Η ΘΗΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ.

Transcript

1 Η ΘΗΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ. Όνομα: Αντώνιος Τσαντήλας Εξάμηνο: ΣΤ Μάθημα: Το νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3η χιλιετία π.χ. Επιβλέπων καθηγητής: Α. Βλαχόπουλος Α.Μ: 9348 Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 1

2 ΠΕΡΙΕΧOΜΕΝΑ Εισαγωγή...σελ. 3 Οικισμοί...σελ. 3 Νεκροταφεία...σελ. 6 Ακρωτήρι...σελ. 7 Επίλογος...σελ. 13 Βιβλιογραφία...σελ. 14 2

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Θήρα (η Σαντορίνη των νεότερων χρόνων), μαζί με την Ανάφη, είναι το νοτιότερο νησί των Κυκλάδων. Η Θήρα, η Θηρασία και το Ασπρονήσι αποτελούν στη σημερινή τους μορφή τα εναπομείναντα τμήματα ενός αρχικού νησιού, της Στρογγύλης, το οποίο καταστράφηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου γύρω στο 1640 π.χ., γεγονός που στην κυκλαδική αρχαιολογία σηματοδοτεί το τέλος της λεγόμενης Υστεροκυκλαδικής Ι περιόδου. Τα περισσότερα από τα προϊστορικά λείψανα που έχουν μέχρι στιγμής αποκαλυφθεί στη Θήρα ανήκουν στην Υστεροκυκλαδική Ι περίοδο, αμέσως πριν την ηφαιστειακή καταστροφή. Η πρώτη κατοίκηση του νησιού, σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες υπήρξε κατά τη λεγόμενη Νεότερη Νεολιθική περίοδο (περίπου π.χ.) 1. Οι μαρτυρίες αυτές έχουν προέλθει από το Ακρωτήρι, τον σημαντικό προϊστορικό οικισμό στη νότια ακτή της Θήρας, και συνίστανται σε ένα θραύσμα φυλλόσχημης αιχμής βέλους από οψιανό, λίθινα εργαλεία και σε 137 τουλάχιστον όστρακα, τα περισσότερα από τα οποία φέρουν γραπτή λευκή διακόσμηση σε σκοτεινόχρωμη επιφάνεια, αποτελούμενη από απλά, ευθύγραμμα κυρίως αλλά και καμπυλόγραμμα μοτίβα. Δύο όστρακα έχουν ερυθρό επίχρισμα στην εξωτερική τους επιφάνεια, διακοσμημένα με καμπυλόγραμμα μοτίβα. Τέλος, βρέθηκαν όστρακα από σχήματα τύπου ρηχών λεκανών με διάτρητα χείλη, τις λεγόμενες «cheese pots» 2. Τα ευρήματα αυτά μαρτυρούν ότι ήδη από τους νεολιθικούς χρόνους υπήρχε στο Ακρωτήρι ένας μικρός παραθαλάσσιος συνοικισμός, με τους κατοίκους του να ασχολούνται με την καλλιέργεια της γης, την κτηνοτροφία και την αλιεία. Ο πολιτισμός τους συγγενεύει με εκείνους του Σαλιάγκου στην Αντίπαρο, της Φτελιάς στη Μύκονο, της Γκρόττας και της σπηλιάς του Ζα στη Νάξο, της Κεφάλας στην Κέα, στο Βαθύ Καλύμνου και στο Κούμελο Αρχαγγέλου στη Ρόδο 3. Η επόμενη φάση κατοίκησης του νησιού τοποθετείται στην 3η χιλιετία π.χ., που στην προϊστορική αρχαιολογία των Κυκλάδων είναι γνωστή ως Πρωτοκυκλαδική περίοδος (περίπου π.χ.). Οι μαρτυρίες για τη φάση αυτή συνίστανται όχι μόνο σε πλήθος ευρημάτων από τις επτά αρχαιολογικές θέσεις της Πρωτοκυκλαδικής εποχής που έχουν μέχρι στιγμής εντοπισθεί στην ευρύτερη περιοχή της Θήρας, και κυρίως από το Ακρωτήρι, αλλά και σε μικρό αριθμό ευρημάτων, των οποίων η ακριβής θέση προέλευσης δεν είναι γνωστή 4. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι μια σύντομη επισκόπηση των Πρωτοκυκλαδικών θέσεων και των ευρημάτων που βρέθηκαν στο νησί της Θήρας και τη νησίδα των Χριστιανών, καθώς και ο σχολιασμός τους. Αρχικά, θα αναφερθούν οι αρχαιολογικές θέσεις οι οποίες έδειξαν ίχνη κατοίκησης (οικιστικές θέσεις) και έπειτα αυτές με ενδείξεις ταφών (νεκροταφεία). Η αρχαιολογική θέση του Ακρωτηρίου θα εξετασθεί ξεχωριστά διότι πρόκειται για μια ειδική περίπτωση για την αρχαιολογική έρευνα. ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΦΤΕΛΛΟΣ (ΟΡΥΧΕΙΟ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ-ΧΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ) Κατά τις εργασίες του ορυχείου Παπαγεωργίου-Χιωτόπουλος στη θέση Φτέλλος, λίγο νοτιότερα από τα ορυχεία των Φηρών, ήλθαν στο φως λείψανα εγκατάστασης που περιλάμβανε πέντε τουλάχιστον υπόσκαφα οικοδομήματα, λιθόκτιστα εσωτερικά. Από την καταστροφή που 3 1 Σωτηρακοπούλου 2001, Σωτηρακοπούλου 2008, Ντούμας 2001, Σωτηρακοπούλου 2001, 99.

