Ο άργυρος κατά την 3η χιλιετία στο νησιωτικό Αιγαίο. Μαχαιρά Δήμητρα Α.Μ. 9265

Transcript

1 Ο άργυρος κατά την 3η χιλιετία στο νησιωτικό Αιγαίο. Μαχαιρά Δήμητρα Α.Μ Προπτυχιακή εργασία ΣΤ εξάμηνο Διδάσκων: Βλαχόπουλος Ανδρέας Μάθημα: Το Νησιωτικό Αιγαίο κατά τη 3 η χιλιετία Ιωάννινα 2017

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΣΤΑΔΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΜΕΤΑΛΛΩΝ. 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΠΗΓΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΑΡΓΥΡΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΑΡΓΥΡΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.. 16 ΕΙΚΟΝΕΣ. 18 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά τη διάρκεια της 3 ης χιλιετίας αναπτύχθηκε ένα ευρύ φάσμα ασχολιών και ειδικοτήτων, που προέκυψαν από την ανάπτυξη της τεχνολογίας, μεταξύ των οποίων και η μεταλλουργία. Η ανακάλυψη της μεταλλουργίας ήταν ένα από τα αποφασιστικότερα βήματα για την ανάδυση του πολιτισμού στο Αιγαίο σύμφωνα με τον Renfrew. Βέβαια δεν ήταν το μοναδικό βήμα αλλά σίγουρα το σημαντικότερο 1. Για πρώτη φορά η γεωργία έπαψε να είναι το πρωταρχικό και κύριο μέλημα των περισσότερων μελών της κοινωνίας και έγινε απλώς μία από τις πολλές ασχολίες ή φροντίδες εντός της κοινωνίας. Η μεταλλουργική επανάσταση, όπως οι περισσότερες επαναστάσεις, είχε αρκετά μεγάλη διάρκεια (τουλάχιστον 2000 χρόνια). Το γιατί συνέβη και γιατί άργησε τόσο να συμβεί έχει σχέση με το κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η άσκηση της μεταλλουργίας συγκροτεί ένα υποσύστημα εντός της κοινωνίας και αργότερα εντός του πολιτισμού. Η ανάπτυξή της εξαρτήθηκε από άλλους παράγοντες. Για παράδειγμα ορισμένες τεχνικές ήταν ήδη γνωστές επί μία χιλιετία προτού χρησιμοποιηθούν εντατικά, και επηρέασε δραματικά ορισμένα άλλα συστήματα, όπως τον πόλεμο και το εμπόριο. Πάνω απ όλα ίσως δημιούργησε ένα νέο είδος πλούτου. Αν αναλογιστεί κανείς τη θετική αντίδραση αυτών των συστημάτων και της μεταλλουργίας, μπορούμε τότε να κατανοήσουμε την ταχύτητα της ανάπτυξής της στο τέλος της 3 ης χιλιετίας π.χ 2. Η βελτίωση της παραγωγής και η διάδοση της χρήσης των μετάλλινων αντικειμένων στη διάρκεια της Πρωτοκυκλαδικής εποχής ήταν αποτέλεσμα αλλά και αιτία σημαντικών αλλαγών σε πολλούς τομείς της ζωής των νησιωτών. Αρχικά, οι τεχνίτες, οι αγρότες αλλά και οι νοικοκυρές απέκτησαν νέα και αποτελεσματικότερα εργαλεία. Τα νέα αυτά εργαλεία βοήθησαν και στην ανάπτυξη και εξέλιξη της ναυπηγικής τέχνης. Με τα νέα όπλα οι νησιώτες μπορούσαν να υπερασπιστούν καλύτερα τον εαυτό τους, ίσως να έγιναν και πιο φιλοπόλεμοι. Στη συνέχεια, ένα κλίμα μεγαλύτερης ευμάρειας δημιούργησε τις απαιτήσεις για μη ουσιώδη αγαθά, φτιαγμένα από αυτά τα πολύτιμα και ελκυστικά υλικά. Τα ευρήματα δεν μαρτυρούν απλώς βελτιώσεις στην τεχνολογία αλλά και άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Οι τύποι των αντικειμένων και οι μέθοδοι παραγωγής προδίδουν επαφές με γειτονικές 1 Renfrew 2006, Renfrew 2006,

4 περιοχές, όπως η Κρήτη και η Μικρά Ασία, ενώ διακρίνονται και καινοτομίες, που οφείλονται στους ίδιους τους νησιώτες 3. Γίνεται εύκολα αντιληπτή, λοιπόν, η μεγάλη σημασία που απέκτησαν τα μέταλλα κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο. Τα μέταλλα είναι ποικίλα και ποικίλες είναι και οι χρήσεις τους. Η εργασία αυτή επικεντρώνεται στον άργυρο κατά την 3 η χιλιετία και ειδικότερα στις πηγές του μεταλλεύματος, τα στάδια παραγωγής των μετάλλων καθώς και τα προϊόντα αυτής της διαδικασίας, που είναι τα αργυρά αντικείμενα. ΣΤΑΔΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΜΕΤΑΛΛΩΝ Οι τεχνολογικές γνώσεις, που καθιστούσαν δυνατή την εξόρυξη μεταλλευμάτων και την παραγωγή μεταλλικών αντικειμένων, είχαν αρχίσει να καλλιεργούνται και να εφαρμόζονται ήδη από την νεολιθική εποχή. Η βασική γνώση της πυροτεχνολογίας εξάλλου είχε επίσης κατακτηθεί από πολύ παλαιότερα. Οι απλοί κλίβανοι για το ψήσιμο του ψωμιού και την ξήρανση διαφόρων καρπών, κυρίως σιτηρών, χρησιμοποιούνταν στο Αιγαίο από την Αρχαιότερη Νεολιθική, ενώ η εξέλιξη του κεραμικού κλιβάνου αργότερα οδήγησε σε υψηλές θερμοκρασίες όπτησης (ψησίματος) των αγγείων, παρόμοιες με εκείνες που απαιτούνται για την τήξη των μετάλλων 4. Τα στάδια της παραγωγής των μετάλλων από την απόκτηση της πρώτης ύλης - μεταλλεύματος έως την κατασκευή ενός μεταλλικού αντικειμένου είναι ο εντοπισμός και η εξόρυξη του μεταλλεύματος (mining), ο εμπλουτισμός του (beneficiation), η εκκαμίνευσή του (smelting) και η κατεργασία του μετάλλου (μεταλλοτεχνία) και είναι γνωστά κυρίως από την παραγωγή χαλκού. Η παραγωγή αργύρου έχει αρκετά κοινά με εκείνη του χαλκού, με τις βασικές της ιδιαιτερότητες να εντοπίζονται στην μέθοδο διαχωρισμού του αργύρου από τον μόλυβδο με την τεχνική που είναι γνωστή ως κυπέλλωση (cupellation). Η αναγνώριση και η απόληψη του μεταλλεύματος είναι ασφαλώς το πρώτο στάδιο στη μεταλλουργική διαδικασία. Τα περισσότερα μεταλλοφόρα ορυκτά μπορούν εύκολα να διακριθούν στη φύση κυρίως λόγω του συχνά έντονου χρώματός τους, του βάρους τους ή άλλων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. Συχνά εμφανίζονται στο γεωλογικό υπόβαθρο με τη μορφή φλεβών που έχουν αποτεθεί 3 Barber 1994, Παπαγγελοπούλου 2016, 77. 4

