Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Transcript

1 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...2 Β. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ...3 Β.1. Δομή του όρου συνταγματικό δικαίωμα...3 Β.2. Οριοθέτηση...5 Β.3. Οριοθέτηση, περιορισμός και πυρήνας δικαιώματος...6 Γ. ΤΟ ΑΡΘΡΟ 5 ΠΑΡ. 1 ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ...9 Γ.1. Ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας...9 Γ.2. Σχέση ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας με την αξία του ανθρώπου...13 Γ.3. Οι τρεις ρήτρες του άρθρου 5 παρ Γ.3.1. Τα δικαιώματα των άλλων...15 Γ.3.2. Το Σύνταγμα...17 Γ.3.3. Τα χρηστά ήθη...18 Γ.4. Εφαρμογή των τριών ρητρών του άρθρου 5 παρ. 1: οριοθέτηση ή περιορισμός;...22 Γ.5. Το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 5 παρ Γ.5.1. Η ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 1 στην κοινωνική ζωή της χώρας...23 Γ.5.2. Η ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 1 στην οικονομική ζωή της χώρας...24 Γ.5.3. Η ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 1 στην πολιτική ζωή της χώρας...27 Δ. ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...28 Ε. ΠΕΡΙΛΗΨΗ...29 ΣΤ. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ...31 Ζ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...47

2 A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΤΡΙΑΔΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 5 ΠΑΡ. 1 ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ Το άρθρο 5 του Συντάγματος, μέρος του οποίου πραγματεύεται η παρούσα εργασία, αποτελεί, όχι μόνο ένα από τα μεγαλύτερης σημασίας άρθρα του κεφαλαίου των συνταγματικών δικαιωμάτων, αλλά και ολόκληρου του κειμένου του Συντάγματος, γενικότερα. Κατευθύνει τη δράση του κάθε πολίτη της χώρας, η οποία πρέπει να μένει ανεπηρέαστη από εξωτερικούς παράγοντες, πέρα από τα όρια που συναντώνται μέσα στο ίδιο το άρθρο. Τα όρια αυτά είναι οι ρήτρες κοινωνικότητα, νομιμότητα και χρηστότητα, ένα τρίπτυχο το οποίο βρίσκεται στο άρθρο 5 παρ.1 και αποτελεί το βασικό πεδίο της έρευνας. Πέρα από τις τρεις οριοθετικές ρήτρες, εξετάζεται με αρκετή λεπτομέρεια το άρθρο 5 παρ. 1, στο σύνολό του, για να γίνει σαφές το πεδίο εφαρμογής τους. Για να καταλήξουμε, όμως, στην αναφορά στις τρεις ρήτρες, καλό θα ήταν πρώτα να εξεταστεί το ζήτημα από τη βάση του. Αρχικά, λοιπόν, γίνεται μια αναφορά στην έννοια του συνταγματικού δικαιώματος, καθώς η προστασία αυτού επιδιώκεται με την οριοθέτηση του άρθρου 5 παρ. 1. Στη συνέχεια επιδιώκεται ο ακριβής προσδιορισμός του όρου οριοθέτηση, για να προσδιοριστεί σε ένα αρχικό στάδιο και το εξεταζόμενο τρίπτυχο. Ακολούθως, γίνεται διάκριση του όρου οριοθέτηση από τους συναφείς όρους «περιορισμός» και «πυρήνας» δικαιώματος, προς αποφυγήν κάθε σχετικής παρεξήγησης. Εκτός των άλλων, πυρήνας και όρια του δικαιώματος σχετίζονται άμεσα, αφού αποτελούν δύο πολύ σημαντικά στοιχεία της δομής του συνταγματικού δικαιώματος. Στη συνέχεια η έρευνα εστιάζεται στο άρθρο 5, στο οποίο συναντάται το οριοθετικό τρίπτυχο. Παρουσιάζεται η έννοια της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, η οποία συσχετίζεται με την αξία του ανθρώπου, καθώς τα δύο αυτά άρθρα αποτελούν αναμφίβολα τις δύο σημαντικότερες διατάξεις του κεφαλαίου των συνταγματικών δικαιωμάτων. Ακολουθεί ανάλυση των τριών ρητρών, οι οποίες αναφέρονται στον περιορισμό της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και έμμεσα, όλων των θεμελιωδών δικαιωμάτων και διευκρινίζεται το αν αποτελούν οριοθετικές ή περιοριστικές ρήτρες. Τέλος γίνεται αναφορά στο πεδίο εφαρμογής των όσων αναφέρονται στο άρθρο 5 παρ. 1, δηλαδή στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή. Τα τρία αυτά πεδία αναφέρονται ρητά στο άρθρο και καλύπτουν ολόκληρο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής, μέσα στο οποίο ο άνθρωπος δικαιούται να αναπτύξει ελεύθερα τη δραστηριότητά του. 2

3 Β. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ Β.1. Δομή του όρου συνταγματικό δικαίωμα Σύμφωνα με το άρθρο 25 παρ. 2 του Συντάγματος, «Η αναγνώριση και η προστασία των θεμελιωδών και απαράγραπτων δικαιωμάτων του ανθρώπου από την Πολιτεία, αποβλέπει στην πραγμάτωση της κοινωνικής προόδου μέσα σε ελευθερία και δικαιοσύνη». Η ελευθερία και η δικαιοσύνη είναι τα απαραίτητα συστατικά για μια ευνομούμενη πολιτεία, η οποία στοχεύει στην κοινωνική πρόοδο. Είναι φανερό ότι για την επίτευξη των δύο αυτών ιδανικών, το Σύνταγμα επιτάσσει την προστασία των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων του ανθρώπου. Επομένως τα θεμελιώδη ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα του ανθρώπου αποτελούν κορυφαίας σημασίας πεδίο μελέτης. Δικαίωμα ονομάζεται η εξουσία του ανθρώπου να εξυπηρετεί τα προσωπικά του συμφέροντα. Στο συνταγματικό δικαίωμα παρατηρείται το επιπλέον στοιχείο ότι η εξουσία αυτή παρέχεται στον πολίτη απ ευθείας από το Σύνταγμα. Τα συνταγματικά δικαιώματα σήμαναν το πέρασμα από τον ατομικιστικό φιλελευθερισμό στον κοινωνικό ανθρωπισμό, ο οποίος βασίζεται στην καταστατική αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας (άρθρο 2παρ.1) 1. Στο σύστημα αυτό του δικαίου η ανθρώπινη αξία και τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι απαραβίαστα. Πλέον, το άτομο προστατεύεται, όχι μόνο έναντι του κράτους αλλά και έναντι απειλών προερχομένων από την ιδιωτική εξουσία. Το σύστημα του ατομικιστικού φιλελευθερισμού άφηνε τον πολίτη έκθετο στις απειλές αυτές, στο όνομα της «ελευθερίας του ατόμου». Η ανάγκη μετάβασης από το ένα σύστημα στο άλλο, υπαγορεύθηκε από κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς λόγους 2. Έτσι, τα συνταγματικά δικαιώματα έχουν αμυντικό χαρακτήρα έναντι κάθε μορφής εξουσίας, προστατευτικό και εξασφαλιστικό έναντι του κράτους. 1. Βλ. Μαυριά, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, 2004, σελ.95 «Η θεωρία του πολιτικού πλουραλισμού και του κοινωνικού κράτους πρόβαλε την αμφίδρομη σχέση και λειτουργία των κοινωνικών και των ατομικών δικαιωμάτων, υποστηρίζοντας ότι η πραγμάτωση του περιεχομένου των μεν προσδίδει ουσιαστικό και συγκεκριμένο περιεχόμενο στα δε». 2. Βλ. Δημητρόπουλο, «Γενική Συνταγματική θεωρία», σελ.50επ. 3

4 Από τον ορισμό του Συνταγματικού δικαιώματος προκύπτουν δύο στοιχεία : Το οντολογικό και το λειτουργικό. Το οντολογικό στοιχείο δηλώνει την εξουσία που παρέχεται στον πολίτη, ενώ το λειτουργικό το γεγονός της ικανοποίησής του 1. Επίσης, τα Συνταγματικά Δικαιώματα, ανάλογα με το ρυθμιστικό τους περιεχόμενο, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά. Άλλες διακρίσεις συνταγματικών δικαιωμάτων είναι σε δημόσια και ιδιωτικά, συνταγματικά και κοινά, και πρωτογενή και δευτερογενή. Ένα θεμελιώδες συνταγματικό δικαίωμα θα μπορούσε να παρασταθεί γραφικά σαν ένας κύκλος. Στο κέντρο θα υπήρχε μια «σκληρή περιοχή», ο πυρήνας, το απαραβίαστο και προστατευόμενο μέρος του δικαιώματος, το οποίο συνδέεται άρρηκτα με την κτήση του. Δικαίωμα μη κεκτημένο δεν νοείται. Έξω από τον πυρήνα, στο διάστημα ανάμεσα σε αυτόν και στην περιφέρεια του κύκλου θα υπήρχε η νόμιμη άσκηση του δικαιώματος, το πεδίο δηλαδή στο οποίο ο πολίτης έχει το δικαίωμα να αναπτύξει ελεύθερα την προσωπικότητά του χωρίς περιορισμό. Πάνω στην περιφέρεια θα μπορούσαν να τοποθετηθούν οι οριοθετήσεις του δικαιώματος οι οποίες προσδιορίζουν και το πεδίο νόμιμης συμπεριφοράς του φορέα του δικαιώματος. Τέλος, έξω και από την περιφέρεια του κύκλου θα βρισκόταν η παράνομη συμπεριφορά, το πεδίο μετατροπής της γενικής κυριαρχικής σχέσης μεταξύ κράτους και πολίτη σε ειδική. 1.Βλ.Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα, γενικό μέρος», σελ.101επ. 4

