Η προερρινοποίηση στα ηχηρά κλειστά της Νέας Ελληνικής. Ποσοτική διερεύνηση της επίδρασης του φωνητικού περιβάλλοντος στην παρατηρούμενη ποικιλία

Transcript

1 Η προερρινοποίηση στα ηχηρά κλειστά της Νέας Ελληνικής. Ποσοτική διερεύνηση της επίδρασης του φωνητικού περιβάλλοντος στην παρατηρούμενη ποικιλία Γεώργιος Κ. Μικρός Τμήμα Ιταλικής και Ισπανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών Περίληψη 1 The aim of this paper is to investigate the impact of the phonetic constraints on the prenasalization of Modern Greek voiced stops. A number of studies have already examined the social and stylistic factors affecting prenasalization in Modern Greek but only few have included variables related to the phonetic environment of the voiced stops. In this study we investigate a corpus of radio news speech data. The statistical analysis of the data reveals that each speaker is influenced by different phonetic variables and sometimes a specific variable can have different effect in the prenasalization usage rates. 1 Εισαγωγή Ο στόχος της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση του φωνητικού περιβάλλοντος 2 που σχετίζεται με την προερρινοποίηση των ηχηρών κλειστών συμφώνων της Νέας Ελληνικής. Αν και η συγκεκριμένη φωνητική ποικιλία έχει μελετηθεί διεξοδικά στο θεωρητικό πλαίσιο της ποσοτικής κοινωνιογλωσσολογίας, δεν έχει υπάρξει μέχρι σήμερα μία αναλυτική εξέταση της επίδρασης του φωνητικού περιβάλλοντος που σχετίζεται με την προερρινοποίηση. Μέχρι τώρα, οι σχετικές μελέτες έχουν διερευνήσει το φωνητικό περιβάλλον σποραδικά, λαμβάνοντας υπόψη τον συνολικό όγκο των δεδομένων και υιοθετώντας έμμεσα την θέση ότι το φωνητικό περιβάλλον ασκεί ομοιόμορφη επίδραση σε όλους τους ομιλητές. Αυτή ακριβώς η προϋπόθεση θα ελεγχθεί με εμπειρικό τρόπο στην παρούσα εργασία. Ειδικότερα οι ερευνητικές υποθέσεις που διατυπώνουμε, εξειδικεύονται στα ακόλουθα ερωτήματα: Ποιες είναι οι μεταβλητές του φωνητικού περιβάλλοντος που επηρεάζουν την προερρινοποίηση; 1 Η παρούσα έρευνα χρηματοδοτήθηκε από τον Ειδικό Λογαριασμό Κονδυλίων Έρευνας του Πανεπιστημίου Αθηνών μέσω του ερευνητικού προγράμματος ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ (2005) με κωδικό αριθμό 70/4/ Στην ορολογία της ποσοτικής κοινωνιογλωσσολογίας οι διάφοροι φωνητικοί παράγοντες που σχετίζονται με την γλωσσική μεταβλητή, αναφέρονται και ως φωνητικοί περιορισμοί (phonetic constraints). 1

2 Οι συγκεκριμένες μεταβλητές επηρεάζουν όλους τους ομιλητές ή κάθε ομιλητής επηρεάζεται από ένα ξεχωριστό υποσύνολο παραγόντων που διαμορφώνουν τα ποσοστά με τα οποία χρησιμοποιεί την προερρινοποίηση; Η κατεύθυνση της επίδρασης των μεταβλητών είναι ομοιόμορφη σε όλους τους ομιλητές ή ο ίδιος παράγοντας σε έναν ομιλητή ευνοεί την προερρινοποίηση και σε άλλον την αποτρέπει; 2 Η ποσοτική ανάλυση της προερρινοποίησης στα ηχηρά κλειστά: προηγούμενες μελέτες Η προερρινοποίηση των ηχηρών κλειστών της Νέας Ελληνικής είναι ένα από τα πρώτα φωνητικά φαινόμενα που συγκέντρωσαν κοινωνιογλωσσολογικό ενδιαφέρον (βλ. ενδ. Kakridi 1979). Το γεγονός ότι τα ηχηρά κλειστά έχουν αμφισβητούμενο φωνολογικό καθεστώς και παράλληλα παράγουν ένα σημαντικό εύρος φωνητικής ποικιλίας τα καθιστούν ιδανική γλωσσική μεταβλητή για την μελέτη της επίδρασης κοινωνικών στοιχείων στην διαδικασία χρήσης τους. Μελέτες που ακολουθούν το θεωρητικό και μεθοδολογικό πρότυπο της ποσοτικής κοινωνιογλωσσολογίας συμπεριλαμβάνουν την Pagoni (1989), τους Χαραλαμπόπουλος, Αραποπούλου, Κοκολάκης & Κυρατζής (1992), την Arvaniti (1994), τον Mikros (1997), τον Μικρός (1999) και τους Arvaniti & Joseph (2000). Από τις παραπάνω μελέτες, οι Χαραλαμπόπουλος et al. (1992), Mikros (1997) και Μικρός (1999) συμπεριλαμβάνουν στην ανάλυση της προερρινοποίησης μεταβλητές φωνητικού περιβάλλοντος. Οι Χαραλαμπόπουλος et al. (1992) εξέτασαν την ποικιλία των ηχηρών κλειστών και των ακολουθιών έρρινο + κλειστό, τόσο στο εσωτερικό λέξεων, όσο και στα όριά τους, σε ένα δείγμα 20 ομιλητών που ήταν μόνιμοι κάτοικοι Θεσσαλονίκης και ηλικιακά κάλυπταν ένα φάσμα από 16 έως 30 ετών (πρώτη γενιά ομιλητών). Τα δεδομένα ομιλίας που αναλύθηκαν, ανήκουν στο υφολογικό επίπεδο της φυσικής συνομιλίας (μη τυπικό επίπεδο). Επίσης, συγκεντρώθηκαν δεδομένα από άλλα υφολογικά επίπεδα (λίστες λέξεων γραπτό κείμενο ελάχιστα ζευγάρια κ.ά.). Η συγκεκριμένη μελέτη είναι η πρώτη που εξέτασε την επίδραση του γλωσσικού περιβάλλοντος στην προερρινοποίηση. Οι μεταβλητές της έρευνας που σχετίζονται με το γλωσσικό περιβάλλον της προερρινοποίησης, είναι ο τόπος άρθρωσης του φθόγγου, η θέση του (αρχική, εσωτερική, όρια), η γραμματική κατηγορία των λέξεων 2