5 ανάμεσα στα πετρώματα ή έχουν αντικαταστήσει συστατικά αυτών. Η απόληψη τους γινόταν με εξόρυξη, επιφανειακή ή υπόγεια, ανάλογα με τις διαστάσεις και τη μορφολογία των εμφανίσεων, καθώς και τις διαθέσιμες τεχνολογικές δυνατότητες σε κάθε περίπτωση. Αδιαμφισβήτητη μαρτυρία εξόρυξης μεταλλεύματος σε ένα χώρο είναι η διαπίστωση ύπαρξης αρχαίων μεταλλευτικών στοών. Άλλη μία μαρτυρία είναι η ύπαρξη των χαρακτηριστικών αποτυπωμάτων πρώιμων εργαλείων στο πέτρωμα καθώς και τα σχετικά κινητά ευρήματα (π.χ. εξορυκτικά εργαλεία, μεταλλευτικοί λύχνοι, κεραμική κ.α.) τα οποία πολλές φορές χρησιμεύουν στη χρονολόγηση των δραστηριοτήτων 5. Το ενδιάμεσο βήμα μεταξύ εξόρυξης και εκκαμίνευσης ήταν ο εμπλουτισμός του μεταλλεύματος, δηλαδή η απομάκρυνση όλων των στείρων υλικών. Συνήθως το μετάλλευμα που εξορυσσόταν δεν περιείχε μόνο το μεταλλοφόρο ορυκτό αλλά συνοδευόταν και από περιβάλλοντα πετρώματα (π.χ. σχιστόλιθο, χαλαζίτη). Στόχος, όπως προαναφέρθηκε, είναι η απομάκρυνση σε ένα βαθμό των στείρων υλικών κάνοντας το μείγμα που τελικά θα εκκαμινευθεί πιο ομοιογενές και πλουσιότερο σε μέταλλο, έτσι εξοικονομείται καύσιμη ύλη για την ίδια ποσότητα προϊόντος. Ο εμπλουτισμός μπορεί να επιτευχθεί είτε με θρυμματισμό του μεταλλεύματος και χειροδιαλογή, επιλέγοντας μικροσκοπικά με βάση το χρώμα ή και το βάρος, είτε με τον βαθύτερο διαχωρισμό με τη χρήση νερού ή αέρα, και άρα πλουσιότερα σε μέταλλο τμήματα του μεταλλεύματος. Η διαδικασία αυτή λάμβανε χώρα κοντά στη θέση εξόρυξης ή ακόμη και εντός των στοών, τουλάχιστον σε ένα πρώτο στάδιο 6. Ακολουθούσε η εκκαμίνευση για την τήξη του μεταλλεύματος, μια πολύ πιο σύνθετη διαδικασία που αφορά στην αναγωγή του μεταλλοφόρου ορυκτού σε μέταλλο, μέσω χημικών αντιδράσεων που προκαλούνται από τις υψηλές θερμοκρασίες. Για τη διαδικασία αυτή χρησιμοποιούνταν πήλινα καμίνια, κυλινδρικού σχήματος, φυσερά με ακροφύσια, καύσιμη ύλη και συλλίπασμα, ένα ορυκτό που βοηθούσε στη διαδικασία της αναγωγής του μεταλλεύματος σε μέταλλο. Μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας αυτής τα καμίνια καταστρέφονταν. Υπάρχουν διάφοροι τύποι καμινιών. Ένας αρκετά διαδεδομένος στις Κυκλάδες και το Αιγαίο είναι ο τύπος του κυλινδρικού διάτρητου καμινιού 7. Εκτός από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα που έχουν βρεθεί στην Κέα, Σέριφο και Κύθνο πολύ 5 Λυριτζής 2010, Λυριτζής 2010, Παπαγγελοπούλου 2016, 83. 5

6 σημαντικά είναι τα τμήματα διάτρητων καμινιών που εντοπίσθηκαν στη θέση Κασέλα της Σίφνου. Η σημαντικότητα έγκειται στο ότι τα καμίνια της Κασέλας συνδέονται με την εκκαμίνευση αργυρούχων/μολυβδούχων μεταλλευμάτων, ενώ αυτά μέχρι τελευταία συνδέονταν αποκλειστικά με την εκκαμίνευση χαλκού. Η εκκαμίνευση γινόταν, ως επί το πλείστον, σε λόφους ή ακρωτήρια εκτεθειμένα σε δυνατούς ανέμους και μακριά από τους οικισμούς. Ωστόσο, το σχήμα της απομόνωσης των ΠΚ οικισμών από τις μεταλλουργικές θέσεις δεν αποτελεί κανόνα. Σε αυτό συνηγορούν οι σοβαρές ενδείξεις διαδικασιών εκκαμίνευσης σε περιοχές Πρωτοκυκλαδικών εγκαταστάσεων, όπως στο Ακρωτηράκι της Σίφνου 8. Η στενή σχέση ανάμεσα στη κατεργασία του αργύρου και του μολύβδου δεν μπορεί να αναδειχθεί επαρκώς, αφού ο άργυρος, αν δεν βρεθεί ως αυτοφυής, προκύπτει με διαχωρισμό από κοιτάσματα μολύβδου (π.χ. γαληνίτη, κερουσίτη) εφόσον αυτά περιέχουν άργυρο σε εκμεταλλεύσιμη ποσότητα. Έχοντας πραγματοποιήσει τα στάδια όπως παρουσιάστηκαν παραπάνω από την εξόρυξη στην εκκαμίνευση, το προϊόν που παράγεται είναι ο αργυρούχος μόλυβδος, ένα κράμα δηλαδή των δύο μετάλλων. Για να παραληφθεί ο άργυρος από αυτό το κράμα τα δύο μέταλλα πρέπει να διαχωριστούν και αυτό πραγματοποιείτο με τη διαδικασία της κυπέλλωσης. Στην κυπέλλωση ο αργυρούχος μόλυβδος θερμαινόταν υπό την παρουσία οξυγόνου με αποτέλεσμα ο μόλυβδος να οξειδώνεται σε οξείδιο του μολύβδου, το οποίο απομακρυνόταν από το τήγμα, ενώ ο άργυρος ως ευγενές μέταλλο παρέμενε σε μεταλλική μορφή. Το παραπροϊόν της διαδικασίας αυτής είναι ο λιθάργυρος (litharge), δηλαδή το οξείδιο του μολύβδου 9. Ο λιθάργυρος σε κάποιες περιπτώσεις παρέμενε ως απόρριμμα και αυτό είναι και το αρχαιολογικό κατάλοιπο που βρίσκουν οι αρχαιολόγοι και αναλόγως την ποσότητα και το context μπορούν να βγάλουν το συμπέρασμα ότι η θέση εύρεσής του ήταν και θέση παραγωγής αργύρου με τη διαδικασία της κυπέλλωσης. ΠΗΓΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΑΡΓΥΡΟΥ Η σπουδαιότητα της μεταλλουργίας του αργυρούχου μολύβδου στη Πρώιμη Κυκλαδική Περίοδο υποδεικνύει ότι και τα δύο μέταλλα ήταν άμεσα διαθέσιμα στους νησιώτες, ενώ ο χρυσός ήταν τελικά σχεδόν απρόσιτος (ή μη διαθέσιμος), σε αντίθεση με τη κατάσταση που επικρατούσε στη σύγχρονη Τροία και στη Κρήτη. 8 Για όλα τα παραπάνω βλ. Παπαγγελοπούλου 2016, Λυριτζής 2010,

