Η Τυπολογική και Χρονολογική Εξέλιξη των Πρωτοκυκλαδικών Ειδωλίων βάσει Ευρημάτων Γνωστής Ανασκαφικής Προέλευσης

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ - ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Η Τυπολογική και Χρονολογική Εξέλιξη των Πρωτοκυκλαδικών Ειδωλίων βάσει Ευρημάτων Γνωστής Ανασκαφικής Προέλευσης Μάθημα: Το Νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3 η Χιλιετία Διδάσκων: Ανδρέας Βλαχόπουλος Επιμέλεια: Αναστασία Μαυρομάτη Α.Μ: 8977

2 Περιεχόμενα Πρόλογος...2 Χρονολόγηση Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού...3 Νεολιθικοί Πρόγονοι...3 Πολιτισμική Ομάδα Γκρόττας-Πηλού...5 Πολιτισμική Ομάδα Κέρου-Σύρου...7 Πολιτισμική ομάδα Φυλακωπής Ι...11 Επίλογος...12 Βιβλιογραφία...13 Εικόνες

3 Πρόλογος Η κυκλαδική ειδωλοπλαστική της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού έχει μελετηθεί συστηματικά από τον Χρήστο Τσούντα στο τέλος του 19 ου αιώνα. Ωστόσο, πολλά από τα ευρήματα που έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας για μελέτη προέρχονται από άγνωστη ανασκαφική συνάφεια, συνθήκη που δημιουργεί προβλήματα στην χρονολόγηση και την ερμηνεία τους. Κατά τις δεκαετίες του 60 και 70, ντόπιοι νησιώτες διακινούσαν σε Έλληνες ή ξένους συλλέκτες τα προϊόντα της αρχαιοκαπηλικής τους δράσης. Εντυπωσίακα ειδώλια που σήμερα κατέχουν ιδιαίτερη θέση σε δήμόσιες συλλογές, έχουν πωληθεί σε αυτές από έναν συγκεκριμένο έμπορο αρχαιοτήτων, τον Ιωάννη Παλαιολόγο από την Αμοργό 1. Έτσι δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τον αναφερόμενο τόπο προέλευσης των ειδωλίων, αλλά ούτε και για τις συνθήκες εύρεσής τους. Η εργασία αυτή αποτελεί μία προσπάθεια τεκμηρίωσης των ήδη προϋπαρχόντων τύπων κυκλαδικής ειδωλοπλαστικής, βάσει ευρημάτων που έχουν ανασυρθεί από ελεγχόμενες ανασκαφές των τελευταίων χρόνων. Έτσι, κρίνεται ορθότερο να μην περιληφθούν στην τυπολογία τα παραπάνω ειδώλια. Επίσης, πρώιμα ειδώλια που βρέθηκαν σε υστερότερες αποθέσεις θα αναφερθούν ως απλά τεκμήρια των εκάστοτε τύπων, εφόσον δεν είναι δυνατόν να τοποθετηθουν με ακρίβεια σε κάποιο σημείο της χρονολογικής γραμμής την οποία θα ακολουθήσουμε. Τέλος, κρίνεται απαραίτητο να αναφερθεί ότι η τυπολογική μέθοδος που ακολουθήθηκε είναι αυτή που εισήγαγε ο Colin Renfrew στο άρθρο «The Development and Chronology of the Early Cycladic Figurines» του 1969 και τεκμηριώνεται βάσει των ευρημάτων που καταγράφηκαν στα πρακτικά του συνεδρίου «Early Cycladic Sculpture in Context» που έλαβε χώρα στην Αθήνα, τον Μάιο του Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός Ο Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός ταυτίζεται με την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στα νησιά των Κυκλάδων και τοποθετείται χρονικά από το 3200/3000 έως το 2000 π.χ. Δύο είναι οι επικρατούσες μέθοδοι για την υποδιαίρεση αυτής της μακράς περιόδου. Η πρώτη έχει προταθεί από τον Χρίστο Ντούμα και διαχωρίζει τον Πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό σε τρεις χρονολογικές φάσεις: Πρωτοκυκλαδική Ι φάση (3200/ /2700), Πρωτοκυκλαδική ΙΙ φάση (2800/ /2300) και Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ (2400/ ). Η δεύτερη, που έχει προταθεί από τον Collin Renfrew (1972, σ.260), διαχωρίζει τον Πρωτοκυκλαδικο πολιτισμό σε πέντε πολιτισμικές ομάδες: Πολιτισμική Ομάδα Γκρόττας-Πηλού (ΠΚ Ι), Πολιτισμική Ομάδα Κάμπου, Πολιτισμική Ομάδα Κέρου-Σύρου (ΠΚ ΙΙ), Πολιτισμική Ομάδα Καστριού και Πολιτισμική Ομάδα Φυλακωπής Ι (ΠΚ ΙΙΙ). Στην εργασία αυτή θα χρησιμοποιηθούν και οι δύο μέθοδοι εφόσον οι χρονικές περίοδοι που θα αναφερθούν συμπίπτουν με τις αντίστοιχες πολιτισμικές ομάδες. 1 Αναφορά στα ειδώλια του «Αυλητή» και του «Αρπιστή» της Κέρου, στο ειδώλιο ύψους 1,53 μ. και στο μεγάλου μεγέθους κεφάλι «από την Αμοργό», που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, όπως και στο ευμέγεθες κεφάλι με γραπτή διακόσμηση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Κοπεγχάγης. 2