3 στα όρια των οποίων εκδηλώνεται το φαινόμενο, η θέση του τόνου σε σχέση με τον φθόγγο. Τα αποτελέσματα από την ποσοτική ανάλυση των δεδομένων συνοψίζονται παρακάτω (Χαραλαμπόπουλος et al. 1992: ): 1. Αρχή λέξης: Μικρή προερρινοποίηση (3,9% κατά μέσο όρο) με τις γυναίκες να εμφανίζουν μεγαλύτερα ποσοστά από τους άντρες. 2. Μέσο λέξης: Τα ηχηρά κλειστά προερρινοποιούνται 29,2% κατά μέσο όρο. Το φωνητικό περιβάλλον που ευνοεί την προερρινοποίηση είναι η θέση του τόνου. Όταν τονίζεται το φωνήεν πριν το ηχηρό κλειστό, φαίνεται ότι αυξάνονται οι πιθανότητες προερρινοποίησης των ηχηρών κλειστών. O Μικρός (1999) εξετάζει την προερρινοποίηση των ηχηρών κλειστών στο πλαίσιο της διερεύνησης της επίδρασης που ασκούν τα οικογενειακά δίκτυα στην φωνητική ποικιλία. Σε ένα δείγμα 15 ατόμων, οργανωμένων σε ένα πυκνό και πολλαπλό κοινωνικό δίκτυο οικογενειών, αναλύθηκαν μεταξύ άλλων τα ποσοστά της προερρινοποίησης και οι εξωγλωσσικοί και οι ενδογλωσσικοί παράγοντες που τα επηρεάζουν. Τα ποσοστά που μετρήθηκαν είναι τα ακόλουθα (Μικρός 1999: 108): 1. Αρχή λέξης: στο 2,96% των περιπτώσεων το άηχο κλειστό που βρίσκεται στην αρχή της λέξης, προφέρεται προερρινοποιημένο. 2. Μέσο λέξης: το 11,4% των περιπτώσεων των ηχηρών κλειστών προφέρονται με προερρινοποίηση. Η εν λόγω μελέτη εξέτασε εκτός των κοινωνικών χαρακτηριστικών των ομιλητών και την επίδραση που ασκεί στην ποικιλία το άμεσο φωνητικό περιβάλλον. Οι δύο βασικότεροι στατιστικά σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την προερρινοποίηση, είναι η προσθίωση του φωνήεντος που βρίσκεται πριν το ηχηρό κλειστό και η θέση του τόνου, δηλαδή κατά πόσο ο τόνος της λέξης βρίσκεται πριν ή μετά το ηχηρό κλειστό. Η προερρινοποίηση ευνοείται, όταν το φωνήεν που βρίσκεται πριν το ηχηρό κλειστό, ανήκει στα εμπρόσθια ή/και τονίζεται. Σε διαφορετικά συμπεράσματα σε σχέση με την επίδραση του φωνητικού περιβάλλοντος στην προερρινοποίηση των ηχηρών κλειστών κατέληξε μία άλλη έρευνα που εξέτασε την ομιλία σε εκφωνητές ραδιοφωνικών δελτίων ειδήσεων (Mikros 1997). Τα ποσοστά προερρινοποίησης που καταγράφηκαν στο εσωτερικό της λέξης είναι 22%, αλλά η επίδραση του φωνητικού περιβάλλοντος ήταν διαφορετική. Έτσι οι σημαντικότεροι παράγοντες που συσχετίστηκαν με την προερρινοποίηση 3