4 προκλήθηκε διασώθηκαν δύο κτίσματα, το ένα από τα οποία ερευνήθηκε ανασκαφικά από την Μ. Μαρθάρη κατά τα έτη 1980 και Το ανασκαφέν κτίσμα αποτελείται από τρεις βασικούς χώρους (οι δύο ακριανοί χώροι έχουν ελλειψοειδή κάτοψη, με εσωτερικές διαστάσεις 3,70 x 3,10μ., ενώ ο μεσαίος τραπεζοειδή κάτοψη, με εσωτερικές διαστάσεις 6,40 x 3,10μ.), συνδεδεμένοι με κλίμακες για τη μεταξύ τους επικοινωνία. Οι κλίμακες αποτελούνται από δύο σκέλη με αντίθετη φορά που οδηγούν σε κοινό πλατύσκαλο. Ο ρόλος τους είναι η ενίσχυση της στατικής του κτιρίου και όχι η επικοινωνία των χώρων, που θα ήταν ευκολότερη εάν δεν υπήρχαν. Επειδή το κτίριο ήταν σκαμμένο μέσα σε εύθρυπτο ηφαιστειακό υλικό και διέθετε μεγάλους χώρους, χωρίς εσωτερικά χωρίσματα ή στηρίγματα, θα ήταν απαραίτητο να ενισχυθεί στατικά. Το εσωτερικό του τοίχου είναι επενδυμένο με αργούς λίθους ώστε να συγκρατεί το αμμώδες προεκρηξιακό έδαφος, και το δάπεδο είναι καλυπτόμενο με πλάκες τεφρής λάβας οι οποίες είναι ακανόνιστες και οι αρμοί τους σφραγισμένοι με πηλό 5. Ο τύπος του κτιρίου και ο τρόπος κατασκευής του ήταν άγνωστος μέχρι τώρα στις προϊστορικές Κυκλάδες. Αυτό διότι, η ηφαιστειακή προέλευση του εδάφους της Θήρας και των γειτονικών Χριστιανών ευνοεί τις υπόσκαφες κατασκευές. Τη δυνατότητα αυτή φαίνεται πως εκμεταλλεύτηκαν οι κάτοικοι από τα Πρωτοκυκλαδικά και πρώιμα Μεσοκυκλαδικά χρόνια. Τα κτίρια έχουν επιμελημένη μορφή και πλακόστρωτα δάπεδα ενώ είχαν εφευρεθεί τρόποι για τη στατική επάρκεια των μεγάλων χώρων (κλίμακες). Τα κατακόρυφα τοιχώματα δείχνουν ότι τα κτίσματα του Φτέλλου δεν σκάβονταν στη πλαγιά ενός υψώματος από το πλάι, όπως οι σύγχρονοι τους λαξευτοί τάφοι της Μήλου ή τα τωρινά υπόσκαφα σπίτια της Θήρας και της Θηρασιάς, αλλά από πάνω προς τα κάτω. Ακολουθούσε η κατασκευή του εσωτερικού τοίχου και τέλος η κατασκευή της στέγης, ίσως από κλαδιά δέντρων και πηλό, αφού πολλά λείψανα ξύλων βρέθηκαν στο στρώμα με τους λίθους 9. Εν ολίγοις οι λαξευτές, υπόσκαφες και φρεατοειδείς κατασκευές απαιτούσαν τεχνική εμπειρία, υποδεικνύοντας πως υπήρχαν ειδικευμένοι τεχνίτες στον τομέα αυτόν. Στο εσωτερικό του οικοδομήματος βρέθηκαν ακέραια ή θραυσμένα αγγεία σε διάφορα ύψη πάνω από τα δάπεδα, υποδεικνύοντας ότι έπεσαν από ψηλότερα σημεία, πιθανόν από κάποια ερμάρια ή ράφια, κατά την καταστροφή του κτιρίου. Στο δάπεδο του κυκλικού δυτικού χώρου βρέθηκαν δυο λεπίδες οψιανού. Τα αγγεία που ανακαλύφθηκαν ανήκουν κυρίως στις παρακάτω κατηγορίες κεραμικής: «Γεωμετρική» κεραμική (θρυμματισμένο θήλαστρο με ερυθρή γραπτή διακόσμηση), Κυκλαδικά Λευκά (ραμφόστομη πρόχους) και τέλος ακόσμητη κεραμική του τύπου της «πυράς» του Ακρωτηρίου (μια φιάλη, δυο κυλινδρικά κύπελλα με κομβιώδεις αποφύσεις στα χείλη και ένα μικκύλο αμφοροειδές αγγείο). Το στρώμα καταστροφής έδωσε, επιπλέον, και αξιόλογο αριθμό οστράκων που ανήκουν είτε στις κατηγορίες που αναφέρθηκαν είτε στην κατηγορία της σκοτεινόχρωμης στιλβωμένης κεραμικής. Διακρίνονται χείλη ανοικτών αγγείων και θραύσμα κύλικας. Οι κεραμικές αυτές κατηγορίες χαρακτηρίζουν το τέλος της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου και την πρώιμη φάση της Μεσοκυκλαδικής εποχής (Φυλακωπή Ιγ- πρώιμη Φυλακωπή ΙΙ). Επιπλέον, η χρήση του κτιρίου πρέπει να σταμάτησε σε πρώιμη φάση της Μεσοκυκλαδικής εποχής σύμφωνα με τα κεραμικά δεδομένα Μαρθάρη 2001, Μαρθάρη 1983,