4 Νεολιθικοί Πρόγονοι Τα αρχαιότερα προϊόντα ειδωλοπλαστικής στις Κυκλάδες τοποθετούνται στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο και βρέθηκαν στον Σάλιαγκο, νησίδα μεταξύ Πάρου και Αντιπάρου (Renfrew 2017,σ.24). Κατα την ανασκαφή που διεξήχθη από τον C. Renfrew και τον J.D. Evans το αποκαλύφθηκε ένας οικισμός σε ακρωτήρι βόρεια του ισθμού, που κατά την εποχή του Χαλκού ένωνε την Πάρο και την Αντίπαρο. Ο Renfrew, βάσει των ευρημάτων που βρέθηκαν στον οικισμό, κατονόμασε τον πολιτισμό αυτό ως «πολιτισμό Σάλιαγκου». Άλλες θέσεις της πολιτισμικής ομάδας του Σάλιαγκου μας είναι γνωστές από τις ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου, στο Βουνί Αντιπάρου και στη Μαυροσπηλιά Μήλου. Στον Σάλιαγκο συναντάμε τρεις κατηγορίες ειδωλίων, τα βιολοειδή, τα βοτσαλόσχημα και τα φυσιοκρατικά. Τα βιολοειδή ειδώλια μπορούν να χαρακτηριστούν ως οι προδρομικές μορφές των μεταγενέστερων βιολόσχημων ειδωλίων, διότι η δομή τους δεν έχει παρά ελάχιστες διαφορές. Στα βιολοειδή ειδώλια το κεφάλι υποδηλώνεται με μία ραβδόσχημη προεξοχή και η μέση του σώματος με δύο γωνιώδεις εγκοπές αμφίπλευρα. Το βιολόσχημο ειδώλιο που βρέθηκα στον Σάλιαγκο φέρει επιπροσθέτως μία εγκοπή για την απόδοση του στόματος (εικ. 1). Η απόδοση του ανθρώπινου σώματος είναι αρκετά αφαιρετική για αυτό τα ειδώλια του τύπου αυτού εντάσσονται στην κατηγορία των σχηματικών ειδωλίων (Renfrew 1969,σ.5). Σχηματικά χαρακτηρίζονται για τους ίδιους λόγους και τα βοτσαλόσχημα ειδώλια, τα οποία είναι, επί της ουσίας, επίπεδα πλακίδια ωοειδούς, ελλειψοειδούς ή επιμήκους σχήματος, στα οποία δεν παρατηρείται καμία ιδιαίτερη δήλωση του λαιμού. Σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να είναι επιλεγμένα βότσαλα που δεν έχουν υποστεί καμία κατεργασία. Ο Renfrew αναφέρει πως δεν είναι σίγουρο εάν το δείγμα από τον Σάλιαγκο μπορεί να αναγνωριστεί ως ειδώλιο, ωστόσο εξαιτίας της συμβολικής απεικόνισης των χεριών θεωρώ πως ίσως πρέπει να το εκλάβουμε ως τέτοιο (εικ. 2). Το πιο αντιπροσωπευτικό ειδώλιο του Σάλιαγκου είναι το φυσιοκρατικό ειδώλιο της «στεατοπυγικής κυρίας» (εικ. 3). Αυτή η γυναικεία μορφή κάθεται με σταυρωμένα πόδια και τα χέρια της ενώνονται κάτω από το στήθος, με τις άκρες των δαχτύλων να συναντιούνται. Το στήθος, αν και μικρό, είναι εμφανές, και το κεφάλι, που δεν διασώζεται, πρέπει να ήταν σχεδόν κυλινδρικό. Από τον κορμό και κυρίως από τη στάση των χεριών μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την «στεατοπυγική κυρία Σάλιαγκου» ως πρόγονο του τύπου Πλαστηρά της πολιτισμικής ομάδας Γκρόττας- Πηλού. Εντούτοις, ο Renfrew καταλήγει στο συμπέρασμα πως τελικά η «παχειά κυρία του Σάλιαγκου» δεν βρίσκει κάποιον απόγονο στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, διότι στον τύπο Πλαστηρά η απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου είναι συνήθως πιο λεπτομερής (Renfrew 2017, 27). Προϊόντα ειδωλοπλαστικής βρέθηκαν επίσης και στον οικισμό της Φτελιάς Μυκόνου, ο οποίος τοποθετείται χρονικά στην Ύστερη Νεολιθική Ι περίοδο. Βάσει απόλυτων χρονολογήσεων, τα πρώτα κτίσματα κατασκευάστηκαν περί το 5000 π.χ. και μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις οικιστικές φάσεις στα τριακόσια χρόνια συνεχούς κατοίκησης του οικισμού. Το σύνολο των ειδωλίων από τη Φτελιά βρέθηκε σε ένα κυκλικό κτίσμα αξιοσημείωτου μεγέθους και προσεγμένης κατασκευής, χωρίς εσωτερικά χωρίσματα που όμοιό του δεν έχει ανασκαφεί μέχρι στιγμής στον Αιγαιακό χώρο. Οι μεγάλες ποσότητες ειδικών σκευών σε συνδυασμό με την εύρεση των ειδωλίων υποδεικνύουν 3

5 την ειδική λειτουργίατου κτίσματος αυτού (Σάμψων και Μαστρογιαννοπούλου 2017, σ.31). Η ειδωλοπλαστική της Φτελιάς αποτελείται τόσο απο σχηματικά όσο και από φυσιοκρατικά ειδώλια. Βρέθηκαν σχηματικά ειδώλια αφηρημένης απόδοσης με επιμήκεις λαιμούς και διάτρητα αυτιά, οι οπές των οποίων ίσως χρησίμευαν για την ανάρτησή τους (εικ. 4), όπως και ένα ειδώλιο με υψωμένα χέρια σε στάση ικεσίας (εικ. 5). Στα φυσιοκρατικά ειδώλια εντάσσονται θραύσματα λοξών και επίπεδων κεφαλιών στα οποία παρατηρείται μία προσπάθεια απόδοσης των χαρακτηριστικών του προσώπου (εικ. 6). Στηρίζονται σε μακρείς στιβαρούς λαιμούς και μπορούν να θεωρηθούν πρόγονοι των τύπων που συναντάμε στην ειδωλοπλαστική των πολιτισμικών ομάδων Γκρόττας-Πηλού και Κέρου-Σύρου, κυρίως λόγω της υπερτονισμένης απόδοσης της ρινικής κοιλότητας. Ωστόσο, το γνωστότερο ειδώλιο που ανεσύρθη από το ειδικό αυτό κτίσμα είναι η επονομαζόμενη «κυρία της Φτελιάς» (εικ. 7). Η γυναικεία αυτή μορφή έχει τριγωνικό κορμό, πόδια ενωμένα και ελαχίστως λυγισμένα, φαρδιά και υπερτονισμένη λεκάνη και στο κεφάλι παρατηρούμε μία υποτυπώδη απόδοση των μαλλιών και της σπονδυλικής στήλης. Η «κυρία της Φτελιάς» λοιπόν φαίνεται πως αποτελεί πρόγονο των μεταγενέστερων ειδωλίων σε όρθια στάση. Στον οικισμό Στρόφιλα της Άνδρου, που τοποθετείται χρονικά περί την Τελική Νεολιθική περίοδο, βρέθηκαν ειδώλια σχηματικά και φυσιοκρατικά. Τα τέσσερα δακτυλιόσχημα ειδώλια (εικ. 8), με δύο τετράπλευρες προεξοχές σε σχήμα V, πιθανώς αναπαριστούν ανθρώπινες μορφές σε στάση ικεσίας. Η χρήση τους μας ήταν άγνωστη μέχρι την ανακάλυψη των βραχογραφιών στην Πλάκα Άνδρου (εικ. 9-10). Οι βραχογραφίες αυτές απεικονίζουν μία, πιθανώς, ιερή ανδρική μορφή και γύρω από αυτή διάφορα σύμβολα και χέρια σε στάση ικεσίας από τα οποία κρέμονται δακτυλιόσχημα ειδώλια, όπως αυτα που βρέθηκαν στον οικισμό. Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως τα ειδώλια αυτά είχαν κάποια θρησκευτική σημασία και χρησιμοποιούνταν ως φυλαχτά. Τα δακτυλιόσχημα δεν φαίνεται να μετεξελίσσονται σε κάποιο μετέπειτα τύπο ειδωλίων, ωστόσο η Χ. Τελεβάντου υποστηρίζει ότι ίσως ο απόγονός τους πρέπει να αναζητηθεί στα τηγανόσχημα σκεύη της πολιτισμικής ομάδας Κέρου-Σύρου λόγω των δομικών ομοιοτήτων που παρουσιάζουν (εικ. 11). 4

