ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΦΩΝΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΩΝ ΝΗΠΙΩΝ ΓΑΖΑΝΗ ΕΡΑΤΩ ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΧΑΤΖΗΣΑΒΒΙΔΗΣ ΣΩΦΡΟΝΗΣ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ: ΚΑΡΑΚΙΤΣΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΤΣΟΚΑΛΙΔΟΥ ΠΕΤΡΟΥΛΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 ΦΩΝΗΤΙΚΗ Η Φωνητική και ο φθόγγος Διάφοροι κλάδοι της Φωνητικής Αρθρωτική Φωνητική (Articulatory Phonetics) Ακουστική Φωνητική (Acoustic Phonetic) Ακροατική ή Αντιληπτική φωνητική (Auditory or Perceptual Phonetic) Τα όργανα της ομιλίας-φωνητικός μηχανισμός Οι φθόγγοι Τα φωνήεντα Τα σύμφωνα Τα Φωνητικά Αλφάβητα Φωνητική και φθόγγοι της νέας ελληνικής Τα φωνήεντα και τα σύμφωνα της νέας ελληνικής...17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο...20 ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ Η Φωνολογία και το φώνημα Τα διακριτικά χαρακτηριστικά των φωνημάτων Ουδετεροποίηση και αρχιφώνημα Προσωδία Η Φωνολογία της νέας ελληνικής τα φωνήεντα Τα σύμφωνα Συνδυασμοί φωνημάτων Πάθη φωνημάτων Πάθη φωνηέντων Πάθη συμφώνων Τα υπερτμηματικά στοιχεία Ο τόνος της λέξης Ο τόνος της φράσης (ή επιτονισμός)...31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Η μελέτη της γλώσσας των παιδιών: παρελθόν και παρόν Κατάκτηση του γλωσσικού συστήματος από το παιδί Φωνητική και Φωνολογική απόκτηση από το παιδί Φωνολογικά Λάθη Αντικαταστάσεις φωνημάτων Παράλειψη ή πρόσθεση τμημάτων Φαινόμενα μετάθεσης, αφομοίωσης και ανομοίωσης μέσα στη λέξη...39 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σκοπός και υποθέσεις της έρευνας

3 6.2 Δείγμα της έρευνας Το εργαλείο της έρευνας Επεξεργασία δεδομένων ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Ανάλυση αποτελεσμάτων Επεξεργασία αποτελεσμάτων Συμπεράσματα της έρευνας...89 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...91 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η γλώσσα ή καλύτερα ο λόγος είναι η βασικότερη μορφή επικοινωνίας των ανθρώπων. Το ηχητικό αυτό μήνυμα που παράγουν οι φωνητικές του χορδές και η ικανότητα του νου να το επεξεργάζεται και να το αναπαράγει αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης από πολλούς ερευνητές διαφόρων ειδικοτήτων. Το πως ο άνθρωπος αρθρώνει αυτό το ηχητικό μήνυμα για να παράγει λόγο είναι το αντικείμενο έρευνας της Φωνητικής. Το πως ο άνθρωπος χρησιμοποιεί συστηματικά αυτούς τους ήχους για να επικοινωνήσει είναι αντικείμενο μελέτης της Φωνολογίας. Και οι δύο αυτοί τομείς αποτελούν ανεξάρτητους κλάδους της Γλωσσολογίας, που μεταξύ τους όμως βρίσκονται σε σχέση αλληλεξάρτησης. Η ανάπτυξη της γλώσσας των ανθρώπων και δη των παιδιών είναι ένα ζήτημα που απασχόλησε πολύ τόσο την επιστήμη της Ψυχολογίας όσο και τους επιστήμονες της Γλωσσολογίας. Η μέχρι τώρα παράδοση, όπως αναφέρει και ο Χατζησαββίδης (2001), δείχνει πως η γλώσσα των παιδιών προσεγγίζεται ως το αποτέλεσμα όλων εκείνων των παραγόντων, βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικό-πολιτισμικών που πραγματοποιούνται στο εσωτερικό τους και έχουν επιρροές από το περιβάλλον τους. Παρόλα αυτά η γλώσσα των παιδιών είναι ένα ιδιαίτερο είδος λόγου που εμφανίζει τα δικά του φωνητικά και φωνολογικά χαρακτηριστικά, προσδιορίζεται από επικοινωνιακά στοιχεία και διαφέρει από αυτήν των ενηλίκων. Αυτό ακριβώς φιλοδοξεί να καταδείξει και η παρούσα έρευνα με την καταγραφή των φωνητικών και φωνολογικών χαρακτηριστικών του αφηγηματικού λόγου των νηπίων. Σε αυτό το πλαίσιο, η συγκεκριμένη έρευνα κινήθηκε σε τρεις άξονες. Αρχικά, κρίθηκε σκόπιμη η παρουσίαση των βασικότερων εννοιών που ο κάθε κλάδος της Γλωσσολογίας, δηλαδή της Φωνητικής και της Φωνολογίας, ερευνά. Σε ένα δεύτερο επίπεδο αναλύονται τα στάδια, τα οποία περνάει το παιδί για την κατάκτηση της γλώσσας καθώς και τα φωνητικά και φωνολογικά χαρακτηριστικά που εμφανίζει κατά την παραγωγή του λόγου του. Ο δεύτερος άξονας αφορά στο μεθοδολογικό κομμάτι της έρευνας, όπου και περιγράφονται αναλυτικά τα στάδιά της. Ο τρίτος και τελευταίος άξονας αποτελείται από την καταγραφή των δεδομένων τα οποία προέκυψαν από το φωνητικό υλικό, την επεξεργασία και ανάλυσή τους και τέλος την εξαγωγή των συμπερασμάτων. 4

5 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 5

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΦΩΝΗΤΙΚΗ 1. Η Φωνητική και ο φθόγγος Ως Φωνητική περιγράφεται ο τομέας της γλωσσολογίας που εξετάζει τη φυσιολογία της ομιλίας των ανθρώπων, με λίγα λόγια περιγράφει και αναλύει τους ήχους που παράγουν με τα φωνητικά τους όργανα κατά την ομιλία τους 1. Οι ήχοι αυτοί ονομάζονται φθόγγοι. Οι δυνατότητες παραλλαγής κατά την προφορά των φθόγγων είναι πολλές καθώς δεν προφέρουν όλοι οι ομιλητές έναν γλωσσικό ήχο με τον ίδιο πάντα τρόπο. Ωστόσο, θα ήταν υπερβολή να θεωρηθεί πως οι φθόγγοι που μπορεί να προφέρει κάποιος είναι άπειροι και να επιμείνουμε στην περιγραφή όλων αυτών των μικροδιαφορών, που πολλές φορές γίνονται αντιληπτές με δυσκολία. Από την άλλη, οι παραλλαγές αυτές δεν είναι άχρηστες για τη γλώσσα. Αντιθέτως, τονίζουν την ποικιλία που χαρακτηρίζει κάθε γλώσσα, ενώ ταυτόχρονα δίνουν στοιχεία για τη δημιουργία υφολογικών παραλλαγών και επικοινωνιακών αποτελεσμάτων. 2 Για το λόγο αυτό όταν αναφερόμαστε στην προφορά μίας γλώσσας εννοούμε τα χαρακτηριστικά των γλωσσικών ήχων που καθορίζονται σύμφωνα με τον «μέσο όρο» της προφοράς της πλειοψηφίας των ομιλητών Διάφοροι κλάδοι της Φωνητικής Η Φωνητική είναι η επιστήμη που εξετάζει τους φθόγγους της γλώσσας σε διάφορα επίπεδα: α) την παραγωγή του από τα φωνητικά όργανα του ομιλητή, β) τη μετάδοσή του με τη μορφή ηχητικών κυμάτων και γ) την πρόσληψη και ερμηνεία του από τον ακροατή. Σε καθεμιά από αυτές τις τρεις φάσεις ο φθόγγος γίνεται αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης. Ανάλογα λοιπόν το ποια είναι η φάση του φθόγγου με την οποία ασχολείται διακρίνεται σε: αρθρωτική φωνητική (articulatory phonetics), ακουστική φωνητική (acoustic phonetic) και ακροατική ή αντιληπτική φωνητική (auditory or perceptual phonetic) Αρθρωτική Φωνητική (Articulatory Phonetics) Ο τομέας αυτός είναι και ο αρχαιότερος και ο πιο διαδεδομένος της Φωνητικής. Εξετάζει την παραγωγή των φθόγγων από τα όργανα του φωνητικού 1 Γαβριηλίδου, Ζ. (2003). Φωνητική συνειδητοποίηση και διόρθωση παιδιών προσχολικής ηλικίας, σ Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή 3 Πετρούνιας, Ευ., (1984). Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική («αντιπαραθετική»)ανάλυση, σ Clark, J.& Yallop, C. (1991). An introduction to Phonetics & Phonology, σ. 1 & Χαραλαμπόπουλος, Α., Λεξικό Γλωσσολογικών όρων. Ηλεκτρονική πηγή 6