5 Τα κτίσματα του Φτέλλου δεν είναι τάφοι, αφού δεν βρέθηκε σε αυτά καθόλου σκελετικό υλικό. Το πιθανότερο είναι να πρόκειται για κατοικίες που ανήκουν σε συγκροτημένο οικισμό. Οι ευμεγέθεις άλλωστε χώροι τους συνηγορούν για μια τέτοια χρήση 7. ΤΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΑ Τα Χριστιανά είναι ένα μικρό νησιωτικό συγκρότημα που βρίσκεται περί τα 15 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Θήρας. Το μεγαλύτερο από τα νησάκια του συμπλέγματος, η Μεγάλη Χριστιανή, παρά τη μικρή έκταση και το βραχώδες έδαφός της, ακόμα και στο πρόσφατο παρελθόν χρησιμοποιήθηκε σαν βοσκότοπος και για τη καλλιέργεια κριθαριού πάνω στην ελάχιστη πεδινή επιφάνειά της 8. Στη καλλιεργήσιμη αυτή περιοχή, το 1966, κατά την διάρκεια επιφανειακής αρχαιολογικής έρευνας από τον Κ. Τσάκο, εντοπίσθηκε φρεατοειδής λιθόκτιστη κατασκευή (το 1981 έγινε συστηματική ανασκαφή του κτίσματος από τον Επιμελητή Αρχαιοτήτων Χ. Σιγάλα 9 ), παρόμοια με τα κτίσματα του Φτέλλου σε πιο μικρό όμως μέγεθος, η οποία μπορεί να λειτουργούσε ως σιλό 10. Αυτή η κατασκευή περιείχε ολόκληρα αγγεία (ρομφόσχημες πρόχους, κρατηρίσκους, ανοιχτές φιάλες, σφαιρικού ή κωνικού σχήματος, απιόσχημο αγγείο) και όστρακα αποθηκευτικών σκευών του τέλους Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου 11. Αναλυτικότερα, η κεραμική από τη Χριστιανή μπορεί να διακριθεί σε δύο βασικές κατηγορίες: σε αγγεία στιλβωτά και σε αγγεία αστίλβωτα. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν κυρίως μικρά αγγεία. Στη δεύτερη εκτός από τα μικρά φαίνεται πως υπήρχαν και μεγάλα, αποθηκευτικά κατά κύριο λόγο, σκεύη, καθώς μαρτυρούν τα σημαντικά που περιμαζεύτηκαν. Τα στιλβωτά αγγεία έχουν επιφάνεια με χρώμα που ποικίλλει από το καστανό έως το μαύρο. Είναι κυρίως κλειστά αγγεία με κοινή διακόσμηση από ανάγλυφες νευρώσεις που κατεβαίνουν ακτινωτά από τη βάση του λαιμού προς τη κοιλία του αγγείου. Σπανιότερη είναι η χαρακτή ή μάλλον η αυλακωτή διακόσμηση. Στα αγγεία της δεύτερης κατηγορίας η επιφάνεια συχνά παρουσιάζει αποχρώσεις, οι οποίες μάλλον οφείλονται στο ψήσιμο του πηλού. Διακόσμηση διαθέτουν κυρίως τα μεγάλα σκεύη. Την αποτελούν ανάγλυφες ταινίες σε απομίμηση σχοινιού, ανάγλυφα κουμπιά και χαράξεις. Γενικά σε όλα τα αγγεία της ομάδας ο πηλός περιέχει σημαντική ποσότητα χαλικιών και το ψήσιμό του είναι οπωσδήποτε ανεπαρκές. Σε τρεις περιπτώσεις έχουμε χαραγμένα σημεία του αγγειοπλάστη: xαραγμένο στο πλάι μόλις πάνω από τη βάση, με ένα πολύ απλό σχέδιο από δύο λοξές γραμμούλες που τείνουν να συναντηθούν και να σχηματίσουν οξεία μάλλον γωνία. Τόσο τα σχήματα όσο και η τεχνική και τα διακοσμητικά θέματα η κεραμική από τη Χριστιανή τοποθετείται στη περίοδο του πολιτισμού Κέρου- Σύρου 12 και είναι πιθανώς σύγχρονη της «Φάσης Καστριού» αλλά δεν εντάσσεται σε αυτήν, διότι δεν περιλαμβάνει κανέναν από τους χαρακτηριστικούς της τύπους (δέπας αμφικύπελλον, δίωτα κύπελλα με κωδωνόσχημο σώμα, κύπελλα του τύπου οne-handled tankard και πυξίδες με εγχάρακτη διακόσμηση), όπως υποστηρίζει ο J. B. Rutter 13. Ακόμα, η εύρεση ακέραιων αγγείων στη Χριστιανή είναι πολύ σημαντική, γιατί βοηθά στη σωστή αποκατάσταση σχημάτων κεραμικής που είναι γνωστά μονάχα από όστρακα 14. Παράλληλα όμως, οι ομοιότητες που παρουσιάζουν τα αγγεία αυτά με την κεραμική όχι μόνο της Θήρας και άλλων κυκλαδικών νησιών, αλλά επίσης της Κω, της Σάμου, της Λήμνου, της Τροίας, της 5 7 Μαρθάρη 2001, Ντούμας 1976, 2 σημ Σωτηρακοπούλου 1999, 39, Ντούμας 2008, Σωτηρακοπούλου 2001, Ντούμας 1976, Rutter 1979, 20 σημ Ντούμας 1983.