6 Ι. Πολιτισμική ομάδα Γκρόττας-Πηλού Η πολιτισμική ομάδα Γκρόττας-Πηλού (3200/ /2700) είναι η πρώτη που αναπτύχθηκε κατα τη διάρκεια της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στις Κυκλάδες και είναι σύγχρονη με την Τροία Ι, τo Kum Tepe I της Τρωάδας, την Πρωτομινωική Ι της Κρήτης και της Πρωτοελλαδική Ι περίοδο (Renfrew 1969, σ.3). Αν και παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με την πολιτισμική ομάδα του Σάλιαγκου της Νεολιθικής περιόδου, φαίνεται να διαφοροποιείται από αυτή, σε ό,τι αφορά τον ενταφιασμό των νεκρών σε κιβωτιόσχημους τάφους. Τα περισσότερα ευρήματα προέρχονται από νεκροταφεία, όπως αυτό του Πηλού στη Μήλο, ωστόσο έχουν ανασκαφεί και αρκετοί οικισμοί, όπως αυτός της Γκρόττας Νάξου, από όπου και πήρε το όνομα της η εν λόγω πολιτισμική ομάδα. Η κεραμική της διακρίνεται από τις σφαιρικές ή κυλινδρικές πυξίδες, τους πίθους με υποπόδιο, τις καντήλες με κάθετες λαβες που φέρουν διακόσμηση ιχθυάκανθας ενώ, όσον αφορα στη λιθοτεχνία επικρατούν τα λίθινα οικιακά σκεύη, όπως οι φιάλες, τα ρυτά και οι «καντήλες». Τα λίθινα σκεύη και τα ειδώλια που εμφανίζονται χωρίς κεραμική, όπως και οι τάφοι που τα περιέχουν, συναποτελούν μία υποομάδα, αυτή του πολιτισμού Πλαστηρά. Τέλος, η ειδωλοπλαστική της πολιτισμικής ομάδας Γκρόττας-Πηλού διακρίνεται για τα Brettidols 2, ωστόσο η ανασκαφική έρευνα έχει φέρει στο φως και αρκετά φυσιοκρατικά ειδώλια. Σχηματικά Ειδώλια Κατά την Πρωτοκυκλαδική Ι φάση κάνουν την εμφάνισή τους τα βιολόσχημα ειδώλια. Στα ειδώλια αυτά, το κεφάλι και ο λαιμός αποδίδονται με μία ραβδόσχημη προεξοχή και η μέση με δύο πλατιές εγκοπές εκατέρωθεν, δίνοντας στο περίγραμμα του ειδωλίου το σχήμα του βιολιού. Ειδώλια τέτοιου τύπου βρέθηκαν κυρίως σε νεκροταφεία, όπως στο Ακρωτήρι Νάξου, στη Γλύφα και στην Παναγιά Πάρου, στους Κρασάδες Αντιπάρου, στα Ζουμπάρια και στο Λιβάδι Δεσποτικού που είναι νησίδα της Αντιπάρου και τέλος στο Ακρωτηράκι Σίφνου (εικ ). Σε αυτήν την περίοδο συνεχίζεται η κατασκευή βιολοειδών ειδωλίων, η οποία τεκμηριώνεται από τις ανασκαφές του Τσούντα στα νεκροταφεία του Πύργου στην Πάρο και των Κρασάδων της Αντιπάρου (εικ ) 3. Το ίδιο ισχύει και για τα βοτσαλόσχημα ειδώλια όπως αυτό από το νεκροταφείο Ζουμπάρια του Δεσποτικού (εικ. 19). Επιπροσθέτως, στο νεκροταφείο Ακρωτηρίου στη Νάξο βρέθηκαν στους κιβωτιόσχημους τάφους 3 και 9, πολυμερή ειδώλια (εικ ). Τα πολυμερή ειδώλια αποτελούν παραλλαγή των βοτσαλόσχημων και στην ουσία είναι μικρά επίπεδα βότσαλα ωοειδούς αρχικά σχήματος, τα οποία με ένα, δύο ή τρία ζεύγη αντίστοιχων εγκοπών και στις δύο πλευρές διακρίνονται σε δύο, τρία ή τέσσερα μέρη. Τέλος, ένας άλλος τύπος ειδωλίων που βρέθηκε σε μεγάλους αριθμούς σε τάφους της πολιτισμικής ομάδας Γκρόττας-Πηλού, κατά τις ανασκαφές του Τσούντα, είναι τα ειδώλια με τονισμένους ώμους (Renfrew και Boyd 2017, σ.440). Το κεφάλι και ο λαιμός αυτών των ειδωλίων αποδίδεται και πάλι με μία ραβδόσχημη προεξοχή, ενώ 2 Σχηματικά ειδώλια χωρίς όγκο, τα οποία κατασκευάστηκαν απο ένα επίπεδο κομμάτι μαρμάρου και λαξεύτηκαν περιμετρικά ώστε να αποκτήσουν ένα αμυδρά ανθρωπομορφικό περίγραμμα. Τα ειδώλια αυτά πρωτο-εμφανίζονται στον Αιγαιακό χώρο κατα τη Νεολιθική περίοδο. 3 Βιολοειδές ειδώλιο κατασκευασμένο από κάποιο όστρεο, πιθανώς Spondylus gaederopus, βρέθηκε επίσης σε έναν κιβωτιόσχημο τάφο στη Μερσινιά Κύθνου (Παπαγγελοπούλου 2017, σ.88). 5