7 Πράγματι η Κρήτη φαίνεται στη ΠΕΧ και στη ΜΕΧ να έχει λιγότερη πρόσβαση στον άργυρο απ ότι η Τροία ή οι Κυκλάδες και η πρόταση του Faure ότι η Κρήτη κατείχε αποθέσεις αργύρου και μολύβδου δεν έχει ποτέ τεκμηριωθεί σωστά και είναι πιθανόν απατηλή 10. Η Τροία προφανώς είχε πρόσβαση και σε χρυσό και σε άργυρο πιθανώς από πηγές της Ανατολής 11. Μερικοί αρχαιολόγοι, πιθανώς επηρεασμένοι από την προγενέστερη χρήση των μετάλλων στην Ανατολία και στην Εγγύς Ανατολή γενικά, ήταν απρόθυμοι να υιοθετήσουν την ιδέα ότι οι πηγές αργυρούχου μολύβδου στο Αιγαίο είχαν αξιοποιηθεί νωρίτερα και είχαν προτείνει την Ανατολία, την Ισπανία ή την Πορτογαλία ως πηγές αυτών των μετάλλων στο Αιγαίο στην Εποχή του Χαλκού. Από την άλλη πλευρά όμως σύμφωνα με τους Gale, Stos-Gale ο Renfrew και o Branigan τείνουν προς την άποψη ότι οι Κυκλαδίτες ίσως είχαν αξιοποιήσει τις πηγές αργυρούχου μολύβδου τις οποίες βρήκαν σε πολλά από τα νησιά τους. Οι παρατηρήσεις τους βασίστηκαν κυρίως στη μελέτη των τελικών προϊόντων αλλά και στη διαπίστωση μεταλλουργικών δραστηριοτήτων κατά τη νεώτερη νεολιθική ΙΙ περίοδο στη Κεφάλα της Κέας 12. Με μία προσεκτική σύνθεση των δεδομένων υποστήριξε ότι οι Κυκλάδες θα ήταν αυτάρκεις σε χαλκό και αργυρούχο μόλυβδο κατά τη ΠΚ εποχή. Ωστόσο, πάλι σύμφωνα με τους Gale και Stos-Gale o Branigan προτείνει ότι οι πηγές αργυρούχου μολύβδου στη περιοχή του Αιγαίου μπορεί να εξαντλήθηκαν στη ΜΕΧ, και στη ΥΕΧ μπορεί να χρησιμοποιήθηκαν οι πηγές της δυτικής Μεσογείου, της Ανατολίας και της Κεντρικής Ευρώπης 13. Υπάρχουν δεδομένα (και δείγματα) μολύβδου ή αργυρούχου μολύβδου στη Σύρο, Σέριφο, Μήλο, Πολύαιγος, Σίφνος, Αντίπαρος, Θήρα και Ανάφη καθώς έχουμε και σύγχρονες γεωλογικές πληροφορίες και δείγματα από τη Κύθνο και τη Νάξο. Θεωρητικά, όλες αυτές είναι πηγές μολύβδου στην Εποχή του Χαλκού, αλλά οι αναλύσεις μας δείχνουν ότι μόνο τα μεταλλεύματα από τη Σίφνο, Σέριφο, Θήρα, Σύρο, Αντίπαρο, και Κύθνο έχουν αρκετά υψηλό περιεχόμενο αργύρου ώστε να είναι πηγές αργύρου στην Εποχή του Χαλκού. Είναι πιθανόν ο άργυρος να ήταν ο πρωταρχικός στόχος και μόνο όπου υπήρχαν πλούσιες πηγές αργύρου γινόταν εξόρυξη στην Πρώιμη Κυκλαδική περίοδο. Ειδικότερα, μόνο στη Σίφνο υπάρχει 10 Για το παραπάνω βλ. Gale, Stos Gale 1981, Gale, Stos- Gale 1981, Για την παραπάνω άποψη βλ Gale, Stos-Gale 1981, Για την παραπάνω άποψη βλ. Gale, Stos- Gale 1981,

8 ξεκάθαρη απόδειξη για μεταλλεία στην Εποχή του Χαλκού και μόνο στη Σέριφο και στη Σύρο υπάρχουν αποδείξεις για πρώιμη εξόρυξη αργυρούχου μολύβδου 14. Με βάση τα μέχρι στιγμής δεδομένα η Σίφνος παρουσιάζει ενδείξεις κατοίκησης ήδη από το τέλος της Νεολιθικής και αρκετά πυκνή κατοίκηση κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Στο νησί έχουν εντοπισθεί αρκετά αρχαία μεταλλεία, όμως κανένα δεν σχετίζεται με την εξόρυξη χρυσού και εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι του Άγιου Σώστη, το οποίο ήταν ορυχείο αργύρου 15. Οι αρχαίες πηγές έκαναν λόγο για τη μεγάλη ευμάρεια του νησιού, που οφειλόταν στα μεταλλεία χρυσού και αργύρου, μέχρις ότου η θάλασσα κατέκλυσε τις στοές. Ωστόσο, ούτε οι περιηγητές του 18 ου και 19 ου αιώνα, ούτε οι νεώτεροι μεταλλωρύχοι ανακάλυψαν χρυσό και άργυρο. Με στόχο να ερμηνευθεί η αντίφαση αυτή ανάμεσα στις αρχαίες μαρτυρίες και τις νεώτερες επισημάνσεις, άρχισαν το 1976 συστηματικές έρευνες για τα αρχαία μεταλλεία της Σίφνου από το Ινστιτούτο Max-Plank για την Φυσική, της Χαϊδελβέργης σε συνδυασμό με το Μεταλλευτικό Μουσείο του Βochum 16. Διαπιστώθηκε ότι στο νησί υπάρχουν δύο κύριες μεταλλοφόρες ζώνες, που σχηματίζουν δύο τόξα με κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ. Και οι δύο χαρακτηρίζονται από την παρουσία οξειδίων σιδήρου-μαγγανίου, που ήταν αντικείμενο εκμετάλλευσης στα νεώτερα χρόνια, διαφοροποιούνται όμως από τις εμφανίσεις άλλων μετάλλων 17. Συγκεκριμένα στις θέσεις Άγιος Σώστης, Άγιος Συλβέστρος, Βορεινή, Κάψαλος και Ξερόξυλο γινόταν κατά την αρχαιότητα εξόρυξη αργυρούχου μολύβδου, ενώ στο ΝΑ τμήμα, και συγκεκριμένα στις περιοχές Άγιος Ιωάννης, Αποκοφτό και Άσπρος Πύργος είναι πιθανόν ότι γινόταν εξόρυξη χρυσού. Διαπιστώνεται επίσης ότι τα ορυχεία της Σίφνου γνώρισαν τρεις διαφορετικές περιόδους μεταλλευτικής δραστηριότητος: η πρώτη τοποθετείται στην 3 η χιλιετία π.χ., δηλαδή στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, η δεύτερη στον 6 ο και στον 5 ο αι. π.χ., δηλαδή στην Αρχαϊκή και στην Κλασική περίοδο, και η τρίτη αρκετά πρόσφατα δηλαδή στα τέλη του 19 ου αι. και στις αρχές του 20 ου. Κατά τις δύο πρώτες τα ορυχεία χρησιμοποιήθηκαν για εξόρυξη αργυρούχου μολύβδου, ενώ κατά την τελευταία η δραστηριότητα περιορίστηκε στην εξόρυξη μεταλλεύματος σιδήρου. 14 Για όλα τα παραπάνω βλ. Gale, Stos- Gale 1981, Μαζαράκης-Αινιάν 2005, Φιλανιώτου- Χατζηαναστασίου 2000, Φιλανιώτου- Χατζηαναστασίου 2000,