4 ήταν: α) το είδος του ηχηρού κλειστού, β) η παρουσία έρρινου συμφώνου πριν το ηχηρό κλειστό και γ) η πραγμάτωση του ηχηρού κλειστού στα μορφολογικά όρια της ένωσης ενός προθήματος με το θέμα π.χ. συν + πίπτω > συμπίπτω (Mikros 1997: 41). Η προερρινοποίηση ευνοείται όταν πραγματώνεται το b, όταν δεν υπάρχει έρρινο πριν το ηχηρό κλειστό και όταν το ηχηρό κλειστό προκύπτει από την ένωση ενός προθήματος που τελειώνει σε ν και του θέματος μίας λέξης που αρχίζει με άηχο κλειστό. Η κοινή διαπίστωση 3 όλων των μελετών που έχουν εξετάσει ποσοτικά το φαινόμενο της προερρινοποίησης, είναι ότι η ηλικία των ομιλητών είναι σημαντικός παράγοντας και φαίνεται ότι τα τελευταία 50 χρόνια τα ποσοστά προερρινοποίησης έχουν πέσει σημαντικά στους ομιλητές της Νέας Ελληνικής. Είναι ενδιαφέρον ότι όλες οι παραπάνω μελέτες κατά μέσο όρο δίνουν 21,1 % στην προερρινοποίηση, ενώ η μόνη μελέτη που έγινε την δεκαετία του 60 (Householder 1964: 22), δείχνει σχεδόν αντίστροφα ποσοστά με 74% των περιπτώσεων των ηχηρών κλειστών που βρίσκονται σε εσωτερικό λέξης, να προερρινοποιούνται. 3 Μεθοδολογία 3.1 Δεδομένα Τα δεδομένα για την παρούσα μελέτη προέρχονται από την μελέτη της φωνητικής ποικιλίας σε ραδιοφωνικά δελτία ειδήσεων (Mikros 1997). Τα προφορικά δεδομένα συλλέχθηκαν το δεύτερο εξάμηνο του 1994 και περιλαμβάνουν την καταγραφή δελτίων ειδήσεων από δύο ραδιοφωνικούς σταθμούς, την ΕΡΑ1 και τον SKY 100,4. Η στρατηγική που ακολουθήθηκε στην συγκέντρωση των δεδομένων, είχε διττό σκοπό: α) Την αύξηση της χρονικής απόστασης μεταξύ των δελτίων του ίδιου εκφωνητή, έτσι ώστε το δείγμα λόγου του να αποτελείται από δελτία ειδήσεων εκφωνημένα με απόσταση τουλάχιστον μία εβδομάδα μεταξύ τους για να υπάρξει τυχαιότητα στο δείγμα. β) Την μείωση της χρονικής απόστασης μεταξύ συλλογής δειγμάτων λόγου από τους δύο σταθμούς, έτσι ώστε το λεξιλόγιο της ειδησεογραφίας να είναι παρόμοιο. 3 Φυσικά, τα ποσοστά που αναφέρθηκαν από τις έρευνες της προερρινοποίησης στην Νέα Ελληνική δεν θα πρέπει να συγκρίνονται άμεσα δίχως να λαμβάνεται υπόψη η διαφορετική μεθοδολογία συλλογής και επεξεργασίας των δεδομένων, τα ανισοπληθή δείγματα ομιλητών καθώς και πολλές άλλες διαφοροποιήσεις σχετικές με την μεθοδολογία εξαγωγής δεδομένων, το διαλεκτικό υπόβαθρο των ομιλητών κ.ά. 4

5 Ακολουθώντας τις παραπάνω προϋποθέσεις η διαδικασία της ηχογράφησης οργανώθηκε σε διήμερα, στην διάρκεια των οποίων αφιερωνόταν μία μέρα σε κάθε σταθμό. Τα διήμερα αυτά απείχαν μεταξύ τους τουλάχιστον τρεις με τέσσερις μέρες πράγμα που σε συνδυασμό με την μη σταθερή τοποθέτηση των εκφωνητών σε συγκεκριμένες ώρες, προέκτεινε την χρονική διάρκεια των ηχογραφήσεων σε ένα διάστημα περίπου έξι μηνών. Στο διάστημα αυτό συλλέχθηκαν περίπου 40 ώρες εκφώνησης ειδήσεων συνολικά, επιλέχθηκαν όμως για περαιτέρω επεξεργασία μόνο 7 ώρες λόγω δειγματοληπτικών ή άλλων περιορισμών. Οι εκφωνητές - τέσσερις από κάθε σταθμό - κάλυψαν συνολικά 58 δελτία διάρκειας από τρία έως 20 λεπτά το καθένα, ενώ δεν συμπεριλήφθηκε στο δείγμα η ελεύθερη γλωσσική παραγωγή στην διάρκεια τηλεφωνικών ανταποκρίσεων, ο διάλογος με προσκεκλημένους ή άλλες περιπτώσεις αυθόρμητου λόγου στο πλαίσιο του δελτίου ειδήσεων. Συνολικά συλλέχθηκαν 2878 λέξεις με παρουσία ηχηρού κλειστού. Τα συνολικά ποσοστά προερρινοποίησης ανά ομιλητή και σταθμό εμφανίζονται στο παρακάτω διάγραμμα (Διάγραμμα 1): 50,00 Sky 100,4 ΕΡΑ1 40,00 % Προερρινοποίησης 30,00 20,00 10,00 0,00 Εκφωνητές Διάγραμμα 1: Ποσοστά προερρινοποίησης ανά εκφωνητή και σταθμό 5

