ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ: Η Αριστοτελική θεωρία και τα ερμηνευτικά προβλήματα. Στονς Πέτρο Φαραντάκη και Μάκη Βουτσινά, αγαπημένους φίλους.

Transcript

1 1 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΑΔΗΣ ΕΠ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ: Η Αριστοτελική θεωρία και τα ερμηνευτικά προβλήματα. Στονς Πέτρο Φαραντάκη και Μάκη Βουτσινά, αγαπημένους φίλους. Το αριστοτελικό εννοιολογικό στερέωμα βρίθει διαχρονικά από εξηγητικούς σχολιασμούς, ενδεχομένως και από παρερμηνείες. Συχνά στη σύγχρονη επιστημολογία οι στοχαστές από υπερβολικό ζήλο για την πρωτοτυπία στην ανασυγκρότηση των εννοιών παραβλέπουν αρκετές ερμηνευτικές πτυχές της αρχαίας γραμματείας. Μια τέτοια όψη επιχειρεί να θίξει το ανά χείρας κείμενο με διάθεση υπόμνησης και κριτικής επισήμανσης, χωρίς να μειώσει στο ελάχιστο τη συμβολή της σύγχρονης διασκεπτικής προσέγγισης αναφορικά με το εξηγητικό πεδίο του αριστοτελικού φιλοσοφείν. Το ζήτημα των νοητικών καταστάσεων στην αριστοτελική φιλοσοφία 1

2 2 Στο σύγχρονο πεδίο της φιλοσοφίας του νου επιστήμονες και φιλόσοφοι ξεκινούν από το καρτεσιανό θεωρητικό δίπολο νους σώμα προκειμένου να ερμηνεύσουν ή να αναπροσδιορίσουν τις νοητικές καταστάσεις παραβλέποντας ενίοτε τη σημαντική αριστοτελική συνεισφορά ως δομικό γεγονός σύστασης των καταστάσεων. 1 Για τον Αριστοτέλη το σημαντικό στοιχείο σε φιλοσοφική, οντολογική, κοσμολογική ή λογική αναζήτηση είναι η έννοια της κίνησης. Η κίνηση πρώτιστα συνδέεται με την έννοια της μεταβολής, η οποία είναι δομικό συστατικό των εννοιών της ύλης και της μορφής. Κάθε σώμα που έχει ζωή είναι ουσία σύνθετη από ύλη και μορφή και η ψυχή είναι η μορφή σώματος φυσικού που έχει τη δυνατότητα / δυναμικότητα να ζει. Το οργανικό σώμα έχει «δυνάμει» ζωή και προσλαμβάνει τη μορφή του που είναι η ψυχή. Η ψυχή είναι η πρώτη εντελέχεια σώματος φυσικού «δυνάμει ζωήν έχοντος» 2 και ουσιώδης μορφή εκείνου που έχει τη δυναμικότητα να φτάσει σε τούτη την εντελέχεια, συνδεδεμένη με το σώμα. (Περί Ψυχής ΙΙ 414a 25-30). Η κύρια ενασχόληση του Αριστοτέλη με επιστημολογικά ζητήματα στρέφεται κυρίως στη θεωρία της επιστήμης και στην έρευνα για τη νόηση και τις δυνάμεις της. Αυτό που κυρίως τον απασχολεί είναι οι 1 Η αφορμή για την παραπάνω θέση του κειμένου δόθηκε από ένα σχόλιο του διακεκριμένου πανεπιστημιακού Gueven Guezeldere, ο οποίος σε ένα αναλυτικό παράθεμα του εισαγωγικού του άρθρου στo βιβλίο : The Nature of Consciousness (1998), N. Block, O. Flanagan, G. Guezeldere, (eds). Cambridge, Mass.: MIT Press, σσ 50 51, κλίνει προς την άποψη ότι το ζήτημα του καρτεσιανού δίπολου δεν απασχόλησε την αρχαία ελληνική φιλοσοφία κομίζοντας μαρτυρίες των στοχαστών W.L.Matson, D.W.Hamlyn, K.Wilkes