1. Θέµατα ιστορίας της ελληνικής γλώσσας 2. Θέµατα συγχρονίας της ελληνικής γλώσσας Ι. Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας

Transcript

1 1. Θέµατα ιστορίας της ελληνικής γλώσσας 2. Θέµατα συγχρονίας της ελληνικής γλώσσας Ι Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας 1

2 Θέµατα ιστορίας της Ελληνικής Γλώσσας I 2

3 Η παρουσίαση επιλογή σηµαντικών θεµάτων της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας κριτήριο: η επίδρασή τους και στις µέρες µας β. Η διαµόρφωση της ελληνιστικής κοινής γ. Από τον Αττικισµό στο Γλωσσικό Ζήτηµα α. Από την προφορικότητα στην εγγραµµατοσύνη

4 Eισαγωγή H ελληνική η παλαιότερη µαρτυρούµενη ζωντανή γλώσσα στην Eυρώπη Mιλιέται στην Eλλάδα και αλλού τουλάχιστον από τον 15. π.x. αιώνα, οπότε εµφανίζονται τα πρώτα γλωσσικά τεκµήρια. Mια µορφή αυτής της γλώσσας στο χώρο της Eλλάδας πολύ νωρίτερα, γύρω στο 2000 π.x. Σήµερα οι ελληνόφωνοι σε όλο τον κόσµο υπολογίζονται σε 12 ως 13 εκατοµµύρια. H γεωγραφική εξάπλωση και η πολιτιστική σπουδαιότητα της ελληνικής γλώσσας σήµερα είναι αισθητά µειωµένες. 4

5 Σύντοµη ιστορία της ελληνικής γραφής Γενικά α. η ιερογλυφική γραφή (περ π.x.) β. η γραµµική A (περ π.x.) γ. η γραµµική B ( περ π.x.) δ. κυπροµινωική γραφή (περ π.x.) ε. κυπριακό συλλαβάριο (περ αιώνας π.x.) στ. φοινικική γραφή (περ. 10. αιώνας π.x.) 5

6 H φοινικική γραφή «φοινικικά» γράµµατα σηµιτική γραφή, περί τον 10ο αι. π.x. η επινόηση του ελληνικού αλφαβήτου πολύ σπουδαία για την ιστορία του πολιτισµού, πολλά αλφάβητα: το λατινικό, το κυριλλικό, το κοπτικό, το γοτθικό του επισκόπου Oυλφίλα αλλά και άλλα. συνεργάστηκαν Σηµίτες και Έλληνες οι Σηµίτες γράµµατα µόνο για τα σύµφωνα οι Έλληνες µετέτρεψαν το φοινικικό αλφάβητο σε φωνολογικό, σηµαντική καινοτοµία σε παγκόσµια κλίµακα. 6

7 H ελληνική γραφή 1/5 φοινικικά γράµµατα άχρηστα στην ελληνική για να παραστήσουν φωνήεντα ή πρόσθεσαν και νέα γράµµατα αναλογία 1:1 = κάθε γράµµα ένα φθόγγο Tο σύµφωνο alef (λαρυγγικός φθόγγος) > το φωνήεν [a] και ονοµάστηκε άλφα. Tο H (heth) στο δυτικό ελληνικό αλφάβητο την αρχική δάσυνση από κει το πήραν οι Λατίνοι και όλες οι νεολατινικές γλώσσες στην ιωνική διάλεκτο, που δεν υπάρχει αρχική δάσυνση, το H χρησιµοποιήθηκε για να δηλώσει το µακρό ανοιχτό [e]. Όταν το ιωνικό αλφάβητο υιοθετήθηκε από τους Aθηναίους η αριστερή πλευρά του H για τη δήλωση της δασείας και η δεξιά του για την απουσία της, την ψιλή 7

8 H ελληνική γραφή 2/5 Oι αρχαίοι Έλληνες στην αρχή από τα δεξιά προς τα αριστερά (επί τα λαιά) όπως και οι Φοίνικες αργότερα βουστροφηδόν τελικά από τα αριστερά προς τα δεξιά (ες ευθύ). Άλλες γραφές είναι: η στοιχηδόν ABΓΔE EZHΘ η κιονηδόν A B Γ η σπειρηδόν A B Γ Δ Z Θ E H 8

9 H ελληνική γραφή 3/5 H ελληνική γραφή µέχρι τον 9. αιώνα µ.x. ήταν κεφαλαιογράµµατη αρχικά «γωνιώδης» (πβ. των επιγραφών), στη συνέχεια η ταχυγραφία > «στρογγυλογράµµατη γραφή» > µικρογράµµατη γραφή, περί τον 9. µ.x. αι. 9

10 H ελληνική γραφή 4/5 οι λέξεις δε χωριζόταν µεταξύ τους ούτε έφεραν τόνο ο τονισµός περιττός για τον φυσικό οµιλητή, πβ. ξένες γλώσσες, ελληνική κεφαλαιογράµµατη ο τονισµός απαραίτητος, όταν ο τονισµός της σύγχρονης ελληνικής µακριά από την πραγµάτωση του τονισµού του 5. π.x. αιώνα. και η στίξη δεν είχε συστηµατικό χαρακτήρα τα σύγχρονα ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία σχεδίασε ο Claude Garamont στις αρχές του 16. αιώνα (γράµµατα του βασιλέως) 10

11 H ελληνική γραφή 5/5 µια παραλλαγή του AE αλφαβήτου, το χαλκιδικό, δανείζονται οι Ρωµαίοι, κάποιες διαφορές από το της Aθήνας, π.χ. R, L. Aπό τους Ρωµαίους στους Γότθους και σε όλους τους Δυτικοευρωπαίους. στη βυζαντινή περίοδο στους Aρµένιους και στους Σλάβους. Mε την πάροδο του χρόνου η γραφή έπαψε να είναι φωνολογική, έγινε "ιστορική". π.χ. ένας φθόγγος, [i], µε πολλά γράµµατα: ι, η, υ, ει, οι, υι ένα γράµµα [υ] πολλούς φθόγγους: i, u, f, v ιστορική ορθογραφία σε όλους τους λαούς µε µεγάλη ιστορία (Γάλλους, Άγγλους) αντίθετα πβ. Pουµάνοι, Tούρκοι 11

12 Θέµατα ιστορίας της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ 12

13 Περίοδοι της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας Προϊστορική Iνδοευρωπαϊκή (IE) π.x. Eλληνική (i) Πρωτο-ελληνική (ii) Aρχαία (AE) ; π.x π.x. (iii) Aλεξανδρινή κοινή /6ος αι. µ.x. (iv) Mεσαιωνική 6ος - 18ος αι. α. πρώιµη βυζαντινή 6ος - 12ος αι. β. βυζαντινή 12ος - 15ος αι. γ. µεταβυζαντινή 15ος - 18ος αι. (v) Nεοελληνική 19ος - 20ός αι.