5 Β.2. Οριοθέτηση. Στοιχείο της δομής του δικαιώματος είναι η οριοθέτησή του. Οριοθέτηση ονομάζεται ο με κανόνες δικαίου περιορισμός της άσκησης των δικαιωμάτων, δηλαδή ο καθορισμός των ανωτάτων ορίων άσκησής τους 1. Πρόκειται για σημαντικότατη έννοια της όλης Συνταγματικής θεωρίας. Καθορίζεται έτσι το γενικό και το μέγιστο περιεχόμενο κάθε θεμελιώδους Συνταγματικού δικαιώματος. Η οριοθέτηση αποτελεί πυξίδα χρήσης του ήδη κεκτημένου δικαιώματος. Η οριοθέτηση αφορά όλους τους φορείς των Συνταγματικών δικαιωμάτων, ανεξαιρέτως. Έχει χαρακτήρα μόνιμο, όχι εξαιρετικό ή παροδικό. Εφαρμόζεται σε όλα τα Συνταγματικά δικαιώματα. Δεν είναι απαραίτητη η επανάληψη της οριοθετικής ρήτρας για κάθε τέτοιο δικαίωμα ξεχωριστά. Αρκεί η αναφορά της μία μόνο φορά, για ένα από αυτά, για να ισχύει και για όλα τα υπόλοιπα, κάθε φορά που έρχονται στο προσκήνιο. Ανάλογα με την επανάληψη, ή μη, της οριοθετικής ρήτρας για κάθε δικαίωμα ξεχωριστά, διακρίνουμε και τη γενική από την ειδική οριοθέτηση. Παράδειγμα γενικής οριοθέτησης αποτελούν τα χρηστά ήθη. Ο περιορισμός του δικαιώματος μπορεί να διακριθεί με βάση το οντολογικό, το λειτουργικό και το αξιολογικό κριτήριο. Προσδιορίζοντας την οριοθέτηση οντολογικά, την αντιλαμβανόμαστε σαν τμήμα του δικαιώματος. Αυτό δεν μπορεί να επεκτείνεται απεριόριστα, αλλά έχει εξωτερικό όριο. Με βάση, επίσης το κριτήριο αυτό, βλέπουμε την οριοθέτηση σαν έναν δικαιικό κανόνα, νομική ρύθμιση. Λειτουργικά, η οριοθέτηση θέτει νομικά όρια στην άσκηση του δικαιώματος. Είναι οι κατά κυριολεξία ρυθμίσεις που θέτουν όρια. Διαχωρίζεται έτσι η περιοχή στην οποία ο φορέας του δικαιώματος μπορεί ελεύθερα να αναπτύσσει το δικαίωμά του και την περιοχή εκείνη στην οποία αυτό απαγορεύεται. Διαχωρίζεται έτσι και η ορθή από την επιπλήξιμη συμπεριφορά. Πιθανό πέρασμα από τη μία στην άλλη περιοχή, δηλαδή μη συμμόρφωση με την απαιτούμενη αρνητική πράξη, θα σημάνει και τη δημιουργία μιας νέας σχέσης μεταξύ πολίτη και Κράτους, πιθανότατα ποινική. Τέλος, βάσει του αξιολογικού κριτηρίου του δικαιώματος, τίθενται όρια στη δράση του δικαιούχου φορέα και στην προσβολή τού δικαιώματός του από άλλους, αλλά και καθορίζεται ο χώρος ελεύθερης δράσης του. 1. Βλ. Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα, γενικό μέρος», σελ. 169 επ. 5

6 Η οριοθέτηση προσδιορίζει το χώρο δράσης του φορέα. Αυτός μπορεί να προβαίνει σε όποια πράξη θέλει, πάντα όμως μέσα στο πλαίσιο αυτό. Συγχρόνως, προσδιορίζεται και το περιεχόμενο της παράνομης συμπεριφοράς ως προς το δικαίωμα αυτό. Για τον φορέα, η οριοθέτηση σημαίνει όχι μόνο ότι έχει το δικαίωμα να πράττει ελεύθερα μέσα στα δεδομένα όρια (θετική πράξη) αλλά και ότι οφείλει να σταματάει όταν βλέπει ότι τείνει να ξεπεράσει τα όρια αυτά (αρνητική πράξη). Μία από τις σημαντικότερες οριοθετικές ρήτρες του Συντάγματος είναι το τρίπτυχο νομιμότητα, κοινωνικότητα, χρηστότητα, δηλαδή το Σύνταγμα, τα δικαιώματα των άλλων και τα χρηστά ήθη. Είναι μια γενικά προβλεπόμενη οριοθέτηση και ισχύει για όλο το Σύνταγμα. Β.3. Οριοθέτηση, περιορισμός και πυρήνας δικαιώματος Αν ερευνήσουμε την αξιολογική πλευρά της οριοθέτησης του δικαιώματος, θα πρέπει να πούμε ότι το στοιχείο αυτό της δομής του δικαιώματος δεν συνιστά περιορισμό, παρά καθορισμό του γενικού περιεχομένου του. Η οριοθέτηση αποτελεί τον μαξιμαλιστικό 1 προσδιορισμό του δικαιώματος. Σύμφωνα με αυτόν, προσδιορίζεται το μέγιστο σημείο στο οποίο μπορεί να επεκταθεί η χρήση, η απόλαυση του δικαιώματος. Πέρα από εκεί αρχίζει η απαγορευμένη περιοχή άσκησής του. Προκύπτει, δηλαδή, η «οροφή» του. Το δικαίωμα δεν είναι απεριόριστο. Εν αντιθέσει προς την οριοθέτηση, ο πυρήνας αποτελεί το ελάχιστο περιεχόμενο ενός δικαιώματος και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μινιμαλιστικός προσδιορισμός του. Είναι ο εσωτερικός φλοιός κάθε συνταγματικού δικαιώματος. Η οριοθέτηση δεν περιορίζει, θέτει όρια. Αυτή είναι και η λεπτή διαφορά μεταξύ του περιορισμού και της οριοθέτησης, αλλά και μεταξύ του περιορισμού και του πυρήνα του δικαιώματος. Οι περιορισμοί έχουν ως στόχο την άρση των κοινωνικών συγκρούσεων και το συμβιβασμό αντιτιθεμένων συμφερόντων που υπάρχουν είτε ανάμεσα στους πολίτες, είτε ανάμεσα στους πολίτες και το Κράτος. Ο πυρήνας είναι η περιοχή εκείνη του δικαιώματος, της οποίας η σμίκρυνση είναι απαράδεκτη 2. Ο προσδιορισμός του, σε κάθε δικαίωμα, δεν εμφανίζει, κατ αρχήν, δυσκολίες. Εκείνο που είναι αρκετά δυσχερές είναι ο ακριβής προσδιορισμός του. Δεν υπάρχουν κριτήρια για να γίνει κάτι τέτοιο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο αρνητικός προσδιορισμός του δικαιώματος, που παρουσιάζει έναν σκληρό πυρήνα σε κάθε δικαίωμα, ο οποίος είναι αδύνατον να συρρικνωθεί. Είναι ένα από τα λεγόμενα «όρια περιορισμών». 1. Βλ. Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα, γενικό μέρος», σελ Βλ. Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα, γενικό μέρος», σελ. 117 επ. 6