7 μηχανισμού, μελετά τον τόπο όπου αρθρώνονται και τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τα όργανα της άρθρωσής του για να παράγει λόγο. Η Αρθρωτική Φωνητική είναι αποκλειστικά αντικείμενο της Γλωσσολογίας Ακουστική Φωνητική (Acoustic Phonetic) Είναι ο τομέας που μελετά τη φάση της λήψης των ηχητικών κυμάτων από τα όργανα της ακοής. Με λίγα λόγια, εξετάζει τους φθόγγους κατά τη φάση της μετάδοσης τους, τη στιγμή δηλαδή που παράγονται από τον πομπό μέχρι και τη στιγμή που προσλαμβάνονται από τον δέκτη και όχι τους φθόγγους αυτούς καθαυτούς. 6 Η εξέταση των φθόγγων γίνεται ως προς τα τέσσερα χαρακτηριστικά τους: την ένταση, το ύψος, τη διάρκεια και τη χροιά. Η ένταση του ήχου εξαρτάται από το πλάτος της κίνησης που τον παράγει. Στην περίπτωση των φθόγγων, η ένταση προκύπτει από το πλάτος της κίνησης που κάνουν τα φωνητικά όργανα του ανθρώπου (φωνητικές χορδές) κατά την παραγωγή τους. Μονάδα μέτρησης του ήχου είναι το Decibel (Db). Η ανθρώπινη ομιλία μπορεί να φτάσει σε ένταση τα 120 Db. Το ύψος των φθόγγων προκύπτει από τον βαθμό της συχνότητας των δονήσεων που κάνουν οι φωνητικές χορδές. Όσο πιο αργή είναι η συχνότητα τόσο πιο χαμηλό αντιλαμβανόμαστε τον ήχο. Αντίστοιχα, όσο πιο γρήγορη είναι η συχνότητα τόσο πιο υψηλός είναι και ο ήχος που αντιλαμβανόμαστε. Μονάδα μέτρησης του ήχου είναι το Hertz. Η διαφορά του ύψους των ήχων από τους οποίους αποτελούνται οι φθόγγοι μας επιτρέπει να διακρίνουμε για παράδειγμα την ανδρική (μεγάλο μήκος φωνητικών χορδών-βαρύς ήχος) από τη γυναικεία (μικρό μήκος φωνητικών χορδών-υψηλός ήχος) ομιλία. Η διάρκεια των φθόγγων προκύπτει από το χρόνο της φωνητικής δραστηριότητας κατά την οποία παράγεται και έτσι προσλαμβάνουν το χαρακτηριστικό του βραχύχρονου ή μακρύχρονου φθόγγου. Η διάκριση ανάμεσα σε απλούς και σύνθετους ήχους που παράγει ο άνθρωπος συνδέεται σε αντιληπτικό επίπεδο με την έννοια της χροιάς. Η χροιά των φθόγγων προκύπτει από την εν γένει κατασκευή του φωνητικού μηχανισμού του ατόμου που παράγει τον φθόγγο. Η μελέτη και καταγραφή όλων αυτών των χαρακτηριστικών προϋποθέτει έρευνα σε κατάλληλα εξοπλισμένα εργαστήρια με φασματογράφους (spectrographs) και παλμογράφους (oscillographs), ώστε να καταγραφούν όλοι η ήχοι με ακρίβεια 7. 5 Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Ό.π. & Γαβριηλίδου, Ζ. (2003). Φωνητική συνειδητοποίηση και διόρθωση παιδιών προσχολικής ηλικίας, σ Lyons, J., (2002). Εισαγωγή στη θεωρητική Γλωσσολογία, σ Γαβριηλίδου, Ζ. (2003). Ό.π., σ. 31 7

8 1.2.3 Ακροατική ή Αντιληπτική φωνητική (Auditory or Perceptual Phonetic) Ο τομέας αυτός, που δεν έχει αναπτυχθεί αρκετά ακόμη 8, εξετάζει το αποτέλεσμα που προκύπτει στον δέκτη από την πρόσληψη των φθόγγων τόσο από πλευρά καθαρά ακουστική όσο και από πλευρά νοητική. Οι τέσσερις φυσικές ιδιότητες των ήχων, στις οποίες έγινε αναφορά στην Ακουστική Φωνητική, αποτελούν και για την Ακροατική Φωνητική στοιχεία που μετρούνται για τη διαπίστωση της αντίληψης των φθόγγων. Η Φωνητική επίσης, ανάλογα με τις πλευρές από τις οποίες εξετάζει η Φωνητική τους φθόγγους διακρίνεται σε: συγχρονική (ή περιγραφική), διαχρονική ( ή ιστορική), πειραματική, συγκριτική, γενική και ειδική. Πιο συγκεκριμένα, η συγχρονική (περιγραφική) Φωνητική εξετάζει και περιγράφει τους φθόγγους και τα φωνητικά χαρακτηριστικά μιας γλώσσας σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, σε αντίθεση με τη διαχρονική (ιστορική) Φωνητική, η οποία μελετά και περιγράφει τις φωνητικές μεταβολές που πραγματοποιούνται σε κάποια γλώσσα κατά την πάροδο μιας χρονικής περιόδου, μεγάλης ή μικρής. Η πειραματική Φωνητική, η οποία αποτελεί και το νεότερο κλάδο της Φωνητικής, εξετάζει και σκιαγραφεί τα ιδιαίτερα ηχητικά χαρακτηριστικά των φθόγγων με τη χρήση ειδικών οργάνων (φασματογράφο, κυματογράφο κτλ.). Λόγω της προόδου της τεχνολογίας ο συγκεκριμένος κλάδος βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη. Η συγκριτική Φωνητική ερευνά τους φθόγγους και τα φωνητικά χαρακτηριστικά συγκρίνοντας δύο ή περισσότερες γλώσσες. Η γενική Φωνητική είναι ο κλάδος που εξετάζει και διατυπώνει βασικές αρχές και τεχνικές για τη μελέτη των φθόγγων και των φωνητικών χαρακτηριστικών μιας γλώσσας, ενώ η ειδική Φωνητική μελετά και περιγράφει τους φθόγγους και τα φωνητικά χαρακτηριστικά κάθε γλώσσας ξεχωριστά Τα όργανα της ομιλίας-φωνητικός μηχανισμός Ο όρος όργανα της ομιλίας ή φωνητικός μηχανισμός αναφέρεται σε όλα τα μέλη του ανθρωπίνου σώματος που συνδέονται με διάφορους τρόπους για την παραγωγή του προφορικού λόγου. 10 Τα περισσότερα από αυτά συνδέονται δευτερευόντως με τη παραγωγή του προφορικού λόγου, ενώ η πρωταρχική τους λειτουργία σχετίζεται με τη σίτιση και την αναπνοή. Τα όργανα αυτά που παρουσιάζονται στο παρακάτω σχήμα είναι τα εξής: τα χείλη (πάνω και κάτω) (lips), τα δόντια (teeth), τα φατνία (alveolar ridge), ο ουρανίσκος (palate), η υπερώα ή μαλακός ουρανίσκος (velum or soft palate), η σταφυλή (uvula), η γλώσσα (tongue) (η άκρη, η προράχη, η ράχη, το πίσω μέρος και η ρίζα), η γλωσσίδα (glottis), οι φωνητικές χορδές (vocal folds), ο λάρυγγας (larynx), ο φάρυγγας 8 Lyons, J., (2002). Ό.π., σ Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Ό.π. 10 Γαβριηλίδου, Ζ. (2003). Φωνητική συνειδητοποίηση και διόρθωση παιδιών προσχολικής ηλικίας, σ. 37 8

9 (pharynx), η στοματική κοιλότητα (oral cavity), η ρινική κοιλότητα (nasal cavity), η επιγλωσσίδα (epiglottis), ο οισοφάγος (esophagus), τα πνευμόνια (lungs) 11. Εικόνα 1.: Όργανα ομιλίας του ανθρώπου (πρβλ. Clark, J. & Yallop, C. 1991, σ. 13) Για την παραγωγή των ήχων είναι αναγκαίο να υπάρξει ένα ρεύμα αέρα το οποίο διαμορφώνεται ποικιλοτρόπως ώστε να δημιουργήσει τους διάφορους φθόγγους, δηλαδή την ομιλία. Για το λόγο αυτό, βασικό ρόλο παίζουν οι πνεύμονες. Από αυτούς προέρχεται το ρεύμα αέρα, περνάει από τους βρόγχους, στη συνέχεια από την τραχεία και το λάρυγγα όπου βρίσκονται οι φωνητικές χορδές για να καταλήξει στη στοματική ή τη ρινική κοιλότητα. Η πλέον διαδεδομένη μορφή ρεύματος στις φυσικές γλώσσες και η μόνη που χρησιμοποιείται στην ελληνική είναι αυτή που ο αέρας προέρχεται από τους πνεύμονες και ωθείται προς τα έξω 12. Οι φωνητικές χορδές είναι δύο μεμβράνες που βρίσκονται στον λάρυγγα και σχηματίζουν ανάμεσά τους μία σχισμή, τη γλωσσίδα. Από εκεί περνάει ο αέρας που διοχετεύεται από τους πνεύμονες. Όταν η γλωσσίδα είναι κλειστή, δηλαδή οι δύο μεμβράνες είναι μισόκλειστες, οι φωνητικές χορδές πάλλονται παράγοντας έναν θόρυβο που χαρακτηρίζει τους ηχηρούς φθόγγους. Τη στιγμή που οι μεμβράνες βρίσκονται σε απόσταση, η γλωσσίδα ανοίγει και 11 Clark, J.& Yallop, C. (1991). An introduction to Phonetics & Phonology, σ Nespor, M., (1999). Φωνολογία, σ. 37 9