14 Oι γεωγραφικές διάλεκτοι της AE 1/2 α. ιωνική - αττική (Mικρά Aσία, Eύβοια και Aττική) β. αιολική (Λέσβο, Bοιωτία και Θεσσαλία) γ. αρκαδοκυπριακή δ. δυτική [δωρική της Πελοποννήσου (Λακωνία, Άργος, Kόρινθος), Hπείρου και Δ. Στερεάς, Kρήτης, Pόδου και Kάτω Iταλίας] 14

15 Oι γεωγραφικές διάλεκτοι της AE 2/2 Ίωνες (Όµηρος): τέσσαρες Aθηναίοι: νεότεροι Ίωνες (Hρόδοτος) τέσσερες Λεσβίοι Bοιωτοί Δυτικοί Έλληνες τέτορες τέτταρες πέσσυρες πέτταρες 15

16 Oι λογοτεχνικές διάλεκτοι της AE O Bοιωτός Hσίοδος στην ιωνική και όχι βοιωτική ο Σπαρτιάτης Tυρταίος όχι στη λακωνική αλλά στην ιωνική ο Bοιωτός Πίνδαρος στη δωρική ο Ίων Bακχυλίδης στη δωρική διάλεκτο 16

17 Bασικά χαρακτηριστικά της AE 1/2 τα η, ω προφέρονταν ως µακρά ε και ο αντίστοιχα, το υ προφερόταν [u], οι δίφθογγοι προφέρονταν όπως γράφονταν, αι [ai], οι [oi], oι τόνοι των λέξεων είχαν µεταξύ τους διαφορά µουσική και όχι δυναµική: η τονισµένη συλλαβή προφέρονταν έναν µουσικό τόνο πιο πάνω από την άτονη, 17

18 Bασικά χαρακτηριστικά της AE 2/2 η δασεία προφέρονταν όπως το αγγλικό ή γερµανικό h, τα µέσα σύµφωνα β, δ, γ προφέρονταν αντίστοιχα [b, d, g], τα δασέα σύµφωνα φ, θ, χ προφέρονταν αντίστοιχα [ph, t h, k h ], το ζ προφέρονταν [zd]. 18

19 Aλεξανδρινή κοινή ( /6ος αι. µ.x.) 1/4 προϊστορική ή πρωτο-ελληνική κοινή αλεξανδρινή ή ελληνιστική κοινή Διαµορφώθηκε σε µια περίοδο 600 χρόνων (300 π.x µ.x.) και είχε ως βάση της την αττική διάλεκτο. νεοελληνική κοινή ή κοινή νέα ελληνική 19

20 Aλεξανδρινή κοινή 2/4 αττική διάλεκτος > δεύτερη διάλεκτος πολλών Eλλήνων αθηναϊκή «συµµαχία» το λιµάνι του Πειραιά η πνευµατική ακτινοβολία (τραγικοί ποιητές - φιλόσοφοι) η «καλή» µακεδονική κοινωνία ελληνοµακεδονικός στρατός του Mεγάλου Aλεξάνδρου οι αποικίες που ιδρύθηκαν από αυτόν το στρατό 20

21 Aλεξανδρινή κοινή 3/4 προκάλεσαν - διευκόλυναν τη δηµιουργία κοινής: οι αρχαίες πόλεις-κράτη - πολιτική αυτονοµία - ένωση - κοινές εκστρατείες µακεδονική - ρωµαϊκή κυριαρχία (146 π.x µ.x.) παλιές πόλεις - νέα αστικά κέντρα (Aλεξάνδρεια, Aντιόχεια, Πέργαµος) 21

22 Aλεξανδρινή κοινή 4/4 Στερήθηκε έντονα ιδιωµατικά αττικά της στοιχεία το διπλό ττ (θάλαττα, τέτταρα, γλώττα), το διπλό ρρ (χερρόνησος, άρρην), χρωµατίστηκε µε στοιχεία και από άλλες διαλέκτους και κυρίως την ιωνική π.χ. βασίλισσα αντί βασίλεια, πάθνη αντί φάτνη, λαγός -ού αντί λαγώς -ώ στοιχεία κι από τις άλλες διαλέκτους, π.χ. δωρικό ναός αντί αττικού νεώς αρκετές ξένες λέξεις ανατολίτικες, σηµιτικές ιδίως εβραϊκές και λατινικές 22

23 O Aττικισµός H γέννησή του Aπόστολος Παύλος: «Ἐάν ἄδηλον φωνὴν σάλπιγξ δῶ, τίς παρασκευάσεται εἰς πόλεµον; Oὓτω καὶ ὑµεῖς διὰ τῆς γλώσσης, ἐὰν µὴ εὒσηµον λόγον δῶτε, πῶς γνωσθήσεται τὸ λαλούµενον; Ἒσεσθε γὰρ εἰς ἀέρα λαλοῦντες». Προς Κορινθίους, Α' 14, 9 23

24 Tο περιεχόµενό του Προτροπές - απαγορεύσεις των αττικιστών: νηρόν ύδωρ µη είπης, αλλά πρόσφατον, ακραιφνές σικχαίνοµαι, τω όντι ναυτίας άξιον τούνοµα, αλλ ερείς βδελύττοµαι ως Aθηναίος ξύστραν µη λέγε αλλά στλεγγίδα αντίρρησιν µη λέγε, αντιλογίαν δε εξυπνισθήναι ου χρη λέγειν αλλ αφυπνισθήναι ψύλλος βάρβαρον η δε ψύλλα δόκιµον, ως αττικόν 24

25 Oι συνέπειές του 1/3 δηµιουργία µιας τεχνητής διγλωσσίας, µε διάφορες µορφές ως τις µέρες µας. και η Eκκλησία όλο και πιο λόγια νοµίζοντας ότι αποστοµώνει τους λίγους πια ειδωλολάτρες αρχαϊστές, όµως αποξενώνεται από το γλωσσικό αίσθηµα και την κατανοητική ικανότητα του λαού 25

26 Oι συνέπειές του 2/3 στον γραπτό λόγο, µε ολέθριες συνέπειες η γραπτή γλώσσα κυβερνιόταν από την αρχαία γραµµατική και σύνταξη η γλωσσική εξέλιξη σύµβολο ηθικής και πνευµατικής παρακµής επικίνδυνο σπάσιµο της γλωσσικής µας ιστορίας - συνέπειες και στην παιδεία 26

27 Oι συνέπειές του 3/3 δύο γλωσσικές µορφές: η οµιλούµενη και η γραφόµενη: η πρώτη σαν ένα ποτάµι νερού που αναβλύζει από φυσικές πηγές τρέχει ασταµάτητη στη φυσική της κοίτη η δεύτερη µοιάζει µε την παγωµένη επιφάνεια ενός ποταµού, που µε την ακινησία της εξαπατά τη θέα, δεν εµποδίζει όµως το ποτάµι να ρέει από κάτω 27

28 Mεσαιωνική διγλωσσία 1/5 στη µεσαιωνική περίοδο οριστικοποιείται η γλωσσική διάσπαση, παγιώνεται και καλλιεργείται η διαφορά προφορικού και γραπτού λόγου, επίσηµης και ανεπίσηµης γλώσσας. Θεσµοποιείται η γλωσσική διµορφία και ο γλωσσικός διχασµός που ξεκίνησε µε τον Aττικισµό. 28

29 Mεσαιωνική διγλωσσία 2/5 Oι λόγιοι περιφρονούν τη ζωντανή γλώσσα H γραπτή γλώσσα αρχαΐζει όσο µπορεί η προφορική γλώσσα εξελίσσεται απρόσκοπτα, όλο και πιο νεωτερική αποτέλεσµα: η απόσταση προφορικής - γραπτής γλώσσας όλο και µεγαλύτερη 29

30 Mεσαιωνική διγλωσσία 3/5 η Βασιλεύουσα, η Πόλη, κέντρο πνευµατικό, πολιτικό και θρησκευτικό του Bυζαντινού Kράτους. H πολίτικη προφορική κοινή παραµερίζει ή αφοµοιώνει τους νεότερους ιδιωµατισµούς και εµποδίζει µε την επικράτησή της τη δηµιουργία νέων ιδιωµάτων. 30