7 οι ώμοι έχουν τη μορφή τριγωνικών αποφύσεων. Ένα τέτοιο ειδώλιο βρέθηκε στον οικισμό της Φυλακωπής Μήλου, σε μεταγενέστερο στρώμα της ΠΚ ΙΙ περιόδου που αντιστοιχει στην πολιτισμική ομάδα Κέρου-Σύρου (εικ. 22). Ωστόσο, οι C. Renfrew και M.J. Boyd αναφέρουν πως τα ειδώλια κατασκευάστηκαν πολύ πριν από την απόθεση τους στο μεταγενέστερο αυτό στρώμα. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει ότι τα ειδώλια πέρασαν από γενιά σε γενιά στα χέρια των τελευταίων κατόχων τους, ως κληρονομιά, και θάφτηκαν μαζί τους για να τους συντροφεύουν στη μεταθανάτια ζωή. Αυτά τα «ιερά» κειμήλια φαίνεται πως ήταν ιδιαίτερης σημασίας για τους Κυκλαδίτες, καθώς σχετίζονταν σε μεγάλο βαθμό με τις νεκρικές τελετές, ωστόσο, όπως θα δουμε και στην πορεία, τα ειδώλια αυτά σε πολλές περιπτώσεις δεν είχαν νεκρικό χαρακτήρα, αλλά αποτελούσαν κομμάτι της καθημερινής τους ζωής. Τύπος Πλαστηρά Την πρωιμότερη προσπάθεια απόδοσης της ανθρώπινης μορφής κατά την 3 η χιλιετία αποτελούν τα ειδώλια τύπου Πλαστηρά, τα οποία έχουν πάρει την ονομασία τους από το ομώνυμο νεκροταφείο της Πάρου, που ανεσκάφη από τον Χρίστο Ντούμα. Οι κατά κανόνα όρθιες, συνήθως γυναικείες, μορφές του τύπου αυτού χαρακτηρίζονται από τον εξαιρετικά ψηλό λαιμό, τους καμπτόμενους στους αγκώνες βραχίονες με τα χέρια τοποθετημένα αντικριστά κάτω από τους μαστούς και τα λαξευμένα χωριστά σε όλο τους το ύψος σκέλη. Εξαιρετικό ενδιαφέρον προκαλεί η λεπτομερής απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου και των ανατομικών γνωρισμάτων του σώματος, που επιτυγχάνεται με τη ανάγλυφη δήλωση της μύτης, μερικές φορές με την ύπαρξη κοιλοτήτων στα μάτια για τη δήλωση των οφθαλμών με μελανούς ένθετους λίθους, όπως και με τη δημιουργία καμπυλών στις περιοχές της λεκάνης και των μηρών (Μαντέλη 2016, σ. 90). Ειδώλια αυτού του τύπου βρέθηκαν στους τάφους 5 και 20 στο νεκροταφείο Πλαστηρά της Πάρου και στον τάφο 9 στο νεκροταφείο Ακρωτηρίου στη Νάξο (εικ ). Επιπροσθέτως, τέσσερα ειδώλια Πλαστηρά βρέθηκαν στο λεγόμενο «κενοτάφιο» που βρέθηκε στο Ακρωτήρι Θήρας (εικ ). Αυτός ο σωρός από λίθους ονομάστηκε έτσι εξαιτίας της μεγάλης ποσότητας ειδωλίων που βρέθηκαν στο εσωτερικό του, τα περισσότερα εκ των οποίων ήταν σχηματικά. Τα ειδώλια τύπου Πλαστηρά φαίνεται πως θάφτηκαν αρκετά μεταγενέστερα από τον χρόνο κατασκευής τους. Τύπος Λούρου 4 Τα πρώτα ειδώλια αυτού του τύπου αναφέρθηκαν από τον James Theodore Bent στην Αντίπαρο και τοποθετούνται χρονικά στο τέλος του πολιτισμού Γκρόττας-Πηλού. Έχουν πάρει την ονομασία τους από το νεκροταφείο Λούρου Αθαλάσσου στη Νάξο που ανασκάφηκε από τον Κλώνα Στέφανο το Κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά του τύπου είναι τα τριγωνικά-αμυγδαλόσχημα κεφάλια που στηρίζονται σε ψηλούς λαιμούς, παρουσιάζοντας μία ελαφρά κλίση προς τα πίσω και οι βραχίονες που σχηματίζονται με τριγωνικές αποφύσεις στους ώμους. Τα σκέλη είναι λαξευμένα χωριστά και υπάρχει παντελής απουσία των χαρακτηριστικών του προσώπου και των ανατομικών λεπτομερειών, ωστόσο, η περιοχή της ήβης αποδίδεται συχνά με εγχάρακτο τρίγωνο. Ένα ειδώλιο του τύπου αυτού βρέθηκε στο 4 Ο C.Renfrew στο άρθρο «The Development and Chronology of the Early Cycladic Figurines», το 1969, αναφέρει τον τύπο Λούρου ως μία ξεχωριστή κατηγορία, όπως και τους υπόλοιπους τύπους φυσιοκρατικών ειδωλίων, σε αντίθεση με την Κ. Μαντέλη που στον κατάλογο «Κυκλαδική Κοινωνία 5000 χρόνια πριν» τον κατατάσσει στα σχηματικά ειδώλια (Μαντέλη 2016, σ.90) 6

8 νεκροταφείο Σπεδού της Νάξου από τον Κ. Στέφανο και ένα θραύσμα κεφαλιού στον οικισμό Ακρωτηράκι επίσης στην Νάξο (Εικ.30-31). Οι δύο παραπάνω τύποι ειδωλίων φαίνεται να προοικονομούν τα μεταγενέστερα ειδώλια με διπλωμένους βραχίονες. ΙΙ. Πολιτισμική Ομάδα Κέρου-Σύρου Με την πολιτισμική ομάδα Κέρου-Σύρου (2800/ π.χ.) μπορούμε να αρχίσουμε να μιλούμε για Εποχή του Μετάλλου στις Κυκλάδες. Η πολιτισμική αυτή ομάδα είναι σύγχρονη με την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο, την Τροία ΙΙ και την Πρωτομινωική ΙΙ περίοδο. Μόνο τώρα οι τύποι μετάλλινων αντικειμένων γίνονται πολυάριθμοι και συνοδεύονται από ένα ολόκληρο φάσμα νέων σχημάτων κεραμικής, ευρύτατα διαδεδομένων σε όλο το Αιγαίο (Renfrew 1972, σ.311). Πέρα από την εξάπλωση των προϊόντων μεταλλουργίας παρατηρείται επίσης αύξηση των πολιτισμικών συναλλαγών και τάση αστικοποίησης στις κοινωνίες. Η ποικιλία των κεραμικών και λίθινων αγγείων διαφοροποιείται από αυτή της πολιτισμικής ομάδας Γκρόττας-Πηλού. Ενώ οι τάφοι της προηγούμενης φάσης περιέχουν κυλινδρικές και σφαιρικές πυξίδες, πίθους με λαιμό και, συχνά, με ψηλό πόδι, διακόσμηση ιχθυάκανθας, καθώς και μαρμάρινους τύπους όπως η καντήλα, η φιάλη και το ρυτό με επίπεδη βάση, αντιθέτως οι τάφοι της πολιτισμικής ομάδας Κέρου-Σύρου δεν περιέχουν τίποτε από αυτά, με εξαίρεση τις φιάλες που συνεχίζουν να παράγονται. Κάποια από τα νέα σκεύη είναι οι οινοχόες, οι φακοειδείς πυξίδες που συχνά φέρουν μαύρη γραπτή διακόσμηση, τα τηγανόσχημα σκεύη με εμπίεστη και εγχάρακτη διακόσμηση, αγγεία με υποπόδιο, σαλτσιέρες κ.α. Τέλος, η ειδωλοπλαστική του πολιτισμού Κέρου-Σύρου χαρακτηρίζεται κατά κύριο λόγο από τα ειδώλια με διπλωμένους βραχίονες. Σχηματικά ειδώλια Τα κατεξοχήν σχηματικά ειδώλια της πολιτισμικής ομάδας Κέρου-Σύρου είναι τα λεγόμενα Απειράνθου, τα οποία πήραν το όνομά τους από το νεκροταφείο της Απειράνθου στη Νάξο. Τα ειδώλια του τύπου αυτού διαφέρουν από εκείνα της προηγούμενης περιόδου, διότι δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως Brettidol, καθώς κατέχουν κάποιον όγκο. Επίσης, σε αυτά παρατηρούμε υποτυπώδη δήλωση του κεφαλιού, συχνά και των χαρακτηριστικών του προσώπου. Ο τύπος αυτός τεκμηριώνεται από θέσεις όπως το Δασκαλιό Κέρου, το νεκροταφείο Τσικνιάδων Νάξου και το νεκροταφείο της Χαλανδριανής στη Σύρο (εικ ). Ωστόσο, τη μεγαλύτερη συγκέντρωση ειδωλίων Απειράνθου τη συναντάμε στον οικισμό Σκάρκο της Ίου. Αν και δεν αποτελεί τη μοναδική περίπτωση εύρεσης ειδωλίων σε οικισμό, στον Σκάρκο είναι η πρώτη φορά που μπορούμε να μιλήσουμε με ασφάλεια για Πρωτοκυκλαδικά ειδώλια από αποθέσεις της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (Μαρθάρη 2017, σ.123). Τα σαράντα εννέα ειδώλια βρέθηκαν διασκορπισμένα στους δημόσιους χώρους του οικισμού και μέσα σε κτίρια τα οποία κατα κύριο λόγο ήταν οικίες, με εξαίρεση το επονομαζόμενο «κτίριο των ειδωλίων». Από το «κτίριο των ειδωλίων» ανασύρθηκαν διαφόρων ειδών ειδώλια, προϊόντα λιθοτεχνίας και κεραμικής, αλλά και αρκετά τέχνεργα από οψιανό. Τα ευρήματα αυτά, σε συνδυασμό με ένα ημιτελές λίθινο σκεύος, οδήγησαν τη Μ. Μαρθάρη στην υπόθεση ότι η χρήση του κτιρίου αυτού ήταν εργαστηριακή. Επίσης, πρέπει να σημειωθεί ότι από τα συνολικά πενήντα δύο ειδώλια που έφερε στο φως η 7