10 διέρχεται ο αέρας προκαλώντας έναν ελαφρό ψίθυρο. Οι φθόγγοι που παράγονται με αυτόν τον τρόπο ονομάζονται άηχοι 13. Μετά τις φωνητικές χορδές ο αέρας από τα πνευμόνια, περνάει από τον φάρυγγα, ο οποίος ενώνει τον λάρυγγα με την στοματική και τη ρινική κοιλότητα (εικόνα 2). Μέσα στη στοματική κοιλότητα υπάρχει ένα μυώδες και ευέλικτο όργανο, η γλώσσα. Αυτή διακρίνεται κατά το μήκος της σε έξι σημεία: την άκρη, την προράχη, τη ράχη, το πίσω μέρος, τη ρίζα και την επιγλωσσίδα. Η τελευταία δεν συμμετέχει στην παραγωγή του λόγου, αλλά χρησιμεύει στη φραγή του λάρυγγα κατά την κατάποση της τροφής. Το πάνω μέρος της στοματικής κοιλότητας διαιρείται σε δύο μέρη: τον ουρανίσκο (σκληρός) και την υπερώα ή μαλακός ουρανίσκος. Ο ουρανίσκος (σκληρός) ξεκινά από τα φατνία, την περιοχή δηλαδή των ούλων πάνω από τα δόντια, ενώ η υπερώα ή μαλακός ουρανίσκος καταλήγει στη σταφυλή, η οποία ανοίγει ή κλείνει τη δίοδο του αέρα προς τη ρινική κοιλότητα, όταν πρόκειται να παραχθούν ρινικοί ή μη φθόγγοι. Στη στοματική κοιλότητα υπάρχουν και άλλα όργανα που συμμετέχουν στην πραγμάτωση του λόγου, όπως τα δόντια και τα χείλη, κι έτσι έχουμε την παραγωγή των οδοντικών και χειλικών φθόγγων 14. Εικόνα 2. Στοματική και Ρινική κοιλότητα (πρβλ. Nespor, M. 1999, σ. 39) Όταν η ροή του αέρα διαμέσου της φωνητικής οδού είναι ομαλή, γίνεται δηλαδή χωρίς εμπόδια από κάποιο φωνητικό όργανο, τότε έχουμε την παραγωγή των φωνηεντικών φθόγγων (φωνήεντα). Σε αντίθετη περίπτωση, όταν δημιουργείται κάποιο εμπόδιο στη ροή του αέρα μέσα στη φωνητική οδό από τους αρθρωτές (φωνητικά όργανα), παράγονται οι συμφωνικοί φθόγγοι (σύμφωνα) Nespor, M., (1999). Ό.π., σ Γαβριηλίδου, Ζ. (2003). Φωνητική συνειδητοποίηση και διόρθωση παιδιών προσχολικής ηλικίας, σ Πρωτόπαπας, Αθ., (2003). Εισαγωγή στη Φωνητική, σ. 9 10

11 Τα παραπάνω φωνητικά όργανα διακρίνονται σε παθητικούς (passive) και ενεργητικούς αρθρωτές (active articulators). Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν το πάνω χείλος, τα δόντια, τα φατνία, ο ουρανίσκος, η υπερώα και ο φάρυγγας τα οποία δεν κινούνται κατά την παραγωγή των φθόγγων, ενώ στη δεύτερη, όπου υπάρχει κίνηση, ανήκουν το κάτω χείλος, η γλώσσα, η σταφυλή και οι φωνητικές χορδές. Η γλώσσα, λόγω της μεγάλης της ευκινησίας είναι ο βασικός ενεργητικός αρθρωτής. Η υπερώα είναι ταυτόχρονα ενεργητικός και παθητικός αρθρωτής καθώς, αφενός μπορεί να πλησιάσει σ αυτήν το πίσω μέρος της γλώσσας, αφετέρου μπορεί και η ίδια να χαμηλώσει για την παραγωγή ρινικών φθόγγων Οι φθόγγοι Η βασικότερη διάκριση των φθόγγων είναι σε φωνήεντα και σύμφωνα και είναι καθολική σε όλες της γλώσσες του κόσμου. Παριστάνονται μέσα σε αγκύλες, π.χ. [a], [m] Τα φωνήεντα Φωνήεντα ονομάζονται οι φθόγγοι που παράγονται κατά την ελεύθερη εξαγωγή του αέρα από τα πνευμόνια θέτοντας σε παλμική κίνηση τις φωνητικές χορδές και χωρίς να συναντήσει κανένα εμπόδιο από τα φωνητικά όργανα. 17. Για τη συστηματική ταξινόμηση των φωνηέντων ορίζουμε τρεις διαστάσεις στις οποίες διαφοροποιούνται και οι οποίες αντιστοιχούν σε διαφορές στη φωνητική οδό. Η πρώτη διάσταση που διακρίνει φωνήεντα είναι το μέγεθος του ανοίγματος του στόματος με το οποίο παράγεται κάθε φωνήεν. Έτσι, υπάρχουν φωνήεντα ανοιχτά, ενδιάμεσα (ημιανοιχτά και ημίκλειστα), και κλειστά.. Όταν η γλώσσα βρίσκεται χαμηλά, πιεσμένη στο έδαφος της στοματικής κοιλότητας και το στόμα είναι τελείως ανοιχτό, τότε παράγονται ανοιχτά φωνήεντα, όπως το [a]. Σε ενδιάμεσες θέσεις, όταν δηλαδή η γλώσσα είναι ελαφρώς ανασηκωμένη και το στόμα κλείνει ελαφρώς, παράγονται τα ενδιάμεσα (ημιανοιχτά και ημίκλειστα) φωνήεντα [e] και [ο]. Τέλος, όταν η γλώσσα βρίσκεται ψηλά, δηλαδή πιο κοντά στον ουρανίσκο και το στόμα είναι πολύ λίγο ανοιχτό, τότε παράγονται κλειστά φωνήεντα, όπως το [i], και [u]. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις δεν αναφερόμαστε στο άνοιγμα των χειλιών, αλλά στη θέση της κάτω σιαγόνας 18. Η δεύτερη διάσταση είναι κατά τον κατακόρυφο άξονα της φωνητικής οδού και τη θέση της γλώσσας μέσα σε αυτήν, διακρίνοντας τα φωνήεντα σε πρόσθια, κεντρικά και οπίσθια. Όταν η γλώσσα βρίσκεται σχετικά μπροστά, δηλαδή λίγο πίσω από τα δόντια και προς τον ουρανίσκο, τότε παράγονται πρόσθια φωνήεντα όπως το [i] και το [e]. Όταν η γλώσσα βρίσκεται πίσω, απομακρυσμένη όσο γίνεται από τα δόντια και ανασηκωμένη προς την υπερώα, τότε παράγονται 16 Πετρούνιας, Ευ., (1984). Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική («αντιπαραθετική»)ανάλυση, σ Nespor, M., (1999). Φωνολογία, σ Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή 11

12 οπίσθια φωνήεντα όπως το [o] και το [u]. Σε ενδιάμεσες θέσεις, όπου η γλώσσα μένει οριζόντια και ακίνητη, παράγονται τα κεντρικά φωνήεντα όπως το [a] 19. Τέλος η τρίτη διάσταση είναι η στρογγυλότητα, η οποία αναφέρεται στο σχήμα των χειλιών. Έτσι τα φωνήεντα διακρίνονται σε στρογγυλά και μη στρογγυλά. Όταν τα χείλη σουφρώνουν σχηματίζοντας στρογγυλό σχήμα, τότε παράγονται στρογγυλά φωνήεντα όπως το [o] και το [u]. Όταν τα χείλη είναι ελεύθερα σχηματίζοντας πλατυσμένο σχήμα, τότε παράγονται μη στρογγυλά φωνήεντα όπως τα [i] και [e] 20. Τα έρρινα φωνήεντα παράγονται, όταν χαμηλώνει η υπερώα αλλά μόνο μέρος του αέρα περνάει από αυτήν και βγαίνει από τη ρινική κοιλότητα. Οι φθόγγοι τέλος που η εκφώνησή τους είναι ανάμεσα σε φωνήεν και ουρανικό σύμφωνο, ανάμεσα δηλαδή σε [i] και [u] ή σε [i] και [j] ονομάζονται ημίφωνα, π.χ. το [y] Τα σύμφωνα Σύμφωνα ονομάζονται οι φθόγγοι που παράγονται όταν δημιουργείται κάποιος φραγμός στη ροή του αέρα, κατά την εκπνοή και σε κάποιες περιπτώσεις κατά την εισπνοή, από κάποιο όργανό του φωνητικού μηχανισμού. Τα σύμφωνα κατά βάση δεν προφέρονται μόνα τους, αλλά δίπλα σε κάποιο φωνήεν, γεγονός που δηλώνει ετυμολογικά η λέξη «συμ-φωνο» 22. Η άρθρωση των συμφώνων μπορεί να περιγραφεί με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια εξαιτίας της ύπαρξης του εμποδίου, καθώς αυτό σχηματίζεται αναγκαστικά σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο του φωνητικού μηχανισμού και επηρεάζει τη ροή του αέρα με κάποιο συγκεκριμένο τρόπο. Έτσι το σύμφωνο, αυτό μπορεί να χαρακτηριστεί από έναν τόπο άρθρωσης και έναν τρόπο άρθρωσης. Ο τόπος άρθρωσης είναι το σημείο εκείνο του φωνητικού μηχανισμού όπου αρθρώνεται ο κάθε φθόγγος σε συνάρτηση με τα φωνητικά όργανα που συμμετέχουν στην παραγωγή του. 23 Αρχίζοντας από τα χείλη και προχωρώντας προς τα πίσω κατά μήκος των φωνητικών οργάνων, είναι οι εξής: i. Χειλικά ή διχειλικά: όταν το εμπόδιο παράγεται από τα δύο χείλη. Κλείνουν δηλαδή, εντελώς ή με ένα μικρό άνοιγμα ώστε να περνάει ο αέρας. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [p], [b], [φ], [β] και [m] ii. Χειλοδοντικά: όταν συμμετέχουν το κάτω χείλος και η άνω οδοντοστοιχίας. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [f], [v]. Για τα Χειλικά ή διχειλικά και τα Χειλοδοντικά αρκεί ο όρος χειλικά. Η διάκριση γίνεται μονάχα εάν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος, όπως για παράδειγμα η σύγκριση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές γλώσσες (ελληνικά, ισπανικά) iii. Μεσοδοντικά ή ενδοδοντικά: όταν το σύμφωνο σχηματίζεται με την άκρη της γλώσσας ανάμεσα από τα δόντια. Τέτοια είναι τα [θ], [D] 19 Πρωτόπαπας, Αθ., (2003). Εισαγωγή στη Φωνητική, σ Πετρούνιας, Ευ., (1984). Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική («αντιπαραθετική»)ανάλυση, σ Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή 22 Πετρούνιας, Ευ., (1984). Ό.π., σ Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Ό.π. 12