6 Αττικής, της Εύβοιας και της Θεσσαλίας αποτελούν ένδειξη στενών επαφών των νότιων νησιών των Κυκλάδων με τις διάφορες περιοχές του αιγαιακού χώρου μεταξύ π.χ. 15. Η φρεατοειδής κατασκευή, μαζί με τα αγγεία και τα επιφανειακά όστρακα που βρέθηκαν, θεωρούνται λείψανα Πρωτοκυκλαδικού οικισμού, ο οποίος φαίνεται να ιδρύεται περί το τέλος της ΠΚ ΙΙ και να συνεχίζεται να κατοικείται κατά τη πρώιμη φάση της ΠΚ ΙΙΙ έως το τέλος της περιόδου της Χαλκοκρατίας (αφού έχουν βρεθεί σποραδικά στο νησί Υστερομινωικά ΙΑ όστρακα) 16. ΛΟΦΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ Η θέση στο λόφο του Αρχαγγέλου, δυτικά του σύγχρονου οικισμού του Ακρωτηρίου, ο οποίος δεν έχει καλυφθεί από ηφαιστειακή τέφρα και ελαφρόπετρα, εντοπίσθηκε κατά τη διάρκεια επιφανειακής έρευνας από τον Χ. Ντούμα, το Νοέμβριο του Αποτέλεσμα της έρευνας αυτής ήταν η περισυλλογή πρωτοκυκλαδικών και υστεροκυκλαδικών οστράκων, μεταξύ των οποίων οριζόντιες λαβές πιθοειδών αγγείων με ακτινωτές εγχαράξεις στην άνω επιφάνεια, οι οποίες είναι χαρακτηριστικές της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου 17. ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΛΕΗΜΩΝ (ΟΡΥΧΕΙΟ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΗ) Οι εργασίες του ορυχείου Καραγιώργη σε ύψωμα όπου υπήρχε προϊστορικό νεκροταφείο είχαν ως αποτέλεσμα την πλήρη καταστροφή ορισμένων τάφων και τη μερική καταστροφή άλλων. Από τους τάφους που δεν καταστράφηκαν εντελώς μπόρεσε να ερευνηθεί ανασκαφικά μόνο ένας, κατά το 1978 από τον Χ. Σιγάλα. Ο τάφος ήταν υπόσκαφος θαλαμοειδής και στο σωζόμενο τμήμα του βρέθηκαν σε πλήρη ανάμειξη θραυσμένα οστά, αγγεία, λεπίδες οψιανού και ελάχιστα αντικείμενα, κάτω από επίχωση πάχους 20 εκ. Η μεγάλη αναστάτωση είναι πιθανόν να οφείλεται στην πτώση της οροφής. Ανάμεσα στα οστά διακρίνονται τμήματα τριών κρανίων, γεγονός που βεβαιώνει τη χρησιμοποίηση του τάφου για τρεις τουλάχιστον ταφές. Αυτό παραπέμπει στην αντίληψη της μακράς συνεχούς χρήσης της ίδιας ταφικής κατασκευής για τη ταφή των μελών μιας οικογένειας, έθιμο που επικρατούσε σε ένα βαθμό και στα προγενέστερα πρωτοκυκλαδικά νεκροταφεία των κιβωτιόσχημων τάφων. Η κεραμική που προήλθε γενικά από το νεκροταφείο ποικίλει με ακόσμητα αγγεία (τέσσερα φιαλίδια, δύο μικκύλα κυλινδρικά αγγεία), σκοτεινόχρωμα στιλβωτά με εγχάρακτη διακόσμηση (κωλουροκωνική πυξίδα και έναν ασκό), με αγγεία της «Γεωμετρικής» κατηγορίας (δύο ραμφόστομες πρόχοι και ένα θήλαστρο) και τέλος με «Κυκλαδικά Λευκά» (τρεις ραμφόστομες πρόχοι, δυο θήλαστρα και ένας γεφυρόστομος σκύφος). Τα αγγεία των κεραμικών κατηγοριών από το νεκροταφείο στον Άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα ανήκουν στο τύπο της Φυλακωπής Ι,iii και ΙΙ,iii. Επομένως η κεραμική αυτή καλύπτει χρονικό διάστημα, από το τέλος της Πρωτοκυκλαδικής εποχής ως την πρώιμη Μεσοκυκλαδική περίοδο, γεγονός που δείχνει και την περίοδο χρήσης του νεκροταφείου. Όμως, ο οικισμός στον οποίο ανήκε το εν λόγω νεκροταφείο δεν κατέστη δυνατό να επισημανθεί έως σήμερα λόγω των τεράστιων επιχώσεων που υπάρχουν στη περιοχή 18. ΟΡΥΧΕΙΑ ΤΩΝ ΦΗΡΩΝ 6 15 Σωτηρακοπούλου 2001, Ντούμας 1976, 2 σημ Σωτηρακοπούλου 2001, Μαρθάρη 2001, , 116