6 Όπως φαίνεται από το Διάγραμμα 1 η προερρινοποίηση των εκφωνητών της ΕΡΑ1 είναι σημαντικά υψηλότερη από την προερρινοποίηση που εμφανίζουν οι εκφωνητές του SKY 100, Η κωδικοποίηση του φωνητικού περιβάλλοντος Το φωνητικό περιβάλλον αποτελεί ένα σημαντικότατο παράγοντα καθορισμού της φωνητικής ποικιλίας. Μέσω του φαινομένου της συνάρθρωσης φωνητικά χαρακτηριστικά ενός τεμαχίου μεταδίδονται στο γειτονικό του και το μετατρέπουν ποικιλοτρόπως. Για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας έχουμε κωδικοποιήσει το σύνολο του φωνητικού περιβάλλοντος, για να καλύψουμε το σύνολο των πιθανών φωνητικών επιδράσεων, που μπορεί να ασκηθούν στην προερρινοποιήση των ηχηρών κλειστών. Ειδικότερα οι μεταβλητές που κωδικοποιήθηκαν, είναι οι ακόλουθες: Ηχηρό κλειστό (VSt): Το είδος του ηχηρού κλειστού που συναντάται στην λέξη. Το b κωδικοποιήθηκε με 1, το d με 2 και το g με 3. Φωνήεν που προηγείται του ηχηρού κλειστού (V): Η συγκεκριμένη ανεξάρτητη μεταβλητή είναι κατηγορική και οι κατηγορίες της δεν είναι άλλες από τα 5 φωνήεντα της Νέας Ελληνικής (i, e, a, o, u). Φωνήεν που έπεται του ηχηρού κλειστού (C_V): Και αυτή η ανεξάρτητη μεταβλητή, όπως και η προηγούμενη, είναι κατηγορική με τιμές τα 5 φωνήεντα της Νέας Ελληνικής (i, e, a, o, u). Αριθμός συλλαβών (Syll): Η μεταβλητή αυτή είναι διαστημική και σχετίζεται με το μήκος της λέξης (μετρημένο σε συλλαβές) που φέρει το ηχηρό κλειστό. Η επιλογή του μήκους της λέξης συνδέεται άμεσα με την διάρκεια εκφώνησης μίας λέξης. Ειδικά όσον αφορά στην υπό μελέτη ποικιλία υπάρχουν ενδείξεις ότι υπάρχει συσχέτιση με την ταχύτητα εκφώνησης (Kakridi 1979, Mikros 1997: 41), η οποία με την σειρά της σχετίζεται μερικώς με το μήκος της λέξης. Τόνος (Stress): Η μεταβλητή αυτή είναι τακτικής κλίμακας και παίρνει την τιμή 2, όταν ο τόνος βρίσκεται στο φωνήεν που προηγείται του ηχηρού κλειστού και την τιμή 1, όταν ο τόνος βρίσκεται σε άλλη θέση. Η μεταβλητή αυτή σε προηγούμενες μελέτες (Χαραλαμπόπουλος et al. 1992, Mikros 1997) 4 Η ερμηνεία των διαφορών στα ποσοστά της προερρινοποίησης μεταξύ των δύο σταθμών (Mikros 1997: 42) δίνεται μέσα από την θεωρία της προσαρμογής στο ακροατήριο του Bell (1991) καθώς και από την θεωρία των κοινωνικών δικτύων της Milroy (1980). 6

7 έχει συσχετιστεί θετικά με την προερρινοποίηση και η επανεξέτασή της μαζί με τις υπόλοιπες μεταβλητές θα βοηθήσει στην συνολική εκτίμηση της επίδρασής της στην υπό μελέτη ποικιλία. Παρουσία συμφωνικού συμπλέγματος (CC) 5 : Η μεταβλητή αυτή είναι τακτικής κλίμακας και παίρνει την τιμή 2, όταν το ηχηρό κλειστό είναι μέρος συμφωνικού συμπλέγματος και την τιμή 1, όταν το ηχηρό κλειστό δεν αποτελεί μέρος συμφωνικού συμπλέγματος. Έρρινο που προηγείται (N) 6 : Η μεταβλητή αυτή είναι τακτικής κλίμακας και παίρνει την τιμή 2, όταν υπάρχει έρρινο στην συλλαβή πριν από το ηχηρό κλειστό και την τιμή 1, όταν δεν υπάρχει έρρινο ή αυτό βρίσκεται σε απόσταση μεγαλύτερη από μία συλλαβή από το ηχηρό κλειστό. Η χρήση αυτής της παραμέτρου είναι σημαντική για τον έλεγχο της εξακολουθητικής αφομοίωσης κατά ερρινότητα που ασκούν οι προηγούμενες συλλαβές σε αυτή με το ηχηρό κλειστό. Μορφολογικά σύνθετο ηχηρό κλειστό (Morph): Στην περίπτωση των ηχηρών κλειστών διακρίναμε δύο περιπτώσεις: α) απλό ηχηρό κλειστό που συναντάται στην αρχή ή στο εσωτερικό σε λέξεις, όπως κάμπος [kabos], μπροστά [brosta] που κωδικοποιήθηκε με την τιμή 1 και β) το μορφολογικά σύνθετο ηχηρό κλειστό σε λέξεις, όπως συμπράττω /sin+prato/, συγκόπτω /sin+kopto/, όπου το ηχηρό κλειστό παράγεται στα όρια ενός παραγωγικού δεσμευμένου μορφήματος που τελειώνει σε έρρινο και ενός ονόματος ή ρήματος που αρχίζει από άηχο κλειστό σύμφωνο και κωδικοποιήθηκε με την τιμή 2. Η συγκεκριμένη μεταβλητή κρίθηκε αναγκαία, εφόσον τα ηχηρά κλειστά που δημιουργούνται από τις δύο διαφορετικές μορφολογικές διαδικασίες, φαίνεται ότι σε παρόμοιες έρευνες παρουσιάζουν εντελώς διαφορετική συμπεριφορά ως προς την προερρινοποίησή τους (Mikros 1997: 41). Επιπλέον η συγκεκριμένη παράμετρος μας δίνει την δυνατότητα να ελέγξουμε φωνητικά τις φωνολογικές ερμηνείες εκείνων που πιστεύουν ότι η διαφορετική αντιμετώπιση των μορφολογικών ορίων στο επίπεδο των φωνολογικών υποκείμενων αντιπροσωπεύσεων, μπορεί να ερμηνεύσει τις διαφορετικές φωνητικές παραγωγές (π.χ. Newton 1972: 98). 5 Παράδειγμα: στην λέξη /égrisi/ το ηχηρό κλειστό συμμετέχει σε συμφωνικό σύμλεγμα και κωδικοποιείται στην αντίστοιχη μεταβλητή με την τιμή 2. 6 Παράδειγμα: στην λέξη /kimόdusan/ η συλλαβή πριν από το ηχηρό κλειστό έχει έρρινο /m/ και κωδικοποιείται στην αντίστοιχη παράμετρο με την τιμή 2. 7