και C.Kahn. Η προτίμηση του όμως δεν τον αποτρέπει να παραθέσει και τις σοβαρές αντιρρήσεις όπως των Α. Hannay και W.F.R. Hardie οι οποίοι ισχυρίζονται ότι ο προβληματισμός για το δίπολο είναι δυνατόν να είχε συγκροτηθεί και εκείνη τη χρονική περίοδο με διαφορετικούς όρους και συντελεστές της προβληματικής. Η πρώτη ομάδα αφορά κυρίως τα κείμενα: W.L.Matson (1966). Why Isn t the Mind-Body Problem Ancient? στο Mind, Matter and Method. P.Feyerabend and G.Maxwell.Minneapolis:University of Minnesota Press, , D.W.Hamlyn(1968). Koine Aisthesis..The Monist, 52/2, , K. Wilkes(1995). Psyche versus the Mind. στο Essays on Aristotle s De Anima. M.Nussbaum and Α. Rorty (eds), , C.Kahn(1966). Sensation and Consciousness in Aristotle s Psychology. Archiv fuer Geschichte der Philosophie, 48, Η δεύτερη από τα κείμενα των: A.Hannay (1990). Human Consciousness. London: Routledge., και W.F.R.Hardie(1976). Concepts of Consciousness in Aristotle. Mind, 85, ἀναγκαῖον ἄρα τὴν ψυχὴν οὐσίαν εἶναι ὡς εἶδος σώματος φυσικοῦ δυνάμει ζωὴν ἔχοντος. ἡ δ οὐσία ἐντελέχεια. τοιούτου ἄρα σώματος ἐντελέχεια (Περί Ψυχής ΙΙ 412a 20-23). 2

3 3 προϋποθέσεις της συγκρότησης των εννοιών, παρότι οι πρώτες και άμεσες προκείμενες της γνώσης είναι αναπόδεικτες. Διερευνά τις έννοιες οι οποίες υπάρχουν στη φύση και η γνώση τους γίνεται από την ψυχή ή τη νόηση με τη σύλληψη των μορφών των πραγμάτων. Το νοείν και το αισθάνεσθαι είναι οι δύο τρόποι της γνώσης του ανθρώπου και κάθε έννοια (πχ η αίσθηση) έχει διττή σημασία: δυνατότητα και εντελέχεια. Ο νους είναι η μορφή των μορφών και η αίσθηση μορφή των αισθητών. Η έννοια της κρίσης έγκειται στην κατανόηση της ουσιαστικής συνάφειας των ειδών, των μορφών των πραγμάτων βάσει του συλλογισμού. 3 Ο νους χαρακτηρίζεται ως «είδος ειδών» (Περί Ψυχής ΙΙΙ 432a 1) και ως θεωρητική ικανότητα που αποτελεί γένος της ψυχής, είναι ψυχική δυνατότητα, ιδιότητα ή χαρακτηριστικό της ψυχής. Είναι η δυνατότητα για την ύπαρξη των νοητών οντοτήτων/ουσιών. Οι νοητικές εικόνες είναι σαν αισθήματα αλλά άυλες, χωρίς ύλη. 4 Η ψυχή ως ολότητα εμπερικλείει το νου ως έννοια νοητική δημιουργεί φαντασία δηλαδή νοητικές εικόνες που δεν χρειάζονται επιβεβαίωση γιατί πηγάζουν αναγκαία από τον νου. 5 Διάθεση της ψυχής είναι η έξις που στηρίζεται στην αίσθηση, το κομβικό σημείο της εμπειρίας. Από την αίσθηση δημιουργείται η μνήμη, από τη συσσώρευση και τη διαδοχή της μνήμης δημιουργείται η εμπειρία και απ αυτήν επιγίγνεται η επιστήμη και η τέχνη (Μετ. 980 a a 1). Η 3 Ο Jonathan Barnes ευφυώς υπαινίσσεται ότι το εννοιολογικό σύστημα της ύλης και της μορφής στον Αριστοτέλη επιλέχθηκε για να επιλύσει εξηγητικές δυσκολίες αναφορικά με το πρόβλημα της μεταβολής κυρίως με την αινιγματική θεώρηση του Αριστοτέλη ότι η μεταβολή/αλλοίωσις δεν αποτελεί φυσική διαδικασία. Jonathan Barnes (1971).Aristotle s Concept of Mind. Proceedings of the Aristotelian Society, 72: Για το ίδιο δες και την προβληματική που αναπτύσσει ο Τ.