7 Στο ζεύγος κτήσης και άσκησης δικαιώματος, ο πυρήνας βρίσκεται στην πλευρά της κτήσης του, με την οποία έχει άμεση σχέση, και μάλιστα, σε κάποιο βαθμό, ταυτίζεται. Στον πυρήνα ανάγεται ο,τιδήποτε έχει να κάνει με την κτήση του κάθε συνταγματικού δικαιώματος. Γενικά, οι περιορισμοί είναι δεσμεύσεις και επιβαρύνσεις, στις οποίες υπόκεινται τα συνταγματικά δικαιώματα. Προέρχονται είτε από τη φύση του πράγματος το οποίο πραγματεύεται το δικαίωμα, είτε από τους ανθρώπους. Η διάκριση των περιορισμών, αντίστοιχα, είναι οι φυσικοί και οι ανθρωπογενείς περιορισμοί 1. Στην πρώτη κατηγορία δεν παρεμβάλλεται καμιά ανθρώπινη ενέργεια, ενώ στη δεύτερη παρεμβάλλεται δράση άλλων ατόμων, είτε ως ιδιωτών, είτε ως φορέων της κρατικής εξουσίας. Η άσκηση ορισμένων συνταγματικών δικαιωμάτων είναι σε θέση να επηρεάσει αποφασιστικά την άσκηση άλλων. Οι ανθρωπογενείς περιορισμοί των θεμελιωδών δικαιωμάτων διακρίνονται σε απλές επιδράσεις, απλούς περιορισμούς και προσβολές. Φορέας αυτών μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε ιδιωτικός ή κρατικός παράγων. Υπό την ευρεία έννοια του όρου, περιορισμός είναι κάθε συρρίκνωση του περιεχομένου κάθε δικαιώματος, η τοποθέτηση ορίου στην άσκησή του. Πρόκειται για κεντρική έννοια της θεωρίας περί συνταγματικών δικαιωμάτων που απορρέουν από το Σύνταγμα. Σε αντίθεση με τη θεωρία αυτή, η παραδοσιακή θεωρία κατατάσσει στην έννοια του περιορισμού και τις οριοθετήσεις. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι κατηγοριοποίησης των περιορισμών. Μερικές από τις διακρίσεις τους είναι οι ουσιαστικοί και οι διαδικαστικοί, οι ενεργητικοί και οι παθητικοί, οι συνολικοί και οι μερικοί, οι χρονικοί, προσώπων και πραγμάτων, οι κυρωτικοί, οι αληθείς και οι οιονεί. Ακόμα, υπάρχουν οι Συνταγματικοί και οι νομοθετικοί, οι πραγματικοί και οι νομικοί, οι περιορισμοί κτήσης και άσκησης Βλ. Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα, γενικό μέρος», σελ. 195 επ. 2. Βλ. Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος», σελ.209 επ. 7

8 Σύμφωνα με άλλη κατηγοριοποίηση 1, υφίστανται έξι βασικές κατηγορίες περιορισμών: Οι άμεσοι συνταγματικοί, αυτοί, δηλαδή, που προέρχονται απ ευθείας από το Σύνταγμα, οι επιφυλάξεις υπέρ των διοικητικών και των δικαστικών αρχών, οι θεσμοποιημένοι περιορισμοί θεμελιωδών δικαιωμάτων, οι «ειδικές λειτουργικές σχέσεις», οι περιορισμοί των ανεπιφύλακτων δικαιωμάτων και οι επιφυλάξεις του νόμου. Όσον αφορά την τελευταία κατηγορία, επιφύλαξη νόμου υπάρχει, όταν ο συντακτικός νομοθέτης εξουσιοδοτεί τον κοινό νομοθέτη να καθορίσει αυτός περιορισμούς συνταγματικών δικαιωμάτων Βλ. Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα, Ι, Γενικό Μέρος, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1998, σελ. 235 επ. 2. Βλ. Σύνταγμα, άρθρο 25 παρ. 1 εδ. δ: «Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται απ ευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας». 8

9 Γ. ΤΟ ΑΡΘΡΟ 5 ΠΑΡ. 1 ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ Γ.1. Ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας 1 Σε αντίθεση με το Σύνταγμα του 1952, στο άρθρο 5 παρ.1 του ισχύοντος Συντάγματος υφίσταται ξεχωριστή διάταξη, η οποία αναφέρεται στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας των πολιτών. Η διάταξη αυτή έχει παρθεί από το άρθρο 2 παρ. 1 του Γερμανικού Συντάγματος. Διαχωρίζεται, επομένως, η φυσική ελευθερία του προσώπου, η προσωπική ελευθερία, από το νόημα του άρθρου 5 παρ.1 του Συντάγματος 2. Πρόκειται για μια από τις πιο αξιοσημείωτες καινοτομίες του ισχύοντος Συντάγματος και δεν αποτελεί λευκό κανόνα δικαίου. Όλες οι ελευθερίες ανάγονται στο άρθρο αυτό. Προσωπική, ονομάζεται η ελευθερία υλικής και σωματικής δράσης του ατόμου και συνδέεται στενά με την προσωπικότητα του 3. Το άρθρο αυτό δεν έχει να κάνει με την απαγόρευση της δουλείας, το status libertatis, ούτε με την προσωπική ασφάλεια, ούτε με την ελευθερία κίνησης και εγκατάστασης, τα οποία έχουν περισσότερη σχέση με το άρθρο 5 παρ Η διάταξη περί ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας αποτελεί έναν συνδυασμό των αντίστοιχων διατάξεων του Θεμελιώδους νόμου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας και του Συντάγματος της Ιταλίας Βλ. ΕΦΕΤΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ 613/1985, ΕΦΕΤΕΙΟ ΠΕΙΡΑΙΑ 876/ Βλ. Φλογαϊτης, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, β έκδοση, σελ. 425: «Η ελευθερία αυτή του απαρεμποδίστως κινείσθαι και διατιθέναι το σώμα αυτού κατά βούλησιν ονομάζεται ελευθερί του προσώπου ή προσωπική ή ελευθερία του σώματος». 3. Βλ. Μάνεσης, Συνταγματικά Δικαιώματα, τόμος α, ατομικές ελευθερίες, πανεπιστημιακές παραδόσεις, δ έκδοση, σελ. 114 επ. «Η προσωπική ελευθερία είναι το πρωταρχικό και θεμελιωδέστερο ατομικό δικαίωμα, που σημαίνει: αδέσμευτη φυσική υπόσταση, δηλαδή έλλειψη περιορισμών σε ό,τι αφορά φυσική ψυχοσωματκή ύπαρξη και δράση του ανθρώπου είναι το σύνολο των ιδιοτήτων και καταστάσεων, που αφενός μεν προκύπτουν από την υπόσταση του ανθρώπου ως έλλογου και συνειδητού όντως, αφετέρου δε εξατομικεύουν ένα συγκεκριμένο πρόσωπο». 4. Βλ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, ατομικά δικαιώματα, α τόμος, εκδ. Σάκκουλα, σελ. 266 επ. 5. Βλ. Ράικος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη δικαιώματα, σελ. 76 9

10 Το άρθρο 5 παρ. 1 θεσπίζει ένα αυτοτελές θεμελιώδες δικαίωμα. Η σημασία του για την ελληνική έννομη τάξη φαίνεται από το γεγονός ότι, βάσει του άρθρου 110 παρ. 1 του ισχύοντος Συντάγματος, δεν υπόκειται αναθεώρηση 1. Για τον επιτακτικό χαρακτήρα της διατάξεως συνηγορεί και η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας. Ωστόσο υπάρχουν και αντίθετες γνώμες 2. Κατοχυρώνει την ατομική, την κοινωνική, την οικονομική και την πολιτική ελευθερία του ατόμου. Θα μπορούσε ακόμη να λεχθεί ότι κατοχυρώνει και ένα κοινωνικό δικαίωμα, το οποίο προκύπτει από ευρεία ερμηνεία της διάταξης, με την έννοια ότι ο πολίτης απολαμβάνει παροχές του Κράτους για την άσκηση των δικαιωμάτων του. Κατά την ισχυρότερα υποστηριζόμενη άποψη, το άρθρο 5 παρ. 1 κατοχυρώνει ένα θεμελιώδες μητρικό δικαίωμα. Αν χρησιμοποιηθεί ως βάση η σκέψη αυτή, τότε πρόκειται για μια διάταξη που τελεί σε σχέση γενικής προς ειδική με τα υπόλοιπα συνταγματικά θεμελιωμένα θεμελιώδη δικαιώματα. Ωστόσο, δεν μπορεί να υποστηριχθεί η επικουρική μόνο εφαρμογή της διάτάξης, ως γενικής, πράγμα που προκύπτει και από τον σκοπό της διάταξης Βλ. και Βέγλερης, Οι Περιορισμοί των δικαιωμάτων του ανθρώπου, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1982, σελ : «Τα άρθρα και οι παράγραφοι που υπόκεινται σε αναστολή και σημειώνονται στο άρθρο 48, ανήκουν στην ύλη του Β μέρους του Συνταγματικού Δικαίου υπό τον τίτλο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα. Δεν περιλαμβάνει όμως όλους τους ορισμούς που αναγνωρίζουν και διασφαλίζουν ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες. Αυτό σημαίνει πως όσα παραλείπονται δεν μπορούν ποτέ να ανασταλούν ούτε με τη δικαιολογία της υπέρτατης ανάγκης και των έκτακτων περιστάσεων» 2. Βλ. Μάνεσης, Συνταγματικά Δικαιώματα, τόμος α, ατομικές ελευθερίες, πανεπιστημιακές παραδόσεις, δ έκδοση, σελ. 119: «Με το άρθρο 5 παρ.1 δεν θεσπίζεται ένα πρόσθετο αυτοτελές δημόσιο δικαίωμα, αλλά μια γενική αρχή, κατευθυντήρια για το νομοθέτη, και ένας ερμηνευτικός κανόνας για τη διοίκηση και τα δικαστήρια». 3. Βλ. Ράικος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη δικαιώματα, σελ.86 10