31 Mεσαιωνική διγλωσσία 4/5 Στη διαιώνιση του αττικισµού και της διγλωσσίας συνέβαλε και η επίσηµη εκκλησία. κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες χρησιµοποιούσε την οµιλούµενη γλώσσα, µετά τον 4ο αι. και τη συµφιλίωσή της µε την πολιτική εξουσία εξαττικίζεται και εγκαταλείπει τη γλώσσα του λαού. 31

32 Mεσαιωνική διγλωσσία 5/5 H γραπτή γλώσσα των Bυζαντινών δεν ήταν ζωντανή. H γραπτή αρχαΐζουσα όργανο της Παιδείας, των δηµόσιων οµιλιών ή των θεολογικών συζητήσεων δεν επηρέασε την εξέλιξη της προφορικής κοινής, της «χυδαίας». σ αυτήν καταφεύγουν µερικές φορές και οι λόγιοι, όταν θέλουν να ζωντανέψουν το ύφος τους στους τελευταίους αιώνες του Bυζαντίου η γραπτή γλώσσα γίνεται ακόµη πιο αρχαϊκή µε αυτή τη µορφή της µεταφέρθηκε αργότερα (15ος αι.) στην Iταλία. 32

33 H δηµιουργία των NE διαλέκτων όπως κάθε γλώσσα, τοπικές παραλλαγές ή ιδιωµατικές ποικιλίες, τις διαλέκτους. οι σηµερινές νεοελληνικές διάλεκτοι και τα ιδιώµατα τις ρίζες τους στην αλεξανδρινή κοινή και τη µεσαιωνική προφορική γλώσσα δεν αντιστοιχούν µε εξαίρεση τα τσακώνικα µε τις αρχαίες διαλέκτους. η αρχή τους µετά την Δ Σταυροφορία και πάντως πριν από την Άλωση. 33

34 τα αίτια η απόσπαση περιφερειακών επαρχιακών κέντρων > αποτέλεσµα να ακολουθήσουν τα ιδιώµατά τους χωριστή εξέλιξη από τα υπόλοιπα. ελληνικά της Kάτω Iταλίας, της Kαππαδοκίας, του Πόντου και της Kύπρου. H πολίτικη κοινή δε διατηρήθηκε ενιαία και αδιάσπαστη. Oι λόγοι: µιλιόταν σε πολύ µεγάλη έκταση από στοιχεία που δεν ήταν οµοιογενή της έλειπε µια πρότυπη κανονιστική γραπτή γλώσσα (norma), η οποία θα δρούσε ενοποιητικά τέλος κοµµατιάστηκε η κρατική ενότητα > γλωσσική διαφοροποίηση. 34

35 Έτσι όχι µόνο διατηρήθηκαν ιδιωµατικές παραλλαγές και ποικιλίες από τη µεσαιωνική γλώσσα ως σήµερα, αλλά και διάφοροι νεωτερισµοί της κοινής µεσαιωνικής δε διαδόθηκαν παντού, πβ. προφορά του υ ως ου ή ιου (Kύµη, Tσακωνιά), στσιούλος, Kουµιώτης, Στουραΐτης κλπ., διατήρηση του τελικού -ν (Kύπρος, Δωδεκάνησα, Mικρασία), κώφωση στα βόρεια NE ιδιώµατα. 35

36 Στα χρόνια της Tουρκοκρατίας τα NE ιδιώµατα διαφοροποιήθηκαν ακόµη περισσότερο, καθώς η έλλειψη επικοινωνίας και έντονης οικονοµικής ζωής και το σβήσιµο της παιδείας περιόριζαν ακόµη περισσότερο κάθε τόπο στα σύνορά του. η Πόλη παύει να είναι το κέντρο της ελληνόφωνης αυτοκρατορίας και εµφανίζονται κέντρα λαϊκής λογοτεχνίας (έξω από την τουρκοκρατούµενη Eλλάδα) µε ιδιωµατικά γνωρίσµατα. 36

37 Στην αρχή του περασµένου αιώνα τα νέα ιδιώµατα είχαν πάρει τη σηµερινή τους περίπου µορφή. ίδρυση ελληνικού κράτους, πύκνωση της συγκοινωνίας, εντονότερη εθνική ζωή > τονώθηκαν οι τοπικές κοινές και διαδόθηκε περισσότερο η νέα κοινή. Έτσι τα διάφορα ιδιωµατικά στοιχεία απαρχαιώθηκαν και τα ιδιώµατα άρχισαν να υποχωρούν µπροστά στην κοινή ή να επηρεάζονται καθοριστικά από αυτήν. Mε το τέλος του 20ού αιώνα όλα τα ιδιώµατα συρρικνώνονται µε τάση εξαφάνισής τους. 37

38 To γλωσσικό ζήτηµα Oι πρώτοι δηµοτικιστές: Pήγας, ιερωµένοι: Γρηγόριος Kωνσταντάς, Δανιήλ Φιλιππίδης φιλόσοφοι: Aθανάσιος Ψαλίδας ποιητές: Aθανάσιος Xριστόπουλος, Γιάννης Bηλαράς, Διονύσιος Σολωµός 38

39 Oι αρχαϊστές αντιτάσσεται ο αρχαϊσµός, ελληνικά, δηλ. αρχαία. η γλώσσα του έθνους χαλασµένη, χυδαία και βάρβαρη Άνθιµος Γαζής, Eυγένιος Bούλγαρης, Δηµήτριος Δάρβαρης, Παναγιώτης Kοδρικάς, Nεόφυτος Δούκας, Kων/ νος Oικονόµος 39

40 Αντιπαράθεση οι «λογιότατοι» εµπόδιο για µόρφωση λαού, εκφραστές ολιγαρχικού πνεύµατος Σολωµός: «Σας δίνω την είδηση ότι ετελείωσε το βασίλειόν σας εις την Eλλάδα µε των Tούρκων το βασίλειον». 40

41 O Kοραής και η καθαρεύουσα συνήγοροι του αρχαϊστικού αλλά ενδιάµεσου δρόµου: Παναγιώτης Kοδρικάς, Iώσηπος Mοισιόδαξ, κυρίως Aδαµάντιος Kοραής 41

42 Kοραής βασική σηµασία µητρικής γλώσσας, κακή «η επικρατήσασα έως τώρα συνήθεια να καταφρονώµεν την νέαν γλώσσαν», όχι άλλη από τη γλώσσα που «εθηλάσαµεν µε το µητρικό γάλα και εις µόνην την οποίαν εσυνειθίσαµεν να εξηγώµεν ό,τι συλλογιζόµεθα». αλλά: γλωσσική εξέλιξη αποτέλεσµα βαρβάρωσης - διαφθοράς: «H φρικτοτέρα χυδαιότης είναι η έλλειψις του απαρεµφάτου». 42

43 Kοραής - πρόταση «καλλωπισµός», καθαρισµός, να φύγουν τα «σαπηµένα της γλώσσης», τα «ζιζάνια της χυδαιότητος», «από το βιβλίον του λαού εις του λαού τα στόµατα» όχι πια άρτος, οίνος, ιχθύς, χοίρος, ούτε ψωµί, κρασί, ψάρι, γουρούνι, αλλά ψωµίον, κρασίον, ψάριον, γουρούνιον, µεσηµέριον, οικοκύριος, υποδηµατάδαι κλπ. 43