8 Για την πολυπαραγοντική ανάλυση των δεδομένων μας επιλέξαμε την χρήση της λογιστικής παλινδρόμησης (logistic regression). Η συγκεκριμένη ανάλυση είναι εξειδικευμένη για να συνεξετάζει την επίδραση κατηγορικών και διαστημικών ανεξάρτητων μεταβλητών στην διαμόρφωση μίας κατηγορικής εξαρτημένης μεταβλητής, η οποία στην παρούσα περίπτωση είναι η προερρινοποίηση των ηχηρών κλειστών. 4 Αποτελέσματα 4.1 Αποτελέσματα με όλους τους ομιλητές Η συνολική εξέταση των μεταβλητών με την λογιστική παλινδρόμηση έδειξε ότι το φωνητικό περιβάλλον εξηγεί ένα μικρό μέρος της ποικιλίας που εμφανίζει η προερρινοποίηση των ηχηρών κλειστών. Ειδικότερα, το μοντέλο της λογιστικής παλινδρόμησης είναι στατιστικά σημαντικό (χ 2 =155, df:15, -2LL= 2877). Βασισμένο στις μεταβλητές του φωνητικού περιβάλλοντος εξήγησε περίπου το 8% της ποικιλίας της προερρινοποίησης, όπως φαίνεται από τον δείκτη Nagelkerke R 2, ο οποίος υπολογίστηκε σε 0,081. Οι μεταβλητές που επηρεάζουν με στατιστικά σημαντικό 7 τρόπο την προερρινοποίηση για το σύνολο των δεδομένων, φαίνονται στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 1): Πίνακας 1: Η επίδραση των ανεξάρτητων μεταβλητών του φωνητικού περιβάλλοντος στην προερρινοποίηση Ανεξάρτητες μεταβλητές 8 B S.E. Wald df p Exp(B) Morph,778,156 25,003 1,000 2,176 N_ -,834,173 23,257 1,000,434 V_ 15,888 4,003 e,124,107 1,355 1,244 1,133 i,118,112 1,113 1,292 1,125 a -,213,101 4,408 1,036,808 o -,371,129 8,193 1,004,690 u,341,209 2,656 1,103 1,407 7 Οι ανεξάρτητες μεταβλητές που δεν εμφανίζουν στατιστικά σημαντική σχέση με την προερρινοποίηση είναι το μέγεθος της λέξης (syll) και το φωνήεν που έπεται του ηχηρού κλειστού (C_V). 8 Στον πίνακα δεν συμπεριλαμβάνεται η σταθερά του μοντέλου. Οι παράμετροί της είναι οι ακόλουθοι: Β=-0,373, S.E.=0,472, Wald=0,625, df=1, p=0,429, Exp(B)=0,689. 8

9 VSt 13,212 2,001 b,368,106 12,033 1,001 1,444 d -,174,076 5,227 1,022,840 g -,194,105 3,391 1,066,824 Stress,392,111 12,457 1,000 1,480 CC -,720,213 11,377 1,001,487 Η επίδραση των μεταβλητών βάσει της παραπάνω ανάλυσης στην προερρινοποίηση φαίνεται στο παρακάτω διάγραμμα (Διάγραμμα 2): H δύναμη της επίδρασης των φωνητικών παραγόντων στην προερρινοποίηση των ΗΚ Wald Μορφολογικά σύνθετο ΗΚ Προηγούμενο έρρινο Προηγούμενο Φωνήεν Παράγοντες γλωσσικού περιβάλλοντος Είδος ΗΚ Τόνος Σύμφωνικό σύμπ λεγμα Διάγραμμα 2: Η κατάταξη των φωνητικών παραγόντων βάσει της επίδρασής τους στο φαινόμενο της προερρινοποίησης Η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της λογιστικής παλινδρόμησης δείχνει ότι οι μεταβλητές που επηρεάζουν 9 με στατιστικά σημαντικό τρόπο την προερρινοποίηση κατά φθίνουσα σειρά επιρροής, είναι οι ακόλουθες: Μορφολογικά σύνθετα ηχηρά κλειστά [η παρουσία μορφολογικά σύνθετου ηχηρού κλειστού αυξάνει 2,2 φορές την πιθανότητα της προερρινοποίησης του ηχηρού κλειστού] > Παρουσία έρρινου συμφώνου πριν από το ηχηρό κλειστό [η παρουσία έρρινου στην προηγούμενη συλλαβή μειώνει στο μισό την πιθανότητα να προερρινοποιηθεί το ηχηρό κλειστό] > 9 Ο δείκτης που συμπυκνώνει το πόσο σημαντική είναι μία μεταβλητή στην ερμηνεία της προερρινοποίησης είναι ο Wald. Όσο μεγαλύτερη τιμή έχει ο συγκεκριμένος δείκτης τόσο μεγαλύτερη είναι η επιρροή της μεταβλητής στην προερρινοποίηση. Συμπληρωματικά για να καθοριστεί η κατεύθυνση της επίδρασης συνεξετάζεται ο δείκτης Exp (B) ο οποίος ονομάζεται και λόγος συμπληρωματικών πιθανοτήτων (odds ratio). Ο δείκτης αυτός αν πάρει τιμές πάνω από 1 σημαίνει ότι η συγκεκριμένη ανεξάρτητη μεταβλητή ευνοεί τις συμπληρωματικές πιθανότητες εμφάνισης της προερρινοποίησης, ενώ αν πάρει τιμές κάτω από 1 τις αναστέλλει. Ένας Exp (B) με τιμή 2 για μία ανεξάρτητη μεταβλητή σημαίνει ότι η συγκεκριμένη μεταβλητή σε κάθε μονάδα αύξησής της διπλασιάζει την συμπληρωματική πιθανότητα της προερρινοποίησης. 9