13 iv. Οδοντικα: όταν το σύμφωνο παράγεται μεταξύ της άκρης της γλώσσας και της πίσω πλευράς της άνω οδοντοστοιχίας. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [t], [d] v. Φατνιακά: όταν το σύμφωνο σχηματίζεται μεταξύ της άκρης της γλώσσας και των άνω φατνίων, της ρίζας δηλαδή της άνω οδοντοστοιχίας. Τέτοια είναι τα [t], [d], [n], [l] κ.α. vi. Φατνοουρανικά ή προουρανικά: όταν συμμετέχει η προράχη και πλησιάζει το πίσω μέρος των φατνίων. Τέτοια είναι τα [S] και [Z] (επιμηκυμένες μορφές των s z), στα οποία δίνεται ο χαρακτηρισμός παχέα συριστικά. vii. Ανακατεμένα: όταν η άκρη της γλώσσας, λόγω της ευκινησίας της, ανακάμπτεται, πλησιάζει τον ουρανίσκο και τον αγγίζει με την κάτω επιφάνειά της. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [ ], [ß], [Ω] viii. Ουρανικά: όταν η πάχη της γλώσσας αγγίζει των ουρανίσκο. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [C], [j], [c] ix. Υπερωικά: όταν το πίσω μέρος της γλώσσας αγγίζει το μαλακό μέρος του ουρανίσκου, δηλαδή την υπερώα. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [k], [g], [x] x. Σταφυλικά: όταν το πίσω μέρος της γλώσσας αγγίζει τη σταφυλή. Τέτοια είναι τα [ ] και [{] xi. Φαρυγγικά: η ρίζα της γλώσσας τραβιέται προς τα πίσω και πλησιάζει τα τοιχώματα του φάρυγγα. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [ ] και [h] που εμφανίζονται όμως σε αραβικές γλώσσες. xii. Γλωσσιδικά: η γλωσσίδα ανοίγει λίγο και το πίσω μέρος της γλώσσας χαμηλώνει. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [h] και [/] 24 Ο τρόπος άρθρωσης είναι το είδος του εμποδίου στη ροή του αέρα, που εξαρτάται από τη θέση ή την κίνηση των φωνητικών οργάνων που δημιουργούν το εμπόδιο. Πιο συγκεκριμένα, οι συμφωνικοί φθόγγοι ονοματίζονται από τον τρόπο άρθρωσής τους ανάλογα με την παρουσία ή απουσία φωνής άηχοι ή ηχηροί, ανάλογα με τον χώρο εξόδου του διερχόμενου από τα πνευμόνια αέρα στοματικοί και ρινικοί και τέλος ανάλογα με την παρουσία ολικού ή μερικού φραγμού του εκπνεόμενου αέρα κλειστοί και τριβόμενοι. Οι κύριοι τρόποι άρθρωσης είναι οι εξής: i. Άηχα: η γλωσσίδα μένει ανοιχτή και από εκεί περνάει ο αέρας χωρίς να παραχθεί φωνή. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [θ], [f], [s], [h] ii. Ηχηρά: η γλωσσίδα είναι κλειστή ενώ οι φωνητικές χορδές πάλλονται για να παραχθεί φωνή. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [v], [z], [γ] iii. Στοματικά: Η σταφυλή ανεβαίνει κλείνοντας τη δίοδο προς τη ρινική κοιλότητα, ώστε ο αέρας να βγαίνει από το στόμα. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [t], [k], [g] iv. Ένρινα ή ρινικά: Η ροή του αέρα διαμέσου της στοματικής κοιλότητας ανακόπτεται εντελώς. Η σταφυλή κατεβαίνει επιτρέποντας έτσι την ομαλή ροή του αέρα διαμέσου της ρινικής οδού. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [m], [n] 24 Πετρούνιας, Ευ., (1984). Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική («αντιπαραθετική» ανάλυση, σ

14 v. Κλειστά ή στιγμικά: Η ροή του αέρα ανακόπτεται εντελώς από τα όργανα του φωνητικού μηχανισμού με αποτέλεσμα να φράξουν τη δίοδο του αέρα και να αυξηθεί η πίεση στο εσωτερικό της φωνητικής οδού λόγω εκπνοής. Ο φθόγγος ακούγεται μετά την απόσυρση του εμποδίου και την απελευθέρωση του αέρα. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [b], [t], [m], [g] vi. Τριβόμενα ή εξακολουθητικά: Η ροή του αέρα δεν ανακόπτεται αλλά λόγο της πολύ μικρής απόστασης μεταξύ των φωνητικών οργάνων δίνεται η εντύπωση τριβής μεταξύ τους. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [θ], [z], [x] vii. Πλευρικά: Η ροή του αέρα στο κέντρο της στοματικής κοιλότητας εμποδίζεται από τη γλώσσα, που πλησιάζει στα πάνω φατνία, αλλά επιτρέπεται προς το πλάι λόγω ασύμμετρης θέσης και τάσης της γλώσσας. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [l], [ ], [Ò] viii. Παλλόμενα: Η ροή του αέρα διακόπτεται και αποκαθίσταται περιοδικά με παλμική (παλινδρομική) κίνηση της γλώσσας ή της σταφυλής. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [ r], [{], [R] iv. Προσεγγιστικά: Η δίοδος του εκπνεόμενου αέρα δεν κλείνει τελείως παρ όλο που τα φωνητικά όργανα πλησιάζουν πάρα πολύ μεταξύ τους και έτσι επιτρέπεται η ομαλή και χωρίς αυξομειώσεις δίοδος του αέρα από τη στοματική κοιλότητα. Τέτοια σύμφωνα είναι τα [Á], [V] 25. Εκτός από τις παραπάνω κατηγορίες των συμφωνικών φθόγγων υπάρχουν και κάποια άλλα σύμφωνα τα οποία με βάση τα αρθρωτικά τους χαρακτηριστικά δεν ανήκουν σε κάποια κατηγορία ή αποτελούν συνδυασμούς συμφωνικών φθόγγων. Τέτοια σύμφωνα είναι τα εξής: i. Διπλά ή μακρά ή ενισχυμένα: η άρθρωση των συμφώνων αυτών παρατείνεται και δίνουν την εντύπωση πως η αρχή τους κλείνει την προηγούμενη συλλαβή και το τέλος τους ανοίγει την επόμενη. Τα σύμφωνα αυτά συμβολίζονται είτε με την επανάληψη του ίδιου γράμματος είτε με το σύμβολο της μακρότητας ( ), π.χ. [tt], [ss], [ll] ή [t ], [s ], [l ] ii. Δασέα: τα σύμφωνα αυτά συνοδεύονται από μία ποσότητα αέρα που περνά από τη γλωσσίδα όταν αυτή ανοίγει για την προφορά ενός άηχου σύμφωνου και προτού κλείσει για την προφορά του ακόλουθου φωνήεντος. Παριστάνονται με το [h] ως εκθέτη, π.χ. [ph], [th] και το [ch] που είναι σπάνιο iii. Κλικ: τα σύμφωνα αυτά παράγονται με την εισπνοή, ενώ ταυτόχρονα είναι κλειστές οι φωνητικές χορδές. Προκαλούνται από την απότομη χαλάρωση του μπροστινού κλεισίματος και ο ήχος τους μοιάζει με θόρυβο φιλιού. Το «τσ» που προφέρουμε για παράδειγμα για να δηλώσουμε άρνηση παράγεται με αυτόν τον τρόπο. Τα clicks εμφανίζονται επίσης και σε κάποιες αφρικάνικες γλώσσες. 25 Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή 14