44 Αντιδράσεις Pίζος Nερουλός, «Kορακιστικά ή διόρθωσις της Pωµαίικης γλώσσας»: «Προστάξειν σε είχον να κάµης βραστόν ζωµίον µε κοµµάτια ψωµίων... Aµµή υσείς τι είνι το οποίον να µε είπητε θέλετε πράγµα;». ανεφάρµοστο η µέση οδός, «κατά µικρόν το εν οπίσω του άλλου», ανύπαρκτοι κοραϊκοί τύποι: εντάµα, σταλαγµατία, οψάριον, «ελληνικοί» τύποι: οµού, σταγών, ιχθύς 44

45 19ος αι. H εποχή του καθαρισµού ( ) 1/6 το ιδανικό του γυρισµού στην αρχαιότητα. ο γραπτός λόγος, όργανό του, ούτε λεξιλογική ούτε γραµµατική βάση και ενότητα γαλλισµοί π.χ. το µέρα µεσηµέρι > εν πλήρει µεσηµβρία < γαλλικό en plein midi. Φαναριώτες και Πολίτες Παναγιώτης Σούτσος: «η γλώσσα των αρχαίων Eλλήνων και ηµών των νεωτέρων έσεται µία και η αυτή». 45

46 19. αι. H εποχή του καθαρισµού ( ) 2/6 καθαρεύουσα: γλωσσικό κατασκεύασµα, ο εξαρχαϊσµός ούτε µέτρο ούτε όριο: αν δεν µπορώ, αν δεν ηµπορώ, αν δεν δύναµαι, εάν δεν δύναµαι, εάν µη δύναµαι, εάν µη δύνωµαι όταν έφτασε, όταν έφθασε, όταν αφίχθη, ότε αφίχθη, ότε αφίκετο νέες λέξεις για νέες έννοιες: πρύτανις, πελώριος, επιτραπέζιος, αλλά και για πάγκοινες λέξεις: πίλος αντί καπέλο, τύλη αντί µαξιλάρι, χείµετλον αντί χιονίστρα, µειδιώ αντί χαµογελώ. 46

47 19. αι. H εποχή του καθαρισµού ( ) 3/6 και το αρχαίο τυπικό: βους - βοός, η απόκρεως - της απόκρεω παρασύρονται και ανθρωπωνύµια - τοπωνύµια: Παπλωµατάς > Eφαπλωµατάς, Mουστάκας > Mυστακίδης, Kαλαµάτα > Kαλάµαι. Aκόµα και ο Mπότσαρης > Bόσσαρις - Bοσσάρεως. η λογοτεχνική παραγωγή (κρητική και εφτανησιακή) περιφρονείται 47

48 19. αι. H εποχή του καθαρισµού ( ) 4/6 Aλέξανδρος Σούτσος για ποίηση Σολωµού - Kάλβου: «Iδέαι όµως πλούσιαι πτωχά ενδεδυµέναι δεν είναι δι αιώνιον ζωήν προωρισµέναι». τα «βαθιά ελληνικά», µόνοι πιστοί στη δηµοτική οι Eφτανήσιοι, κυρίως οι ποιητές θύµα η παιδεία: δηµοτικό σχολείο (1834) «στοιχεία ελληνικής» οι δάσκαλοι «ελληνικήν γραµµατικήν κατά θεωρίαν και πράξιν» Φατσέας: «Eις λεξίδια κενά νοήµατος, εις το δέρµα της αρχαίας Eλλάδος εθυσιάσθη η εθνική εκπαίδευσις». 48

49 19. αι. H εποχή του καθαρισµού ( ) 5/6 το κορύφωµα του καθαρισµού σηµειώνει ( ) ο Kων/νος Kόντος συνείδηση για ανάγκη γλωσσικής αλλαγής (ένωση των Eπτανήσων, Nικόλαος Πολίτης, Δηµήτριος Bερναρδάκης). τριγλωσσία: ιδιώµατα: δηµοτική: µόπιασε το ζερβί το χέρι µου έπιασε το αριστερό το χέρι καθαρεύουσα: µε έλαβε(ν) εκ της αριστεράς χειρός 49

50 19. αι. H εποχή του καθαρισµού ( ) 6/6 Γιάννης Ψυχάρης (1888) «Tο Tαξίδι µου», νέα εποχή και ακρότητες: περκεφαλιά, πρόχερος, ύποφτος, πνεµατικό ρέµα, συγραφιάδες - συγραφέηδες, τα φώσια, να ξεδικηθεί, κλασικάδα. 50

51 20ός αι. H εποχή του Δηµοτικισµού α. ορµητικός δηµοτικισµός ( ) β. κρατικός δηµοτικισµός ( ως σήµερα) 51

52 O ορµητικός δηµοτικισµός πόλεµος του 1897, επανάσταση στο Γουδί, Bαλκανικοί πόλεµοι, A Παγκόσµιος λαογραφία, λαϊκές τέχνες, αρχιτεκτονική, µουσική, ιστορία «ευαγγελικά» (1901) - «ορεστειακά» 1903 Eκπαιδευτικός Όµιλος (1910), πρόγραµµα πιο συντηρητικό από του Ψυχάρη, π.χ. πρόχειρος, ύποπτος, πνευµατικό ρεύµα κλπ. πολλές λέξεις ορθογραφήθηκαν φωνητικά, π.χ. ροδάκινο αντί ρωδάκινο, αγόρι αντί αγώρι, τραβώ αντί τραυώ, γελιέµαι αντί γελειέµαι 52

53 Αντιπαραθέσεις µαλλιαροί, όλα τα κακά: άθεοι, ανήθικοι, προδότες, αναρχικοί, µασόνοι, πανσλαβιστές, και τέλος κοµµουνιστές αντίδραση, µε τη NE γραµµατική «δηµιουργούµεν νέον έθνος» (Γ. Mιστριώτης). 53

54 O κρατικός δηµοτικισµός 1/2 Σταθµός η επαναστατική περίοδος Περιορίστηκαν φωνητικές και µορφολογικές πολυτυπίες (έξω, όχι έξω και όξω, αγαπούσα, αµφισβητούσα, όχι αγάπαγα. Aποκλείστηκαν π.χ. εµπόροι, ανθρώποι. η µεταρρύθµιση δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί Eπιτροπεία (Nικόλαος Eξαρχόπουλος) «να καώσι» τα βιβλία της δηµοτικής «ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως». 54

55 O κρατικός δηµοτικισµός 2/2 1941: Nεοελληνική Γραµµατική από τον Mανόλη Tριανταφυλλίδη 1976: η δηµοτική (νεοελληνική) επίσηµη γλώσσα του έθνους 1982: µονοτονικό σύστηµα. 55

56 Τελική παρατήρηση 1/2 συντηρητική στις αλλαγές της: η προφορά άλλαξε σηµαντικά από την κλασική εποχή, λίγο όµως από την εποχή της ελληνιστικής Το ίδιο η µορφολογία και το λεξιλόγιο. H πιο σηµαντική αλλαγή στη σύνταξη, από συνθετική AE > αναλυτική NE 56

57 Tελική παρατήρηση 2/2 η NE γλώσσα είναι η ίδια η AE, που µιληµένη αδιάκοπα από χείλη σε χείλη και από γενιά σε γενιά άλλαξε παρόλο που οι οµόγλωσσοι πάντα προσπαθούν να µιλούν όλοι το ίδιο ώσπου πήρε τη σηµερινή της µορφή, η οποία βέβαια δεν είναι και η τελειωτική κι αυτή υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές... 57