9 ΑΓΙΟΣ ΣΩΣΤΗΣ Ο Άγιος Σώστης είναι μια μικρή χερσόνησος στην ΒΑ ακτή του νησιού, η μόνη μέχρι στιγμής θέση για την οποία υπάρχουν σαφείς ενδείξεις μεταλλευτικής δραστηριότητας κατά την 3 η χιλιετία π.χ. Η χερσόνησος του Αγίου Σώστη ήταν σχεδόν ολόκληρη κατεσπαρμένη με σκωρίες που περιείχαν μόλυβδο, τεμάχια λιθαργύρου, φολίδες οψιανού, λίθινους κρουστήρες, λίθινες σφύρες και μεγάλο αριθμό οστράκων χονδροειδούς κεραμικής. Οι σκωρίες, ο λιθάργυρος και η υψηλή περιεκτικότητα του μεταλλεύματος σε άργυρο (μέχρι 0,5%) συνιστούν ενδείξεις ότι ο Άγιος Σώστης ήταν κατά την αρχαιότητα θέση εξόρυξης αργυρούχου μολύβδου και παραγωγής αργύρου 18. Οι στοές των αρχαίων μεταλλείων, οι οποίες τώρα βρίσκονται κατά μεγάλο μέρος κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, ακολουθούν τις φλέβες του ζητούμενου μεταλλεύματος και είναι προσιτές μέσω κάθετων φρεατίων. Πιθανώς μερικά φρεάτια διανοίχθηκαν αρχικά μόνο για έρευνα και άλλα προστέθηκαν αργότερα για εξαερισμό ή για την απομάκρυνση του εξορυσσόμενου μεταλλεύματος από το εσωτερικό των στοών. Εκμαγεία από τα ίχνη που είναι ορατά στις πλευρές των στοών φανερώνουν την μορφή των εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν. Πολυάριθμα υπολείμματα ξυλανθράκων στα δάπεδα των στοών μαρτυρούν ότι το μετάλλευμα εξορυσσόταν με τη βοήθεια φωτιάς και ότι οι αναμμένες δάδες χρησιμοποιούνταν για φωτισμό. Λίθινοι κρουστήρες και λίθινες σφύρες χρησίμευαν για την σύνθλιψη του εξορυσσόμενου μεταλλεύματος και μία πρώτη διαλογή γινόταν μέσα στις στοές. Τα πλουσιότερα σε μετάλλευμα κομμάτια, που κρίνονται κατάλληλα για εκκαμίνευση, στέλνονταν στην επιφάνεια. Τα απορρίμματα παρέμεναν μέσα στις στοές και κτίζονταν στα τμήματα του ορυχείου που δεν χρησιμοποιούνταν πια. Η εκκαμίνευση γινόταν προφανώς κοντά στα ορυχεία, προκειμένου να αποφευχθεί η μεταφορά όγκων μεταλλεύματος σε μεγάλες αποστάσεις. Οι κυκλικές κοιλότητες κοντά στα ορυχεία και σε σημεία που ήταν εξασφαλισμένα ισχυρά ρεύματα αέρος, είναι πιθανόν ότι αποτελούν λείψανα αρχαίων καμίνων. Αυτές οι κοιλότητες, συνήθως περιείχαν σκωρίες, τεμάχια λιθάργυρου όστρακα χονδροειδούς κεραμικής και απολεπίσματα οψιανού 19. Τόσο στη επιφάνεια του εδάφους κοντά στα ορυχεία όσο και μέσα στο «ορυχείο 2», ανάμεσα στα απορρίμματα της εξορύξεως, βρέθηκε αρκετά μεγάλος 18 Σωτηρακοπούλου 2000, Σωτηρακοπούλου 2000, 84. 9

10 αριθμός οστράκων της Πρωτοχαλκής εποχής και μικρός αριθμός οστράκων του τέλους της Νεολιθικής. Η πλειονότητα της κεραμικής από τον Άγιο Σώστη φαίνεται να ανήκει σε τύπους της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ένα όστρακο, πιθανώς από κυκλαδικό τηγανόσχημο, όστρακα φιαλών με χείλη σχήματος Τ και τέσσερα όστρακα της κατηγορίας «Talc ware», που προέρχονται από μεγάλα χονδροειδή αγγεία ή πίθους και φέρουν διακόσμηση εγχάρακτης ιχθυάκανθας. Μαζί με την κεραμική αυτή βρέθηκαν πήλινα σκεύη και αντικείμενα που έχουν άμεση σχέση με την μεταλλουργία, όπως χοάνες και ακροφύσια 20. Όταν εισέρχεται κάποιος στο σύγχρονο ορυχείο που κατέρρευσε μπορεί να δει τις αρχαίες γαλαρίες. Στα αρχαία ορυχεία του Αγίου Σώστη μπορούν να αναγνωριστούν δύο διαφορετικοί τύποι αρχαίων τεχνικών εξόρυξης. Η πιο πρώιμη χαρακτηρίζεται από ακανόνιστες καμπυλωτές στοές που ακολουθούν τις αποθέσεις, μέσω των οποίων οι στοές διαμορφώνονταν με βαριούς ογκόλιθους και με την βοήθεια της φωτιάς. Ο δεύτερος τύπος εκπροσωπείται από πιο σχηματοποιημένες στοές, οι οποίες δημιουργήθηκαν με σφυρί και καλέμι, τα οποία έχουν αφήσει ακόμα ορατά σημάδια στο τοίχο και στο ταβάνι. Οι δύο τύποι ανήκουν σε διαφορετικές περιόδους. Μέσω αρχαιολογικών ενδείξεων αλλά και μέσω της ραδιοχρονολόγησης και της θερμοφωταύγειας, που χρονολογούν το κάρβουνο και τη κεραμική αποδεικνύεται ότι ο πρώτος τύπος είναι προϊστορικός (μέσα 3 ης χιλιετίας) και ο δεύτερος ανήκει στην Αρχαϊκή και Κλασική περίοδο 21. Μία πιο προσεκτική ματιά στη φλέβα του μεταλλείου αποκαλύπτει ότι οι αρχαίοι μεταλλωρύχοι δεν ενδιαφέρονταν για το σίδηρο, επειδή το άφηναν άθικτο. Αυτοί είχαν βυθίσει το φρεάτιο στο σημείο επαφής με την φλέβα. Είναι ξεκάθαρο ότι έψαχναν για κάτι άλλο. Υπόγεια κάποιος παρατηρεί τακτικά γδαρμένες επιφάνειες στο τοίχο. Κατά κύριο λόγο εξακολουθούν να διατηρούν ένα απαλό κιτρινωπό υλικό. Αυτό φαίνεται να είναι το υλικό που τους ενδιαφέρει στην αρχαιότητα, επειδή οι χημικές και οι μεταλλειολογικές αναλύσεις απέδειξαν χωρίς αμφιβολία ότι περιέχει μεταλλεύματα συναφή με τον αργυρούχο μόλυβδο, όπως κερουσίτη, ιαροσίτη, τετραεδρίτη, γαληνίτη και αργεντίτη 22. Η κεραμική από τον Άγιο Σώστη τοποθετεί την πρώτη περίοδο εκμεταλλεύσεως των ορυχείων της περιοχής αυτής για την παραγωγή αργύρου και 20 Σωτηρακοπούλου 2000, Wagner 2000, Wagner 2000,

11 μολύβδου στο διάστημα από την αρχή τουλάχιστον της 3 ης χιλιετίας π.χ. ή την Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδο μέχρι την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ-ΙΙΙ φάση 23. ΑΚΡΩΤΗΡΑΚΙ Το Ακρωτηράκι είναι μικρή χερσόνησος στο νότιο τμήμα του νησιού, περίπου 20μ. πάνω από τη θάλασσα, η οποία ορίζεται στα ΒΑ από τον κόλπο του Πλατύ Γιαλού και στα ΝΔ από τον μικρό όρμο του Λαζάρου. Στη θέση αυτή, στα τέλη του 19 ου αι., ο Χρ. Τσούντας ανέσκαψε ΠΚ νεκροταφείο με τάφους συλημένους κατά το μεγαλύτερο μέρος τους 24. Λίγο ψηλότερα από τους τάφους, στη ράχη που χωρίζει την περιοχή του νεκροταφείου από τον Πλατύ Γιαλό, εντοπίστηκε από τα επιφανειακά ευρήματα στους αγρούς η θέση του αντίστοιχου προϊστορικού οικισμού. Το 2001, σωστική ανασκαφή της ΚΑ ΕΠΚΑ στον κόλπο Λαζάρου επιβεβαίωσε ότι στη θέση αυτή υπήρχε προϊστορικό νεκροταφείο. Πρόσφατη σωστική ανασκαφή της ΚΑ ΕΠΚΑ στην ΒΑ πλευρά του ακρωτηρίου (φερόμενη ιδιοκτησία Σ. Πιττή) μέσα σε εκτεταμένο στρώμα καταστροφής με ελάχιστα κτηριακά κατάλοιπα στις παρυφές του ΠΚ οικισμού, βρέθηκε μεγάλη ποσότητα κεραμικής, πλήθος λίθινων εργαλείων (τριβεία, τριπτήρες, οψιανός), λίγα θραύσματα λίθινων αγγείων, καθώς και αντικείμενα που συνδέονται με μεταλλουργικές δραστηριότητες. Η ανασκαφή αυτή έδωσε για πρώτη φορά ευρήματα από τον οικισμό στο Ακρωτηράκι, μεταξύ των οποίων σημαντικά στοιχεία για την παραγωγή μολύβδου/αργύρου και χαλκού κατά την ΠΕΧ 25. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες ομάδες ευρημάτων της ανασκαφής στο οικόπεδο Πιττή ήταν αυτή των μεταλλουργικών καταλοίπων, ειδικά η εύρεση 37 φιαλόσχημων λιθαργύρων. Το μεγαλύτερο τμήμα έχει διάμετρο 18 εκ. και ζυγίζει περίπου 2,7 κιλά. Μέχρι ήμερα, ήταν μεν γνωστό ότι στη Σίφνο χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή αργύρου η μέθοδος της κυπέλλωσης κατά την αρχαιότητα, ωστόσο δεν μπορούσε να προσδιοριστεί ο χρόνος χρήσης της. Παρότι δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί η χρονολογική αρχή της μεταλλουργικής δραστηριότητας στο Ακρωτηράκι, είναι ωστόσο πολύ σημαντικό ότι το μεγαλύτερο τμήμα των μεταλλουργικών καταλοίπων προέρχεται από σαφή ΠΚ χρονολογικό ορίζοντα. 23 Σωτηρακοπούλου 2000, Τσούντας 1899, Παπαδοπούλου 2013,