15 iv. Χειλοϋπερωικά: τα σύμφωνα αυτά προφέρονται με το κλείσιμο των χειλιών και της υπερώας. Οι συμφωνικοί αυτοί φθόγγοι συμβολίζονται με τα δύο αντίστοιχα σύμβολα και ενωτική καμπύλη, π.χ. [kép], [gép] Τα Φωνητικά Αλφάβητα Η παράσταση όλων των φθόγγων με τις ιδιαιτερότητές τους, οδήγησε στη σκέψη για τη δημιουργία ενός φωνητικού αλφαβήτου με φωνητικά σύμβολα μονοσήμαντα, εύκολα αναγνωρίσιμα από τους μελετητές κάθε γλώσσας και ταυτόχρονα εύκολα στην αποκρυπτογράφηση και την καταγραφή. Ήδη από τον 19 αι. άρχισαν οι προσπάθειες για την δημιουργία διεθνών φωνητικών συμβόλων. Η αρχική ιδέα των φωνητικών ήταν η δημιουργία τελείως νέων συμβόλων που να μην παραπέμπουν στις γνωστές παραστάσεις των γραμμάτων και έτσι να σπάσει η σύνδεση ανάμεσα στη σκέψη και την παραδοσιακή ορθογραφία των διαφόρων γλωσσών. Πολύ γρήγορα όμως, αυτό το εγχείρημα εγκαταλείφθηκε καθώς τα νέα σύμβολα ήταν πολύ δύσκολο να απομνημονευτούν αλλά και δύσκολο να κατασκευαστούν τυπογραφικά. Για το λόγο αυτό, ως καλύτερη λύση θεωρήθηκε από τους μελετητές της γλώσσας, αρχικά η χρήση συμβόλων της λατινικής αλφαβήτου και στη συνέχεια της ελληνικής ή ακόμη με την προσθήκη κι άλλων συμβόλων. 27 Το φωνητικό αλφάβητο που επικράτησε διεθνώς και χρησιμοποιείται σήμερα από όλους σχεδόν τους γλωσσολόγους είναι το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (International Phonetic alphabet) που πρότεινε η Διεθνής Εταιρεία Φωνητικής (International Phonetic Association) 28. Η εταιρία αυτή συστάθηκε το 1886 στη Γαλλία από γλωσσολόγους και δασκάλους ξένων γλωσσών, με τίτλο Εταιρεία Δασκάλων Φωνητικής (The Phonetic Teacher s association) και είχε ως έδρα της το Λονδίνο και το Παρίσι. Επίσης, εξέδωσαν και ένα περιοδικό με τίτλο "Dhi Fonetic Titcher" και πολύ γρήγορα άρχισαν να ενδιαφέρονται και για προβλήματα της Φωνητικής αλλά και για φωνητική καταγραφή άλλων γλωσσών. Το 1889, η εταιρεία μετεξελίχθηκε σε μια διεθνή εταιρεία, η οποία υποστήριζε το αλφάβητο που συγκρότησε προχωρώντας κατά διαστήματα και σε αναθεωρήσεις. Διεθνώς η εταιρεία είναι γνωστή με τα αρχικά Α.Ρ.Ι. και το αλφάβητο με τα αρχικά Ι.Ρ.Α. Ωστόσο, χρησιμοποιούνται και άλλα συστήματα φωνητικής καταγραφής που συνήθως δεν διαφέρουν πολύ από τα σύμβολα του Ι.Ρ.Α. Οι πιο αξιόλογες παραλλαγές δημιουργήθηκαν από Αμερικανούς γλωσσολόγους που είχαν ως επιδίωξή τους τη χρήση του αλφαβήτου και από μη ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και την εύκολη πρόσβαση σε αυτό. Στα ελληνικά το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο χρησιμοποιείται συχνά με τα αρχικά Δ.Φ.Α.. Τα σύμβολά του ήταν για πολλά χρόνια δύσκολο να χρησιμοποιηθούν σε έντυπα καθώς σπάνια βρίσκονταν στις γραμματοσειρές των τυπογραφείων. Με τη 26 Πετρούνιας, Ευ., (1984). Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική («αντιπαραθετική» ανάλυση, σ. 319, 315, 276, Πετρούνιας, Ευ., (1984). Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική («αντιπαραθετική» ανάλυση, σ Πετρούνιας, Ευ., (1984). Ό.π., σ

16 γενικευμένη όμως, χρήση των Η/Υ και την ευκολία με την οποία μπορεί να βρει κανείς τη γραμματοσειρά του Δ.Φ.Α. η χρήση των συμβόλων αυτών είναι σχεδόν καθολική από τους ειδικούς 29. ΤΟΠΟΣ Διχειλικά Χειλοδοντικά Οδοντικά & φατνιακά Ανακεκαμένα Ουρανοφατνιακά ΤΡΟΠΟΣ Κλειστά p b t d ˇÍ c k g q G / Ρινικά m M n N Ν Πλευρικά l Ò Πλευρικά προστρι- L βόμενα Πολυπαλr { λόμενα Μονοπαλ- R λόμενα Πολυπαλλόμενα r τριβόμενα Τριβόμενα θ D φ β f v ß Ω S Z C x γ χ h s z Προστριβόμενα ts dz ts dz Προσεγγιστικά (ημί- Á υ j w φωνα) Φατνοουρανικά Ουρανικά Υπερωικά Σταφυλικά Φαρυγγικά Γλωττιδικά Πίνακας 1. Τα βασικά συμφωνικά σύμβολα του Δ.Φ.Α. (πρβλ. Nespor, M. 1999, σ. 48) Πρόσθια Κεντρικά Οπίσθια μη στρογγυλά/στρογγυλά μη στρογγυλά/στρογγυλά μη στρογγυλά/στρογγυλά Υψηλά i y ˆ μ u Ι e O F o Μέσα ε ø å ç Χαμηλά Q α α Å Πίνακας 2. Τα βασικά φωνηεντικά σύμβολα του Δ.Φ.Α. (πρβλ. Nespor, M. 1999, σ. 48) άηχο, χειλοϋπερωικό, τριβόμενο w ηχηρό, χειλοϋπερωικό, προσεγγιστικό Á ηχηρό, χειλοουρανικό, προσεγγιστικό K άηχο, επιγλωττιδικό, τριβόμενο ηχηρό, επιγλωττιδικό, τριβόμενο? επιγλωττιδικό, εξωθητικό κλειστό φατνοουρανικά τριβόμενα φατνιακό. πλευρικό, μονοπαλλόμενο Ó ταυτόχρονο S και x 29 Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Ό.π. 16

17 tìs kép προστριβόμενα και διπλές αρθρώσεις Πίνακας 3.Άλλα σύμβολα του Δ.Φ.Α Φωνητική και φθόγγοι της νέας ελληνικής Η προφορά που έχει η κάθε γλώσσα δεν είναι δυνατόν να συγκριθεί με την προφορά κάποιας άλλης, καθώς ο ομιλητής διαμορφώνει μία γλωσσική αισθητική σχετικά με τη γλώσσα που ο ίδιος χρησιμοποιεί. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και σε κάθε γλώσσα ξεχωριστά όσον αφορά στον τρόπο της προφοράς της. Στη νέα ελληνική είναι πολύ χαρακτηριστικό αυτό το φαινόμενο, καθώς παρόλο που υπάρχει μία κοινά αποδεκτή προφορά από τους ομιλητές της δεν χρησιμοποιείται όμως με τον ίδιο τρόπο απ όλους. Η ποικιλία μάλιστα που παρουσιάζει είναι πολύ μεγάλη καθώς την επηρεάζουν παράγοντες που σχετίζονται με τα γεωγραφικά ιδιώματα και τις διαλέκτους, στη διάθεση του ομιλητή και το ύφος της ομιλίας. Στους παρακάτω πίνακες παραθέτουμε τους φθόγγους της νέας ελληνικής όπως τους αντιλαμβάνονται οι ομιλητές της, τις ονομασίες και τα σύμβολά τους με βάση το Δ.Φ.Α Τα φωνήεντα και τα σύμφωνα της νέας ελληνικής Τα γραφικά σημεία είναι βασισμένα σε μια αντιστοιχία μεταξύ φθόγγου και γράμματος. Με λίγα λόγια κάθε φθόγγος αντιστοιχεί σε ένα σύμβολο και κάθε σύμβολο σε έναν και μόνο φθόγγο. 32 Μπροστινά Κεντρικά Οπίσθια i u Κλειστά e ο Ενδιάμεσα a Ανοιχτά Μη στρογγυλά Στρογγυλά Πίνακας 4. Τα φωνήεντα της νέας ελληνικής (πρβλ. Χατζησαββίδης, Σ., 2009) Στα φωνήεντα ανήκει και το ημίφωνο [y], το οποίο είναι μπροστινό, κλειστό, μη στρογγυλό φωνήεν. Η προφορά του φθόγγου αυτού είναι αντίστοιχη με του [i] μονάχα πιο βραχεία. Εμφανίζεται πάντα δίπλα σε φωνήεν με το οποία αποτελεί μία συλλαβή π.χ. [aydoni] «αηδόνι». 30 Ηλεκτρονική πηγή: 31 Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή 32 Nespor, M., (1999). Φωνολογία, σ

18 Εικόνα 3. Η θέση των φωνηέντων της νέας ελληνικής (πρβλ. Nespor, M. 1999, σ. 43) Τόπος Διχειλικά Χειλοδοντικά Μεσοδοντικά ή Οδοντικά Γλωσσοδοντικά ή Φατνιακά Συριστικά ή φατνιακά Τρόπος Κλειστά άηχα p t (ts) c k ηχηρά b d (dz) Ô g Τριβόμενα άηχα f θ s C x ηχηρά v D z j F Ρινικά m M n N Πλευρικά l Ä Παλλόμενο r Πίνακας 5. Τα σύμφωνα της νέας ελληνικής (πρβλ. Χατζησαββίδης, Σ., 2009) Οι δισυμφωνικές ακολουθίες βρίσκονται μέσα σε παρένθεση καθώς από ορισμένους μελετητές της γλώσσας ερμηνεύονται ως ένας φθόγγος και από άλλους ως δύο, δηλαδή [t] και [s], [d] και [z]. 33 Για να δώσουμε μία πληρέστερη εικόνα αυτής της αντιστοιχία ανάμεσα στους φθόγγους και τα γράμματα παραθέτουμε τους παρακάτω πίνακες. Ουρανικά Υπερωικά ΦΘΟΓΓΟΙ [a] [e] [i] [o] ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ αδελφός έφερα ύπνος ώρα 33 Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Ό.π. 18

19 [u] [y] ουρανός αηδόνι Πίνακας 6. Αντιστοιχία φωνηεντικών φθόγγων και γραμμάτων της νέας ελληνικής (πρβλ. Χατζησαββίδης, Σ., 2009 & Φιλιππάκη-Warburton, Ειρ., 1992, σ. 47) ΦΘΟΓΓΟΙ [p] [t] [c] [k] [b] [d] [Ô] [g] [f] [θ] [D] [s] [C] [χ] [v] [z] [j] [γ] [m] [M] [n] [ ] [N] [l] [Ä] [r] [ts] [dz] ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ποτήρι τραπέζι κερί καρέκλα μπουκάλι ντουλάπι άγγελος αγκάθι φως, αυτός θυμάρι δρόμος σακούλα χέρι έχω βιβλίο, αυλή ζωή, κόσμος γέρος γάλα μόνος άμφια νέος νιάτα αγκάθι ήλιος ελιά ρήμα τσίχλα τζάμπα Πίνακας 7. Αντιστοιχία συμφωνικών φθόγγων και γραμμάτων της νέας ελληνικής (πρβλ. Χατζησαββίδης, Σ., 2009 & Φιλιππάκη-Warburton, Ειρ., 1992, σ. 47) 19