7 Στα ορυχεία που βρίσκονται περί το 1χλμ. νότια των Φηρών, της σημερινής πρωτεύουσας του νησιού, αποκαλύφθηκαν αρχικά, το 1840, κατά την διάρκεια εργασιών αφαιρέσεως ηφαιστειακής τέφρας, έξι μαρμάρινα αντικείμενα προερχόμενα από Πρωτοκυκλαδικό τάφο. Το ταφικό σύνολο αναφέρεται ότι περιελάβανε δύο ειδώλια αρπιστών, δύο κύλικες και δύο φιάλες, τα οποία βρίσκονται τώρα στο μουσείο Badisches Landesmuseum της Καρλσρούης 19. Το 1930, κατά την διάρκεια πάλι εργασιών στο ορυχείο ανακαλύφθηκαν πρωτοκυκλαδικοί κιβωτιόσχημοι τάφοι που περιείχαν ευρήματα χρονολογούμενα στην ώριμη φάση της Πρωτοχαλκής εποχής (Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος, /2300 π.χ.) 12. Συγκεκριμένα, από αυτούς προήλθαν ένα μαρμάρινο ειδώλιο του τύπου με τα διπλωμένα χέρια, που μπορεί να αποδοθεί στην πολιτισμική ομάδα Κέρου-Σύρου, μια πυξίδα από στεατίτη, της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου και τέσσερα αγγεία, δύο πήλινα και δύο λίθινα 13. Η πυξίδα αυτή και η εισηγμένη Πρωτομινωική ΙΙΑ πήλινη πυξίδα από τη Θήρα αποτελούν ενδείξεις σχέσεων της Θήρας με τη Κρήτη ήδη από τη πρωιμότατη αυτή περίοδο 20. ΚΑΛΑΜΙΑ Από τη ρεματιά της Καλαμιάς, κοντά στο Φάρο του Ακρωτηρίου, περισυλλέχθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του '70 τα τεμάχια ταφικού πίθου, της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙΙ περιόδου, ο οποίος περιείχε οστά από το κρανίο νεογέννητου βρέφους,<<εγχυτρισμός>>. Στην ίδια περιοχή παρατηρήθηκαν επίσης ίχνη αρχαίων λειψάνων και θραύσματα κεραμικής της Μέσης και της Ύστερης Εποχής του Χαλκού 21. ΑΚΡΩΤΗΡΙ Η εκτεταμένη Υστεροκυκλαδική Ι πόλη του Ακρωτηρίου κάλυψε τα λείψανα των παλαιότερων πυρήνων κατοίκησης με αποτέλεσμα να καθίσταται δύσκολη η διερεύνησή τους. Παρόλα αυτά η συστηματική ανασκαφή της Αρχαιολογικής Εταιρείας που άρχισε εκεί το 1967 από τον Σπ. Μαρινάτο και από το 1974 έως σήμερα συνεχίζεται από τον Χ. Ντούμα έφερε στο φως στοιχεία και για την πρωιμότατη ιστορία της θέσης. Αποδείχθηκε ότι στο Ακρωτήρι υπήρχε αρχικά μικρή εγκατάσταση κατά τη Νεότερη Νεολιθική και την Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδο και ακμαίος οικισμός κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο και τη φάση Καστρί. Ο οικισμός αυτός συνέχισε την πορεία του και κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ και τη πρώιμη Μεσοκυκλαδική περίοδο, κατά τις περιόδους δηλαδή ζωής των οικισμών του Φτέλλου και του νεκροταφείου στον Άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα 22. Τα στοιχεία τα οποία αποδεικνύουν ανθρώπινη δραστηριότητα κατά την Πρωτοχαλκή Εποχή στο Ακρωτήρι περιλαμβάνουν μεγάλο αριθμό και ποικιλία ευρημάτων, συγκεκριμένα: αρχιτεκτονικά λείψανα, εγχυτρισμούς ταφών, μια αξιοσημείωτη ποσότητα κεραμικής ποικίλων τύπων, με τυπολογικές συγγένειες εντός και εκτός των Κυκλάδων, σε διάφορες περιοχές του Αιγαιακού χώρου, λίθινα αγγεία και εργαλεία, 60 λίθινα ανθρωπόμορφα ειδώλια, δύο πήλινα ειδώλια βοειδών, έξι μετάλλινα αντικείμενα από χαλκό και μόλυβδο, καθώς και αρκετά μεγάλο αριθμό αντικειμένων από οψιανό 23. Αρχιτεκτονικά λείψανα: Τα αρχιτεκτονικά λείψανα βρίσκονται στα βαθύτερα στρώματα του οικισμού, κάτω από τα εντυπωσιακά διώροφα και τριώροφα κτίρια των τελευταίων φάσεων, και περιλαμβάνουν 7 19 Ντούμας Σωτηρακοπούλου 2001, Σωτηρακοπούλου 2001, Μαρθάρη 2001, Σωτηρακοπούλου 2008,