12 Περαιτέρω μελέτη της κεραμικής σε συνδυασμό με εργαστηριακές αναλύσεις θα προσφέρουν λογικά χρήσιμα στοιχεία για τον ακριβέστερο χρονολογικό προσδιορισμό των μεταλλουργικών καταλοίπων. Κατά τον έλεγχο της μεγάλης ποσότητας της κεραμικής που βρέθηκε στο οικόπεδο, εντοπίστηκε αξιόλογος αριθμός (130) οστράκων, που συνδέονται με μεταλλουργικές δραστηριότητες. Επίσης βρέθηκε μεγάλος αριθμός λιθαργύρων, όπως προαναφέρθηκε. Τέλος, αποκαλύφθηκε και μία ημικυκλική εστία χωρίς όμως να έχει επιβεβαιωθεί ακόμα ο συσχετισμός της με μεταλλουργικές δραστηριότητες. Στα μεταλλουργικά κατάλοιπα από την εν λόγω ανασκαφή περιλαμβάνονται επίσης σκωρίες μολύβδου, λίγες σκωρίες χαλκού, λίγα τοιχώματα καμινιών, τρία τμήματα μολύβδινων αντικειμένων και ορισμένα λίθινα εργαλεία, που πιθανώς να συνδέονται με μεταλλουργικές δραστηριότητες 26. «ΚΑΣΕΛΑ», Μία προϊστορική θέση παραγωγής μολύβδου/αργύρου. Μία νέα μεταλλουργική εγκατάσταση εντοπίστηκε σε μικρή απόσταση ανατολικά του Σκαλιού και είναι γνωστή με το όνομα «Κασέλα». Επιφανειακά ο χώρος της μεταλλουργικής δραστηριότητας καλύπτεται με αρκετά πυκνή ποσότητα τοιχωμάτων καμινιών, πολλά από τα οποία φέρουν οπές. Υπάρχουν επίσης διάσπαρτες σκωρίες μολύβδου αναλογικά πάντως λιγότερες από τα τοιχώματα καμινιών. Μεταξύ των επιφανειακών ευρημάτων, αξιοσημείωτη είναι η εύρεση ενός τμήματος λιθάργυρου σε σχήμα φιάλης. Η θέση κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική, επειδή για πρώτη φορά εντοπίζονται τμήματα διάτρητων καμινιών σε σχέση με την εκκαμίνευση αργυρούχων/μολυβδούχων μεταλλευμάτων. Διάτρητα τμήματα καμινιών έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα σε διάφορες θέσεις στο Αιγαίο, ωστόσο η συγκεκριμένη τεχνολογία συνδεόταν μόνο με την εκκαμίνευση χαλκού 27. Μετά από περιορισμένο καθαρισμό, όπως προαναφέρθηκε, αποκαλύφθηκε μεγάλη ποσότητα τοιχωμάτων καμινιών, τα περισσότερα εκ των οποίων φέρουν κυκλικές οπές. Η διάμετρος των οπών, που είναι ελαφρώς κωνικές στη τομή τους, κυμαίνεται από 0,02-0,035μ. και η απόσταση μεταξύ τους από 0,015-0,025μ. Αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ακροφύσιο που βρέθηκε στην ανασκαφή στο οικ. Πιττή στο Ακρωτηράκι, εφαρμόζει απόλυτα σε μία οπή από τα θραύσματα τοιχωμάτων που βρέθηκαν στην Κασέλα, πράγμα που θα μπορούσε να χρησιμέψει ως στοιχείο έμμεσης χρονολόγησης για την μεταλλουργική δραστηριότητα στην Κασέλα. 26 Παπαδοπούλου 2013, Παπαδοπούλου 2013,

13 Συνελέγησαν επίσης σκωρίες μολύβδου, καθώς και τρία μικρά τμήματα λιθαργύρων. Το μικρό πάχος τους υποδεικνύει ότι πιθανώς χρησιμοποιήθηκαν ως υποπροϊόντα δοκιμαστικής κυπέλλωσης, που έγινε για να υπολογιστεί η ποσότητα αργύρου στο μετάλλευμα. Σε κάθε περίπτωση, υποδεικνύουν ότι η εκκαμίνευση στην Κασέλα συνδέεται και με την παραγωγή αργύρου μέσω της εκκαμίνευσης μολύβδου, με την εφαρμογή της μεθόδου της κυπέλλωσης 28. ΑΡΓΥΡΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ Ο μόλυβδος βρίσκεται σχεδόν σε όλες τις θέσεις του Αιγαίου όπου υπάρχει χαλκός. Τα μεταλλεύματα μολύβδου απαντούν εξαιρετικά συχνά, κυρίως στις Κυκλάδες 29. Ο μόλυβδος και ο άργυρος φαίνεται να είχαν ποικίλες χρήσεις, οι οποίες μαρτυρούνται μέσα από τα ποικίλα ευρήματα που υπάρχουν. Φαίνεται ότι η συνηθέστερη χρήση του μολύβδου ήταν η επισκευή σπασμένων αγγείων με ελάσματα και αμφικέφαλα καρφιά μολύβδου, πρακτική που μαρτυρείται στην Αίγινα, την Ασέα, την Ασίνη, τον Άγιο Κοσμά, τις Ζυγουριές και τη Νάξο. Στη Χαλανδριανή ένα φύλλο μολύβδου είχε χρησιμοποιηθεί για να καλύψει και να συγκρατήσει ένα αγγείο 30. Μία δεύτερη σημαντική χρήση του μολύβδου ήταν η κατασκευή των ψελίων (βραχιολιών) που απαντούν συχνά στις Κυκλάδες, καθώς και στη Θερμή της Λέσβου, όπου βρέθηκε ένα διάδημα. Υπάρχει μία ολόκληρη σειρά μικρών μολύβδινων αντικειμένων από την Πολιόχνη καθώς και λιγοστά από την Κρήτη. Ο Μπεντ βρήκε στην Αντίπαρο ένα μολύβδινο ειδώλιο της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, ενώ ένα παρόμοιο ειδώλιο λέγεται ότι βρέθηκε στην Ίο. Ένα μολύβδινο ειδώλιο, ίσως νεότερο από χρονολογική άποψη, βρέθηκε στην Τροία. Από την Πρωτομινωική Κρήτη προέρχεται μία μικρή μολύβδινη φιάλη, ενώ τα πιο εντυπωσιακά απ όλα είναι τρία μολύβδινα ομοιώματα πλοιαρίων από το πρωτοκυκλαδικό τάφο της Νάξου. Όλα αυτά τα ευρήματα μαρτυρούν το ευρύ φάσμα της χρήσης του μετάλλου αυτή την εποχή 31. Ευρέως απαντά και ο άργυρος. Υπάρχει ήδη στη Γαλάζια φάση της Πολιόχνης, στη Θερμή, στην ύστερη φάση της πολιτισμικής ομάδας Γρόττας-Πηλού στις Κυκλάδες και πιθανώς στην Πρωτομινωική Ι Κρήτη 32. Κατά κανόνα, τα αργυρά αντικείμενα που έχουν βρεθεί είναι σφυρήλατα. Αυτό ισχύει για όλα τα αργυρά 28 Παπαδοπούλου 2013, Renfrew 2006, Για όλα τα παραπάνω βλ. Renfrew 2006, Για όλα τα παραπάνω βλ. Renfrew 2006, Branigan 1968,