9 ανασκαφική δραστηριότητα στον Σκάρκο, τα δύο μόνον ήταν φυσιοκρατικά με διπλωμένους βραχίονες, ενώ τα υπόλοιπα ήταν σχηματικά. Αυτά που ταυτίζονται με τον τύπο Απειράνθου χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες βάσει του σχήματός τους. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται τα ογκώδη ειδώλια, με κυλινδρικό λαιμό και λυρόσχημη κεφαλή που συχνά φέρει κάποια υποτυπώδη ανάγλυφη απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου (εικ. 37). Στη δεύτερη εμπεριέχονται τα σχετικά επίπεδα ειδώλια, με τετραγωνισμένο κεφάλι και σχεδόν ορθογώνιο κορμό (εικ. 38). Τα ειδώλια της τρίτης κατηγορίας, επίσης επίπεδα, χαρακτηρίζονται από τριγωνική φόρμα (εικ. 39). Τέλος, στην τέταρτη κατηγορία κατατάσσονται ειδώλια που η μορφή τους είναι σχήματος 8 (εικ. 40). Επιπροσθέτως, στον Σκάρκο καταγράφηκαν αρκετά ειδώλια Απειράνθου που δεν είναι δυνατόν να ενταχθούν σε κάποιον από τους παραπάνω τύπους (εικ. 41). Ειδώλια με διπλωμένους βραχίονες Τα ειδώλια με διπλωμένους βραχίονες θεωρούνται τα πιο σημαντικά ανάμεσα στα Κυκλαδικά ειδώλια. Μπορούμε να διακρίνουμε αρκετές παραλλαγές του τύπου αυτού, οι οποίες όμως μοιράζονται κατά κανόνα κάποια βασικά χαρακτηριστικά (Renfrew 1969, σ.9). Αρχικά η κεφαλή παρουσιάζει κλίση προς τα πίσω απολήγει σε επίπεδη επιφάνεια ενώ από τα χρακτηριστικά του προσώπου παρατηρείται δήλωση μόνον της μύτης. Κατά κανόνα η διάκριση του λαιμού από το κεφάλι και τον κορμό είναι σαφής και δηλώνεται με εγχαράξεις. Οι μαστοί αποδίδονται ανάγλυφοι. Οι βραχίονες κάμπτονται στους αγκώνες και είναι διπλωμένοι στην περιοχή του στομάχου, ο δεξιός κάτω από τον αριστερό. Μερικές φορές η κοιλιά παρίσταται διογκωμένη και άλλες έχει πτυχές που αποδίδονται με εγχαράξεις. Τα σκέλη είναι ενωμένα και συχνά κάμπτονται στα γόνατα. Η διάκριση μεταξύ των σκελών γίνεται με εγχάραξη, αυλάκωση ή εγκοπή, που πολύ συχνά είναι είναι διαμπερής ανάμεσα στις κνήμες. Τα γόνατα και οι αστράγαλοι δηλώνονται ενίοτε με εγχαράξεις, όπως και η σπονδυλική στήλη και τα δάκτυλα όλων των άκρων. Τα πέλματα παρουσιάζουν συνήθως κλίση προς τα κάτω, με τρόπο ώστε οι μορφές να δίνουν την εντύπωση ότι πατούν στις άκρες των δακτύλων. Προκανονικός Τύπος Ο προκανονικός τύπος αποτελεί την ενδιάμεση μεταβατική μορφή από τον τύπο του Πλαστηρά στον κανονικό τύπο με διπλωμένους βραχίονες. Αν και διατηρεί χαρακτηριστικά του τύπου Πλάστηρά όπως είναι η όρθια στάση, η ενίοτε λεπτομερής απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου και των ανατομικών λεπτομερειών του σώματος, ταυτόχρονα παρουσιάζει στοιχεία προδρομικά του κανονικού τύπου, όπως είναι η στροφή της κεφαλής και η κλίση της προς τα πίσω όπως και η ανάγλυφη δήλωση της μύτης. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα προκανονικά ειδώλια έχουν μεν διπλωμένους βραχίονες, αλλά τα χέρια τους δεν είναι ούτε αντικριστά τοποθετημένα, αλλά ούτε το ένα χέρι να βρίσκεται πάνω από το άλλο. Αυτή η μεταβατική μορφή τεκμηριώνεται από τα νεκροταφεία Τσικνιάδες και Απλώματα στη Νάξο, αλλά και από το λεγόμενο «κενοτάφιο» στο Ακρωτήρι Θήρας (εικ ). Παραλλαγή Καψάλων Τα ειδώλια αυτά πήραν το όνομά τους από το ομώνυμο νεκροταφείο της Αμοργού και αυτό που τα χαρακτηρίζει είναι τα καμπύλα περιγράμματα και ο στενός κορμός. 8