11 Όλα τα μη προστατευόμενα από συνταγματικές διατάξεις θεμελιώδη δικαιώματα ανάγονται στο άρθρο 5 παρ.1. Η προσφυγή στο άρθρο αυτό γίνεται μετά από την αναζήτηση προστασίας από όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα. Όλα τα δικαιώματα αυτά θα πρέπει να ερμηνεύονται στενά. Φορέας του δικαιώματος του άρθρου 5 παρ.1 είναι οποιοσδήποτε συμμετέχει στην οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας ανεξάρτητα από δικαιοπρακτική ικανότητα και ηλικία. Αυτό προκύπτει από τη γραμματική ερμηνεία της διάταξης. Αμφισβητείται το αν θα πρέπει η διάταξη να καλύπτει και τους αλλοδαπούς 1.Σε σχέση, βέβαια, με την πολιτική ζωή, πρέπει να γίνει στενή ερμηνεία της διάταξης και να θεωρηθεί φορέας του δικαιώματος αυτού μόνο ο Έλληνας πολίτης. Από το άρθρο 5 παρ. 1 προκύπτει ένα αυτοτελές θεμελιώδες δικαίωμα, το οποίο κατοχυρώνει τη γενική ελευθερία της ανθρώπινης δράσης, το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του ατόμου. Υπόκειται στους περιορισμούς που αναφέρονται στο ίδιο το άρθρο, χωρίς το Κράτος να μπορεί να επιβάλλει επιπλέον όρια στην άσκηση του. Η διάταξη αυτή, επομένως, καλύπτει οποιαδήποτε εκδήλωση της ανθρώπινης προσωπικότητας. Έχει πρωτεύουσα σημασία και προστατεύει οποιαδήποτε εκδήλωση του ατόμου. Καθένας καθορίζει ελεύθερα τον τρόπο με τον οποίο θα αναπτύξει την προσωπικότητά του, δεν έχει όμως το δικαίωμα να κάνει το ίδιο και με την προσωπικότητα των άλλων. Ρητά ορίζεται η προστασία τριών βασικών ελευθεριών, της πολιτικής, της οικονομικής και της κοινωνικής, αν και η διάταξη καταλαμβάνει οποιαδήποτε έκφανση της ανθρώπινης προσωπικότητας. 1. Βλ. Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα, Ι, Γενικό Μέρος, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1998, σελ. 166: «Μένοντας σε αυτή μέρος τη λεκτική διατύπωση θα έπρεπε κανείς να δεχτεί πως όλο το φάσμα της της συμμετοχής στην «κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας» που εξασφαλίζει η διάταξη αφορά και το αλλοδαπό. Μια τέτοια ερμηνεία οδηγεί σε μια ουσιαστική εξίσωση ημεδαπού και αλλοδαπού που ούτε ο συντακτικός νομοθέτης μπορεί να θέλησε, ούτε με το εξειδικευμένο σύστημα της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων συμβιβάζεται. Το άρθρο 5 παρ. 1, όμως, πρέπει να λειτουργήσει ως κανόνας ερμηνείας του Συντάγματος προς τους αλλοδαπούς. Ο εφαρμοστής του (νομοθέτης, διοίκηση, δικαστής) οφείλει, όταν βρίσκεται σε αμφιβολία αν η έννομη τάξη θέλησε ή όχι την εξίσωση με του αλλοδαπού με το ημεδαπό και εφόσον η διαφοροποίηση δεν συνάγεται ρητά από το Σύνταγμα, να επιλέγει λύση πλησιέστερη προς την εξίσωσή τους. Υπό την έννοια αυτή δεχόμαστε, πως το άρθρο 5 παρ. 1 δεν δημιουργεί δικαιώματα για τους αλλοδαπούς, αλλά ερμηνευτικά ενισχύει τη θέση τους». 11

12 Είναι το δικαίωμα αυτοκαθορισμού και αυτοδιάθεσης. Δεν έχει μόνο αρνητική έννοια, δηλαδή να μπορεί ο πολίτης να έχει και να ασκεί τα δικαιώματα που προκύπτουν από την προσωπικότητά του, αλλά και θετική, δηλαδή να έχει τη δυνατότητα να την αναπτύσσει σε όλους του τομείς της κοινωνικής ζωής Βλ. Μάνεσης,, Συνταγματικά Δικαιώματα, τόμος α, Ατομικές Ελευθερίες, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, δ έκδοση, σελ

13 Γ.2. Σχέση ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας με την αξία του ανθρώπου Το άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγματος, το οποίο αναφέρεται στην προστασία της ανθρώπινης αξίας και αποτελεί την καταστατική αρχή της έννομης τάξης και το άρθρο 5 παρ.1 του Συντάγματος, το οποίο αναφέρεται στη δυνατότητα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του ανθρώπου, αποτελούν δύο από τις σημαντικότερες διατάξεις των συνταγματικών δικαιωμάτων. Η σχέση των δύο αυτών άρθρων είναι διαλεκτική. Το άρθρο 5 παρ. 1, κατά κάποιο τρόπο συγκεκριμενοποιεί την ανθρώπινη αξία. Αυτή συνίσταται στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και στο δικαίωμα να συμμετέχει ο πολίτης στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή της χώρας 1. Mε την ελευθερία αυτοδιάθεσης του ατόμου, που πραγματώνεται με τη διάταξη αυτή, πραγματώνεται και η γενικότερη ελευθερία του ανθρώπου, διαμέσου της οποίας πραγματώνεται και η ανθρώπινη αξία. Φορείς (υποκείμενα) του άρθρου 2 παρ. 1 είναι οι ίδιοι που είναι και φορείς του άρθρου 5 παρ. 1. Ανθρώπινη αξία είναι το σύνολο των υλικών, κοινωνικών και πνευματικών πτυχών του ανθρώπου. Ανθρώπινη αξία και άνθρωπος ταυτίζονται. Αντίθετα, διαφέρει ο όρος ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η ελευθερία και η ισότητα προσδιορίζουν την ανθρώπινη αξία. Η ανθρώπινη αξία προσδίδει ουσία στην προσωπικότητα. Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι θεμελιώδες στοιχείο της ανθρώπινης αξίας και η στέρηση της ελευθερίας του ατόμου αποτελεί σοβαρή προσβολή της ανθρώπινης αξίας. 1. Βλ. Ράικος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη δικαιώματα, σελ.79 επ. 13

14 Γ.3. Οι τρεις ρήτρες του άρθρου 5 παρ.1. Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, η οποία είναι το πεδίο ρύθμισης του άρθρου 5 παρ.1, συναντά κάποια όρια, από το ίδιο το Σύνταγμα. Πρόκειται για τρεις ρήτρες, τα δικαιώματα των άλλων, το Σύνταγμα (ρήτρα Συνταγματικής νομιμότητας) και τα χρηστά ήθη (ρήτρα χρηστότητας). Πρόκειται για μια οριοθετική τριάδα, μια τριαδική ρύθμιση, αποτελούμενη από τρεις αλληλοσυμπληρούμενες, επάλληλες ρήτρες. Είναι ένα τρίπτυχο που διατρέχει ολόκληρο το φάσμα του Συντάγματος. Πρόκειται για οριοθετήσεις και όχι για περιορισμούς. Ορισμένοι, βέβαια, αντιλαμβάνονται την υπό έρευνα οριοθετική τριάδα σαν περιοριστική.οι τρεις αυτές ρήτρες, κατ αρχήν, επικαλύπτονται. Το άρθρο 5 παρ. 1 είναι η συνισταμένη των επιμέρους ατομικών ελευθεριών, από την οποία ξεπηδά μια δέσμη ατομικών δικαιωμάτων. Η καλή χρήση των τριών αυτών ρητρών αποτελεί εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο και δεν υφίσταται σε άλλα κράτη. Το τρίπτυχο νομιμότητα, κοινωνικότητα, χρηστότητα, προκύπτει και από τη συστηματική ερμηνεία των άρθρων 5 παρ. 1 και 25 του ισχύοντος Συντάγματος. Είναι λογικό το Σύνταγμα και τα δικαιώματα των άλλων να ισχύουν για κάθε συνταγματικό δικαίωμα. Για την ταυτότητα του λόγου, όμως, οφείλουμε να θεωρήσουμε ότι το ίδιο ισχύει και για τη ρήτρα της χρηστότητας. Με βάση, λοιπόν, τη λογική αυτή, αποκλείεται η θεωρία της γενικής εφαρμογής. Βάσει αυτής, οι γενικές ρήτρες δεν εφαρμόζονται σε ειδικές διατάξεις. Αντίθετα, δεχόμαστε τη θεωρία της γενικής εφαρμογής, σύμφωνα με την οποία η οριοθετική τριάδα εφαρμόζεται σε κάθε Συνταγματικό δικαίωμα 1. Είναι λογικό ότι απεριόριστη κατοχύρωση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, χωρίς όρια, θα μπορούσε να οδηγήσει σε αντίθετα από τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Η υπάρχουσα, λοιπόν, οριοθέτηση είναι απολύτως απαραίτητη. 1. Βλ. Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα, γενικό μέρος», σελ. 175 επ. 14