14 σκεύη και για πολλές περόνες. Από την άλλη πλευρά, τα αργυρά εγχειρίδια που απαντούν στην Κρήτη είναι προφανώς χυτά, το ίδιο και η περόνη από την Αμοργό και το αργυρό εγχειρίδιο από την Τροία. Είναι γνωστά τα ψέλια κατασκευασμένα από στριφτά αργυρά ελάσματα 33. Εκτός από την παραγωγή της πολεμικής τέχνης χάρη στα νέα όπλα και εκτός από την εξειδίκευση των τεχνιτών χάρη στα νέα εργαλεία, η τρίτη μεγάλη συνέπεια που είχε η μεταλλουργία στον αιγαιακό κόσμο ήταν η ενθάρρυνση για πλούτο και επίδειξη. Άνδρες και γυναίκες φορούσαν κοσμήματα από χρυσό και ασήμι. Τα σερβίτσια με αγγεία πόσεως ήταν από τα πιο αξιόλογα αντικείμενα που μπορούσε να έχει στην κατοχή του ένας πλούσιος και διακεκριμένος άνθρωπος. Τώρα, για πρώτη φορά στο Αιγαίο, είναι δυνατόν να μιλάμε για πλούτο 34. Η μεταλλουργία προσέφερε, ίσως για πρώτη φορά, τεράστιες ευκαιρίες για στολισμό. Παλαιότερα υπήρχαν μόνο υφάσματα και λίθινα κοσμήματα για να λαμπρύνει κανείς την εμφάνιση του. Πιο συγκεκριμένα, από την περιοχή του Αιγαίου έχουμε κοσμήματα τεσσάρων τυπολογικών κατηγοριών. Αρχικά, οι περόνες παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Από τις πιο συνηθισμένες είναι όσες φέρουν στρογγυλές 35 και πυραμοειδείς 36 κεφαλές. Ορισμένες φορές απαντούν περόνες με κεφαλή σε σχήμα αγγείου, για παράδειγμα στη Σύρο και στη Νάξο. Μια μικρή περόνη από τη Χαλανδριανή της Σύρου φέρει κεφαλή σε σχήμα πρόχου. Η περόνη σε σχήμα διπλής σπείρας, η οποία απαντά ήδη στη βαλκανική Χαλκοκρατία, γνώρισε ευρεία διάδοση. Οι περόνες αυτού του τύπου από τις Ζυγουριές και από τη Πολιόχνη είναι ασημένιες. Από την Αμοργό προέρχεται μία αργυρή περόνη, την κεφαλή της οποίας διακοσμεί ιστάμενο ζώο 37. Στη συνέχεια, μία δεύτερη κατηγορία είναι τα ψέλια για τον καρπό ή τον βραχίονα, τα οποία απαντούν σε όλες τις περιοχές του Αιγαίου. Τα Κυκλαδικά είναι κατά κανόνα αργυρά, αλλά υπάρχουν και ορισμένα μολύβδινα. Υπάρχουν τρεις κύριοι τύποι: τα στρεπτά αργυρά σύρματα που χρησιμοποιούνται ως περιδέραιο είτε ως περιβραχιόνιο ψέλιο, το περικάρπιο ψέλιο με κοίλη τομή, και το απλό περικάρπιο ψέλιο με κυκλική τομή, που σχηματίζεται από απλή λεπτή βέργα 38. Τα σπειρώματα για τους βραχίονες είναι απλά ψέλια αυτού του τύπου, αλλά με πολλαπλές ελικοειδείς 33 Renfrew 2006, Renfrew 2006, Τσούντας 1899, πίν. 10,11 και Τσούντας 1899, πίν. 10, Τσούντας 1898, πίν. 8, Renfrew 1967, 6. 14

15 στροφές. Τα κρητικά κοσμήματα είναι κατεξοχήν χρυσά και η τεχνική κατασκευής τους ήταν πιθανώς η σφυρηλάτηση και όχι η χύτευση. Επομένως, τα κοσμήματα αυτά δεν είναι τόσο συμπαγή όσο τα αργυρά των Κυκλάδων και της ηπειρωτικής Ελλάδας 39. Επίσης στο νησιώτικο Αιγαίο έχουν βρεθεί πολύ όμορφα διαδήματα. Ένα από την Αμοργό είναι από σφυρήλατο ασήμι διακοσμημένο επάνω και κάτω με διάτρητες τεθλασμένες, που δημιουργήθηκαν με μικρά τρυπήματα στο μέταλλο 40. Επίσης, το αργυρό διάδημα από την Χαλανδριανή 41 είναι διακοσμημένο με σειρές κοκκκίδων, κατασκευασμένων με την τεχνική της έκκρουσης, οι οποίες σχηματίζουν δύο τετράποδα ζώα, τοποθετημένα αντωπά εκατέρωθεν ενός κεντρικού δίσκου. Εκτός από αυτά τα τετράποδα υπάρχει άλλος ένας δίσκος και εκτός από αυτόν μία ανθρώπινη μορφή με υψωμένα τα χέρια της μία σπάνια παράσταση ομάδας έμβιων μορφών. Τέλος, τα περιδέραια με μεταλλικές ψήφους αντικατέστησαν σε μεγάλο βαθμό το βασικό αντικείμενο στολισμού των νεολιθικών χρόνων, δηλαδή το περιδέραιο με λίθινες ψήφους. Μόνο στη Κρήτη, όπου η αγάπη για του ωραίους λίθους εξακολούθησε χωρίς διακοπή από την Πρωτομινωική περίοδο ως το τέλος των προϊστορικών χρόνων, βλέπουμε πολυτελή περιδέραια με λίθινες ψήφους. Στις Κυκλάδες, τα περιδέραια είναι πράγματι σπάνια. Σε τάφο του Λούρου βρέθηκε ένα πρώιμο, με μικρές αργυρές ψήφους, ενώ από την Αμοργό προέρχεται ένα ελκυστικό περιδέραιο με ψήφους κατασκευασμένες από μικρούς κυλίνδρους επικαλυμμένους με φύλλο αργύρου 42. Αν και τα μετάλλινα αγγεία είναι εξαιρετικά σπάνιο εύρημα, αγγεία από σφυρήλατο χρυσό άργυρο και χαλκό έχουν βρεθεί σε όλες τις κύριες θέσεις του νότιου Αιγαίου. Έχει υποστηριχθεί ότι τέτοια αγγεία ίσως κατασκευάζονταν στο Αιγαίο ήδη από τη Νεολιθική περίοδο. Στην πράξη, όμως, δεν υπάρχουν στοιχεία που να ενισχύουν έναν τέτοιο ισχυρισμό. Ωστόσο, τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ομάδα αυτή εμφανίζονται στη κεραμική ακριβώς κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία, και η μεγάλη ομοιότητα μεταξύ μετάλλινων και πήλινων αγγείων υποδηλώνει ότι μία τέτοια επιρροή εμφανίζεται τώρα. Οι αντιπροσωπευτικότεροι τύποι αγγείων είναι οι πρόχοι, τα κύπελλα και οι φιάλες Renfrew 2006, Τσούντας 1898, πίν. 8, Τσούντας 1899, πίν. 10, Renfrew 2006, Renfrew 2006,