Κ.Johansen (1997).Aristotle on the sense-organs. Cambridge: Cambridge University Press, σσ Κριτική στις ανωτέρω αντιλήψεις θα μπορούσε να διατυπωθεί με τη μορφή ερωτημάτων όπως: Με ποιο τρόπο θα μπορούσαν να υπάρξουν οι απλές έννοιες χωρίς να είναι εικόνες; Μήπως η έννοια της εικόνας θα μπορούσε συσχετιστεί με τη λειτουργία της ψυχής και της φαντασίας και επίσης θα μπορούσε η ψυχή να λειτουργεί δίχως φαντασία; Δες επίσης Stephen Everson(1995). Psychology στο The Cambridge Companion to Aristotle, J. Barnes(ed.), Cambridge: Cambridge University Press, σσ Η φαντασία όμως είναι άλλο πράγμα από την κατάφαση ή την άρνηση, διότι το αληθές ή η πλάνη είναι συμπλοκή νοημάτων. Κ. Καστοριάδης (1986). Χώροι του Ανθρώπου, Μετ. Ζήσης Σαρίκας, Αθήνα: Ύψιλον, σ

4 4 αίσθηση ως αντίληψη προκαλείται από τη μεταβολή (αλλοίωση) του αισθητηριακού οργάνου. Τα άλλα μέρη της ψυχής μόνο λογικά διαφέρουν το ένα από το άλλο, δεν είναι όμως χωριστά. Η ψυχή είναι κάτι του σώματος αλλά οργανωμένου σώματος. Η ψυχή είναι η μορφή του όντος και ποιητικό (του δίνει την κίνηση) και τελικό αίτιο για το ον. Γενικώς, συγκροτεί τα πάντα του σώματος, η επιστήμη τα επιστητά, η αίσθηση τα αισθητά. Είναι η μορφή τους είναι ο λειτουργικός συντονισμός του σώματος. Για όσους θεωρούν ότι το σώμα είναι η ψυχή ο Αριστοτέλης θα απαντούσε ότι είναι αδύνατον γιατί θα έπρεπε να υπάρχουν δυο σώματα στον ίδιο τόπο (Περί Ψυχής Ι 409b 1-5). Η ζωή είναι η ουσία στα όντα που έχουν ζωή, αιτία όμως και αρχή της ζωής είναι η ψυχή και για το ον που είναι σε εν δυνάμει κατάσταση μορφή του είναι η εντελέχεια (Περί Ψυχής ΙΙ 415b 10-15). Είναι, όντως σαφές ότι ο Αριστοτέλης στην επιχειρηματολογία του για τον ορισμό της ψυχής εξετάζει κατά πρώτον εμπειρικά κάθε υποτιθέμενη λειτουργία της θεωρώντας την μεθοδολογικά σύστοιχη προς την ουσία του σώματος. Με λεπταίσθητους χειρισμούς και με σαφή ιστορικό προσανατολισμό αποτυπώνει τις εννοιολογικές διαφοροποιήσεις από το σώμα απομακρύνοντας τις αντιλήψεις του από τους προγενέστερους στοχαστές. Συνείδηση, Αντίληψη και Μεταβολή Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος παρότι δεν αναφέρεται ρητά στον όρο «συνείδηση» συγκροτεί το νόημα του όρου συνδέοντας τον με την έννοια της ψυχής καθώς και με την αντιληπτική λειτουργία. Το νόημα της ψυχής ως «πλήρωση» του σώματος η αντιληπτική δυνατότητα πρωτίστως ως μεταβολή (αλλοίωσις) αλλά και η λειτουργία της φαντασίας ως αντίστοιχη διαδικασία με την φυσιολογία της αντίληψης, 4