10 Στον τύπο αυτό οι βραχίονες είναι τοποθετημένοι πάνω στη διογκωμένη κοιλιά 5 και κάτω από το στήθος, ενώ η περιοχή της ήβης δηλώνεται με την ανάγλυφη γένεση των μηρών. Τα σκέλη διακρίνονται μεταξύ τους με βαθιά εγκοπή, συχνά διαμπερή στις κνήμες, και παρουσιάζουν έντονη κάμψη στην περιοχή των γονάτων. Μέχρι στιγμής οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φώς μόνο γυναικεία ειδώλια αυτού του τύπου, όπως τα δύο που βρέθηκαν στο νεκροταφείο Απλωμάτων Νάξου, από τον Χρ. Ντούμα (εικ ). Παραλλαγή Σπεδού Τα ειδώλια αυτού του τύπου είναι τα συνηθέστερα, πολυπληθέστερα αλλά και αυτά που φαίνεται να παράγονται για μεγαλύτερη χρονική διάρκεια. Κατά κύριο λόγο απεικονίζουν γυναικείες μορφές και θα μπορούσαμε να τα διαχωρίσουμε σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται τα ειδώλια με λυρόσχημα κεφάλια, που οι κνήμες και οι μηροί τους περιγράφονται κυρίως με το σχήμα της καμπύλης, ενώ στη δεύτερη περιλαμβάνονται τα ειδώλια με κεφάλια που στενεύουν στο πάνω μέρος και που το πλάτος τους παραμένει, σχεδόν, ίδιο από τους ώμους έως τα πέλματα. Πέρα από τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις του τύπου, σαν σύνολο παρουσιάζουν και κάποιες θεμελιώδεις ομοιότητες. Αρχικά, αν και το πλάτος των ώμων τους ποικίλει, δεν φτάνει ποτέ στο πλάτος των μεταγενέστερων τύπων Δωκαθισμάτων και Χαλανδριανής. Επίσης, η μέση τους είναι στενότερη από τους γοφούς και η ήβη δηλώνεται με μία οριζόντια γραμμή στο σημείο της κάτω κοιλίας. Τέλος, οι μηροί, από το γόνατο μέχρι τη λεκάνη έχουν λαξευτεί χωριστά από την κνήμη, ώστε τα γόνατα να τονίζονται με ανάγλυφο τρόπο και όχι με εγχάρακτες τομές (Renfrew 1969, σ.11). Ειδώλια αυτού του τύπου βρέθηκαν στο νεκροταφείο Απλωμάτων στη Νάξο, στην Αλωνίστρια του Άνω Κουφονησίου, στο νεκροταφείο της Χαλανδριανής Σύρου και στα νεκροταφεία Αβδέλι και Φιόντα Νάξου (εικ ). Αξιοσημείωτη κρίνεται και η αναφορά στα ειδώλια παραλλαγής Σπεδού που βρέθηκαν στη θέση Κάβος Δασκαλιού 6. Πολυάριθμα ειδώλια, στα οποία συνήθως λείπει η κεφαλή, φαίνεται να απορρίφθηκαν μετά από εσκεμμένη θραύση σε κοιλότητες μέσα στον φυσικό βράχο, μαζί με θραύσματα κεραμικής και λίθινων σκευών. Ανάμεσα σε αυτά, κατά τις ανασκαφές του 1966, η Φ. Ζαφειροπούλου (Ζαφειροπούλου 2017, σ.339) ανέφερε την εύρεση ενός αρτιμελούς, γυναικείου ειδωλίου της παραλλαγής Σπεδού μπροστά σε μία φυσική κοιλότητα στον βράχο (εικ ). Ωστόσο, οι πληροφορίες μας για αυτό το εύρημα είναι λιγοστές, διότι οι ανασκαφές για λόγους ασφαλείας έπρεπε να σταματήσουν σε εκείνο το σημείο. Παραλλαγή Δωκαθισμάτων Τα ειδώλια της παραλαγής Δωκαθισμάτων ονοματίστηκαν κατά αυτόν τον τρόπο από το ομώνυμο νεκροταφείο στην Αμοργό. Είναι τα πιο κομψά ανάμεσα στα ειδώλια, κατά τον Renfrew, καθώς η δομή τους είναι ραδινή και προσεγμένη. Οι μορφές αυτές χαρακτηρίζονται για τις επίπεδες επιφάνειες στην μπροστινή και πίσω όψη και από τον κατά κανόνα τριγωνικό, ευρύ στους ώμους και βαθμηδόν λεπτυνόμενο κορμό. Το κεφάλι αποδίδεται και αυτό τριγωνικό με στρογγυλεμένο πηγούνι. Τα χέρια ενώνονται πάνω στη διογκωμένη κοιλιά, ενώ τα πελματα είναι επίπεδα με κλίση προς τα κάτω. Όλες οι ανατομικές λεπτομέρειες των ειδωλίων αυτών αποδίδονται με 5 Η διογκωμένη κοιλιά ενδέχεται να αποτελεί υπόνοια εγκυμοσύνης σε όλες τις παραλλαγές του κανονικού τύπου. 6 Πρόκειται για τη δυτική ακτή του νησιού της Κέρου που βρίσκεται απέναντι από τη νησίδα του Δασκαλιού (Ζαφειροπούλου 2017, σ.337). 9

11 εγχάραξη, εκτός από τους μαστούς που είναι συνήθως ανάγλυφοι και μυτεροί. Είδωλια της παραλλαγής Δωκαθισμάτων βρέθηκαν φυσικά στα Δωκαθίσματα Αμοργού από τον Τσούντα, στις βόρειες ειδικές αποθέσεις της Κέρου και στα ευρήματα του Κλ. Στεφάνου από τη Σύρο. Τέλος, ειδώλιο της παραλλαγής αυτής βρέθηκε και στο Ακρωτήρι Θήρας (εικ ) 7. Παραλλαγή Χαλανδριανής Τα ειδώλια αυτά πήραν το όνομά τους από το το νεκροταφείο της Χαλανδριανής στη Σύρο και απεικονίζουν, κατα κύριο, λόγο γυναικείες μορφές. Χαρακτηρίζονται από τριγωνικό περίγραμμα και ευρύ τριγωνικό κεφάλι με προεξέχουσα μύτη. Τα ύστερα ειδώλια της παραλλαγής αυτής αποκτούν σχεδόν ορθογώνιο περίγραμμα και ακόμη πιο επίπεδες επιφάνειες. Αρκετά συχνά το κεφάλι αποτελεί τριγωνική πλάκα τοποθετημένη λοξά επάνω στον ψηλό, σχεδόν κυλινδρικό λαιμό. Οι μαστοί αποδίδονται σαν δύο μικρά, χαμηλά εξάρματα, με μεγάλη απόσταση μεταξύ τους. Βραχίονες και πήχεις αποδίδονται σχηματικά και διακρίνονται από τον κορμό και μεταξύ τους με εγχαράξεις. Μερικές φορές με οριζόντιες αυλακώσεις δηλώνονται ανάγλυφες πτυχές στην περιοχή της κοιλιάς. Συνηθέστερα, όμως, στην περιοχή της μέσης απουσιάζει εντελώς και το εγχάρακτο ηβικό τρίγωνο αρχίζει αμέσως κάτω από τους πήχεις. Κατά κανόνα τα σκέλη είναι κοντά, δεν κάμπτονται και διακρίνονται με μία εγχάραξη. Οι γλουτοί που είναι τοποθετημένοι αφύσικα ψηλά, ενίοτε δε και τα γόνατα, δηλώνονται με χαμηλές προεξοχές. Οι άκροι πόδες παρουσιάζουν ελαφρά μόνο κλίση προς τα κάτω ή αποδίδονται εντελώς οριζόντια. Ειδώλια της παραλλαγής Χαλανδριανής βρέθηκαν στο νεκροταφείο Χαλανδριανής Σύρου, στο Νερό του Κάτω Κουφονησίου, ενώ από τον οικισμό Σκάρκο της Ίου ανεσύρθη θραύσμα κεφαλιού με τα παραπάνω χαρακτηριστικά (εικ ). Τέλος, στον οικισμό Αγία Ειρήνη στην Κέα, η αρχαιολογική σκαπάνη ανακάλυψε ειδώλιο της παραλλαγής αυτής 8, θαμμένο κάτω από το κατώφλι της οικίας Ε (εικ ). Ενώ ο οικισμός τοποθετείται στην ΠΚ ΙΙΙ περίοδο το ειδώλιο χρονολογείται στην ΠΚ ΙΙ, γεγονός που έκανε τον D.Wilson (Wilson 2017, σ.101) να υποθέσει πως πρόκειται για κειμήλιο, το οποίο έφτασε στη Αγία Ειρήνη πολλά χρόνια μετά την κατασκευή του, μαζί με άλλα ειδώλια διαφορετικών τύπων που είχαν την ίδια μοίρα. Έτσι οδηγούμαστε αναπόφευκτα στο συμπέρασμα ότι τα ειδώλια είχαν ιδιαίτερη, ίσως και ιερή, σημασία για τους κατόχους τους και κατάφεραν να πέρασουν από γενιά σε γενιά στα χέρια των απογόνων τους. Επιπροσθέτως, σε συνδυασμό με άλλα τρία θραύσματα διαφορετικών τύπων που βρέθηκαν επίσης μέσα σε οικία και το ένα από αυτά κάτω από το κατώφλι της εισόδου, συμπεραίνουμε ότι πρόκειται για σκόπιμες τελετουργικές αποθέσεις θεμελίωσης. Η στρατηγική αυτή τοποθέτηση των «ιερών» ειδωλίων ίσως στόχευε στην μακροχρόνια προστασία της οικίας και στην εξασφάλιση της ευημερίας σε οικογενειακά και οικονομικά πλαίσια. Η περίπτωση της Αγίας Ειρήνης είναι μοναδική στις Κυκλάδες μέχρι στιγμής. Καθιστές μορφές Ξεχωριστή κατηγορία της ΠΚ ειδωλοπλαστικής συνιστούν εκείνα που παριστάνουν καθιστές μορφές. Δυστυχώς, από όσα άλλα ειδώλια αυτών των τύπων έχουν βρεθεί 7 Οι Renfrew, Σωτηρακοπούλου και Boyd κατατάσσουν το ειδώλιο αυτό στο υποσύνολο (sub-variety) Ακρωτηρίου (Renfrew, Σωτηρακοπούλου, Boyd 2017, σ.358). 8 Ο Renfrew (Renfew 2017, σ.6) ) στο «Early Cycladic Sculpture in Context» αναγνωρίζει την μέχρι πρότινος παραλλαγή Κέας, σε υποσύνολο (sub-variety) της παραλλαγής Χαλανδριανής. 10