15 Γ.3.1. Τα δικαιώματα των άλλων 1 Τα δικαιώματα των άλλων είναι η πρώτη από τις τρεις ρήτρες που αναφέρονται στο άρθρο 5 παρ. 1. Πρόκειται για έναν περιορισμό αυτονόητο, διακηρυχθέντα ήδη από την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης, το Καθένας οφείλει να αναγνωρίζει και να σέβεται τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των άλλων. Οι «άλλοι» 3 είναι συνήθως άνθρωποι, φυσικά πρόσωπα, αλλά είναι πιθανόν να είναι και νομικά πρόσωπα, δημόσια ή ιδιωτικά, ή φορείς δημόσιας εξουσίας. Τα δικαιώματα αυτών αποτελούν επίσης πεδίο προστατευόμενο από το άρθρο 5 παρ Αντίθετα, το κοινωνικό σύνολο, σαν σύνολο, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι υπάγεται στον όρο «άλλοι». Το γενικό συμφέρον του συνόλου προστατεύεται μόνο από τη ρήτρα της Συνταγματικής νομιμότητας. Γι αυτό τα δικαιώματα των άλλων είναι μόνο ατομικά και όχι συλλογικά. Ως δικαιώματα των άλλων νοούνται όλα τα ιδιωτικά και δημόσια δικαιώματα 5. Βέβαια, τυχόν περιοριζόμενα δικαιώματα ενεργείας προστατεύονται και από τη δεύτερη ρήτρα του άρθρου 5 παρ. 1, το Σύνταγμα. Τα προστατευόμενα δικαιώματα πρέπει αναμφίβολα να έχουν Συνταγματικό έρεισμα 6, διότι αλλιώς θα αναιρούνταν η διάκριση μεταξύ Συντάγματος και κοινού δικαίου και θα περιοριζόταν η άσκηση της νομοθετικής αρμοδιότητας της πολιτείας. Δεν μπορεί να είναι απεριόριστα, αφού έτσι θα περιοριζόταν ασφυκτικά και το θεμελιώδες δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας. 1.Βλ. Α.Π. 385/ Βλ. Ράικος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη δικαιώματα, σελ Βλ. και άρθρο 903 του Γερμανικού Αστικού Κώδικα 4.Βλ. όμως Ράικο, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη δικαιώματα σελ Βλ. και Παραράς 1975: corpus I άρθρα 1-50, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή 1985, σελ. 144 «Ως δικαιώματα των άλλων νοούνται όχι μόνο τα εκ του άρθρου 5 παρ. 1 όμοια δικαιώματα, αλλά γενικότερα όλα τα υπό του ιδιωτικού και του δημοσίου δικαίου αναγνωριζόμενα στους τρίτους δικαιώματα». 6.Έχουν διατυπωθεί αμφιβολίες. Βλ. Χρυσογόνο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, εκδ. Σάκκουλα 1998, σελ.156: «Η αναφορά στα δικαιώματα των άλλων πρέπει να θεωρηθεί ότι περιλαμβάνει και όσα δικαιώματα δεν είναι κατοχυρωμένα από το Σύνταγμα άλλα από την κοινή νομοθεσία. Άλλωστε, με μια πολύ γενική έννοια, ο καθένας θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι με τη χρήση των νομίμων δικαιωμάτων του αναπτύσσει την προσωπικότητά του». 15

16 Ως δικαιώματα δεν εννοούνται τα απλά συμφέροντα. Άλλωστε, μέσα στο ίδιο το Σύνταγμα 1 γίνεται, έμμεσα, διαχωρισμός δικαιωμάτων και συμφερόντων. Η ρήτρα των δικαιωμάτων των άλλων του άρθρου 5 παρ. 1 έχει ως στόχο την εναρμόνιση του δικαιώματος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας με τα ατομικά δικαιώματα που προκύπτουν κυρίως από το Σύνταγμα και επιπλέον από το κοινό δίκαιο. Η άσκηση οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων πρέπει να περιορίζεται από τα δικαιώματα που αναφέρονται, ως ρήτρα, στο άρθρο 5 παρ.1 του Συντάγματος. Κατ αυτόν τον τρόπο αναγνωρίζεται και το αμυντικό περιεχόμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Το άτομο, κατά την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του μέσα στην κοινωνία, οφείλει να σέβεται τα συνταγματικά δικαιώματα των υπολοίπων Βλ. Σύνταγμα, άρθρο Βλ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, εκδ. Σάκκουλα, σελ

17 Γ.3.2. Το Σύνταγμα Η συνταγματική νομιμότητα είναι η δεύτερη από τις τρεις αναφερόμενες ρήτρες στο άρθρο 5 παρ.1. Πρόκειται για το Σύνταγμα, τους συνταγματικά κατοχυρωμένους κανόνες δικαίου της ελληνικής έννομης τάξης. Σε αντίθεση προς το ελληνικό Σύνταγμα, σε γερμανική διάταξη, στο Θεμελιώδη Νόμο της Βόννης, γίνεται χρήση του όρου «συνταγματική τάξη» 1. Έχει υποστηριχθεί η άποψη πως ο όρος «συνταγματική τάξη» περιλαμβάνει κάθε νόμο που ψηφίζεται βάσει της συνταγματικής διαδικασίας. Η γνώμη αυτή έχει αμφισβητηθεί, όμως φαίνεται να υποστηρίζεται και από την πάγια νομολογία του Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου της Γερμανίας. Η διάταξη του άρθρου 5 παρ.1 του ελληνικού Συντάγματος, όμως, κάνε χρήση του όρου «Σύνταγμα», κι έτσι δεν προκαλείται η προαναφερθείσα διχογνωμία. Ως ρήτρα της συνταγματικής νομιμότητας θα έπρεπε να θεωρηθεί όχι μόνο το σύνολο των συνταγματικών διατάξεων, αλλά και οι θεμελιώδεις αρχές που αυτό καθιερώνει. Θα μπορούσε βέβαια να ειπωθεί ότι βασικά εννοούνται διατάξεις που έχουν να κάνουν με τη νομοθετική αρμοδιότητα του κράτους, αφού τα συνταγματικά δικαιώματα ήδη προστατεύονται από τα «δικαιώματα των άλλων». Επομένως, κατά μία άποψη, και οι νόμοι που έχουν προαχθεί βάσει του Συντάγματος μπορούν να αποτελέσουν όριο για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας 2. Αντίστοιχα, ο νομοθέτης θα πρέπει να σεβαστεί τον πυρήνα κάθε συνταγματικού δικαιώματος και εν προκειμένω την προσωπική ελευθερία του ανθρώπου. Η ρήτρα της Συνταγματικής νομιμότητας ισχύει για κάθε διάταξη και δεν είναι απαραίτητο να γίνεται ρητή αναφορά σε αυτήν σε κάθε διάταξη ξεχωριστά. Θέτει ένα πλαίσιο άσκησης όλων των συνταγματικών δικαιωμάτων, όχι μόνο της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, και για το λόγο αυτό οι συνταγματικές διατάξεις που αναφέρονται στα συνταγματικά δικαιώματα πρέπει να ερμηνεύονται συστηματικά και σε συσχετισμό με τις υπόλοιπες συνταγματικές διατάξεις 3. Η ύπαρξη του Συντάγματος και ως ρήτρας για την ανάπτυξη των συνταγματικών δικαιωμάτων θα υπήρχε και χωρίς τη ρητή αυτή αναφορά στο άρθρο 5. Άλλωστε, προκύπτει έμμεσα κι από άλλες διατάξεις του κειμένου του Συντάγματος Βλ. Ράικος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη δικαιώματα, σελ Βλ. Χρυσογόνος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, εκδ. Σάκκουλα, σελ Βλ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, εκδ. Σάκκουλα, σελ177 επ. 4. Βλ. Σύνταγμα, άρθρο 120 παρ.4 17