10 Φωνήεντα που προηγούνται του ηχηρού κλειστού [τα υψηλά και εμπρόσθια φωνήεντα [u, e, i] ευνοούν την προερρινοποίηση, ενώ τα υπόλοιπα φωνήεντα [a, o] την αναστέλλουν] > Ηχηρό κλειστό [το [b] ευνοεί την προερρινοποίηση, ενώ το [d] και το [g] την αναστέλλουν] > Θέση του τόνου [ο τόνος στο φωνήεν πριν το ηχηρό κλειστό αυξάνει κατά 1,4 φορές την πιθανότητα να προερρινοποιηθεί το ηχηρό κλειστό] > Παρουσία συμφωνικού συμπλέγματος [η παρουσία του συμφωνικού συμπλέγματος μειώνει περίπου στο μισό την πιθανότητα προερρινοποίησης]. 4.2 Αποτελέσματα για κάθε ομιλητή ξεχωριστά Τα αποτελέσματα που παρουσιάστηκαν στην προηγούμενη ενότητα, προήλθαν από το σύνολο των δεδομένων από όλους τους ομιλητές. Η εξέταση της επίδρασης του φωνητικού περιβάλλοντος ανά ομιλητή διαφοροποιεί σημαντικά την ιεράρχηση των ανεξάρτητων μεταβλητών που εμφανίστηκε στο σύνολο των δεδομένων. Μία πρώτη εξέταση έδειξε ότι υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση ανά ομιλητή, όσον αφορά στην επίδραση του φωνητικού περιβάλλοντος στην προερρινοποίηση, όπως φαίνεται και στο παρακάτω διάγραμμα (Διάγραμμα 3): 0,6 Nagelkerke R2 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 Ομιλητές Διάγραμμα 3: Το ποσοστό ερμηνείας της προερρινοποίησης βάσει του φωνητικού περιβάλλοντος ανά ομιλητή Το φωνητικό περιβάλλον δεν παίζει τον ίδιο ρόλο για κάθε ομιλητή, όσον αφορά τα ποσοστά προερρινοποίησής του. Το φωνητικό περιβάλλον για τους ομιλητές S2 και 10

11 S3 για παράδειγμα εξηγεί μόνο το 16% της ποικιλίας που παρουσιάζει η προερρινοποίησή τους, ενώ ο ομιλητής S8 βασίζεται κατά 60% στο φωνητικό περιβάλλον, για να αποδώσει την προερρινοποίηση των ηχηρών κλειστών στην ομιλία του. Το ίδιο διαφοροποιημένη εμφανίζεται και η ιεράρχηση των μεταβλητών του φωνητικού περιβάλλοντος ανά ομιλητή. Οι στατιστικά σημαντικές ανεξάρτητες μεταβλητές ανά ομιλητή εμφανίζονται με Χ στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 2): Πίνακας 2: Στατιστικά σημαντικές μεταβλητές ανά ομιλητή Ομιλητές Syll Stress CC N_ Morph V_ C_V VSt S1 X X S2 X S3 X X S4 S5 X S6 X X X X S7 X S8 X X Η εικόνα που παρουσιάζεται από τον παραπάνω πίνακα μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κάθε ομιλητής ενεργοποιεί διαφορετικές μεταβλητές από το φωνητικό περιβάλλον, για να διαμορφώσει τα ποσοστά προερρινοποίησης της ομιλίας του. Η προερρινοποίηση ως φωνητική ποικιλία επομένως δεν εξαρτάται από συγκεκριμένο σύνολο φωνητικών μεταβλητών, αλλά διαφοροποιείται ανάλογα τον ομιλητή. Για να εξετάσουμε αναλυτικότερα την κατεύθυνση της επίδρασης από κάθε φωνητικό παράγοντα δημιουργήσαμε μία συγκεντρωτική γραφική αναπαράσταση της επίδρασης του κάθε παράγοντα στην προερρινοποίηση ανά ομιλητή (Διάγραμμα 4). 11