12 (βλ. «αρπιστές» κλπ), η ανασκαφικής τους συνάφεια είναι άγνωστη, γι αυτό εδώ θα επισημάνουμε μόνο τα τρία ειδώλια καθιστών μορφών που βρέθηκαν στο νεκροταφείο των Απλωμάτων Νάξου. Το νεκροταφείο αυτό δεν αποτέλεσε ποτέ τόπο αρχαιοκαπηλικής δράσης, ωστόσο χρησιμοποιήθηκε επανειλημμένα κατά τη διάρκεια των Γεωμετρικών, Ρωμαϊκών και Πρωτοχριστιανικών χρόνων, ως τόπος ταφής. Επιπροσθέτως, οι Πρωτοκυκλαδικοί τάφοι αποτέλεσαν, κατά τα νεώτερα χρόνια, «λατομείο» από το οποίο ο ντόπιος πληθυσμός προμηθευόταν υλικό για κτίσιμο (Ντούμας και Λαμπρινουδάκης 2017, σ.184). Σύμφωνα με τον Ν. Κοντολέοντα που διήυθυνε τις ανασκαφές στη Νάξο τη δεκαετία του 70, πέντε από τους τάφους βρέθηκαν ανέπαφοι και μάλιστα κάποιοι από αυτούς περιείχαν πλούσια κτερίσματα. Στους τάφους 13 και 23 βρέθηκαν τα ειδώλια καθιστών μορφών, τα οποία είχαν πολλές ομοιότητες με τα ειδώλια τύπου Σπεδού (εικ ). Δύο από τα ειδώλια κάθονταν σε σκίμποδες, ενώ το τρίτο σε περίτεχνο θρόνο. Οι μορφές και στις τρεις περιπτώσεις είναι γυναικείες, καθώς υπάρχει ανάγλυφη απόδοση του στήθους κάτω από το οποίο είναι τοποθετημένοι οι δίπλωμένοι βραχίονες. Τέλος, θραύσμα καθιστού ειδωλίου βρέθηκε και στη θέση Ποταμιά του Άνω Κουφονησίου (εικ.68). ΙΙΙΙ. Πολιτισμική Ομάδα Φυλακωπής Ι Η πολιτισμική ομάδα Φυλακωπής Ι (2400/ π.χ.) διαδέχθηκε την πολιτισμική ομάδα Κέρου-Σύρου στις νότιες Κυκλάδες. Ο οικισμός της Φυλακωπής αποτελεί μέχρι στιγμής τη μοναδική καλά στρωματογραφημένη θέση των Κυκλάδων κατά την 3 η χιλιετία και ανασκάφηκε υπό τη διεύθυνση του Duncan Mackenzie (Renfrew 1972, σ.261). Εξαιρετικά σημαντική αποδείχθηκε για τη χρονολόγηση του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού, η προσεκτική καταγραφη σε Ημερολόγια των στρωματογραφικών τομών από τον προαναφερθέντα. Εκεί περιγράφονται με αρκετές λεπτομέρειες τα ευρήματα της φάσης πρίν από την Πρώτη Πόλη, κυρίως η απλή στιλβωμένη κεραμική, σχημάτων που παρέχουν την καλύτερη τεκμηρίωση του υλικού οικιακής χρήσης της πολιτισμικής ομάδας Γκρόττας-Πηλού. Με τον όρο Φυλακωπή Ι αναφερόμαστε στα ευρήματα της Πρώτης Πόλης που τοποθετούνται στην ΠΚ ΙΙΙ περίοδο. Η κεραμική του πολιτισμού Φυλακωπής Ι εμπεριέχει σχήματα όπως η κωνική πυξίδα με ποικίλα πώματα, ο ασκός, η μηλιακή φιάλη, η ραμφόστομη πρόχους, ο πίθος, το μόνωτο κύπελλο και ο κέρνος. Τέλος η ειδωλοπλαστική της πολιτισμικής ομάδας Φυλακωπής Ι χαρακτηρίζεται από σχηματικά ειδώλια με τονισμένους ώμους τα οποία διαφέρουν από τα προγενέστερα, καθώς είναι πιο ογκώδη και τριγωνικά και τοποθετούνται στα τέλη της φάσης Φυλακωπή Ι ή ακόμη και στη Μέση Χαλκοκρατία (εικ.69) ( Renfrew 1972, σ.267). 11