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ 3. Η Φωνολογία και το φώνημα Ο κλάδος της Γλωσσολογίας που ασχολείται με τη λειτουργία των φθόγγων σε μία δεδομένη γλώσσα ονομάζεται Φωνολογία. Πιο συγκεκριμένα, η Φωνολογία ασχολείται με την παρατήρηση της συστηματικής χρήσης των φθόγγων από τους ομιλητές της γλώσσας για την κοινοποίηση σημασιών. Επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στις μονάδες του λόγου που έχουν διαφοροποιητική αξία στην εκφορά του, με άλλα λόγια διαφοροποιούν μεταξύ τους τις λέξεις. Οι μονάδες αυτές που είναι ελάχιστες, εναλλάξιμες και διακριτικές, ονομάζονται φωνήματα. Ονομάστηκαν ελάχιστες γιατί δεν είναι δυνατόν να αναλυθούν περισσότερο, εναλλάξιμες γιατί μπορούν να εναλλαγούν με άλλες ομοειδείς μονάδες στο ίδιο περιβάλλον (/pi$no/-/pi$zo/) και διακριτικές γιατί με την εναλλαγή τους με άλλες μονάδες δίνουν λέξεις με διαφορετικό νόημα (/pi$no/-/di$no/). 34 Πιο συγκεκριμένα, στις λέξεις /pi$no/ «πίνω και /ti$no/ «τείνω» η χρήση των αρχικών φθόγγων /p/ και /t/ είναι τα δύο στοιχεία που διαφοροποιούν τις έννοιες των λέξεων. Σε αυτήν την περίπτωση, οι δύο φθόγγοι, βρίσκονται σε σχέση αντίθεσης μεταξύ τους, καθώς όντας στο ίδιο γλωσσικό περιβάλλον /- i$no/ η αντικατάσταση του ενός με τον άλλο επιφέρει σημασιολογική αλλαγή, δηλαδή μία νέα λέξη. Το ζεύγος των λέξεων που διαφοροποιείται κατά ένα φώνημα ονομάζεται ελάχιστο ζεύγος αντίθεσης και η χρήση του είναι πολύ χρήσιμη στη διαδικασία της φωνολογικής ανάλυσης καθώς εμφανίζει άμεσα τη διαφοροποιητική λειτουργία των φωνημάτων. 35 Υπάρχουν επίσης φθόγγοι οι οποίοι ενώ εμφανίζονται στο ίδιο ακριβώς περιβάλλον και μπορούν να αντικαταστήσουν ο ένας τον άλλον, παρόλα αυτά δεν παρατηρείται καμία διαφορά στη σημασία της λέξης παρά μόνο διαφορετική προφορά. Σε αυτή την περίπτωση αναφερόμαστε σε ελεύθερες φωνητικές ποικιλίες του ίδιου φωνήματος οι οποίες πιθανόν να οφείλονται σε ατομικούς, κοινωνικούς ή άλλους παράγοντες, π.χ. οι φθόγγοι [n] και [ ] στη λέξη [mi$nima] και [mi$ ima] 36. Στις επιμέρους γλώσσες υπάρχουν φωνήματα που πραγματώνονται με δύο ή περισσότερους φθόγγους μέσα στην ίδια λέξη. Όταν αυτές οι διαφορετικές πραγματώσεις οφείλονται στο περιβάλλον, δηλαδή στον φθόγγο που προηγείται ή ακολουθεί, τότε οι φθόγγοι αυτοί βρίσκονται σε συμπληρωματική κατανομή και οι συναφής φωνητικά φθόγγοι ονομάζονται αλλόφωνα του ίδιου φωνήματος, π.χ. οι φθόγγοι [F] και [j] στις λέξεις [Fa$la] 34 Γαβριηλίδου, Ζ. (2003). Φωνητική συνειδητοποίηση και διόρθωση παιδιών προσχολικής ηλικίας, σ. 56,58 35 Φιλιππάκη-Warburton, Ειρ., (1992). Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία, σ Lyons, J., (2002). Εισαγωγή στη θεωρητική Γλωσσολογία, σ

21 «γάλα» και [je$ros] «γέρος» είναι αλλόφωνα του φωνήματος /γ/, οι φθόγγοι [x] και [C] στις λέξεις «χαρά» [xara$] και «χέρι» [Ce$ri] είναι τα αλλόφωνα του φωνήματος /x/. Τα αλλόφωνα δεν έχουν διαφοροποιητική αξία καθώς δεν μπορούν να παρουσιαστούν στο ίδιο γλωσσικό περιβάλλον 37. Ωστόσο, η Φωνολογία, δεν περιορίζεται μονάχα στη μελέτη τμημάτων, δηλαδή φωνηέντων και συμφώνων, κατά την εκφορά των λόγου, αλλά μελετά και άλλα διαφοροποιητικά στοιχεία. Στην ελληνική γλώσσα για παράδειγμα, οι λέξεις «νόμος» [no$mos] και «νομός» [nomo$s], έχουν την ίδια ακολουθία φωνηέντων και συμφώνων. Διαφοροποιούνται όμως ως προς τη θέση του τόνου, η οποία αλλάζει και τη σημασία της λέξης. Τέτοια στοιχεία είναι τα επονομαζόμενα υπερτμηματικά (ή υπερτεμαχιακά ή προσωδιακά στοιχεία), όπως ο τονισμός, ο επιτονισμός, ο ρυθμός κ.ά. 38. Η Φωνητική και η Φωνολογία είναι δύο ανεξάρτητοι τομείς της Γλωσσολογίας που ωστόσο βρίσκονται σε στενή σχέση μεταξύ, καθώς πεδίο έρευνας και των δύο αποτελεί ο προφορικός λόγος. Η βασική τους διαφορά έγκειται στο ότι η μεν Φωνητική μελετά τους φθόγγους ως φυσικές οντότητες, ως ήχους της γλώσσας που παράγουν τα ανθρώπινα φωνητικά όργανα ενώ η φωνολογία τους εξετάζει με βάση τις ηχητικές διαφορές και ομοιότητες που είναι λειτουργικές στη ροή του λόγου 39. Ο αριθμός των φωνημάτων σε κάθε γλώσσα είναι συγκεκριμένος και κατά την καταγραφή σημειώνονται μέσα σε δύο πλάγιες γραμμές / /. 3.1 Τα διακριτικά χαρακτηριστικά των φωνημάτων Το φώνημα, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω είναι η ελάχιστη μονάδα άρθρωσης και επομένως δεν μπορεί να διαιρεθεί περαιτέρω. Οι εκπρόσωποι όμως της Σχολής της Πράγας, προσπαθώντας να ορίσουν το φώνημα, εισηγήθηκαν τη διαίρεσή του σε διακριτικά χαρακτηριστικά. Με τον τρόπο αυτό θέλησαν να χαρακτηρίσουν το φώνημα και παράλληλα να το διακρίνουν από τα υπόλοιπα φωνήματα τους φωνολογικού συστήματος, τονίζοντας έτσι το ουσιαστικό ενδιαφέρον της φωνολογίας που έγκειται στις διακριτικές ιδιότητες των μονάδων 40. Πιο συγκεκριμένα, το /p/ το οποίο είναι χειλικό, κλειστό και άηχο, διαφέρει από το /b/ που είναι χειλικό, κλειστό και ηχηρό ως προς ένα διακριτικό που είναι η ηχηρότητα. Σε αντίθεση, το /p/ διαφέρει ως προς όλα τα χαρακτηριστικά από το /γ/ το οποίο είναι υπερωικό, τριβόμενο και ηχηρό. Η σχέση ανάμεσα σε δύο φωνήματα, όπως για παράδειγμα τα /p/ και /b/, τα οποία έρχονται σε αντίθεση μονάχα ως προς ένα διακριτικό χαρακτηριστικό, ονομάζεται φωνολογική αντίθεση Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή 38 Nespor, M., (1999). Φωνολογία, σ. 23 & Πετρούνιας, Ευ., (1984). Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική («αντιπαραθετική» ανάλυση, σ Lyons, J., (2002). Ό.π., σ Γαβριηλίδου, Ζ. (2003). Φωνητική συνειδητοποίηση και διόρθωση παιδιών προσχολικής ηλικίας, σ Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Ό.π. 21