16 Όσον αφορά τις φιάλες, έχουν βρεθεί αργυρά δείγματα του σκεύους αυτού στις Κυκλάδες. Μία από τάφο της Αμοργού, που χαρακτηρίζεται από απλό σχήμα και είναι φαρδιά με χαμηλά τοιχώματα. Γνωρίζουμε, αν και δεν είναι γνωστή η θέση εύρεσης τους, άλλες δύο αργυρές φιάλες με το ίδιο σχήμα, αλλά με εγχάρακτη διακόσμηση. Μία άλλη αργυρή φιάλη από τα Δωκαθίσματα της Αμοργού 44, που όμως σώζεται αποσπασματικά και είναι διακοσμημένη με βαθιές αυλακώσεις. Άλλη μία, στη Συλλογή Γουλανδρή, έχει δακτυλιόσχημη βάση, που μοιάζει με τις αντίστοιχες βάσεις πήλινων φιαλών της πολιτισμικής ομάδας Κοράκου. Στην Τροία βρέθηκε μία απλή αργυρή φιάλη. Στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα εκτίθενται αργυρές και χρυσές φιάλες που προέρχονται πιθανώς από την Εύβοια και μπορεί να είναι της ίδιας περιόδου, είναι βαθύτερες και διακοσμούνται με αυλακωτές χαράξεις 45. Η Κρήτη επίσης έδωσε μετάλλινα αντικείμενα αυτής της περιόδου. Συγκεκριμένα, υπάρχει μία μολύβδινη φιάλη από το σπήλαιο της Τράπεζας. Τα πήλινα κύπελλα είναι ιδιαιτέρως πολλά αυτή τη περίοδο. Μπορούμε να ανάγουμε πολλά σχήματα σε μετάλλινα πρότυπα. Το πιο ονομαστό σχήμα της Τροίας ΙΙ, το «δέπας αμφικύπελλον», ανάγεται και αυτό σε μετάλλινο πρότυπο, δείγμα του οποίου σώζεται σε άργυρο. Στις Κυκλάδες, το δημοφιλέστερο σχήμα ήταν το απλό μόνωτο κύπελλο, που έχει μεγάλη διάδοση. Στην Τροία βρίσκουμε ένα κύπελλο με το ίδιο ακριβώς σχήμα, αλλά κατασκευασμένο από άργυρο. Και τέλος, η κύλικα (ή κύπελλο με ψηλό πόδι) που απαντά από πηλό στη Σύρο, καθώς και από μάρμαρο, βρέθηκε επίσης σε τάφο στα Νοτινά της Αμοργού, κατασκευασμένη από άργυρο 46. Η πρόχους ήταν καινοτομία μείζονος σημασίας στην κεραμική της εποχής, ένα σχήμα που απαντά συχνά στην ομάδα της Αμοργού και στην πολιτισμική ομάδα Κέρου-Σύρου 47. Το συνηθέστερο σχήμα κυκλαδικής πρόχου είναι λιγότερο πεπλατυσμένο και έχει ψηλότερο λαιμό. Στο Μουσείο της Απειράνθου σώζονται τα σπαράγματα μικρής αργυρής πρόχου από τη νότια Νάξο, που, αν και τσακισμένη σήμερα, είχε αρχικά αυτό το σχήμα 48. Τέλος, είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι κατά την 3 η χιλιετία κάνουν την εμφάνιση τους στο Αιγαίο τα εγχειρίδια. Γενικά η εμφάνιση αυτή συνδέεται και με την ανάμειξη χαλκού με κασσίτερο (ή με αρσενικό) για την παραγωγή μπρούτζου. Το 44 Τσούντας 1898, πίν. 8, Για όλα τα παραπάνω βλ. Renfrew 2006, Renfrew 2006, Τσούντας 1898, πίν. 9, Για όλα τα παραπάνω βλ. Renfrew 2006,

17 αποτέλεσμα είναι η επίτευξη αυξημένης δύναμης και σκληρότητας, ιδιότητες εξαιρετικά επιθυμητές, στον βαθμό που χρειάζεται μια γερή αλλά μάλλον λεπτή λεπίδα. Το νέο αντικείμενο, σε συνδυασμό με αυτή την τεχνολογική πρόοδο, οδήγησε σε μία γενικευμένη πολεμική απειλή, στην οποία η μόνη δυνατή απάντηση ήταν εξοπλισμός με παρόμοια όπλα. Είναι λογική, λοιπόν, η ανάπτυξη των πολεμικών όπλων αυτή την εποχή. Ο στόχος αυτής της αναφοράς στα εγχειρίδια έγκειται στο ότι κατά τη 3 η χιλιετία έχουν βρεθεί στο Αιγαίο και συγκεκριμένα στις Κυκλάδες επαργυρωμένα εγχειρίδια. Εκτός δηλαδή από τον χαλκό φαίνεται ότι χρησιμοποιούσαν και τον άργυρο με τη μορφή της επαργύρωσης. Το πιο γνωστό επαργυρωμένο εγχειρίδιο έχει βρεθεί στη Νάξο και ανήκει στην Πρωτοκυκλαδική εποχή, περίοδο που το νησί βρισκόταν σε ακμή. Στο νησί έχουν βρεθεί αρκετά αργυρά αντικείμενα, που ανήκουν στις τυπολογικές κατηγορίες που ήδη αναφέραμε (ψέλια, περόνες, διαδήματα, 1 αγγείο κ.α.). Ωστόσο είναι σημαντικό να τονιστεί ότι πολλά από αυτά δεν έχουν βρεθεί σε ανασκαφές. Αυτή η ύπαρξη πλήθους αργυρών ευρημάτων έχει οδηγήσει την έρευνα στο συμπέρασμα ότι στο νησί υπήρχαν εργαστήρια αργυροτεχνίας. Σημαντικό είναι και το χάλκινο εγχειρίδιο με επαργυρωμένη επιφάνεια, που προαναφέρθηκε, αφού θεωρείται μεγάλο επίτευγμα της κυκλαδικής μεταλλοτεχνίας, και συντελεί στο συμπέρασμα ότι τα εργαστήρια ήταν προχωρημένης τεχνολογίας. Το πρόβλημα, όμως, στο οποίο δεν μπορεί να δοθεί απάντηση, τουλάχιστον με τις μέχρι σήμερα γνώσεις μας, είναι αν όλα αυτά τα αργυρά αντικείμενα, που έχουν βρεθεί στη Νάξο, ήταν καθημερινής ή νεκρικής χρήσης. Αλλά η παντελής έλλειψη στοιχείων απαγορεύει οποιαδήποτε εικασία 49. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι έρευνες που έγιναν στα τέλη του 20 ου αι. στις Κυκλάδες και πιο συγκεκριμένα στη Σίφνο προσέφεραν νέα στοιχεία στη μελέτη της πρώιμης μεταλλευτικής και μεταλλουργίας του Αιγαίου. Το πρώτο συμπέρασμα ήταν ότι στις αρχές της 3 ης χιλιετίας, αν όχι νωρίτερα, στις Κυκλάδες υπήρχε επιτόπια παραγωγή μολύβδου και αργύρου, και δεν υπήρχε λόγος να εισάγονται τα μεταλλεύματα αυτά από αλλού. Ειδικότερα, τα ευρήματα της Σίφνου επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι στον τομέα των μετάλλων οι Κυκλάδες γνώρισαν μακρά εξελικτική διαδικασία, που είχε 49 Ζαφειροπούλου 1991, 9. 17