5 5 αποδίδουν γνωσιακά χαρακτηριστικά τα οποία ενδεχομένως προσιδιάζουν στην εννοιολογική σκευή της συνείδησης. Παρατηρώντας την πορεία εξέτασης της αντιληπτικής λειτουργίας, της «κατ αίσθησιν αντίληψης» θα δούμε ότι προκύπτει από κίνηση και πάθος, γιατί φαίνεται να εκδηλώνεται αλλοίωση και η ικανότητα για αίσθηση δεν είναι εντελέχεια αλλά μόνο δυνατότητα μια θέση που στον κατοπινό σχολιασμό του παραμένει σκοτεινή εξηγητικά καθότι το «πάσχειν» και η «κίνηση» προέρχονται από το εν ενεργεία που είναι ήδη εντελέχεια, γι αυτό και στην αίσθηση ενδέχεται να είναι θεμιτή η διπλή σημασία με το πρόσημο δυναμικότητας ή εντελέχειας (Περί Ψυχής ΙΙ 416b και 417a 6-8). Η αντιληπτική λειτουργία, απαρτίζεται από τέσσερα κομβικά στοιχεία. Το προς αντίληψη αντικείμενο, το αισθητηριακό όργανο που λαμβάνει το αντίλημμα, το μέσον που αιτιακά συνδέει το αντικείμενο με το αισθητηριακό όργανο καθώς και το «κοινό πεδίο (sensus communis) των αισθήσεων που θεωρείται η καρδιά. Αυτά από την άποψη της φυσιολογίας του οργανισμού (Περί Ψυχής ΙΙ 424). 6 Το μέσον που μεσολαβεί ή συνδέει, έχει τέτοια δομή ώστε δύναται να αναλάβει τη μορφή του αντικειμένου και να τη μεταφέρει στο αισθητηριακό όργανο το οποίο τη δέχεται χωρίς την υλικότητα του αντικειμένου. (Περί Ψυχής ΙΙ 423a 22- b11). Συγκεκριμένα, όταν μια μορφή μεταφέρεται από το μέσον στο αισθητηριακό όργανο γίνεται αντίλημμα «αίσθημα» και τούτο αποτελεί μια κίνηση ή μια μεταβολή «αλλοίωσις» η οποία μεταφέρεται στο κέντρο των αισθήσεων που είναι η καρδιά. Κατ αυτόν τον τρόπο η αντίληψη αποτελεί μια κίνηση ή μεταβολή στη διαδικασία της οποίας η συγκεκριμένη αίσθηση επηρεάζεται με έναν συγκεκριμένο τρόπο. 7 6 Terrell W. Bynum (1993), A new look at Aristotle s theory of Perception, στο M. Durrant (ed.), Aristotle s De Anima, Routledge: London, New York, σ Μήπως το ίδιο δεν ισχύει και στη Λογική του (Όργανον) αναφορικά με τη συλλογιστική διαδικασία, όπου ως συλλογισμός θεωρείται ένα επιχείρημα στο οποίο δοθέντων ορισμένων πραγμάτων κατ 5

6 6 Ακόμη, αντιλαμβανόμαστε από τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου τις «αισθητές ποιότητες» τούτων των αντικειμένων. Και τα αισθητηριακά όργανα παθητικά λαμβάνουν τις κατάλληλες μορφές των αισθητών ποιοτήτων των αντικειμένων. Οι αισθητές ποιότητες αποτελούν τη μορφή του αντικειμένο υκαι το αίτιο της αντίληψης, όπου υπάρχει το υλικό μέσον «οι ένυλοι λόγοι» (Περί Ψυχής Ι 403a 16-25) που λειτουργεί ως αίτιο της σύνδεσης του αντικειμένου και του αισθητηριακού οργάνου που θα το προσλάβει. 