12 Συγκριτικό διάγραμμα της επίδρασης του φωνητικού περιβάλλοντος στην προερρινοποίηση ανά ομιλητή 6 5 Επίδραση [Εxp(B)] S1 S2 S3 S5 S6 S7 S8 0 Stress CC N_ Morph Παράγοντες φωνητικού περιβάλλοντος Διάγραμμα 4: Συγκριτικό διάγραμμα του μεγέθους και της κατεύθυνσης της επίδρασης των φωνητικών παραγόντων ανά ομιλητή Η παραπάνω γραφική αναπαράσταση αποκαλύπτει ότι το φωνητικό περιβάλλον δεν ασκεί απόλυτα ομοιογενή επίδραση στην προερρινοποίηση. Κάποιες μεταβλητές παρουσιάζουν την ίδια κατεύθυνση επίδρασης στους ομιλητές και κάποιες όχι. Έτσι βλέπουμε ότι η μεταβλητή του σύνθετου ηχηρού κλειστού (Morph) και στους τρεις ομιλητές (S2, S3, S5) που παρουσιάζεται ως στατιστικά σημαντική μεταβλητή, επιδρά με τον ίδιο τρόπο, αφού η παρουσία της αυξάνει σημαντικά την πιθανότητα προερρινοποίησης σε αυτούς. Αντίστοιχα, η παρουσία έρρινου, πριν από το ηχηρό κλειστό (Ν_), επιδρά ομοιογενώς και μειώνει την πιθανότητα προερρινοποίησης και στους δύο ομιλητές (S2 και S6). Αντίθετα, η μεταβλητή της παρουσίας του συμφωνικού συμπλέγματος (CC) λειτουργεί διαφορετικά για τους ομιλητές που επηρεάζονται από αυτήν. Η παρουσία της για τον ομιλητή S8 αυξάνει την πιθανότητα προερρινοποίησης, ενώ για τον ομιλητή S1 την μειώνει. Στις μεταβλητές που δεν ασκούν ομοιογενή επίδραση στην προερρινοποίηση, θα πρέπει να προσθέσουμε και το είδος του φωνήεντος που προηγείται του ηχηρού κλειστού (V_). Η εξέταση της κατεύθυνσης της επίδρασης που ασκεί η συγκεκριμένη μεταβλητή ανά ομιλητή, εμφανίζεται στο παρακάτω διάγραμμα (Διάγραμμα 5): 12

13 Η επίδραση που ασκούν στην προερρινοποίηση το είδος του φωνήνεντος που βρίσκεται πριν το ΗΚ Επίδραση [Exp(B)] 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 i e a o u Φωνήεντα S1 S6 Διάγραμμα 5: Η κατεύθυνση (αρνητική ή θετική) και το μέγεθος [Exp(B)] της επίδρασης, την οποία ασκεί το είδος του φωνήεντος που βρίσκεται πριν από το ηχηρό κλειστό Όπως φαίνεται η επίδραση του φωνήεντος που προηγείται, εμφανίζεται ως στατιστικά σημαντικός παράγοντας μόνο στους ομιλητές S1 και S6 και η κατεύθυνση της επίδρασης συμπίπτει μόνο στα φωνήεντα i και o. Αντίθετα, τα a και u, φαίνεται ότι στον ομιλητή S6 ενισχύουν την πιθανότητα προερρινοποίησης του ηχηρού κλειστού, ενώ στον ομιλητή S1 την περιορίζουν. Αντίθετα το e στον ομιλητή S1 ενισχύει την πιθανότητα προερρινοποίησης, ενώ στον ομιλητή S6 την μειώνει. 5 Συμπεράσματα Η παρούσα έρευνα κατέδειξε ότι το φωνητικό περιβάλλον δεν ασκεί ομοιογενή επίδραση στο φαινόμενο της προερρινοποίησης των ηχηρών κλειστών της Νέας Ελληνικής. Αυτό αποτελεί σημαντική αντένδειξη για την συνηθισμένη πρακτική των ερευνητών που δουλεύουν στα μεθοδολογικά πρότυπα της ποσοτικής κοινωνιογλωσσολογίας, να αθροίζουν τα γλωσσικά δεδομένα από όλους τους ομιλητές της έρευνας σε μία ενιαία βάση δεδομένων και να διερευνούν στατιστικά την επίδραση γλωσσικών και εξωγλωσσικών παραγόντων. Η μεθοδολογική αυτή επιλογή, στο πλαίσιο της ποσοτικής κοινωνιογλωσσολογίας, έχει στηριχθεί στην αρχή ότι η ενότητα της γλωσσικής κοινότητας (speech community) εντοπίζεται σε κοινές γλωσσικές πρακτικές και κοινές αξιολογήσεις της γλωσσικής χρήσης. Τα μέλη μίας γλωσσικής κοινότητας σύμφωνα με τον Labov (1966) μοιράζονται κοινές 13