22 Με τον τρόπο αυτό, δηλαδή με έναν αριθμό διακριτικών χαρακτηριστικών είναι δυνατή η περιγραφή των φωνημάτων όλων των γλωσσών 42. Ένα μέρος των διακριτικών χαρακτηριστικών των φωνημάτων που στηρίζεται σε φωνητικά χαρακτηριστικά των φθόγγων είναι τα παρακάτω: 1. +συμφωνικό / -συμφωνικό 2. +φωνηεντικό/ -φωνηεντικό 3. +αντηχητικό / -αντηχητικό 4. +έρρινο/-έρρινο 5.+ηχηρό/-ηχηρό 6. +διαρκές / -διαρκές 7. +εμπρόσθιο /-εμπρόσθιο 8. +κορωνικό / -κορωνικό 9. +οπισθιο / -οπίσθιο 10. +υψηλό / -υψηλό 11. +συριστικό / -συριστικό 12. +πλευρικό / -πλευρικό 13. +χαμηλό / -χαμηλό 14. +συλλαβικό / -συλλαβικό 15. +στρογγυλό / -στρογγυλό 16. +γλωσσιδικό/-γλωσσιδικό 17. +εσωτερικό/-εσωτερικό 18.+δασύ/ -δασύ Τα διακριτικά χαρακτηριστικά δεν εμφανίζονται ποτέ μόνα τους αλλά σε δέσμη και μπορούν να πάρουν δύο τιμές [-] και [+] Ουδετεροποίηση και αρχιφώνημα Η ουδετεροποίηση είναι το φαινόμενο κατά το οποίο η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στα μέλη της αντίθεσης παύει να υφίσταται σε ένα δεδομένο περιβάλλον, συνεχίζει όμως να υφίσταται σε κάποιο άλλο. Όταν αυτό συμβαίνει, το σύνολο των «ουδετεροποιημένων» διακριτικών χαρακτηριστικών των φωνημάτων ονομάζεται αρχιφώνημα και στη φωνολογική καταγραφή συμβολίζεται με κεφαλαίο γράμμα. Για παράδειγμα, στα γερμανικά οι φθόγγοι [t] και [d] βρίσκονται σε αντίθεση μεταξύ τους και δημιουργούν ελάχιστα ζευγάρια. Στο τέλος της λέξης ωστόσο, μπορεί να εμφανιστεί μονάχα το άηχο σύμφωνο και όχι το ηχηρό, με λίγα λόγια χάνεται η λειτουργία της σχέσης αντίθεσης της ηχηρότητας, π.χ. /ra T/ «rad = τσάντα» ενώ στη γενική της είναι /ra des/ «rades = τσάντες» 44. Αντίστοιχα στα νέα ελληνικά και ιδιαίτερα στα βόρεια ιδιώματα της νέας ελληνικής, σε θέση άτονης συλλαβής παύει να ισχύει η αντίθεση του μεσαίου ανοίγματος ανάμεσα στα φωνήματα/i/ - /e/ και /o/ - /u/, π.χ. η λέξη /kiro$s/ «κιρός» 42 Ηλεκτρονική πηγή 43 Φιλιππάκη-Warburton, Ειρ., (1992). Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία, σ , Πετρούνιας, Ευ., (1984). Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική («αντιπαραθετική» ανάλυση, σ

23 είναι το βόρειο ιδίωμα της κοινής νέας ελληνικής /kero$s/ «καιρός», όπως επίσης η λέξη /skuli$u/ «σκουλείου» είναι το βόρειο ιδίωμα της λέξης /sxoli$o/ «σχολείο» στη νέα ελληνική. 45 Από φωνολογικής απόψεως, δεν ασπάζονται όλοι οι γλωσσολόγοι αυτή τη διάκριση. Οι Αμερικανοί κυρίως γλωσσολόγοι, που αποδέχονται την αρχή «μία φορά φώνημα, πάντα φώνημα» θα ισχυριστούν πως είναι ίδιοι. Ωστόσο, οι γλωσσολόγοι που κάνουν τη διάκριση ανάμεσα σε φώνημα και αρχιφώνημα, όπως της αποκαλούμενης «Σχολής της Πράγας», θα ισχυριστούν το αντίθετο. Ουσιαστικά η διάκριση έγκειται στην οπτική γωνία κάθε θεωρίας Προσωδία Η προσωδία περιλαμβάνει όλα εκείνα τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται στον προφορικό λόγο, δεν ανήκουν στις διακριτές μονάδες που προέρχονται από τον τεμαχισμό του και αναγνωρίζονται ως κάτι ξεχωριστό και πρόσθετο. Τα στοιχεία αυτά, που συνήθως αφορούν ένα μεγαλύτερο τμήμα του λόγου από αυτό που καταλαμβάνει ένα φωνητικό τεμάχιο, ονομάζονται υπερτμηματικά (ή υπερτεμαχιακά, ή προσωδιακά) και σε αυτά ανήκουν φαινόμενα όπως ο τόνος, η επιτόνιση, ο ρυθμός, η παύση κ.ά. 47 Ο τόνος κατά βάση προστίθεται επάνω στα φωνήεντα και σε κάποιες γλώσσες σε συλλαβικά σύμφωνα. Η επίδρασή του στην τονισμένη συλλαβή έχει ως αποτέλεσμα να ξεχωρίζει το φωνήεν που βρίσκεται σ αυτήν. Μια συλλαβή που τονίζεται, προφέρεται και ακούγεται με μεγαλύτερη ένταση καθώς ο αέρας που εξέρχεται από τα πνευμόνια απαιτεί μεγαλύτερη δύναμη. Η ένταση αυτή ακολουθείται από μεγαλύτερο ύψος, δηλαδή οι φωνητικές χορδές πάλλονται σε υψηλότερη συχνότητα και το τονισμένο φωνήεν προφέρεται πιο μακρό από τα άλλα. Με άλλα λόγια θα μπορούσαμε να πούμε πως τα φωνητικά στοιχεία που απαιτούνται για την παραγωγή και την αντίληψη της τονιζόμενης συλλαβής, είναι η αρθρωτική ενέργεια, το μελωδικό (ή τονικό) ύψος και η διάρκεια. Η ύπαρξη και των τριών αυτών χαρακτηριστικών του τόνου συναντάται σε πολλές γλώσσες του κόσμου, σε κάποιες όμως μπορεί να λείπουν ένα ή και δύο. Σε κάποιες γλώσσες το κυριότερο στοιχείο από τα τρία είναι το τονικό ύψος, σε άλλες η διάρκεια, σε άλλες η ένταση κ.ο.κ. 48 Ο τόνος, ανάλογα με το ποιες είναι οι κύριες φωνητικές εκδηλώσεις του, διακρίνεται σε δύο είδη: στο δυναμικό (stress accent) και στο μουσικό τόνο (pitch accent). Στο δυναμικό τόνο το τονικό ύψος αξιοποιείται λιγότερο από τα άλλα δύο γνωρίσματα. Ο δυναμικός τόνος μπορεί επίσης να διακριθεί σε κινητό, όπως στη νέα ελληνική, την ιταλική, την ισπανική κ.ά. και ακίνητο, όπως στη γαλλική, στην τσεχική, στην ουγγρική κ.ά. Η λειτουργία του ακίνητου τόνου, είναι οριοθετική, δίνει τη δυνατότητα δηλαδή να προβλεφθούν τα όρια της λέξης. 45 Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή 46 Lyons, J., (2002). Εισαγωγή στη θεωρητική Γλωσσολογία, σ Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Ό.π. 48 Πετρούνιας, Ευ., (1984). Ό.π., σ

24 π.χ. /kure$/ «courez=τρέχετε», ενώ στην αντίθετη περίπτωση, όταν δηλαδή είναι κινητός η λειτουργία του είναι διακριτική. Πιο συγκεκριμένα, ο κινητός τόνος διακρίνει σημασιολογικά τις όμοιες κατά τα άλλα λέξεις, π.χ. στη νέα ελληνική /fo$ro/ «φόρο» και /foro$/ «φορώ». Ωστόσο, η κύρια λειτουργία του δυναμικού τόνου είναι η αντιπαρατακτική, από τη στιγμή που συμβάλλει στο διαχωρισμό της λέξη ή της τονικής ενότητας από άλλες λέξεις ή τονικές ενότητες του τύπου που υπάρχουν μέσα σε ένα εκφώνημα. Σε κάποιες γλώσσες, όπως στην αγγλική, εμφανίζεται στην ίδια λέξη και ένας δευτερεύων δυναμικός τόνος, π.χ. στην αγγλική λέξη /si$vilaize$ison/ «civilization = πολιτισμός». 49 Ο μουσικός τόνος οφείλεται στη διαφοροποίηση του τονικού ύψους της φωνής, δηλαδή την ταχύτητα με την οποία κάθε φορά πάλλονται οι φωνητικές χορδές κατά την εκφορά ενός φθόγγου. Σε αυτήν την περίπτωση, το μελωδικό (ή τονικό) ύψος παρουσιάζει μια μεγάλη ποικιλία και σε ορισμένες γλώσσες έχει διαφοροποιητικό χαρακτήρα ανάμεσα σε δύο κατά τα άλλα όμοιες λέξεις. Μία γνωστή περίπτωση αυτού του είδους αποτελεί η μανδαρινική κινεζική γλώσσα, η οποία διαθέτει τέσσερις διαφοροποιητικούς τόνους. Από αυτούς τους τέσσερις μονάχα ο πρώτος είναι σταθερός ενώ οι υπόλοιποι τρεις είναι κυμαινόμενοι. Έτσι έχουμε: α) τον υψηλό τόνο [-], όπου η φωνή ξεκινά και τελειώνει στο πιο ψηλό τονικό ύφος, π.χ. ma# «μητέρα». β) τον ανερχόμενο όπου η φωνή ξεκινά από το μεσαίο ύψος για να καταλήξει στο πιο ψηλό, π.χ. ma@ «κάνναβη». γ) το συνδυασμό κατερχόμενου-ανερχόμενου [ (], όπου η φωνή ξεκινά από χαμηλό ύψος, συνεχίζει να χαμηλώνει περισσότερο για να καταλήξει σε σχετικά ψηλό ύψος, π.χ. ma( «άλογο». δ) τον κατερχόμενο [ $], όπου η φωνή ξεκινά από ψηλό σημείο και κατεβαίνει στο χαμηλότερο σημείο, π.χ. ma$ «γκρινιάρα». Στις γλώσσες με μουσικό τόνο συγκαταλέγονται και άλλες γλώσσες, όπως οι νοτιοαφρικανικές και ορισμένες ποικιλίες της βιετναμικής, όπου συναντάμε έξι διαφορετικούς μουσικούς τόνους. Από τις γλώσσες της Ευρώπης μουσικούς τόνους παρουσιάζουν η νορβηγική και η σουηδική, οι οποίες εμφανίζουν έναν μεγάλο αριθμό λέξεων που διαφοροποιούνται μονάχα βάση των τονικών διαφορών, π.χ. a@nden «πάπια» και a$nden «πνεύμα», ta@nken «ντεπόζιτο» και ta$nken «σκέψη». 50 Η επιτόνιση (ή ο επιτονισμός) είναι ο τονικός χρωματισμός που συνοδεύει κάθε γλωσσικό εκφώνημα (πρόταση ή φράση) και εξαρτάται από τις διακυμάνσεις και το ύψος της φωνής που δημιουργούνται καθώς πάλλονται οι φωνητικές χορδές.. Η ποικιλία αυτών των φωνητικών μεταβολών είναι πολύ μεγάλη και εξαρτώνται εξίσου από την γλώσσα και από την ψυχική κατάσταση των ομιλητών, τις συνήθειές τους, το ρυθμό της ομιλίας τους κ.λ.π.. Η επιτόνιση, 49 Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Ό.π. 50 Nespor, M., (1999). Φωνολογία, σ