8 κατασκευές δύο τύπων: υπόγειους θαλάμους λαξευμένους στον φυσικό βράχο και υπέργειους ορθογώνιους χώρους θεμελιωμένους σε αυτόν 24. Kατά την διάρκεια ανασκαφών ( ) για την τοποθέτηση υποστυλωμάτων για την στήριξη του νέου στεγάστρου του αρχαιολογικού χώρου έγιναν 95 τομές, μερικές εκ των οποίων υπερέβαιναν σε βάθος τα 15μ. Σε 27 περιπτώσεις εντοπίστηκαν υπόγειοι λαξευτοί θάλαμοι μέσα στο φυσικό βράχο, με την εξαίρεση ενός που βρέθηκε κάτω από το δωμάτιο Δ3, του ομώνυμου ΥΚ Ι συγκροτήματος. Η πλήρης διερεύνηση όλων των θαλάμων δεν ήταν εφικτή και ορισμένοι έμειναν σχεδόν ανεξερεύνητοι για λόγους ασφαλείας. Παρ 'όλα αυτά η εικόνα που προέκυψε είναι πως όλες οι υπόγειες κατασκευές είχαν εγκαταλειφθεί και συσσωρευτεί με συντρίμμια μέχρι τα ανώτατα όριά τους 25. Η αρχιτεκτονικής τους μορφολογία ποικίλει με σχήματα κυκλικά, ελλειψοειδή, ευθύγραμμα ή ακανόνιστα, ενώ οι διαστάσεις των κατασκευών κυμαίνονται από 1,20x0,80μ., μέχρι 3,80x3μ., και με ύψος από 0,84 μέχρι 3μ., όπου συνήθως οι θάλαμοι κατέληγαν σε θολωτή οροφή. Η είσοδός σε αυτούς τους θαλάμους γίνεται είτε κατακόρυφα-φρεατοειδώς είτε με την χρήση θύρας (ύψους 0,78 έως 2,15μ., και φάρδους 0,60 έως 1,60μ.). Ακόμα, ορισμένοι θάλαμοι μπορεί να είχαν κατώφλια, κλίμακες, κόγχες ή μικρότερες πλευρικές αίθουσες. Το εσωτερικό των θαλαμοειδών λαξευτών κατασκευών βρέθηκε να περιλαμβάνει εκτός από χαλάσματα (αργούς λίθους, χώματα), μεγάλο αριθμό οστράκων, θραύσματα λίθινων αγγείων και εργαλείων, σπασμένα οστά ζωοειδών, όστρεα, οψιανό και μερικές φορές ολόκληρα αγγεία. Ειδικότερα για την κεραμική, το εσωτερικό των θαλάμων περιέχει όστρακα από τη Νεότερη Νεολιθική Ι περίοδο μέχρι την Ύστεροκυκλαδική Ι περίοδο, αλλά η πλειονότητά τους αποτελείται από σκεύη και αντικείμενα καθημερινής χρήσεως της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ-ΙΙΙ περιόδου (πίθοι, φιάλες, εστίες, μαγειρικά σκεύη). Ακόμα, υπάρχουν τύποι πρωτοκυκλαδικών αγγείων γνωστά μόνο από οικισμούς (εγχάρακτες πυξίδες, ασκοί) ή γνωστά και σε οικισμούς αλλά και σε νεκροταφεία (κύμβες, δίωτα κύπελλα με κωδωνόσχημο σώμα, κύπελλα του τύπου «one-handled tankard» τα οποία ανήκουν στην κεραμική της «ομάδας Καστριού» ( ραμφοειδείς πρόχοι, εγχάρακτες ή γραπτές και μικκύλα αγγεία), ενώ αγγεία μόνο από νεκροταφεία είναι ελάχιστα (απιόσχημα αγγεία της κεραμικής ομάδας Κάμπου και ακόσμητα αγγεία με κωνικό λαιμό) 26. Από τα αρχιτεκτονικά λείψανα των κτιστών υπέργειων κατασκευών αναφέρουμε δύο ορθογώνιους χώρους που βρίσκονται ο ένας δίπλα στον άλλο και χωρίζονται με μεσότοιχο. Το σύνολο των χώρων ονομάζεται «πυρά» και βρίσκεται στην κοίτη του υστερότερου χειμάρρου που διαπερνούσε τον οικισμό, στα ανατολικά του Συγκροτήματος Δ, κάτω από παχύτατη επίχωση στάχτης (πάχους μ.), στην οποία οφείλει και το όνομά του. Το δάπεδο είναι κατασκευασμένο από κομμάτια ερυθρωπής λάβας και λεπτή επίστρωση πηλού που ορίζεται με τοίχο 27. Ανάμεσα, υπάρχει ένα στρώμα από θαλάσσια βότσαλα, τα οποία φαίνεται να είχαν εσκεμμένα τοποθετηθεί εκεί, καθιστώντας το ως ένα πρωτόγνωρο και ανεξήγητο φαινόμενο 28. Το κατώτερο στρώμα περιέχει 184 πρωτοκυκλαδικά όστρακα και 6 ολόκληρα αγγεία (ανοικτές φιάλες, αωτά κύπελλα, κρατηρίσκους, ραμφοειδόστομες πρόχους, μίκκυλα και πιθοειδή αγγεία). Με βάση την κεραμική βαθμίδα του συνόλου της «πυράς», δηλαδή τη φάση Φυλακωπή Ι-ii, χρονολογείται στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ περίοδο. Ακόμα το στρώμα περιελάβανε λίθινα εργαλεία, λεπίδια οψιανού, μεταξύ των οποίων και ένας κόνδυλος μηλιακού οψιανού, πάχους 50 εκ., οστά από 8 24 Σωτηρακοπούλου 2001, Ντούμας 2008, Σωτηρακοπούλου 2008, Μαρθάρη 2001, Ντούμας 2008, 166.