58 Φθόγγος - Φώνηµα - Γράµµα

59 Η παρουσίαση επιλεγµένα θέµατα Φωνητικής (οι φθόγγοι, Φωνητικά Αλφάβητα) Φωνολογίας (φωνήµατα, πάθη φωνηµάτων) και Γραφής της νέας ελληνικής (ιδιαιτερότητες στη γραφή, αντιστοιχία γράµµατος-φωνήµατος/φθόγγου) «Παθολογίες» περί τη φωνητική - φωνολογία - γραφή (Greeklish, «µείωση φωνηέντων» κ.λπ.) 59

60 Η γλώσσα σύνθετο φαινόµενο - δύσκολη η προσέγγιση, περιγραφή και ανάλυσή της, πβ. τυφλοί- ελέφαντας Γι αυτό η Γλωσσολογία υποσυστήµατα (επίπεδα): Φωνητική Φωνολογία Μορφολογία Σύνταξη Σηµασιολογία-Λεξιλόγιο, και Πραγµατολογία 60

61 Η Φωνητική / έννοια του φθόγγου ο τοµέας της Γλωσσολογίας που µελετά, περιγράφει και αναλύει τους φθόγγους φθόγγοι: οι ήχοι που παράγουν µε τα φωνητικά τους όργανα οι άνθρωποι για να µιλήσουν µια γλώσσα. γλωσσικές µονάδες που τα βασικά ακουστικά τους χαρακτηριστικά προέρχονται από αναγωγή των ιδιαίτερων ηχητικών χαρακτηριστικών στον «µέσο όρο» της προφοράς του µεγαλύτερου µέρους των οµιλητών/τριών µιας γλώσσας. διαθέτουν αρθρωτικά (κλειστά, ανοιχτά, χειλικά κτλ.) και ακουστικά (ένταση, ύψος, διάρκεια, χροιά) χαρακτηριστικά. 61

62 Παραγωγή του προφορικού λόγου 1/3 Πολύ βασικό ρόλο οι πνεύµονες µε την εισπνοή διοχετεύεται αέρας, µε την εκπνοή, ο αέρας περνάει από τον λάρυγγα, όπου οι φωνητικές χορδές, και απολήγει στη στοµατική ή τη ρινική κοιλότητα. οι περισσότεροι φθόγγοι κατά την εκπνοή ορισµένοι (αφρικανικών κυρίως γλωσσών), µε εισπνοή του αέρα. 62

63 Οι φωνητικές χορδές 1/2 δύο µεµβράνες στον λάρυγγα, ανάµεσα περνά ο αέρας από τους πνεύµονες ανάµεσά τους µια σχισµή, η γλωσσίδα όταν πλησιάζουν, η γλωσσίδα κλείνει και οι φωνητικές χορδές πάλλονται, παράγονται οι ηχηροί φθόγγοι όταν αποµακρύνονται, η γλωσσίδα ανοίγει, περνάει ο αέρας, παράγονται οι άηχοι φθόγγοι µετά τις χορδές ο αέρας περνάει από τον φάρυγγα, που ενώνει τον λάρυγγα µε την στοµατική και τη ρινική κοιλότητα. 63

64 Οι φωνητικές χορδές 2/2 64

65 Παραγωγή του προφορικού λόγου 2/3 στη στοµατική κοιλότητα η γλώσσα, έξι µέρη: συµµετέχουν στην παραγωγή φθόγγων άκρη, προράχη, ράχη, πίσω µέρος, ρίζα και επιγλωσσίδα. το πάνω µέρος της στοµατικής κοιλότητας σε δύο µέρη: στον ουρανίσκο και την υπερώα ο ουρανίσκος πάνω από τα φατνία η υπερώα καταλήγει στη σταφυλή, η οποία ανοίγει τη δίοδο του αέρα προς τη ρινική κοιλότητα, για να παραχθούν ρινικοί φθόγγοι. τα υπόλοιπα όργανα (δόντια, χείλη) συµµετέχουν στην παραγωγή οδοντικών και χειλικών φθόγγων. 65

66 Παραγωγή του προφορικού λόγου 3/3 Όταν ο αέρας από τα πνευµόνια στην έξοδο της στοµατικής κοιλότητας χωρίς εµπόδιο, τότε φωνηεντικοί φθόγγοι, αλλιώς οι συµφωνικοί φθόγγοι. Τα παραπάνω φωνητικά όργανα: παθητικοί αρθρωτές: το πάνω χείλος, τα δόντια, τα φατνία, ο ουρανίσκος, η υπερώα και ο φάρυγγας ενεργητικοί αρθρωτές: το κάτω χείλος, η γλώσσα, η σταφυλή και οι φωνητικές χορδές. 66

67 Νεοελληνική Γλώσσα: Βασικά χαρακτηριστικά 1/2 Ονοµασίες: Κοινή Νέα Ελληνική, Νέα Ελληνική, Νεοελληνική γλώσσα Οµιλείται από εκατοµ. άτοµα: 11 σε Ελλάδα και Κύπρο, οµογενείς: Η.Π.Α., Καναδά, Αυστραλία, Γερµανία αλλά και αλλού. Είναι ινδοευρωπαϊκή γλώσσα- ιστορία χρόνων οι απαρχές: προελληνική ή πρωτοελληνική / η κρητο-µυκηναϊκή (πήλινες πινακίδες σε Γραµµική Β, 13ο αι. π.χ.) µέχρι τον 3ο αι. π.χ. όχι µια κοινή γλώσσα, αλλά σύνολο διαλέκτων από τον 5ο αι. π.χ. η αττική διάλεκτος κύρος και µεγάλη διάδοση / διεθνοποίηση / αττικισµός 67

68 Νεοελληνική Γλώσσα 2/2 πριν από τη δηµιουργία του νέου ελληνικού κράτους διάφορες διαλέκτους (πελοποννησιακά, κρητικά, κυπριακά, ποντιακά, επτανησιακά κ.ά. ανάγκη υιοθέτησης κοινού γλωσσικού οργάνου, αρχικά αρχαΐζουσα ΝΕ γλώσσα, στη συνέχεια Καθαρεύουσα, παράλληλα µια γλωσσική µορφή της νέας ελληνικής, Δηµοτική, υιοθετήθηκε ως επίσηµη το Έχει πολλά κοινά στοιχεία µε την αρχαία ελληνική - έχει δεχτεί αρκετές επιδράσεις (τουρκικά, γαλλικά, αγγλικά κ.ά.) - έχει διαλέκτους και ιδιώµατα. Πέρασε µια µεγάλη εποχή γλωσσικής διφυΐας (διγλωσσίας) [Καθαρεύουσα-Δηµοτική]. Η γραφή της διαφέρει από τη γραφή πολλών δυτικών γλωσσών. 68

69 Η φωνητική της Νέας Ελληνικής Οι φθόγγοι της Νέας Ελληνικής 69

70 Οι κατηγορίες των φθόγγων στην ελληνική όπως και σε όλες τις γλώσσες δύο κατηγορίες: τα φωνήεντα: παράγονται από τον αέρα από τους πνεύµονες, πάλλει τις φωνητικές χορδές και βγαίνει από τη στοµατική ή ρινική κοιλότητα χωρίς εµπόδιο. τα σύµφωνα: µε τη δηµιουργία εµποδίου κατά την έξοδο του αέρα προς τη στοµατική κοιλότητα ή, σε πολύ λίγες περιπτώσεις, κατά την εισπνοή του αέρα. Γίνονται αντιληπτά στον λόγο µε τη συνοδεία ενός φωνήεντος. τα σύµβολα των φθόγγων σε αγκύλες ([ ]), π.χ. [e], [k] 70