8 Κάθε αίσθηση αποτελεί αίσθηση του αισθητού που είναι το αντικείμενό της και εδρεύει στο αισθητήριο ως αισθητήριο (Περί Ψυχής ΙΙΙ 426b 9-12). Μόνον η φαντασία διαφέρει, όπως θα δούμε παρακάτω. Η αντίληψη είναι η μεταβολή του αισθητηριακού οργάνου από το αντικείμενο που αυτό προσλαμβάνει χωρίς την υλικότητά του. Η αντίληψη ως λειτουργία, διαδικασία ή κίνηση χρειάζεται την αίσθηση ως μέσον για τη σύλληψη του αντικειμένου. Συνεπώς, αντίληψη ή κατ αίσθηση αντίληψη και αισθητηριακό όργανο συμβάλλουν αλληλοδιαδοχικά στη δυνατότητα κατανόησης ή της γνωσιακής πρόσληψης του αντικειμενικού κόσμου τονίζοντας πρωταρχικά τον χαρακτήρα της μεταβολής του αισθητηριακού οργάνου δια της αντίληψης μέσω της αίσθησης. Αντίληψη ίσον μεταβολή. «Αντιλαμβάνομαι ότι αντιλαμβάνομαι», σημαίνει ότι αυτόματα εξηγώ παραστατικά με τη φαντασία, με τις νοητικές παραστάσεις της φαντασίας που δημιουργεί και συνδυάζεται η λειτουργία της αντίληψης. 9 ανάγκην έπεται κάτι διαφορετικό από τα πράγματα που θεωρούνται ως δεδομένα από το γεγονός ότι ισχύουν (Αν. Προτ. Ι 1, 24b 18-20). 8 The Cambridge Companion to Aristotle(1995), ό.π. σ.182. Το ίδιο συμβαίνει και με τα πάθη της ψυχής όπως παραθέτονται από τον Jonathan Βarnes, ό.π., σσ Κάτι που θυμίζει και τον William James είναι η αντίληψη του Αριστοτέλη ότι μια γενική έννοια δεν σχηματίζεται με μια αφαιρετική κίνηση του νου, αλλά συλλαμβάνεται επειδή μένει κάτι από τη ροή των βιωμάτων στην ψυχή του ανθρώπου. Αυτό που παραμένει δεν είναι μια απλή συλλογή βιωμάτων ούτε μια προεμπειρική τους μορφή που θα μορφοποιούσε τις ρευστές εντυπώσεις αλλά πρόκειται για μια διάθεση ή τρόπο της ψυχής που περιέχει τους όρους και τους τρόπους σύλληψης των Γενικών 6

7 7 Φαντασία, Νους και Σκέψη Ο Αριστοτέλης συναρτά την έννοια της φαντασίας με την έννοια της αντίληψης. Θεωρεί τη φαντασία ως κίνηση (Περί Ψυχής ΙΙΙ,3.429a 1-2) που γίνεται μέσα στην ψυχή. Η φαντασία είναι η παράσταση /εικόνα του αισθητού είναι η άμεση σύλληψη στην αίσθηση της εικόνας. Η φαντασία ούτε νόηση ούτε πίστη είναι. Συνδέεται όμως με τη λειτουργία της αντίληψης. Ενδέχεται να είναι και τρόπος αντίληψης, δηλαδή στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη πότε να αναλαμβάνει το πεδίο της λειτουργίας της συνείδησης διατηρώντας ατελείς μνημονικές εικόνες, οι οποίες στη συνεχή τους ροή δημιουργούν την εμπειρία. Το αντίστοιχο με τη λειτουργία της αντίληψης. Παρά το ότι δεν ξεχωρίζει την ψυχολογία από τη φυσιολογία έχω τη γνώμη ότι χρησιμοποιεί αντίστοιχα την εμπειρική μέθοδο με επαγωγικά στοιχεία προκειμένου να συγκροτήσει ψυχολογικές θεωρίες περί νου και σκέψης. Η φαντασία είναι η δυνατότητα αλλά και η πραγμάτωση της νοητικής εικόνας. Η στοχαστική ικανότητα του νου η σκέψη υφίσταται χωριστά από το σώμα. Ενδεχομένως ο Αριστοτέλης να χρησιμοποιεί την εμπειρική μέθοδο εννοιολόγησης των ψυχικών δραστηριοτήτων αντίστροφα δίνοντας όμως στο νου την αυτοτέλεια της ύπαρξής