18 Γ.3.3. Τα χρηστά ήθη 1 Με την αναφορά του άρθρου 5παρ.1 στα χρηστά ήθη, έρχεται στο προσκήνιο η ρήτρα της χρηστότητας, η οποία κατά κάποιο τρόπο προαναγγέλλεται μέσω των ρητρών της Συνταγματικής νομιμότητας και των δικαιωμάτων των άλλων. Η ρήτρα της χρηστότητας απαιτεί σεβασμό των χρηστών ηθών και παραπέρα της καλής πίστης και των συναλλακτικών ηθών. Ακόμη, απαγορεύει την κατάχρηση δικαιωμάτων. Οι ρήτρες του άρθρου 5 παρ. 1 δεν περιορίζονται στο άρθρο αυτό. Το παρόν άρθρο δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι δεν βρίσκει εφαρμογή και σε άλλες διατάξεις, οι οποίες τελούν σε σχέση ειδικής διάταξης προς γενική με αυτήν. Υποστηρικτές έχει και η αντίθετη άποψη 2. Τα χρηστά ήθη είναι ρήτρα γενικής φύσεως και εφαρμόζεται όπου καταστρατηγούνται ανθρώπινα δικαιώματα. Τα χρηστά ήθη είναι αόριστη έννοια, ηθικολογική αντίληψη, αξιολογικό κριτήριο, η κρατούσα αντίληψη του μέσου ανθρώπου για το πώς πρέπει να δρα βάσει της κοινωνικής ηθικής. Γύρω από τον προσδιορισμό της έννοιας αυτής υφίσταται έντονη θεωρητική διαμάχη. Δεσμεύουν το νομοθέτη και διατρέχουν την έννομη τάξη στο σύνολό της. Για τον προσδιορισμό του περιεχομένου τους, παραμερίζονται οι προσωπικές αντιλήψεις για το τι σημαίνει δίκαιο. Κρίσιμο ρόλο διαδραματίζουν οι αντιλήψεις που επικρατούν σε δεδομένη κοινωνία 3. 1.Βλ. Α.Π.1562/1983, 370/1986, 224/1990, 1969/1990, 827/2001, 9699/2001, 1730/2002, 2.Βλ. Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος γ, «Θεμελιώδη δικαιώματα», σελ.268: «Η άποψη αυτή προσκρούει σε βασικούς κανόνες ερμηνείας του δικαίου γενικά και του Συντάγματος ειδικότερα. Προσκρούει πρώτα στην αρχή, πως ο ειδικός κανόνας υπερισχύει του γενικού (βλ. πρώτο τόμο, Θεωρητικό θεμέλιο παρ.12, V). Η σχέση του άρθρου 5 παρ.1 προς τα κατ ιδίαν θεμελιώδη δικαιώματα γενικού προς ειδικούς κανόνες. Αυτό δεν ισχύει βέβαια μόνο για τον καθορισμό του πεδίου προστασίας, αλλά εξίσου και για το θέμα της δυνατότητας του περιορισμού του δικαιώματος. Έτσι πχ. Ο ειδικός κανόνας του άρθρου 11 παρ. 1 (απόλυτη, χωρίς επιφύλαξη προστασία της ήσυχης και χωρίς όπλα συγκέντρωσης σε κλειστό χώρο) εκτοπίζει το άρθρο 5 παρ. 1 όχι μόνο προς τον καθορισμό του πεδίου προστασίας αλλά και ως προς τους εκεί προβλεπόμενους περιορισμούς. Έτσι το άρθρο 5 παρ. 1 δεν δίνει λύση στο ζήτημα που τέθηκε». 3. Βλ.Γεωργιάδη, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, γ έκδοση, εκδ. Σάκκουλα, σελ.24 18

19 Δεν υφίσταται κάποιος εξωσυνταγματικός κώδικας στον οποίο να μπορεί να παραπεμφθεί κάποιος αναζητώντας τα χρηστά ήθη 1. Η έννοια του είναι εμπειρικά προσδιορίσιμη. Με την υπακοή στα χρηστά ήθη αποφεύγεται κάθε ανήθικη άσκηση δικαιωμάτων στον πολιτικό κοινωνικό και οικονομικό χώρο. Προλαμβάνεται έτσι η κατάχρηση των δικαιωμάτων αυτών, η οποία προστατεύεται και Συνταγματικά 2. Κατάχρηση ονομάζεται η νόμιμη συμπεριφορά, που όμως είναι υπερβολική, γι αυτό και μεταβαίνει στην παρανομία 3. Το άρθρο 25 παρ. 3 είναι ένας συνταγματικά κατοχυρωμένος κανόνας δικαίου που διατρέχει όλη την έννομη τάξη. Έχει εφαρμογή και στο ιδιωτικό δίκαιο 4 ενώ δεν αφορά μόνο τα συνταγματικά δικαιώματα αφού το νόημά της είναι κατά πολύ ευρύτερο. Εξειδίκευση του άρθρου 25 παρ. 3 Σ στο κοινό δίκαιο είναι το άρθρο 281 του Αστικού Κώδικα. Σύμφωνα με αυτό : «Η άσκηση του δικαιώματος απαγορεύεται αν υπερβαίνει προφανώς τα όρια που επιβάλλουν η καλή πίστη ή τα χρηστά ήθη ή ο κοινωνικός ή ο οικονομικός σκοπός του δικαιώματος». Πρόκειται για μια από τις θεμελιωδέστερες διάταξη του αστικού δικαίου, η οποία υπαγορεύεται από την ανάγκη για κοινωνική δικαιοσύνη. Παραμερίζεται έτσι το ατομικό συμφέρον και υπηρετείται κατά προτεραιότητα το κοινωνικό 5. Ο δικαστής σε καμία περίπτωση δεν εξουσιοδοτείται να αποφασίζει βάσει των προσωπικών του αντιλήψεων 6. 1.Βλ.Χρυσογόνος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, εκδ. Σάκκουλα, σελ Βλ.Σύνταγμα, άρθρο 25 παρ.3: «Η καταχρηστική άσκηση δικαιώματος δεν επιτρέπεται». 3.Βλ. και Τσάτσο, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος γ, «Θεμελιώδη δικαιώματα», σελ.283: «καταχρηστική είναι η από μέρους του επικαλούμενου το δικαίωμα εγκατάλειψης του σκοπού του δικαιώματος και η χρήση του για σκοπούς ξένους προς το νόημά του» και Ράικος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη Δικαιώματα, τεύχος β, έκδοση γ, Αθήνα 1984, εκδ. Σάκκουλα, σελ Βλ. Σύνταγμα, άρθρο 25 παρ. 1 εδ.γ 5. Βλ. Βαθρακοκοίλης, Αναλυτική ερμηνεία νομολογία Αστικού Κώδικα, α τόμος: Γενικές Αρχές Γενικό ενοχικό δίκαιο, Αθήνα 1989, σελ. 395 επ. 6. Βλ. Αστικός Κώδικας Γεωργιάδη Σταθόπουλου, εκδόσεις Σάκκουλα Ι Γενικές Αρχές: άρθρα 1-286, σελ

20 Ειδικότερα σε σχέση με το άρθρο 281 του Αστικού Κώδικα άρθρα είναι, μεταξύ άλλων και τα 1, 33, 178 και 288. Ειδικότερα, το 178 ΑΚ ρυθμίζει την περίπτωση ανήθικης συμπεριφοράς στο πλαίσιο δικαιοπραξίας 1. Περιορίζει έτσι την ιδιωτική βούληση στις συναλλαγές με βάση το κοινό αίσθημα δικαίου. Η παρούσα διάταξη εφαρμόζεται σε κάθε είδος σύμβασης. Η αντίθεση στα χρηστά ήθη προκύπτει από το περιεχόμενο της δικαιοπραξίας, αλλά και από τις περιστάσεις που τη συνοδεύουν. Αν το ανήθικό διαπιστώνεται στο περιεχόμενο της δικαιοπραξίας, τότε η ακυρότητα επέρχεται ανεξαρτήτως επίγνωσης του ανήθικου. Αν όμως το ανήθικο προκύπτει από το σύνολο των στοιχείων που συγκροτούν τη δικαιοπραξία, τότε πρέπει να ληφθεί υπ όψιν και ο βαθμός στον οποίο τα μέρη γνώριζαν το ανήθικο. Κρίσιμος χρόνος για τη διαπίστωση του ανήθικου, είναι ο χρόνος επιχειρήσεως της δικαιοπραξίας. Συνέπεια της αντίθεσης μιας δικαιοπραξίας προς τα χρηστά ήθη είναι η απόλυτη ακυρότητά της. Οι παράνομες κατά το 174 ΑΚ δικαιοπραξίες δεν είναι απαραιτήτως ανήθικες και αντιστρόφως. Πέρα από τα χρηστά ήθη, συμμόρφωση οφείλουν οι πολίτες και προς τα συναλλακτικά ήθη 2, τα οποία είναι οι κρατούσες συνήθειες σε μια κατηγορία, ορισμένο τόπο ή επαγγελματικό κύκλο συναλλαγών. Ωστόσο εάν αντιτίθενται στα χρηστά ήθη, δεν λαμβάνονται υπ όψιν. Τέλος, απαιτείται συμμόρφωση και προς την καλή πίστη, η οποία διακρίνεται σε αντικειμενική και υποκειμενική. Η πρώτη συνίσταται στην ευθύτητα και την εντιμότητα που πρέπει να διέπουν την κοινωνική συμβίωση και τις συναλλαγές, και αποτελεί πηγή δικαίου. Αποτελεί ένα αντικειμενικό κριτήριο συμπεριφοράς. Η δεύτερη συνίσταται στην πεποίθηση κάποιου ότι πράττει νόμιμα. Ενέχει, δηλαδή, υποκειμενικότητα. 1. Βλ. Αστικός Κώδικας Γεωργιάδη Σταθόπουλου, εκδόσεις Σάκκουλα ΙΙ Γενικό ενοχικό δίκαιο: άρθρα , σελ. 273 επ. 2. Βλ. και Αστικός Κώδικας, άρθρα 200, 246,