71 Τα φωνήεντα βασικό χαρακτηριστικό τους η ηχηρότητα τρία κριτήρια διάκρισης: α) ο βαθµός ανοίγµατος της γλώσσας: Ανοιχτά, Ενδιάµεσα, Κλειστά β) η θέση της γλώσσας: Μπροστινά, Κεντρικά, Οπίσθια γ) το σχήµα των χειλιών: Στρογγυλά, Μη στρογγυλά 71

72 Τα φωνήεντα της νέας ελληνικής Μπροστινά Κεντρικό Οπίσθια i u Κλειστά e o Ενδιάµεσα a Ανοιχτά Μη στρογγυλά Στρογγυλά συµπεριλαµβάνεται και το ηµίφωνο [y]: µπροστινό, κλειστό, µη στρογγυλό φωνήεν Η προφορά του αντίστοιχη του [i], αλλά πιο βραχεία, πάντα άτονο δίπλα σε φωνήεν µε το οποίο αποτελεί µία συλλαβή (δίφθογγος), π.χ. [aytòs] «αητός», [koròyδo] «κορόιδο». 72

73 Τα σύµφωνα δύο κριτήρια: α) τόπος (του φωνητικού µηχανισµού) όπου αρθρώνονται και β) τρόπος µε τον οποίο αρθρώνονται. 73

74 α) Τόπος άρθρωσης Διχειλικά Χειλοδοντικά Οδοντικά (ή γλωσσοδοντικά) Φατνιακά Φατνιακά συριστικά Ουρανικά Υπερωικά 74

75 β) Τρόπος άρθρωσης τρεις παράγοντες: α) παρουσία ή απουσία φωνής: ηχηρά / άηχα β) χώρος εξόδου του εκπνεόµενου αέρα: στοµατικά / ρινικά, γ) ολικός ή µερικός φραγµός του εκπνεόµενου αέρα: κλειστά / τριβόµενα. 75

76 Τα σύµφωνα Τόπος άρθρωσης Τρόπος άρθρωσης Διχειλικά Χειλοδον τικά Οδοντικά / γλωσσοδο ντικά Φατνιακά Φατνιακά - συριστικά Ουρανικά Υπερωικά Κλει- στά Τριβό- µενα άηχα p t (ts) c k ηχηρά b d (dz) j g άηχα f θ s! " ηχηρά v # z j $ Ρινικά m % n & ' Πλευρικά l ( Παλλόµενο Τα [ts] και [dz] σε παρένθεση, γιατί από ορισµένους αναλυτές ερµηνεύονται ως ένας φθόγγος και από άλλους ως δύο φθόγγοι, δηλαδή [t]+[s] και [d]+[z] αντίστοιχα. 76 r

77 Φωνολογία της Νέας Ελληνικής

78 Η έννοια του φωνήµατος Φωνήµατα είναι οι µονάδες του προφορικού λόγου, οι φθόγγοι, που διαφοροποιούν µεταξύ τους τις λέξεις, έχουν δηλαδή διαφοροποιητική αξία. Είναι µη παρατηρήσιµες, προκύπτουν όµως από αφαίρεση από τις παρατηρήσιµες µονάδες του προφορικού λόγου, τους φθόγγους. Ο αριθµός τους είναι συγκεκριµένος σε κάθε γλώσσα. 78

79 Σχέσεις Φωνητικής- Φωνολογίας 1/2 Η Φωνητική µελετά, περιγράφει και αναλύει τους ήχους που παράγουν οι άνθρωποι, η Φωνολογία µελετά, περιγράφει και αναλύει τις µονάδες του προφορικού λόγου που έχουν λειτουργική αξία. Η Φωνολογία προϋποθέτει τη Φωνητική. Πορεία από το συγκεκριµένο στο αφηρηµένο. 79

80 Σχέσεις Φωνητικής- Φωνολογίας 2/2 Τα φωνήµατα αποτελούν αναγωγή των φθόγγων σε γενικότερη κατηγορία, µε τη βοήθεια των «ελάχιστων ζευγών», π.χ. [ponos] - [monos], Τα διακριτικά χαρακτηριστικά των φωνηµάτων, π.χ. χειλικότητα, ηχηρότητα, παίρνουν τις ονοµασίες τους από τα αρθρωτικά χαρακτηριστικά των φθόγγων. Φθόγγοι και φωνήµατα παριστάνονται µε τα ίδια σύµβολα του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου. 80

81 Το φωνολογικό σύστηµα της νέας ελληνικής 81

82 Τα φωνήεντα Μπροστινά Κεντρικά Οπίσθια i u Κλειστά e o Ενδιάµεσα a Ανοιχτό 82

83 Τα σύµφωνα Τρόπος άρθρωσης Τόπος άρθρωσης Χειλικά Οδοντικά Φατνιακά - συριστικά Υπερωικά Κλειστά άηχα p t (ts) k ηχηρά b d (dz) g Τριβόµενα άηχα f θ s x ηχηρά v! z γ Ρινικά m n Πλευρικά Παλλόµενο l r

84 Το σύστηµα γραφής τα σύµβολα που χρησιµοποιούνται στον γραπτό λόγο: γράµµατα, τονικά σηµάδια, σηµεία στίξης για την ελληνική γλώσσα διαχρονικά διάφορες προτάσεις γραφής της κυρίως το ελληνικό αλφάβητο, διαφορετικό από όλα τα άλλα το λατινικό µε κάποιες παραλλαγές του, π.χ. φραγκολεβαντίνικα, greeklish, για διάφορους πρακτικούς κυρίως λόγους αλλά και µε διάφορες ιδεολογικές φορτίσεις, βλ. πιο κάτω «παθολογίες» της ελληνικής γλώσσας φωνητικά αλφάβητα, π.χ. η ροµέηκη γλόσα του Ιωάννη Βηλαρά, αλλά κυρίως το ΔΦΑ (IPA) για επιστηµονικούς αποκλειστικά λόγους 84

85 Ιδιαιτερότητες στη γραφή 1/2 Δεν υπάρχει αντιστοιχία γράµµατος - φωνήµατος/φθόγγου, αλλά: ένα γράµµα αντιστοιχεί σε δύο φωνήµατα (διπλά γράµµατα), π.χ. τα γράµµατα ξ (/ks/) και ψ (/ps/). δύο διαφορετικά γράµµατα αντιστοιχούν σε ένα φώνηµα ή και, σε ορισµένες περιπτώσεις, σε δύο φωνήµατα (δίψηφα γράµµατα), βλ. επόµενη διαφάνεια. 85

86 αι /e/, π.χ. «παιδί» /pe!ì/, ει /i/, π.χ. «πείρα» /pìra/. µπ /mb/ ή /b/, π.χ. «εµπόριο» / embòrio/ ή /ebòrio/. οι /i/, π.χ. «τοίχος» /tìxos/ ντ /nd/ ή /d/, π.χ. «αντίπαλοι» / andìpali/ ή /adìpali/. ου /u/, π.χ. «µούσα» /mùsa/ γγ /ng/ ή /g/, π.χ. «άγγελος» / àngelos/ ή /àgelos/. υι /i/, π.χ. «υιοθεσία» /ioθesìa/. γκ /ng/ ή /g/, π.χ. «αγκάθι» / angàθi/ ή /agàθi/. 86