του και επίσης να διακρίνει το δίπολο νου και σώματος εκχωρώντας έστω και οιονεί την αυτοτέλεια στο νου. «Ο νους έρχεται όντας κάποια ουσία και Εννοιών (Αναλ. Υστ. 100 a b 5). Μια πολύ ενδιαφέρουσα άποψη εκφράζει και ο M. Burnyeat για τη γριφώδη έννοια της μεταβολής στον Αριστοτέλη (Περί Ψυχής ΙΙ 424b 10-18), σε τι δηλαδή συνίσταται η υφιστάμενη «αλλαγή» στο αντικείμενο και το αισθητήριο όργανο που το προσλαμβάνει. Μ.E.Burnyeat(1995). Is an Aristotelian Philosophy of Mind Still Credible? στο Nussbaum and Rorty, ό.π., σσ Ο Victor Caston επίσης χρησιμοποιεί το δίπολο της σύγχρονης προβληματικής για τη συνείδηση σχετικά με τη φαινομενολογική συνείδηση (phenomenal consciousness) και τη συνείδηση πρόσβασης (access-consciousness), για να δείξει ότι ο Αριστοτέλης υιοθετεί στη γνωσιοθεωρητική του προσέγγιση έναν τύπο φαινομενολογικής συνείδησης. V.Caston (2002). Aristotle on Consciousness, Mind III/444, σ

8 8 να μη φθείρεται ίσως είναι κάτι το πιο θεϊκό, κάτι το απαθές» (Περί Ψυχής Ι 408b 19-30). Για τον Σταγειρίτη η φαντασία δεν είναι ούτε νόηση αλλά ούτε πίστη, είναι μια λειτουργία παραστάσεων και αποτελεί μια ικανότητα ή έξη με την οποία διακρίνουμε τα πράγματα με το ενδεχόμενο να βρεθούμε στην αλήθεια ή την πλάνη. Χωρίς την αίσθηση δεν υπάρχει φαντασία και χωρίς τη φαντασία δεν υπάρχει πίστη (πεποίθηση) (Περί Ψυχής ΙΙΙ 427b 20 30, 428a 15-18). Ο νους αποτελεί μέρος της ψυχής και είναι χωριστός από το σώμα καθότι αν απαρτιζόταν από τα στοιχεία του σώματος θα αποκτούσε καθορισμένη ποιότητα και θα λειτουργούσε όπως το αισθητήριο όργανο που έχει τη δυνατότητα της κατ αίσθηση αντίληψης. Η ψυχή μόνο η νοητική είναι τόπος ιδεών οι οποίες βρίσκονται εν δυνάμει. Ο νους είναι απαθής εν δυνάμει, ικανός να δέχεται τη μορφή σχετικά με τα νοητά (Περί Ψυχής ΙΙΙ 429a 10 25). Χρησιμοποιεί όμως ο Αριστοτέλης μια οιονεί εξομοίωση της λειτουργίας του νου προς την αίσθηση λέγοντας ότι «όπως είναι ικανότητα για την αίσθηση σχετικά με τα αισθητά, έτσι είναι και ο νους σχετικά με τα νοητά» (Περί Ψυχής III 429a 17-18). Γιατί όπως τα αντικείμενα που συλλαμβάνονται από το νου είναι χωριστά από την ύλη, το ίδιο και ο νους διακρίνεται από τα νοητά. 10 Στο τρίτο βιβλίο του Περί Ψυχής ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο κατηγορίες του νου τον παθητικό και τον ποιητικό. Ο παθητικός είναι αδιαίρετος από το σώμα και συνεπώς φθαρτός και ο ποιητικός είναι χωριστός, ανεπηρέαστος και αμιγής (Περί Ψυχής 430a 15-25). O παθητικός είναι αρμόδιος για τη σύλληψη των εννοιών και την καταχώρισή τους και ο 10 Η λειτουργία της φαντασίας στον νου ως σύστοιχης διαδικασίας με την παραγωγή εικόνων (Περί Ψυχής ΙΙΙ 429a 13-18) μπορεί επίσης να εκληφθεί και ως λειτουργία που μεσολαβεί ανάμεσα στον νου και τα αισθητά, καθότι η σκέψη είναι αδύνατη χωρίς την αναφορά της σε αισθητά μεγέθη. Βλ. και T. Slakey (1993). Aristotle on sense perception, στο ARISTOTLE S DE ANIMA in focus, M. Durrant (ed.), London: Routledge, σσ