13 Επίλογος Η εργασία αυτή παρουσίασε την τυπολογία των ΠΚ ειδωλίων με βάση τα καλά χρονολογημένα σύνολα μέσα στα οποία αυτά βρέθηκαν. Στηρίχτηκε, κατά βάσιν, στα Πρακτικά του Συνεδρίου «Early Cycladic Sculpture in Context» και από εκεί άντλησε όλα τα στοιχεία της χρονολογικής τους ένταξης. Το συμπέρασμα στο οποίο μπορούμε να καταλήξουμε είναι ότι τα Πρωτοκυκλαδικά ειδώλια φαίνεται να είχαν ιδιαίτερη σημασία για τους Κυκλαδίτες, καθώς έχουν βρεθεί σε αφθονία και σε οικισμούς αλλά κυρίως σε νεκροταφεία. Η υπόθεση ενός θρησκευτικού υποβάθρου πίσω από την κατασκευή και τη χρήση τους μοιάζει αναπόφευκτη, καθώς αυτό σχετίζεται τόσο με ταφικές πρακτικές όσο και με τελετές εξευμενισμού των οικιών και των δημόσιων χώρων. Τα περισσότερα ειδώλια απεικονίζουν γυναικείες μορφές, που ίσως θα μπορούσαν να συσχετισθούν με κάποια γυναικεία θεότητα, αρωγό στο ταξίδι των νεκρών στον κάτω κόσμο. Όμως, αυτή η θεωρία δεν φαίνεται να ευσταθεί κατά τη γνώμη μου, καθώς δεν εξηγεί την υπάρξη ανδρικών ειδωλίων, αλλά και τάφων στους οποίους απουσιάζουν παντελώς τα ειδώλια. Σε κάποιες περιπτώσεις έχουν παρατηρηθεί ίχνη σκόπιμης θραύσης, που θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως κομμάτι κάποιας ιεροτελεστίας. Μάλιστα στις «ειδικές αποθέσεις» της Κέρου έχουν βρεθεί πολυάριθμα, θραυσμένα ειδώλια από τα οποία κατα κύριο λόγο λείπει η κεφαλή. Τα ευρήματα αυτά μαρτυρούν κάποια ιστορία που ακόμη δεν μπορούμε να αντιληφθούμε πλήρως. Επιπροσθέτως, όσον αφορά στην τυπολογία παρατηρούμε ότι η κάθε πολιτισμική ομάδα είχε υιοθετήσει τα δικά της σχήματα και τύπους, έχοντας ως σημείο αναφοράς τα έργα των προγόνων της. Παρόλα αυτά, έχουμε αρκετά δείγματα προγενέστερων ειδωλίων που ανασύρθηκαν από ύστερες θέσεις, γεγονός που αποδεικνύει τη διαχρονική τους χρήση και αξία. Πρέπει να σημειωθεί, επίσης, ότι παρά την εξέλιξη της ειδωλοπλαστικής στην ΠΚ ΙΙ περίοδο, οι Κυκλαδίτες συνέχιζαν να κατασκευάζουν σχηματικά ειδώλια. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι τα αφαιρετικά αυτά ειδώλια είχαν διαφορετική χρήση και σημασία από τα φυσιοκρατικά. Τις απαντήσεις ελπίζουμε να μας δώσει η αρχαιολογική σκαπάνη και έρευνα, η οποία παρά τις χρόνιες διαταράξεις των αποθέσεων, είτε από λαθρεμπόρους αρχαιοτήτων είτε εξαιτίας της διαχρονικής χρήσης των θέσεων, καταφέρνει να μας παρέχει συνεχώς νέες πληροφορίες για τον πολιτισμό που άνθησε στις Κυκλάδες κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκου. 12

14 Βιβλιογραφία Κοντολέων, Ν. (1964) Ανασκαφαί Νάξου. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του Έτους 1961, 116, σσ Getz-Preziosi, P. G. (1983) The Keros Hoard: Introduction to an early Cycladic enigma. in ANTIDORON: Festschrift für Jürgen Thimme zum 65. Geburtstag am 26, September, Karlsruhe: SF. Müller, σσ Papangelopoulou, Th. (2017) A schematic figurine of shell from Mersinia Kythnos στο Renfrew, C., Marthari, M., Boyd, M. J (επιμ), Early Cycladic Sculpture in Context, United Kingdom: Oxbow Books, σσ Renfrew, C. (1969) The Development and Chronology of the Early Cycladic Figurines American Journal of Archaeology, 73 (1), σσ Renfrew, C. (1972) The Emergence of Civilisation: The Cyclades and the Aegean in the Third Millennium B.C.. London: Methuen and Co Ltd. Renfrew, C., Marthari, M., Boyd, M. J. (επιμ.) (2017) Early Cycladic Sculpture in Context. United Kingdom: Oxbow Books. Renfrew, C., Boyd, M. J. (2017) The marble sculptures from Phylakopi on Melos στο Renfrew, C., Marthari, M., Boyd, M. J (επιμ), Early Cycladic Sculpture in Context, United Kingdom: Oxbow Books, σσ Renfrew, C. (2017) Early Cycladic sculpture: issues of provenance, terminology and classification στο Renfrew, C., Marthari, M., Boyd, M. J. (επιμ), Early Cycladic Sculpture in Context, United Kingdom: Oxbow Books, σσ Renfrew, C., Sotirakopoulou, P., Boyd, M. J. (2017) Selected sculptural fragments from the Special Deposit North at Kavos on Keros στο Renfrew, C., Marthari, M., Boyd, M. J (επιμ), Early Cycladic Sculpture in Context, United Kingdom: Oxbow Books, σσ Σταμπολίδης, Ν. Χ. (επιμ.) (2016) Κυκλαδική Κοινωνία 5000 Χρόνια Πρίν. Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης- Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Zapheiropoulou, Ph. (2017) The complete canonical sculpture of Spedos variety from Dhaskalio Kavos on Keros στο Renfrew, C., Marthari, M., Boyd, M. J.(επιμ.), Early Cycladic Sculpture in Context, United Kingdom: Oxbow Books, σσ

15 Εικόνες Εικόνα 1 Εικόνα 2 14

16 Εικόνα 3 15

17 Εικόνα 4 Εικόνα 5 Εικόνα 6 16

18 Εικόνα 7 17

19 Εικόνα 8 18

20 Εικόνα 9 Εικόνα 10 Εικόνα 11 19

21 Εικόνα 12 Εικόνα 13 20

22 Εικόνα 14 Εικόνα 15 21

23 Εικόνα 16 22

24 Εικόνα 17 Εικόνα 18 Εικόνα 19 23

25 Εικόνα 20 Εικόνα 21 Εικόνα 22 24

26 Εικόνα 23 Εικόνα 24 25

27 Εικόνα 25 26

28 Εικόνα 26 27

29 Λεπτομέρεια από την εικόνα 25 Εικόνα 27 Εικόνα 28 28

30 Εικόνα 29 29

31 Εικόνα 30 Εικόνα 31 30

32 Εικόνα 32 Εικόνα 33 31

33 Εικόνα 34 Εικόνα 35 Εικόνα 36 32

34 Εικόνα 37 Εικόνα 38 Εικόνα 39 33

35 Εικόνα 40 Εικόνα 41 34

36 Εικόνα 42 Εικόνα 43 35

37 Εικόνα 44 Εικόνα

38 Εικόνα

39 Εικόνα

40 Εικόνα

41 Εικόνα 53 40

42 Εικόνα 54 Εικόνα

43 Εικόνα 57 42

44 Εικόνα 58 Εικόνα 59 43

45 Εικόνα 60 Εικόνα 61 Εικόνα 62 44

46 Εικόνα = Εικόνα 65 45

47 Εικόνα 66 Εικόνα 67 Εικόνα 68 46

48 Εικόνα 69 47