87 Ιδιαιτερότητες στη γραφή 2/2 δύο όµοια γράµµατα που παριστάνουν σύµφωνα αντιστοιχούν σε ένα φώνηµα (όµοια γράµµατα): ββ, κκ, λλ, µµ, νν, ππ, ρρ, σσ, ττ. π.χ. «Σάββας» /sàvas/, «γλώσσα» / γlòsa/. το ίδιο γράµµα αντιστοιχεί πότε σε ένα και πότε σε άλλο φώνηµα, το υ: κανονικά αντιστοιχεί στο Φ /i/, π.χ. /ili/ «ύλη», αλλά: /àvrìo/ «αύριο», /aftì/ «αυτί», «ούτε» /ute/. 87

88 Γλωσσικές «παθολογίες» Η ελληνική κοινωνία πάντοτε πολύ ευαίσθητη και µαχητική σε θέµατα γλώσσας, πβ. ευαγγελικά, ορεστειακά Δύο σύγχρονες «παθολογίες» περί τη φωνητική-φωνολογίαγραφή α. greeklish, β. «µείωση φωνηέντων» κ.λπ. 88

89 greeklish Τα Greeklish (Γκρίκλις), από τις λέξεις greek (ελληνικά) και english (αγγλικά), γνωστά και ως Grenglish, Λατινοελληνικά ή Φραγκολεβαντίνικα, είναι η ελληνική γλώσσα γραµµένη µε το λατινικό αλφάβητο. Είναι ένα είδος µεταγραφής (Βικιπεδια) Αυτό που σήµερα ο κόσµος αποκαλεί «λατινοελληνικά», «greenglish» ή «φραγκο-λεβαντίνικα» δεν είναι φαινόµενο της δεκαετίας µας. Αντίθετα, είναι µια πρακτική που εµφανίστηκε σε διάφορους τόπους και εποχές και εφαρµόστηκε από διάφορες ελληνικές κοινότητες µε διαφορετικούς τρόπους (Ανδρουτσόπουλος) Η συζήτηση τεράστια, οι θέσεις διαµετρικά αντίθετες, οι αντεγκλήσεις πολλές Αναζητήστε τις 89

90 Θέµατα Μορφολογίας της Νέας Ελληνικής Ι

91 Η παρουσίαση επιλεγµένα θέµατα µορφολογίας της νέας ελληνικής µορφολογικά χαρακτηριστικά της ΝΕ, η λέξη στη νέα ελληνική, τα κλιτικά συστήµατα της ΝΕ, Παραγωγή (επιθηµατοποίηση) Σύνθεση (προθηµατοποίηση) Μορφολογική ποικιλία και ύφος, 91

92 Μορφολογία εξετάζει και µελετά τις µικρότερες µονάδες της γλώσσας που είναι φορείς σηµασίας, δηλαδή τα µορφήµατα, ως προς την υφή τους, τα χαρακτηριστικά τους και τις δυνατότητες συνδυασµού που έχουν για να συγκροτήσουν µεγαλύτερες µονάδες της γλώσσας, τις λέξεις. ασχολείται µε τις µορφές που παίρνουν οι λέξεις µε την κλίση, µε την παραγωγή και τη σύνθεση. 92

93 Π.χ. η ελληνική λέξη /paramèni/ «παραµένει» αποτελείται από µικρότερες µονάδες - φορείς σηµασίας: /para/: που δηλώνει τη σηµασία του κοντά. /men/: που δηλώνει στάση σε ένα µέρος. /i/ : που δηλώνει τη γραµµατική κατηγορία (ρήµα), το πρόσωπο (τρίτο) και τον αριθµό (ενικός). Τα µορφήµατα παριστάνονται µέσα σε άγκιστρα { }. 93

94 Μορφολογικά χαρακτηριστικά της νέας ελληνικής Είναι µια συνθετική γλώσσα και ανήκει στις διαχυτικές γλώσσες (ή κλιτές). Έχει µορφολογία που είναι αποτέλεσµα και της ιστορικής της πορείας. Περιέχει δυο κατηγορίες µορφηµάτων: τα ελεύθερα και τα δεσµευµένα. Παρουσιάζει δυσκολίες στην αναγνώριση των µορφηµάτων. Εµφανίζει σηµαντικό βαθµό παραγωγικότητας. Εµφανίζει κάποιο βαθµό συνθετότητας. 94

95 Η λέξη Δεν υφίσταται επιστηµονικός ορισµός για τη λέξη, γιατί: Όχι η παύση στον προφορικό ή τα κενά στον γραπτό λόγο, πβ. αρχαία ελληνικά Όχι η παραποµπή σε µία έννοια ή αντικείµενο, πβ. το εµπρόθετο άρθρο /sto/ δύο λέξεις Όχι ο τόνος, ναι στα τσέχικα, αλλά... Όχι ο ορισµός του Bloomfield ότι «λέξη είναι µια ελάχιστη ελεύθερη µορφή», αλλά άρθρο: του, of Όχι ότι η λέξη αποτελεί µικρογραφία της φράσης, γιατί η λέξη δεν µπορεί να διακοπεί, ενώ η φράση ναι Όχι οι λέξεις όπως εµφανίζονται στα λήµµατα ενός λεξικού, αντιοικονοµικό. 95

96 Είδη λέξεων 1/2 Γραµµατικές: αφηρηµένες οντότητες, που αποτελούνται από ένα µόρφηµα ή από ένα συνδυασµό δύο ή και περισσότερων µορφηµάτων, π.χ. {θάλασσα} + {πληθυντικός και γενική} Φωνολογικές: αποτελούν τις πραγµατώσεις των γραµµατικών λέξεων στον προφορικό λόγο, π.χ. σε φωνητικό επίπεδο ως [θalasòn] και σε φωνολογικό /θalasòn/ Ορθογραφικές: αποτελούν τις πραγµατώσεις των γραµµατικών λέξεων στον γραπτό λόγο, π.χ. «θαλασσών» 96

97 Είδη λέξεων 2/2 Λεξήµατα: οι προερχόµενες από αφαίρεση λεξικολογικές µονάδες, που η κάθε µία αντιπροσωπεύει όλες τις µορφές που µπορεί να πάρει µια κλιτή γραµµατική λέξη στην πραγµάτωσή της και εκφράζει τη βασική λεξική σηµασία, π.χ. η ονοµαστική ενικού, η ονοµαστική των τριών γενών στα επίθετα, το α ενικό ενεστώτα Γράφονται µε κεφαλαία γράµµατα στα λεξικά Τυπογραφικές: τα όριά τους καθορίζονται µε τα κενά που χρησιµοποιούνται στον γραπτό λόγο. 97

98 Η λέξη της νέας ελληνικής και η δοµή της Οι λέξεις της νέας ελληνικής δεν είναι µορφολογικά διαφανείς. Η δυσκολία στην οριοθέτηση οφείλεται στους εξής λόγους: Εκθλίψεις και αφαιρέσεις, οι οποίες κάνουν αδιαφανή τα όρια των λέξεων, Η περίπτωση του εµπρόθετου άρθρου (sto, sti) στο οποίο συνενώνονται δύο λέξεις, Πολυλεκτικά παραθετικά σύνθετα Η µορφολογική δοµή των λέξεων της νέας ελληνικής µονοµορφηµατικές πολυµορφηµατικές. 98

99 Σχηµατισµός λέξεων Κλίση Παραγωγή Με προσφύµατα Χωρίς προσφύµατα (ετεροίωση, µετάπλαση, αλλαγή τονισµού) Σύνθεση Άλλοι τρόποι Νεολογία Συντόµευση Επιφώνηση Ονοµατοποιία 99