21 Έχει, κατά καιρούς τεθεί το ερώτημα εάν είναι δυνατή η κατάργηση της ρήτρας των χρηστών ηθών από τον Αστικό Κώδικα και κατ επέκταση από την ελληνική έννομη τάξη. Όπως είναι γνωστό, ο Αστικός Κώδικας είναι κοινός νόμος, έναντι του οποίου υπερέχει το Σύνταγμα, ως ανώτερο ιεραρχικά. Κατ αρχήν, με την εφαρμογή του κανόνα κατά τον οποίο ο νεότερος νόμος, της ίδιας ισχύος, υπερισχύει του παλαιότερου, μια νέα διάταξη θα μπορούσε να καταργήσει, για παράδειγμα το άρθρο 178 ΑΚ. Ωστόσο, βάσει της ιεραρχικής σχέσης Συντάγματος Αστικού Κώδικα, μια νέα τέτοια ρύθμιση δε θα σήμαινε και την κατάργηση της ρήτρας της χρηστότητας και από το Σύνταγμα. Μάλιστα, η ρήτρα αυτή, η οποία συναντάται στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος δεν είναι δυνατόν να καταργηθεί με κανένα τρόπο, λόγω της ρητής απαγόρευσης του άρθρου 110 του Συντάγματος. Αυτό δείχνει τη σημασία της ρήτρας των χρηστών ηθών και το γεγονός ότι πάντα θα διατρέχει την έννομη τάξη. 21

22 Γ.4. Εφαρμογή των τριών ρητρών του άρθρου 5 παρ. 1: οριοθέτηση ή περιορισμός; Σημαντικό είναι το θεωρητικό θέμα αν το οριοθετικό τρίπτυχο νομιμότητα- κοινωνικότητα- χρηστότητα του άρθρου 5 παρ.1 αποτελεί οριοθέτηση ή περιορισμό για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, κατ αρχήν, και για τα υπόλοιπα συνταγματικά δικαιώματα, κατ επέκταση. Στο παρόν ερώτημα, η παραδοσιακή θεωρία απαντά λέγοντας ότι στους περιορισμούς συγκαταλέγονται και οι οριοθετήσεις, κάνοντας χρήση της λέξης περιορισμός με την ευρεία της έννοια 1. Έτσι, βάσει της θεωρίας του ατομικιστικού φιλελευθερισμού, προσεγγίζοντας την έννοια της ελευθερίας ατομικιστικά δεν επιτρέπεται διαχωρισμός οριοθετήσεων και περιορισμών. Παρ όλα αυτά, η ελευθερία και ειδικότερα η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, ως μητρικά δικαιώματα, υπάγονται στις ρήτρες του άρθρου 5 παρ. 1, που αποτελούν οριοθετήσεις 2. Ο τρεις ρήτρες δεν περιορίζουν, απλώς θέτουν όρια. Βλ και Β.2.2. Γ.5. Το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 5 παρ. 1. Το άρθρο 5 παρ. 1 έχει καθολικό χαρακτήρα. Ο πολίτης προστατεύεται σε κάθε εκδήλωση της ζωής του, ενώ τα προστατευόμενα δικαιώματά του συγκεκριμενοποιούνται με την παράθεση τριών πεδίων προστασίας, της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Η αναφορά των πεδίων αυτών δεν είναι περιοριστική, αφού καλύπτει όλο το φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Προκύπτει έτσι, συγχρόνως, και μια ασφαλής κατηγοριοποίηση των μητρικών, αφού η ελευθερία είναι μητρικό δικαίωμα, συνταγματικών δικαιωμάτων σε κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά δικαιώματα 3. Είναι αυτονόητο ότι η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, στους τομείς αυτούς, δεν φτάνει σε ασυδοσία, αφού το τρίπτυχο κοινωνικότητα, νομιμότητα, χρηστότητα λειτουργεί οριοθετικά. 1. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα, γενικό μέρος», σελ. 200 επ. 2. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα, ειδικό μέρος», σελ Βλ. Δημητρόπουλο, Συνταγματικά Δικαιώματα, ειδικό μέρος, σελ.41 επ. 22

23 Γ.5.1. Η ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 1 στην κοινωνική ζωή της χώρας Με την αναφορά του Συντακτικού νομοθέτη στην κοινωνική ζωή της χώρας ως πεδίο προστασίας, σε σχέση με την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου, καλύπτεται και η παραμικρή εκδήλωση της προσωπικότητας του ανθρώπου, σε όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής. Όσα από τα δικαιώματά του δεν εντάσσονται στην οικονομική ή στην πολιτική ζωή της χώρας, με τον τρόπο αυτό προστατεύονται. Ο άνθρωπος μπορεί, έτσι, να διαμορφώνει ελεύθερα τη συμμετοχή του στο κοινωνικό φάσμα, ενώ προστατεύεται και η αρνητική κοινωνική ελευθερία, δηλαδή το δικαίωμα του να μη συμμετέχει σε κοινωνικές εκδηλώσεις, ή, έστω, στο βαθμό που εκείνος το επιθυμεί 1. Χωρίς αμφιβολία, η συμμετοχή του πολίτη στην κοινωνική ζωή της χώρας οριοθετείται από το Σύνταγμα, τα δικαιώματα των άλλων και τα χρηστά ήθη, από τις μόνες, δηλαδή, ρήτρες, οι οποίες είναι σε θέση να περιορίσουν την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου. Από τη στιγμή, λοιπόν, που η συμμετοχή στην κοινωνική ζωή χαρακτηρίζεται από την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, μόνο από τις τρεις αυτές ρήτρες μπορεί να περιοριστεί. 1. Ράικος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη δικαιώματα, σελ

24 Γ.5.2. Η ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 1 στην οικονομική ζωή της χώρας 1 Το ισχύον Σύνταγμα, όπως και κανένα από τα προηγούμενα Συντάγματα, δεν περιέχει κάποια ρητή Συνταγματική διάταξη για την οικονομική ελευθερία έναντι του κρατικού και όχι μόνο, παρεμβατισμού. Παρ όλα αυτά, δεχόμαστε, βάσει νομολογίας και παράδοσης, ότι η οικονομική ελευθερία προστατεύεται συνταγματικά πλήρως μέσω της προστασίας της προσωπικής ελευθερίας 2. Ωστόσο, με την προσθήκη στο άρθρο 5 παρ. 1 του όρου οικονομική ζωή, τίθεται πλέον το ερώτημα εάν η οικονομική δραστηριότητα προστατεύεται από την πρώτη ή την τρίτη παράγραφο του άρθρου 5. Από το Σύνταγμα προκύπτει με μεγαλύτερη ασφάλεια προστασία της οικονομικής δραστηριότητας από την παράγραφο 3. Αυτό συμβαίνει, κυρίως, διότι η διατύπωση του άρθρου 1 είναι αρκετά γενική και επιχειρείται η κάλυψη όλου του φάσματος της ανθρώπινης ζωής. Επιπλέον, η οικονομική ελευθερία του ανθρώπου σχετίζεται πολύ περισσότερο με τη γενικότερη, καθημερινή δράση του ανθρώπου παρά με την ανάπτυξη της προσωπικότητας του 3. Άλλοι επιστήμονες θεωρούν τη ρητή αναφορά του άρθρου 5 παρ. 1. ως τη μόνη που εξασφαλίζει ρητά τη συνταγματική κατοχύρωση της οικονομικής ελευθερίας 4. Βέβαια, εννοείται ότι η ύπαρξη του άρθρου 5 παρ. 1 διαλύει και την παραμικρή αμφιβολία για την ύπαρξη ή όχι προστασίας του εξεταζομένου τομέα από το Σύνταγμα. Φορείς της οικονομικής ελευθερίας είναι όλοι όσοι δρουν στην ελληνική επικράτεια. Είναι δυνατόν, βέβαια, με νόμο, να περιοριστούν τα δικαιώματα αυτά σε σχέση με τους αλλοδαπούς. Όπως άλλωστε και όλα τα συνταγματικά δικαιώματα, έτσι και η οικονομική ελευθερία καθιερώνεται με την επιφύλαξη νόμου 5. 1.Βλ. Α.Π. 684/1997, 4/1998, 33/2002, ΠΡΩΤΟΔΙΚΕΙΟ ΘΗΒΩΝ 278/2004, ΠΛΗΜΜΕΛΕΙΟΔΙΚΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 16251/ Βλ. Σύνταγμα, άρθρο 5 παρ Η άποψη αυτή ανήκει στον Αριστόβουλο Μάνεση, Συνταγματικά Δικαιώματα, τόμος α, σελ. 152 επ. 4. Βλ. Ράικος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη δικαιώματα, σελ. 107 επ. 5. Βλ. Σύνταγμα, άρθρο 25 24