18 τις ρίζες της στη νεολιθική εποχή. Οι αναλύσεις των Πρωτοκυκλαδικών αργυρών αντικειμένων και η εύρεση λιθαργύρου στον Άγιο Σώστη, στον Πλατύ Γιαλό και στον Κάψαλο παρέχουν ενδείξεις για την παραγωγή αργύρου στην Σίφνο με την μέθοδο της κυπέλλωσης του πλούσιου σε άργυρο μολύβδου, ο οποίος με την σειρά του παραγόταν από την εκκαμίνευση αργυρούχων μολυβδομεταλλευμάτων. Αυτό μας δείχνει ότι η τεχνική της κυπέλλωσης ήταν γνωστή στο Αιγαίο τουλάχιστον από το τέλος της 4 ης ή την αρχή της 3 ης χιλιετίας π.χ. Επιπλέον, η παρουσία μεταλλουργικών σκωριών στον Άγιο Σώστη, στον Πλατύ Γιαλό και σε ίχνη στο Κάψαλο αποτελεί την ένδειξη ότι η εκκαμίνευση των μεταλλευμάτων αργυρούχου μολύβδου γινόταν στη Σίφνο. Τα στοιχεία που έφεραν στο φώς οι πρώτες έρευνες που έγιναν στο νησί στα τέλη του 20 ου αι. συνθέτουν μία εικόνα για την σπουδαιότητα του νησιού ήδη από την αρχή της 3 ης χιλιετίας π.χ. πολύ διαφορετική από αυτήν που επικρατούσε μέχρι τότε. Η Σίφνος, μαζί με το Λαύριο στην ηπειρωτική Ελλάδα, φαίνεται να αποτελεί την κύρια πηγή προμήθειας αργύρου στο Αιγαίο κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Αυτό συντελείται παρά τον μεγάλο αριθμό κοιτασμάτων αργυρούχου μολύβδου, που έχουν τα άλλα νησιά των Κυκλάδων, τα οποία θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν οι νησιώτες. Αυτό προφανώς οφείλεται στο γεγονός ότι τα κοιτάσματα αργυρούχου μόλυβδου της Σίφνου και του Λαυρίου περιείχαν πολύ περισσότερο άργυρο από τις άλλες πηγές στην περιφέρεια των Κυκλάδων. Τέλος, γενικότερα μέσα από τις μελέτες και τα ευρήματα μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε ότι οι τεχνικές, που ήταν ήδη γνωστές από την Νεολιθική περίοδο, οδήγησαν όχι μόνο στην παραγωγή νέων εργαλείων αλλά και νέων όπλων καθώς και μίας ποικιλίας πολυτελών αντικειμένων. Ένα κλίμα μεγαλύτερης ευμάρειας δημιούργησε τις απαιτήσεις για μη ουσιώδη αγαθά, φτιαγμένα από αυτά τα πολύτιμα και ελκυστικά υλικά. Τα ευρήματα δεν μαρτυρούν απλώς βελτιώσεις στην τεχνολογία αλλά και άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Είναι φανερό ότι η εντατικοποίηση της παραγωγής μεταλλικών αντικειμένων είχε αλυσιδωτές επιδράσεις στην οικονομία, στην κοινωνική οργάνωση, στην εξέλιξη των ανταλλαγών, στην εμφάνιση νέων ιεραρχιών και γενικότερα τον μετασχηματισμό της κοινωνίας και του περιβάλλοντος των Κυκλάδων κατά την 3η χιλιετία π.χ. Παρότι οι έρευνες που διεξάγονται τα τελευταία χρόνια έχουν εμβαθύνει κατά πολύ στην ανίχνευση όλων αυτών των επιδράσεων, αρκετές πλευρές τις διαδικασίας παραγωγής των μετάλλων και της εμπλοκής των κοινοτήτων σε αυτήν παραμένουν στο σκοτάδι. 18

19 ΕΙΚΟΝΕΣ Εικόνα 1: Γενικό διάγραμμα ροής με τα κυριότερα στάδια που ακολουθούνται κατά την παραγωγή των μετάλλων από οξειδωμένα μεταλλεύματα και τα συνηθέστερα αντίστοιχα αρχαιολογικά ευρήματα. 19

20 Εικόνα 2:Αγγείο επισκευασμένο με μολύβδινα καρφιά. Εικόνα 3: Μολύβδινα ομοιώματα πλοίων από τη Νάξο. 20

21 Εικόνα 4: Μολύβδινο ειδώλιο από την Αντίπαρο. Εικόνα 5: Μολύβδινο ειδώλιο άγνωστης προελεύσεως ( π.χ.) Εικόνα 6: Περόνη με ιστάμενο ζώο από την Αμοργό. 21

22 Εικόνα 7: Ασημένιο ψέλιο από την Αμοργό. Εικόνα 8: Περιδέραιο από τάφο στην Αμοργό κατασκευασμένο με ψήφους από μικρούς κυλίνδρους επικαλυμμένους με φύλλα αργύρου. Εικόνα 9: 1. Αργυρό διάδημα από την Χαλανδριανή. 2. Αργυρό διάδημα από την Αμοργό. 22

23 Εικόνα 10: «Δέπας αμφικύπελλον» από την Τροία. Εικόνα 11: Ασημένια φιάλη από την Αμοργό. Εικόνα 12: Αργυρή πρόχους από τον Πάνορμο της Νάξου. ( π.χ.) 23

24 Εικόνα 13:Επαργυρωμένο εγχειρίδιο από τη Νάξο. (περ ) Εικόνα 14: Σχήμα 14 χοάνη, Σχήμα 15 ακροφύσιο. Εικόνα 15: Χάρτης Κυκλάδων με σημειωμένες της πηγές μολύβδου. 24

25 Εικόνα 16: Χάρτης Σίφνου με τις τοποθεσίες ορυχείων. Εικόνα 17: Στοές αρχαίων μεταλλείων από τον Άγιο Σώστη. 25

26 Εικόνα 18: Ίχνη εργαλείων από το εσωτερικό των στοών στον Άγιο Σώστη. Εικόνα 19: Χάρτης Σίφνου με τις θέσεις της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Εικόνα 20: Τμήματα λιθαργύρων από το Ακρωτηράκι. 26

27 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Barber, R.L.N Οι Κυκλάδες στην Εποχή του Χαλκού (μτφ. Χατζηαναστασίου Ο.), Αθήνα: Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος. Branigan, K. 1968, «Silver and lead in prepalatian Crete», American Journal of Archaeology, vol. 72, Γεωργακοπούλου Μ. & Μπασιάκος Γ «Η παραγωγή των αρχαίων μετάλλων και η μελέτη των αντίστοιχων καταλοίπων», στο Λυριτσής Ι. & Ζαχαρίας Ν. (επιμ.), Αρχαίο-Υλικά (αρχαιολογικές, αρχαιομετρικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις), Αθήνα: Παπαζήση, Ζαφειροπούλου, Φ «Αργυρά στο μουσείο της Απειράνθου», Απεραθίτικα, Τεύχος 11, Αθήνα, 7-9. Gale, N., Stos-Gale, Z.A «Cycladic Lead and Silver Metallurgy», The Annual Of The British School At Athens 76, Μαζαράκης-Αινιάν, Α «Σίφνος», στο Βλαχόπουλος, Α. (επιμ.), Αρχαιολογία: Νησιά του Αιγαίου, Αθήνα: Μέλισσα, Παπαγγελοπούλου, Θ «Μεταλλουργία-Μεταλλοτεχνία», στο Σταμπολίδης, Ν., (επιμ.), Κυκλαδική κοινωνία 5000 χρόνια πριν, Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Παπαδοπούλου,. Ζ «Αρχαιομεταλλουργικές μελέτες στη νότια Σίφνο: ευρήματα, ερωτήματα, προοπτικές», στο Πρακτικά Δ Διεθνούς Σιφναϊκού Συμποσίου: Σίφνος Ιουνίου 2010, Αθήνα: Εταιρία Σιφναϊκών Μελετών, Renfrew, C Η ανάδυση του πολιτισμού: Οι Κυκλάδες και το Αιγαίο στην 3 η χιλιετία π.χ., Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Renfrew, C «Cycladic Metallurgy and the Aegean Early Bronze Age», American Journal of Arcaeology, vol. 71, pp Σωτηρακοπούλου, Π «Η Σίφνος κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού», στο Πρακτικά Α Διεθνούς Σιφναϊκού Συμποσίου: Σίφνος, Ιουνίου 1998, τόμ. Α, Αρχαίοι Χρόνοι, Αθήνα: Εταιρεία Σιφναϊκών Μελετών,

28 Τσούντας, Χρ «Κυκλαδικά Ι», Αρχαιολογική Εφημερίς 1898, Τσούντας, Χρ «Κυκλαδικά ΙΙ», Αρχαιολογική Εφημερίς 1899, Φιλανιώτου- Χατζηαναστασίου, Ο «Η Σίφνος κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού», στο Πρακτικά Α Διεθνούς Σιφναϊκού Συμποσίου: Σίφνος, Ιουνίου 1998, τόμ. Α, Αρχαίοι Χρόνοι, Αθήνα: Εταιρεία Σιφναϊκών Μελετών, Wagner, G «Ancient gold and silver mines on Sifnos», στο Πρακτικά Α Διεθνούς Σιφναϊκού Συμποσίου: Σίφνος, Ιουνίου 1998, τόμ. Α, Αρχαίοι Χρόνοι, Αθήνα: Εταιρεία Σιφναϊκών Μελετών