100 Κλίση διαδικασία λεξικολογικού σχηµατισµού, µε την οποία προκύπτουν διαφορετικές µορφές της ίδιας λέξης < θέµα της λέξης + κατάλληλα κλιτικά προσφύµατα τα προσφύµατα πληροφορίες µορφοσυντακτικές ή/και σηµασιολογικές, π.χ. πτώση, αριθµό κ.λπ. για το όνοµα, πρόσωπο, χρόνο κ.λπ. στο ρήµα. 100

101 Κλιτικά συστήµατα ουσιαστικών α) Σε τρεις κλιτικές κατηγορίες µε κριτήριo το γένος (αρσενικά, θηλυκά, ουδέτερα). β) Σε δύο κλιτικές κατηγορίες µε κριτήριο τον αριθµό των συλλαβών (ισοσύλλαβα, ανισοσύλλαβα) γ) Σε τρεις κλιτικές κατηγορίες µε κριτήριο τις διαφορετικές µορφές που παίρνουν τα ονόµατα στην κλίση (δικατάληκτα, τρικατάληκτα, υπόλοιπα). δ) Σε οκτώ κλιτικές τάξεις µε κριτήριο την παρουσία ή µη παρουσία αλλόµορφων θεµάτων στη λέξη και τη µορφή των κλιτικών επιθηµάτων 101

102 Κλιτικά συστήµατα ρηµάτων Α/Α Χατζησαββίδης 2009 Τσοπανάκης 1994 Holton et al Χρόνοι Κλαίρης & Μπαµπινιώτης Ενεστώτας Ενεστώτας Ενεστώτας Ενεστώτας 2. Παρατατικός Παρατατικός Παρατατικός Παρατατικός 3. Αόριστος Αόριστος Απλός παρελθοντικός Αόριστος 4. Εξακολουθητικός µέλλοντας Μέλλοντας διαρκής Μη συνοπτικός µέλλοντας/ διαρκείας Ατελής µέλλοντας Συνοπτικός µέλλοντας Συντελεσµένος µέλλοντας Στιγµιαίος µέλλοντας Τετελεσµένος µέλλοντας 102 Συνοπτικός µέλλοντας Τετελεσµένος µέλλοντας Τέλειος µέλλοντας Συντελεσµένος µέλλοντας 7. Παρακείµενος Παρακείµενος Παρακείµενος Παρακείµενος 8. Υπερσυντέλικος Υπερσυντέλικος Υπερσυντέλικος Υπερσυντέλικος

103 Παραγωγή - Σύνθεση διαδικασία λεξικολογικού σχηµατισµού µε την οποία προκύπτουν νέες λέξεις από το θέµα της λέξης (γραµµατικό µόρφηµα) + το κατάλληλο παραγωγικό µόρφηµα Ένας από τους τρόπους παραγωγής στη ΝΕ η παραγωγή µε προσφύµατα: Επιθηµατοποίηση Ένας από τους τρόπους σύνθεσης στη ΝΕ η σύνθεση µε προθήµατα/ αξεχώριστα µόρια: Προθηµατοποίηση 103

104 Επιθηµατοποίηση 1/3 104

105 Επιθηµατοποίηση 2/3 105

106 Επιθηµατοποίηση 3/3 106

107 Προθηµατοποίηση 1/2 107

108 Προθηµατοποίηση 2/2 108

109 Πόλεµος για τα φωνήεντα Μία ιδιότυπη διαµάχη ξέσπασε για τα φωνήεντα της ελληνικής γλώσσας, µε αφορµή καταγγελία δασκάλων από την Ανατολική Αττική ότι στο νέο βιβλίο Νέα Ελληνική Γραµµατική της Ε' και ΣΤ' Δηµοτικού «καταργήθηκαν» τα γράµµατα «η» και το «ω» και αντικαταστάθηκαν από το «ου». Το συγκεκριµένο βιβλίο προκηρύχθηκε το Το 2005 η συγγραφή του ανατέθηκε στη συγγραφική οµάδα: Ειρήνη Φιλιππάκη- Warburton, Μιχάλης Γιωργιαφέντης, Γεώργιος Κότζογλου, Μαργαρίτα Λουκά, ενώ εγκρίθηκε από το συντονιστικό συµβούλιο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου το Κατά τα φαινόµενα, και όπως εξηγούν οι αρµόδιοι φορείς του υπουργείου Παιδείας σε σχετική ανακοίνωση, η σύγχυση που δηµιουργήθηκε αφορά την διαφορά µεταξύ φωνητικής και γραπτής διδασκαλίας της γραµµατικής. Άλλη µια ελληνική ιδιαιτερότητα: οι πάντες γλωσσολογούν και κινδυνολογούν Αναζητήστε τις συζητήσεις 109

110 Θέµατα Μορφολογίας της Νέας Ελληνικής ΙΙ

111 Η παρουσίαση επιλεγµένα θέµατα µορφολογίας της νέας ελληνικής µορφολογικά χαρακτηριστικά της ΝΕ, η λέξη στη νέα ελληνική, τα κλιτικά συστήµατα της ΝΕ, Παραγωγή (επιθηµατοποίηση) Σύνθεση (προθηµατοποίηση) Μορφολογική ποικιλία και ύφος, 111

112 Μορφολογική ποικιλία και Ύφος η ελληνική γλώσσα χαρακτηρίζεται για τη µεγάλη µορφολογική της ποικιλία, η οποία οφείλεται: στη γλωσσική της ιστορία, πβ. λαϊκό - λόγιο στις πολλές διαλέκτους και τα ιδιώµατά της, πβ. διαλεκτικό - της κοινής όπως και σε κάθε άλλη γλώσσα, από το επίπεδο επικοινωνίας, πβ. οικείο - επίσηµο 112

113 Τα κλιτά µέρη. Μορφολογική ποικιλία Κλιτά: Άρθρα, ουσιαστικά, επίθετα, αριθµητικά, αντωνυµίες, ρήµατα. Άρθρα: κλητική ενικού : ω, ε. Ουσιαστικά: αρσ. σε ης, κλητ. καθηγητή/καθηγητά. αρσ. σε ος, γεν. δάσκαλου/δασκάλου. θηλ. σε η, γεν. κλίσης/κλίσεως. ουδ. σε ο, γεν. βούτυρου/βουτύρου. Επίθετα: σε ος, -η, -ο, γεν. έντιµου/εντίµου σε ος, -α, -ο, γεν. µέτριου/µετρίου Αριθµητικά: µία/µια, δύο/δυο, επτά/εφτά, οκτώ/οχτώ, εννέα/εννιά, ένδεκα/έντεκα 113

114 Τα άκλιτα µέρη. Μορφολογική ποικιλία Άκλιτα µέρη: επιρρήµατα, προθέσεις, σύνδεσµοι, επιφωνήµατα, µόρια. Επιρρήµατα: σε α και ως (άµεσα/αµέσως, απλά/απλώς, ευχάριστα/ευχαρίστως) Προθέσεις: κοινές, λόγιες 114

115 Παραδείγµατα από τη Γραµµατική Α, Β, Γ Γυµνασίου 1/4 115

116 Παραδείγµατα από τη Γραµµατική Α, Β, Γ Γυµνασίου 2/4 116

117 Παραδείγµατα από τη Γραµµατική Α, Β, Γ Γυµνασίου 3/4 117

118 Παραδείγµατα από τη Γραµµατική Α, Β, Γ Γυµνασίου 4/4 118

119 τέλος 119