9 9 ζωοειδή και οργανικές ουσίες (δύο πιθοειδή αγγεία περιείχαν καμένα υπολείμματα φάβας). Βρέθηκαν επίσης τέσσερα πήλινα ειδώλια βοοειδών και δύο τεμάχια από αιγοκέρατα 29. Σε επαφή με το βόρειο τμήμα της «πυράς» και σε κυκλική κοιλότητα του εδάφους αμέσως βορειοδυτικά αυτής, βρέθηκαν ο πυθμένας (στην θέση του) και τεμάχια του σώματος υπερμεγέθους πίθου από ανδεσιτική λάβα. Ο μοναδικός μέχρι σήμερα στο Αιγαίο λίθινος πίθος, με ύψος 1,19 μ. και διάμετρο 8,64 μ., βρίσκει παράλληλα σε πήλινους πίθους στο τύπο της Αμοργού, χρονολογούμενος δηλαδή κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ περίοδο. Το βάρος του πίθου το δυσκόλευε στη χρήση και το απέκλειε για οικιστική λειτουργία. Το ανθεκτικό του υλικό, ο όγκος του και ο χρόνος κατασκευής του, υποδεικνύει την ειδική χρήση αυτού του πίθου 30. Στην κοιλότητά του υπήρχαν 44 μικρού μεγέθους αγγεία και όστρακα, μεταξύ των οποίων και ένα νεολιθικό (προέρχεται πιθανώς από επίχωση). Το ότι ο λίθινος πίθος έχει άμεση σχέση με την «πυρά» είναι φανερό από το γεγονός πως από τα δύο σημεία προήλθαν αγγεία του ίδιου τύπου (ανοικτές φιάλες με ευθύγραμμα τοιχώματα «μηλιακές φιάλες», άωτα κύπελλα, μικκύλα αγγεία) 31. Στον χώρο βρέθηκε επίσης μια μικρή φορητή εστία από ανδεσίτη, η οποία λειτουργούσε μάλλον ως πύραυνο αφού στην ευρεία περιοχή γύρω από αυτήν υπήρχαν στρώσεις μελανού χώματος που έφερε έντονα στοιχεία συστηματικής καύσης 32. Δύο τεμάχια λιωμένου μολύβδινου σκεύους, μια χάλκινη σπάτουλα και τρεις χάλκινες περόνες τύπων χαρακτηριστικών του βόρειου Αιγαίου, βρέθηκαν πλευρικά του λίθινου πίθου 33. Ο χαρακτήρας και των δύο αρχιτεκτονικών λειψάνων δεν είναι προς το παρόν σαφής. Η εύρεση Πρωτοκυκλαδικού ΙΙΙ υλικού και μάλιστα οικιακών σκευών, ο μικρός αριθμός λίθινων αγγείων (όπως κύλικες, πυξίδες) 34, καθώς και η διάσπαρτη κατανομή των λαξευτών υπόγειων θαλάμων σε όλη την αρχαιολογική θέση οδήγησε στην υπόθεση πως οι θάλαμοι αυτοί χρησίμευαν ως κατοικίες 35, γινόταν δηλαδή συνδυασμός υπέργειων κτισμάτων και υπόγειων λαξευτών θαλάμων, επειδή ο μαλακός βράχος που υπήρχε στο Ακρωτήρι ευνοούσε τις λαξευτές κατασκευές, οι οποίες ήσαν και οικονομικότερες 36. Εκτός όμως από κατοικίες μπορεί να λειτουργούσαν και ως αποθηκευτικοί χώροι αφού εγγυώνται σταθερές συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας λόγω της απουσίας του φυσικού φωτός και της επιμελημένης επένδυσης της τοιχοποιίας με ξερολιθιά 37. Παρόμοιοι λαξευτοί θάλαμοι που λειτουργούσαν ως κατοικίες ή αποθηκευτικοί χώροι, έχουν βρεθεί στην ηπειρωτική Ελλάδα, Κορωπί, Μερέντα Μαρκοπούλου, αλλά και στην ίδια την Σαντορίνη, Φτέλλο και Χριστιανή 38. Έχει όμως επίσης προταθεί ότι οι λαξευτοί θάλαμοι καθώς και ορισμένες λαξευτές κατασκευές που ανιχνεύθηκαν στο Ακρωτήρι χρησίμευαν ως τάφοι. Η άποψη αυτή στηρίζεται αρχικά στην εύρεση παιδικών ταφών μέσα σε πίθους (εγχυτρισμοί), είτε μέσα σε κυκλικούς ή ελλειψοειδείς λάκκους στο δάπεδο των θαλάμων είτε ανάμεσα στα συντρίμμια 39. Συνολικά στο Ακρωτήρι ανακαλύφθηκαν 8 τέτοιοι εγχυτρισμοί, οι οποίοι περιείχαν σκελετικά κατάλοιπα από ένα έως τρία νεογνά 40. Ακόμα, οι υπέργειοι ορθογώνιοι χώροι, (δηλαδή το σύνολο της «Πυράς»), έχει ειπωθεί 29 Σωτηρακοπούλου 1999, 49-50, Δεβετζή 2008, Σωτηρακοπούλου 1999, 49-50, Ντούμας 2008, Σωτηρακοπούλου 2001, Δεβετζή 2008, Σωτηρακοπούλου 2008, Μαρθάρη 2001, Ντούμας 2008, Σωτηρακοπούλου 2008, Ντούμας 2008, Σωτηρακοπούλου 2008, 130.

10 πως ήταν ένα είδος περίφραξης σχηματίζοντας μια πλατεία σε ανοιχτό χώρο, κοντά σε τουλάχιστον τρεις υπόσκαφους θαλάμους. Αυτό το σημείο μπορεί να χρησίμευε ως αποθέτης σκευών έπειτα από ταφικές ιερουργίες, όπως συνέβαινε στο νεκροταφείο των Αγίων Αναργύρων στην Νάξο και στο Τσέπι στο Μαραθώνα. Η επιβεβαίωση όμως αυτής της ερμηνείας χρειάζεται περαιτέρω μελέτη της κεραμικής που βρέθηκε στο εσωτερικό των θαλάμων. Θαλαμοειδείς λαξευτοί υπόσκαφοι τύπου τάφοι μαρτυρούνται παράλληλα στο νεκροταφείο της Μάνικας, στην Εύβοια (Πρωτοελλαδική ΙΙ/ΙΙΙ), και, όπως με αυτούς του Ακρωτηρίου, φαίνεται να είναι μια συνέχεια των λαξευτών τάφων στο