9 9 ποιητικός για τη δημιουργία των εννοιών στενότερα συνδεδεμένος με την έννοια της φαντασίας. Η εξηγητική διάσταση που δίδει για την ύπαρξη του νου ο Αριστοτέλης για είναι ιδιαίτερα σκοτεινή. Η αυτοτέλεια που προσπαθεί να καταδείξει δεν είναι σαφής ιδιαίτερα όταν προσπαθεί να του αποδώσει ένα είδος ουσίας γεγονός που δεν αναλύεται περαιτέρω στη φιλοσοφία του. Μια εξήγηση ίσως και «οιονεί» για την ύπαρξη ή τη σύστασή του θα μπορούσε θεωρηθεί ότι ο νους μια δραστηριότητα/δυνατότητα της ψυχής. 11 Φυσιοκρατία ή Δυισμός; Ο Αριστοτέλης στην ευρύτερη συνάφεια του με την ανθρώπινη γνώση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εμπειριστής, μόνο όμως σε ορισμένες όψεις της προβληματικής του και ιδιαίτερα σε δεδομένα που αφορούν τα αισθητηριακά όργανα. Παρόλα αυτά αναφορικά προς τα ζητήματα του νου όπως και της ψυχής τα κείμενα του παραμένουν σκοτεινά αναφορικά με τη διερεύνηση του ορισμού των εννοιών. Θα προσθέταμε ότι αν και θεωρείται ασύμβατη με τη σύγχρονη προβληματική η ερμηνευτική θέση ότι ο Αριστοτέλης δέχεται τον δυισμό νου και σώματος, εντούτοις ο ίδιος ενδεχομένως στα κείμενά του να 11 J.Barnes(1971), ό.π., σσ Δες και το ενδιαφέρον κείμενο της Ε. Λεοντσίνη : «Άνθρωποι και άλλα ζώα κατά τον Αριστοτέλη», ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 44 (2014), σσ

10 10 χρησιμοποιεί στοιχεία παρόμοιου δίπολου προκειμένου να συγκροτήσει μεθοδολογικά τις έννοιες. Θα συνοψίζαμε λέγοντας, ότι για τον Σταγειρίτη η γνώση αποτελεί πρωτίστως «έρευνα και μελέτη της ψυχής» (Περί Ψυχής Ι 402a 1-5), η ψυχή συγκεφαλαιώνει τα πάντα είναι αδιαίρετη αλλά συνυφασμένη με το σώμα, συνυπάρχει με το σώμα δηλώνοντας ή συγκροτώντας την ατομική μορφή. Μιλάμε γι αυτήν, την ερευνούμε άρα δημιουργούμε μια μέθοδο μελέτης της ίσως., η έννοια της ψυχής στον Αριστοτέλη να αποτελεί τη μεταφορική έκφραση για την ολότητα των όντων. Δηλαδή η ενότητα ψυχής και σώματος ή μορφής και ύλης που συγκροτούν την ενότητα της ουσίας. Ο σεβασμός που αποδίδει στην ιδιαιτερότητα κάθε αντικειμένου γνώσης, η αναγνώριση γνωσιακών παραμέτρων αντίληψης για κάθε επιμέρους πεδίο είναι στοιχεία που καταξιώνουν την παρουσία του φιλοσόφου στις μέρες μας και στην προβληματική μας. Δεν πρέπει, επίσης, να παραβλέπουμε το γεγονός της έννοιας της δυνατότητας που διαπνέει την αριστοτελική φιλοσοφία η οποία χαρακτηρίζει τις νοητικές καταστάσεις και εν πολλοίς ισχυροποιεί το νόημά τους. Η δυνατότητα στις νοητικές καταστάσεις μπορεί να εμφανίζει ερμηνευτικές