25 χαρακτηριστικό κυρίως των γλωσσών με δυναμικό τόνο, έχει ρόλο διακριτικό. Με λίγα λόγια, διαφοροποιεί το νόημα των εκφωνημάτων, τα οποία είναι μεταξύ τους ίδια ως προς τις λέξεις που τα αποτελούν. Έτσι, ανάλογα εάν πρόκειται για κατάφαση ή ερώτηση η επιτόνιση ακολουθεί αντίστοιχα καθοδική ή ανοδική πορεία. π.χ. στην πρόταση «Θα έρθει μαζί σου ο Γιάννης» η φωνή «καταλήγει-κατεβαίνει» στο «Γιάννης». Αντίθετα στην ίδια φράση όταν την προφέρουμε σε μορφή ερώτησης, η φωνή του ομιλητή έχει ανοδική πορεία. Κάποιες άλλες από τις σημασίες που μπορεί να εκφράζει η επιτόνιση, είναι και η έμφαση (με ένταση τονισμού ενός μέρους της φράσης), ο δισταγμός, η αντίθεση, η ειρωνεία, η απειλή κτλ. 51 Ως ρυθμός περιγράφεται η σχετική ταχύτητα με την οποία προφέρεται μία συλλαβή σε σχέση με τις γειτονικές της κατά την εκφορά του λόγου ενώ η παύση είναι το σταμάτημα της φωνής κατά την εκφορά του λόγου Η Φωνολογία της νέας ελληνικής τα φωνήεντα Τα φωνήεντα της νέας ελληνικής παρατίθενται συγκεντρωτικά στον παρακάτω πίνακα Μπροστινά Κεντρικά Οπίσθια i u Κλειστά e ο Ενδιάμεσα a Ανοιχτά Μη στρογγυλά Στρογγυλά Πίνακας 8. Τα φωνήεντα της νέας ελληνικής (πρβλ. Χατζησαββίδης, Σ., 2009) 51 Holton, D., Mackridge, P., Φιλιππάκη-Warburton, Ειρ. (2009). Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας, σ Πετρούνιας, Ευ., (1984). Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική («αντιπαραθετική» ανάλυση, σ

26 Τα σύμφωνα Τόπος Διχειλικά Χειλοδοντικά Μεσοδοντικά ή Οδοντικά Γλωσσοδοντικά ή Φατνιακά Συριστικά ή φατνιακά Τρόπος Κλειστά άηχα p t (ts) c k ηχηρά b d (dz) Ô g Τριβόμενα άηχα f θ s C x ηχηρά v D z j F Ρινικά m M n N Πλευρικά l Ä Παλλόμενο r Ουρανικά Υπερωικά Πίνακας 9. Τα σύμφωνα της νέας ελληνικής (πρβλ. Χατζησαββίδης, Σ., 2009) Τα φωνήματα / ts/ και / dz/ βρίσκονται μέσα σε παρένθεση καθώς από ορισμένους μελετητές της γλώσσας ερμηνεύονται ως ένας φωνητικό τεμάχιο και από άλλους ως δύο, δηλαδή /t/ και /s/, /d/ και /z/. Τα αλλόφωνα των φωνημάτων που εμφανίζονται στην ελληνική γλώσσα κατά την εκφορά του λόγου παρατίθενται στον παρακάτω πίνακα 53 ΦΩΝΗΜΑ /i/ /m/ /n/ ΑΛΛΟΦΩΝΑ [i] πριν και μετά από φωνήεντα και σύμφωνα είτε άτονα είτε τονισμένα, εκτός της περίπτωσης της συνίζησης άτονου i+φωνήεντος, π.χ. [mi$lo] «μήλο». [j] μετά από ηχηρό σύμφωνο, όταν έχουμε συνίζηση της ακολουθίας i+φωνήεν, π.χ. [za$rja] «ζάρια». [C] μετά από άηχο σύμφωνο, όταν έχουμε συνίζηση της ακολουθίας i+φωνήεν, π.χ. [karfca$] «καρφιά». [m] πριν από όλα τα φωνήεντα και όλα τα σύμφωνα, εκτός των [f] και [ν] (χειλοδοντικά), π.χ. [mo$nos] «μόνος». [M] πριν από τα χειλοδοντικά σύμφωνα, π.χ. [a$mfia] «άμφια». [n] πριν από όλα τα φωνήεντα και τα χειλοδοντικά,, μεσοδοντικά (ή οδοντικά), γλωσσοδοντικά ή (φατνιακά) και συριστικά (ή φατνιακά) σύμφωνα, π.χ. [ne$os] «νέος». [ ] πριν από την ακολουθία άτονο i+φωνήεν, όταν έχουμε συνίζηση, 53 Holton, D., Mackridge, P., Φιλιππάκη-Warburton, Ειρ. (2009). Ό.π., σ. 3-6 & Χατζησαββίδης, Σ., (2009). Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή 26

27 /l/ /k/ /g/ /x/ /γ/ και πριν από τα ουρανικά αλλόφωνα των υπερωικών φωνημάτων, π.χ. [ a$ta] «νιάτα», [e Ôe$nia] «εγκαίνια». [N] πριν από τα υπερωικά αλλόφωνα των υπερωικών φωνημάτων, π.χ. [anga$ti] «αγκάθι» [l] πριν από όλα τα φωνήεντα και τα σύμφωνα, εκτός αν ακολουθεί άτονο i+ φωνήεν και έχουμε συνίζηση, π.χ. [lo$fos] «λόγος». [Ä] πριν από την ακολουθία άτονο i+φωνήεν, όταν έχουμε συνίζηση, π.χ. [eäa$] «ελιά». [k] πριν από τα κεντρικά και οπίσθια φωνήεντα και όλα τα σύμφωνα, π.χ. [korifi$] «κορυφή». [c] πριν από τα μπροστινά φωνήεντα, π.χ. [ci$ma] «κύμα», [ceri$] «κερί» [g] πριν από τα κεντρικά και οπίσθια φωνήεντα και όλα τα σύμφωνα, [spo$ngos] «σπόγγος» [Ô] πριν από τα μπροστινά φωνήεντα, π.χ. [a$ Ôelos] «άγγελος». [x] πριν από τα κεντρικά και οπίσθια φωνήεντα και όλα τα σύμφωνα, π.χ. [xo$ra] «χώρα». [C] πριν από τα μπροστινά φωνήεντα, π.χ. [o$ci] «όχι.» [γ] πριν από τα κεντρικά και οπίσθια φωνήεντα και όλα τα σύμφωνα, π.χ. [AFo$nAs] «αγώνας». [j] πριν από τα μπροστινά φωνήεντα, π.χ. [jero$s] «γερός» Πίνακας 10. Τα αλλοφωνα της νέας ελληνικής (πρβλ. Χατζησαββίδης, Σ., 2009) 3.5 Συνδυασμοί φωνημάτων Ο συνδυασμός των φωνημάτων της γλώσσας είναι αυτός που δημιουργεί τις συλλαβές και κατ επέκταση τις λέξεις και φράσεις κατά την εκφορά του λόγου. Τα φωνήματα εναλλάσσονται μεταξύ τους σχηματίζοντας διάφορες ακολουθίες, που όταν αποτελούνται από ένα ή περισσότερα φωνήεντα ονομάζονται φωνηεντικά συμπλέγματα και όταν αποτελούνται από ένα ή περισσότερα σύμφωνα ονομάζονται συμφωνικά συμπλέγματα. Στα ελληνικά οι ακολουθίες φωνηέντων που συναντώνται αποτελούνται κυρίως από δύο φωνήεντα, π.χ. /ato$os/ «αθώος» (/οο/), /Diikiti$s/ «διοικητής» (/ii) και σπανιότερα από τρία όπως για παράδειγμα /neoeliniko$s/ «νεοελληνικός» (/eoe/) και /vorioantoliko$s/ «βορειοανατολικός» (/ioa/). Οι φωνηεντικές ακολουθίες που δημιουργούνται με το συνδυασμό ενός φωνήεντος και το άτονο /i/ ονομάζονται δίφθογγοι, π.χ. [nera$yda] - /nera$ida/ «νεράιδα». Στα συμφωνικά συμπλέγματα, εμφανίζεται συνήθως η ακολουθία δύο συμφώνων, π.χ. /fri$ki/ «φρίκη» (/fr/), τριών π.χ., /skla$vos/ «σκλάβος» (/skl/) και σπανιότερα τεσσάρων συμφώνων, π.χ. /efstrofi$a/ «ευστροφία» (/fstr/). Οι συνδυασμοί των συμφώνων σε συμφωνικά συμπλέγματα επηρεάζονται από τη θέση που καταλαμβάνουν μέσα στη λέξη (αρχή, μέση, τέλος), από την προέλευση του λεξικού στοιχείου (π.χ. ξένες ή δάνειες λέξεις) και από το γλωσσικό επίπεδο (π.χ. επιστημονικός ή επίσημο λόγος) και δεν συνδυάζονται όλα μεταξύ τους Holton, D., Mackridge, P., Φιλιππάκη-Warburton, Ειρ. (2009). Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας, σ