25 Αυτό συμβαίνει διότι δεν θα μπορούσε κανείς να αξιώσει από το Κράτος να μην παρεμβαίνει ποτέ στις οικονομικές δραστηριότητες της χώρας, δηλαδή των ιδιωτών και μη που την απαρτίζουν, από τη στιγμή που οι παρεμβάσεις αυτές έχουν, κατά καιρούς, κριθεί αναγκαίες. Η αναγκαιότητα αυτή αφορούσε όχι μόνο την οικονομία και την πρόοδό της στο σύνολό της, αλλά ορισμένες φορές ήταν επιτακτική και για τους ίδιους τους πολίτες, κυρίως όσους ανήκουν σε ασθενέστερες οικονομικές τάξεις, ως μονάδες. Παρουσιάζονται, λοιπόν, μερικές φορές, λόγοι οικονομικής σκοπιμότητας και γενικού δημοσίου συμφέροντος. Η οικονομική ελευθερία αποτελεί αντικειμενικό δίκαιο, το οποίο ενισχύει τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Δεν προστατεύονται συγκεκριμένοι φορείς. Προστατεύεται η ελεύθερη οικονομία και η ιδιωτική πρωτοβουλία, όχι όμως ως ατομική δραστηριότητα. Ο κρατικός παρεμβατισμός θεσμοποιείται μόνο για το γενικό συμφέρον και για κανέναν απολύτως άλλο λόγο. Επομένως, το Σύνταγμα δεν είναι ουδέτερο ως προς την οικονομική ζωή της χώρας, αλλά, όπου κρίνεται απαραίτητο, δίνεται η δυνατότητα στον κοινό νομοθέτη να παρέμβει. Επιπλέον, είναι αυτονόητο ότι η ελεύθερη ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας των πολιτών διέπεται σε όλο το φάσμα της από τις τρεις οριοθετικές ρήτρες του άρθρου 5 παρ. 1. Η οικονομική ελευθερία περιορίζεται και από το άρθρο 106 του Συντάγματος. Πάντως, κατά την ορθότερη γνώμη, οι συναγόμενες από το άρθρο 5 παρ.1 ελευθερίες, υπόκεινται κατ αρχήν μόνο στο οριοθετικό τρίπτυχο του ίδιου άρθρου 1. Ειδικότερα, η οικονομική ελευθερία περιλαμβάνει την ελευθερία της εργασίας, την επαγγελματική ελευθερία, η οποία έγκειται στο σχετικό δικαίωμα του πολίτη να διαλέγει ο ίδιος το είδος, τον τόπο, το χρόνο και τον τρόπο με τον οποίο θα ασκεί την επαγγελματική του δραστηριότητα. Δεν θεμελιώνεται επομένως οποιαδήποτε μορφή καταναγκαστικής εργασίας, πράγμα το οποίο ορίζεται ρητά και από το άρθρο 22 παρ. 4 του Συντάγματος. Άλλωστε η απαγόρευση αυτή υπάρχει και στο άρθρο 4 παρ. 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Κατοχυρώνονται, βέβαια και κάποιες εξαιρέσεις από την απαγόρευση αυτή Βλ. Ράικος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη δικαιώματα, σελ Βλ. Ράικος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος β, Θεμελιώδη δικαιώματα, σελ. 116 επ. 25

26 Αυτή είναι η λεγόμενη αρνητική ελευθερία της εργασίας, η οποία ισχύει, ανεξαιρέτως για όλους τους Έλληνες και αλλοδαπούς. Η οικονομική αυτή ελευθερία αφορά κυρίως τους ελεύθερους επαγγελματίες 1, όπως για παράδειγμα τους δικηγόρους 2. Η ελευθερία της εργασίας δεν πρέπει να συγχέεται με το δικαίωμα της εργασίας. Η πρώτη αποτελεί συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα, ενώ η δεύτερη αποτελεί πρόσφατα κατακτημένη κοινωνική κατάκτηση. Στο Σύνταγμα, η ελευθερία της εργασίας θεμελιώνεται στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος, ή, κατ άλλους, στο άρθρο 5 παρ. 3 3, ενώ εργασιακό δικαίωμα κατοχυρώνεται στο άρθρο 22 παρ. 1. Υποπερίπτωση της οικονομικής ελευθερίας αποτελεί η ελεύθερη επιχειρηματική δραστηριότητα 4, η οποία υποδιαιρείται στην ελευθερία της βιομηχανίας και στην ελευθερία του εμπορίου. Βάσει των ελευθεριών αυτών, μπορεί ο καθένας, ανενόχλητα, να ιδρύει ιδιωτικές επιχειρήσεις εμπορικού ή βιομηχανικού χαρακτήρα. Στο πλαίσιο της ελευθερίας αυτής εντάσσεται και η ελευθερία επιλογής προσωπικού. Επιπλέον, η ελευθερία της επιχειρηματικής δραστηριότητας αναλύεται σε επιπλέον συνιστώσες, όπως για παράδειγμα στην ελευθερία της διαφήμισης, κ.ο.κ. Οι ελευθερίες αυτές παρατηρούνται κυρίως σε καπιταλιστικές κοινωνίες. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές, όμως κατηγορίες της οικονομικής ελευθερίας είναι η ελευθερία του ανταγωνισμού, η κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής οικονομίας. Προστατεύεται με ένα πλέγμα νομικών διατάξεων. Ακόμη, εκφάνσεις της οικονομικής ελευθερίας είναι η ελευθερία της πνευματικής αναπτύξεως αλλά και η συμβατική ελευθερία. Αυτή περιλαμβάνει την ελεύθερη επιλογή της σύναψης, ή μη, μιας σύμβασης, τον ελεύθερο καθορισμό του περιεχομένου της και την ανεπηρέαστη επιλογή του αντισυμβαλλομένου. 1. Βλ. Μάνεσης, Συνταγματικά Δικαιώματα, τόμος α, ατομικές ελευθερίες, πανεπιστημιακές παραδόσεις, δ έκδοση, σελ. 163 επ. 2. Βλ. Παραράς 1975: corpus I άρθρα 1-50, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή 1985, σελ. 125 επ. 3. Βλ. Μάνεσης, Συνταγματικά Δικαιώματα, τόμος α, ατομικές ελευθερίες, πανεπιστημιακές παραδόσεις, δ έκδοση, σελ Βλ.Χρυσογόνος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, εκδ. Σάκκουλα, σελ

27 Γ.5.3. Η ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 1 στην πολιτική ζωή της χώρας 1 Όλα τα πολιτικά δικαιώματα αποτελούν ειδικότερες εκφάνσεις του δικαιώματος συμμετοχής στην πολιτική ζωή της χώρας. Η συμμετοχή αυτή αποτελεί μητρικό δικαίωμα προστατευόμενο από το Σύνταγμα. Φορείς του δικαιώματος είναι κυρίως οι Έλληνες πολίτες. Πρόκειται για κατοχύρωση του εθνικού φρονήματος του κάθε πολίτη 2. Προστατεύεται κάθε πολιτική δραστηριότητα του ατόμου, η οποία δεν καλύπτεται ρητά από άλλες συνταγματικές διατάξεις. Έτσι ο καθένας έχει το δικαίωμα της έκφρασης των κάθε είδους πεποιθήσεών του, ενώ μερικοί, μόνο, περιορισμοί μπορούν να επιβληθούν στις περιπτώσεις δημοσίων υπαλλήλων και στρατιωτικών, λόγω της θέσης που κατέχουν και μόνο την ώρα της υπηρεσίας τους. Στην περίπτωση των δημοσίων υπαλλήλων, αυτό συμβαίνει, διότι κάνοντας χρήση της ιδιότητάς τους, θα μπορούσαν εύκολα να διαδώσουν τις προσωπικές τους ιδέες, επηρεάζοντας έτσι τους υπολοίπους. Σε καμία περίπτωση, όμως δεν θα επιτρεπόταν αυτό να συμβεί εκτός υπηρεσίας, καθώς τότε θα υπήρχε βάναυση καταπάτηση της ελευθερίας ανάπτυξης της προσωπικότητας. Τέλος και η ελευθερία του Τύπου, στο βαθμό που διαδίδει πολιτικές ιδέες, βρίσκεται και αυτή υπό την προστασία του άρθρου 5 παρ Βλ. ΣτΕ 595/2004, βάσει της οποίας οι δημόσιοι υπάλληλοι υποχρεούνται να μην εκφέρουν πολιτικές απόψεις κατά την ενάσκηση των καθηκόντων τους 2. Βλ. Παραράς 1975: corpus I άρθρα 1-50, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή 1985, σελ. 138 επ. 27

28 Δ. ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Όπως είχε αναφερθεί και στο εισαγωγικό κομμάτι της εργασίας και όπως προέκυψε και από τη διεξοδική ανάλυση του άρθρου 5 παρ. 1 του Συντάγματος, η διάταξη αυτή έχει κεφαλαιώδη σημασία για όλο το φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου αναφέρεται σε κάθε εκδήλωση της ανθρώπινης ζωής. Αυτό προκύπτει από την πλήρη κάλυψη τού κάθε τομέα στον οποίο ο πολίτης μπορεί να δράσσει με την αναφορά στην κοινωνική, την οικονομική και την πολιτική ζωή. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι η ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 1 διατρέχει όλο το Σύνταγμα. Σημαντικότατη όμως είναι και η οριοθετική ρύθμιση, με την παράθεση τριών οριοθετικών ρητρών: Των δικαιωμάτων των άλλων, του Συντάγματος και των χρηστών ηθών. Το τρίπτυχο αυτό δεν περιορίζει, αλλά οριοθετεί την ελευθερία που διέπει την ανάπτυξη της προσωπικότητας. Όπως, όμως, προαναφέρθηκε, από τη στιγμή που το άρθρο 5 παρ. 1 διατρέχει ολόκληρο το Συνταγματικό φάσμα, έτσι και το οριοθετικό αυτό τρίπτυχο αφορά, όχι μόνο το άρθρο 5, αλλά οποιαδήποτε εκδήλωση του ανθρώπου στη ζωή του. Γίνεται με τον τρόπο αυτό αντιληπτή η καθολικότητα της διάταξης. 28