πτυχές που είναι προσίδιες με σχήματα που δεν εμφανίζουν και σαφείς προσδιορισμούς μονοσήμαντα για το περιεχόμενο των καταστάσεων ή τον υποχρεωτικό προσανατολισμό στη μια ή την άλλη κατεύθυνση. Ο Αριστοτέλης μας δείχνει προς τη συνέχεια του φιλοσοφικού στοχασμού στην επιστήμη ξεκινώντας κυρίως από εμπειρικές παραδοχές αλλά στις επαγωγικές του συναγωγές φθάνει σε διαφοροποιήσεις οι οποίες είναι δυνατόν και να μας δείχνουν μια «οιονεί γλωσσική στροφή» από μέρους του, όπως το γεγονός ιδιοτήτων του νου όπως αναφέραμε παραπάνω. Η αποδοχή ή μη τέτοιων αντιλήψεων είναι ζήτημα των κειμένων που εξετάζονται. Παρόλη την κατάφαση της 10

11 11 εμπειρίας από την πλευρά του η σύζευξη ψυχολογικών και αισθητών μορφωμάτων εμφανίζει κατά τη διασαφήνισή της και τον υπολογισμό θεωρητικών παραμέτρων που λειτουργούν στις υποθέσεις του για τη νοηματική συγκρότηση των εννοιών. Ο Αριστοτέλης μπορεί να κλίνει σε μια ενσωμάτωση των ψυχολογικών καταστάσεων προς αντίστοιχες αισθητές, όμως αποκλείει την ταυτοποίηση μεταξύ τους. Κοντολογίς από τη στάση του αναδεικνύεται η υπεράσπιση της φιλοσοφίας της φιλοσοφικής θεωρητικής έκφρασης. Για τον Αριστοτέλη, δεν θεωρούμε ως μελετητές του έργου του ότι τελειώνουμε ποτέ ένα κείμενο γι αυτόν, μόνο ότι νιώθουμε τη φιλοσοφική του «ανάσα» σε κάθε μας πρόταση ομού με το ενδεχόμενο μιας κυρίως ευχάριστης επανόδου σε έναν πιο δημιουργικό στοχασμό. 11

12 12 Athanassios Sakellariadis Ass. Professor, Philosophy Dpt. University of Ioannina, Greece SUMMARY Many contemporary philosophers in order to interpret the mental phenomena/states namely focus their thoughts on the Cartesian mind body dualism. By using such a thought - process they contingently overlook standard aspects of the Aristotelian exegetical and cognitive universe. The aim of this paper intents to highlight some crucial philosophical versions of the Aristotelian thought about the concepts of : psyche, nous, 12

13 13 perception, alteration, phantasia and consciousness, and to insist that despite the importance of the Cartesian dualism for the contemporary thought such problems and argumentations about the above mentioned notions have been of equal philosophical importance for the classical antiquity as well. In addition, Aristotle s views always constitute a safe contribution to current debates and emphasize the crucial role of function on mental and physical phenomena. Although for some explicit reason Aristotle shows a slight preference for physicalistic solutions, his tacit obscurity concerning the analysis of concepts makes the virtue of mesotis a pervasive and permanent feature of his philosophy in order to avoid the easy confinements to the extreme philosophical schemes. 13