14 γλωσσικές μεταβλητές και παρουσιάζουν ομοιογενή συμπεριφορά στην κατεύθυνση της υφολογικής αλλαγής. Σύμφωνα με τον Guy (1980) η γλωσσική ενότητα περιλαμβάνει και την υιοθέτηση κοινών περιορισμών στο γλωσσικό περιβάλλον και κατ επέκταση στο φωνητικό περιβάλλον. Σε μία πρόσφατη έρευνα μάλιστα (Guy & Tsu-Chiann Lim 2005), αυτή η θέση παραμετροποιήθηκε, έτσι ώστε οι γλωσσικοί περιορισμοί μίας γλωσσικής μεταβλητής να λειτουργούν με ομοιογενή τρόπο σε κάθε υφολογικό επίπεδο ξεχωριστά. Η αλλαγή υφολογικών επιπέδων στην διάρκεια της ομιλίας συνοδεύεται από διαφοροποίηση στην επίδραση του γλωσσικού περιβάλλοντος. Οι παραπάνω θέσεις δεν επιβεβαιώνονται από τα εμπειρικά δεδομένα της προερρινοποίησης που αναλύσαμε στην παρούσα μελέτη. Αν και οι ομιλητές των οποίων η γλωσσική παραγωγή αναλύθηκε, ανήκουν στην ίδια γλωσσική κοινότητα και δεν αλλάζουν υφολογικά επίπεδα κατά την διάρκεια της ομιλίας τους, η επίδραση του φωνητικού περιβάλλοντος στην προερρινοποίηση είναι έντονα ανομοιογενής, αφού: Το φωνητικό περιβάλλον δεν είναι το ίδιο σημαντικό για όλους τους ομιλητές. Τα ποσοστά προερρινοποίησης του κάθε ομιλητή επηρεάζονται από διαφορετικό υποσύνολο παραγόντων του φωνητικού περιβάλλοντος. Οι φωνητικές μεταβλητές που επηρεάζουν δύο οι περισσότερους ομιλητές, δεν ασκούν ισοδύναμη επίδραση, αλλά διαφοροποιούν σημαντικά την ισχύ τους ανάλογα με τον ομιλητή. Συγκεκριμένοι φωνητικοί παράγοντες, όπως είναι το φωνήεν που προηγείται του ηχηρού κλειστού και η ύπαρξη συμφωνικού συμπλέγματος με πρώτο μέλος το ηχηρό κλειστό, δεν λειτουργούν ομοιογενώς. Αντίθετα, η ίδια μεταβλητή σε κάποιους ομιλητές ενισχύει την πιθανότητα προερρινοποίησης, ενώ σε κάποιους άλλους την μειώνει. Τα παραπάνω αποτελέσματα δείχνουν ότι στην μεθοδολογία ανάλυσης των κοινωνιογλωσσολογικών δεδομένων θα πρέπει να επανεξεταστεί η προϋπόθεση της ομοιογενούς επίδρασης των φωνητικών περιορισμών σε όλους τους ομιλητές της γλωσσικής κοινότητας. Η επίδραση του φωνητικού περιβάλλοντος στα δεδομένα που εξετάσαμε είναι ανομοιογενής και παρουσιάζει έντονα ατομική εξάρτηση. Παράλληλα, θα πρέπει να συλλεχθεί μεγαλύτερος όγκος δεδομένων από διαφορετικές γλωσσικές μεταβλητές και να διερευνηθεί η αλληλεπίδραση εξωγλωσσικών κατηγοριών με τους φωνητικούς περιορισμούς, έτσι ώστε να γίνει κατανοητή η φύση της συνύπαρξής τους στην εσωτερική γραμματική του ομιλητή. Τέλος, θα 14

15 αποτελούσε ενδιαφέρουσα προέκταση της παρούσας έρευνας η διερεύνηση των φωνητικών περιορισμών στην οικογένεια και η μελέτη του κατά πόσο το παιδί μαθαίνοντας την γλώσσα υιοθετεί τους φωνητικούς περιορισμούς, τους οποίους χρησιμοποιεί το άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον. Βιβλιογραφικές αναφορές Arvaniti, A. 1995: Sociolinguistic patterns of prenasalization in Greek. Στο Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του τομέα γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Arvaniti, A. & B. Joseph. 2000: Variation in voiced stop prenasalization in Greek. Glossologia 11-12: Bell, A. 1991: The Language of News Media. Oxford: Blackwell. Guy, G. 1980: Variation in the group and the individual: the case of final stop deletion. In W. Labov (ed.), Locating Language in Time and Space. New York: Academic Press, Guy, G. & L. Tsu-Chiann Lim: (2005): The limits of linguistic community: Speech styles and variable constraint effects. In K. Evans & G. Nguyen (eds.), Penn Working Papers in Linguistics: Selected Papers from NWAVE 32, Philadelphia: University of Pennsylvania. Householder, F. W. 1964: Three dreams of modern greek phonology. Word 20, Suppl: Kakridi, M. 1979: Analyse phonologique de l idiolecte d un locuteur grec. Mémoire de D.E.A. de Linguistique. Paris V, Sorbonne: Université René Descartes. Labov, W. 1966:. The social stratification of English in New York City. Washington: Center for Applied Linguistics. Mikros, G. 1997: Radio news and phonetic variation in Modern Greek. In Greek linguistics 95. Proceedings of the 2 nd International Conference on Greek Linguistics, Vol. I II. Salzburg: University of Salzburg, Μικρός, Γ. 1999: Κοινωνιογλωσσολογική προσέγγιση φωνολογικών προβλημάτων της Νέας Ελληνικής. Φωνητική Ποικιλία των Έρρινων Συμφώνων. Αδημοσίευτη 15

16 διδακτορική διατριβή, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα. Milroy, L. 1980: Language and Social Networks. Oxford: Blackwell. Newton, B. 1972: The generative interpretation of dialect: a study of Modern Greek phonology. Cambridge: Cambridge University Press. Pagoni, S. 1989: Cluster analysis and social network structure: the Modern Greek evidence. Στο Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 10ης ετήσιας συνάντησης του τομέα γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Χαραλαμπόπουλος, Α., Μ. Αραποπούλου, Ά. Κοκολάκης, Α. Κυρατζής. 1992: Φωνολογική ποικιλία: ηχηροποίηση προρινικοποίηση. Στο Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 13ης ετήσιας συνάντησης του τομέα γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη,