre (décembre 2002) et d Athènes (janvier 2004), [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 45], Athènes 2006, Williams 2007 Wilson 1966 M. H. Williams, Semitic Name-Use by Jews in Roman Asia Minor and the dating of the Aphrodisias Stele Inscriptions, στο E. Matthews (επιμ.), Old and New Worlds in Greek Onomastics [Proceedings of the British Academy 148], Oxford 2007, A. J. N. Wilson, Emigration from Italy in the republican age xxxi

32 Wilson 1998 Witt 1970 Witt 1977 of Rome, New York S. Wilson, The Means of Naming. A social and cultural history of personal naming in western Europe, London R. Witt, The Egyptian Cults in Ancient Macedonia, Αρχαία Μακεδονία Ι (1968), Θεσσαλονίκη 1970, R. Wittt, The Kabeiroi in Ancient Macedonia, Αρχαία Μακεδονία ΙΙ (1973), Θεσσαλονίκη 1977, Ζαφειρίου 1998 Μ. Ζαφειρίου, «Παλαιοχριστιανικές επιγραφές της περιοχής των Σερρών: τυπολογικές και θεματογραφικές παρατηρήσεις», στο Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Οι Σέρρες και η περιοχή τους. Από την Αρχαία στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία», Σέρρες 29 Σεπτεμβρίου - 3 Οκτωβρίου 1993, τ. 1, Σέρρες 1998, Zgusta 1964 L. Zgusta, Kleinasiatische Personennamen, Prag xxxii

33 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ορισμός του θέματος Κάθε κοινωνία χρησιμοποιεί ανθρωπωνύμια για να διακρίνει, να ταυτίζει και ταυτόχρονα να ταξινομεί τα μέλη της, προσδίδοντάς τους μια συγκεκριμένη θέση στο γενικότερο σύνολο. Τα ονόματα αποτελούν τεκμήρια για την πολιτιστική ταυτότητα, τις αξίες, τις θρησκευτικές αντιλήψεις και το σημαντικότερο, την «εθνική» σύνθεση μιας κοινωνίας. Παράλληλα αντανακλούν τυχόν κοινωνικές εξελίξεις και δημογραφικές μεταβολές που εκδηλώνονται μετά από στρατιωτικά ή πολιτικά γεγονότα, ή τη βαθμιαία διείσδυση ξένων στοιχείων μέσα από επιγαμίες ή πολιτογραφήσεις. Σκοπός της μελέτης αυτής είναι η παρουσίαση των ανθρωπωνυμίων της αρχαίας Αμφίπολης, μιας κοινωνίας με ετερόκλητο πληθυσμό, υπό την έννοια που όρισε ο L. Robert, δηλ. ότι nous devons faire non point des cataloques de noms, mais l histoire des noms, et meme l histoire par les noms. 1 Η μελέτη του ονομαστικού της Αμφίπολης έχει απασχολήσει ήδη την έρευνα κατά το παρελθόν 2 μια ομάδα ανθρωπωνυμίων μη ελληνικής ετυμολογίας, εγχάρακτων σε αρχιτεκτονικά μέλη που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή ενός περάσματος στο φράγμα του Στρυμόνα έχουν μελετηθεί από τον Βούλγαρο μελετητή G. Mihailov 3, ενώ τα ανθρωπωνύμια που απαντούν σε πράξεις αγοραπωλησίας της πόλης, οι οποίες χρονολογούνται από το α μισό του 4 ου αι. έως και τα μέσα του 3 ου αι., εξετάστηκαν από τον Μ. Χατζόπουλο. 4 Καθώς οι δύο αυτές μελέτες περιορίζονται χρονολογικά και σε ένα μικρό αριθμό επιγραφών, θεωρήθηκε αναγκαίο να εξεταστεί το θέμα συνολικά στο χρόνο και το χώρο (δηλ. το άστυ και το territorium της πόλης), με βάση όλες τις διαθέσιμες επιγραφικές και γραμματειακές πηγές. 5 1 Robert 1969β, Αξιοποιώντας τις επιγραφές που μέχρι τότε είχαν δημοσιευθεί, ο Papastavru (1936) μελέτησε την ιστορία και την κοινωνία της Αμφίπολης, δημοσιεύοντας παράλληλα την προσωπογραφία των αρχαίων Αμφιπολιτών. Ωστόσο δεν επεκτάθηκε σε ανθρωπωνυμική έρευνα. 3 Mihailov Hatzopoulos 1991β. 5 Αντίστοιχες ανθρωπωνυμικές μελέτες έχουν γίνει για τη Θεσσαλονίκη (Mihailov 1982), τη Βέροια (Tataki 1988, ), την Έδεσσα (Α. Tataki, Macedonian Edessa. Prosopography and Onomasticon, [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 18], Athens 1994, 79-86), τα Καλίνδοια και τον Ανθεμούντα (Hatzopoulos - Loukopoulou 1996, ), την Άνω Μακεδονία (Δ. Κ. Σαμσάρης, «Τα ανθρωπωνύμια της Δυτικής Μακεδονίας κατά τη Ρωμαιοκρατία με βάση τις επιγραφικές μαρτυρίες», Μακεδονικά 22 (1982) Σβέρκος 2000, ) και την Κοιλάδα του Στρυμόνα κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους (Samsaris 1989, ). Μια προκαταρκτική μελέτη για τα 1