Άνω Κουφονήσι και της Αγίας Φωτιάς στην Σητεία της Κρήτης. Η χρήση τέτοιων τύπου τάφων ήταν σπάνιο φαινόμενο στις Πρωτοκυκλαδικές κοινότητες, αφού ευρεία χρήση είχαν οι κιβωτιόσχημοι τάφοι, αλλά η ιδιαίτερη σύσταση του εδάφους, μαλακά αποθέματα λάβας και ιζημάτων, ήταν ιδανικά για την κατασκευή υπόγειων θαλαμοειδών τάφων. Η κατανομή των λαξευτών θαλάμων κατά μήκος των ήπιων πλαγιών, ανατολικά και δυτικά, μιας χαμηλής κορυφογραμμής που καταλήγει στη θάλασσα, δεν αποκλείει την συνύπαρξη τόσο ενός οικισμού όσο και ενός νεκροταφείου. Τα Πρωτοκυκλαδικά νεκροταφεία γειτνίαζαν με τους οικισμούς, όπως το παράδειγμα των λαξευτών τάφων της Φυλακωπής (Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ) που βρίσκεται στο ύψωμα Κάπαρη σχεδόν στη συνέχεια της πόλης 41. Επιπλέον, ο Χ. Ντούμας θεωρεί πως ο λόγος εγκατάλειψης και πλήρης πλήρωσης των υπόγειων κατασκευών ήταν λόγω της απόφασης των κατοίκων να επεκτείνουν τον οικισμό τους πάνω από την περιοχή του νεκροταφείου (νότια από την ακτή προς βόρεια) 42. Η σκόπιμη κατάργηση ενός ολόκληρου νεκροταφείου προκειμένου να διευκολυνθεί η επέκταση του αστικού οικισμού, η βεβήλωση δηλαδή του τελευταίου αναπαυτηρίου των νεκρών για χάρη των ζωντανών, δημιουργεί στους κατοίκους το αίσθημα του φόβου ενώ θεωρούν τις οικίες τους μολυσμένες από το μίασμα του θανάτου. Ένα μέτρο για την απαλλαγή από δεισιδαιμονίες και «κακόβουλα πνεύματα» ήταν η δημιουργία ενός κενοταφίου, ώστε οι νεκροί να συνεχίζονται να τιμώνται. Μια άλλη μέθοδος εξυγίανσης ήταν μέσω του θαλασσινού νερού. Η διαχρονική πεποίθηση πως η θάλασσα λειτουργεί ως μέσο κάθαρσης, μπορεί ίσως να δώσει κάποια εξήγηση για μερικά ευρήματα στο Ακρωτήρι, όπως το στρώμα θαλάσσιων βότσαλων στην «Πυρά», σε όλη την «πλατεία Κενοταφίου», καθώς και στο ίδιο το Κενοτάφιο, και ο λίθινος πίθος της «Πυράς» μπορεί να χρησίμευε ως αποθηκευτικός χώρος θαλασσινού νερού για καθαρτήριους λόγους σε διάφορες ιερουργίες 43. Το Κενοτάφιο ήταν μια πρόχειρη, τετράπλευρη κατασκευή, τοποθετημένη στο ανώτερο τμήμα του στρώματος των συντριμμιών ενός λιθοσωρού με ύψος 1,5μ., περίπου 3μ. ανατολικά από το σύνολο της «Πυράς» και αμέσως νοτιοανατολικά του φρέατος 17. Το εσωτερικό της κατασκευής περιείχε 9 φυσιοκρατικά ειδώλια (6 του τύπου Πλαστηρά, 2 προκανονικά, και ένα κανονικό της παραλλαγής Καψάλων), έναν ολόκληρο και δύο αποσπασματικώς σωζόμενους μαρμάρινους κρατηρίσκους με πόδι (καντήλες), μια ασβεστολιθική πλάκα με αβαθείς κοιλότητες σε διάταξη μονής σπείρας στη μια πλευρά, 35 αντικείμενα οψιανού (πυρήνες, λεπίδες, φολίδες και απολεπίσματα) και ένα χάλκινο τριγωνικό εγχειρίδιο χωρίς κεντρική νεύρωση και με δύο καρφιά για την στερέωση της λαβής 44. Το γεγονός πως η κατασκευή ήταν τραπεζιόσχημη σε κάτοψη, ίσως κατ' απομίμησίν πρωτοκυκλαδικού τάφου, ότι η κορυφή του εξείχε ελαφρώς της επιφάνειας των μπάζων που κάλυπταν την περιοχή και ότι τα ειδώλια βρέθηκαν σε αποσπασματική κατάσταση ή σπασμένα σε κομμάτια, η ποικιλία των οποίων παρουσιάζει σχεδόν ολόκληρη την εξελικτική πορεία της 41 Ντούμας 2008, Πετράκος 2001b, Ντούμας 2008, Σωτηρακοπούλου 1998,

11 πρωτοκυκλαδικής γλυπτικής, καθιστούν πιθανή την υπόθεση πως η κατασκευή αυτή αποτελεί ένα είδος κενοταφίου, στο οποίο οι μεταγενέστεροι κάτοικοι του Ακρωτηρίου εναπέθεσαν τα περιεχόμενα των τάφων ενός νεκροταφείου που εκτεινόταν κοντά στη περιοχή αυτή κατά τους Πρωτοκυκλαδικούς χρόνους. Μια «κατασκευή» για την λατρεία των προγόνων, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, αλλά και για την οργάνωση και ενίσχυση των δεσμών της κοινότητας, μέσω του κοινού παρελθόντος και της συλλογικής μνήμης. Για τον λόγο αυτό και η πλατεία περί το φρεάρ 17 ονομάστηκε συμβατικά «Πλατεία Κενοταφίου». Την άποψη αυτή ενισχύει και το γεγονός πως τα μαρμάρινα αγγεία και ειδωλίων των τύπων που βρέθηκαν μέσα στην «κατασκευή» έχουν σε όλες σχεδόν τις μέχρι στιγμής γνωστές περιπτώσεις προέλθει από νεκροταφεία, όπως και η ασβεστολιθική πλάκα με την μονή σπείρα Ειδώλια Ιδιαιτέρως σημαντικά μεταξύ των πρωτοκυκλαδικών ευρημάτων του Ακρωτηρίου είναι τα 60 λίθινα ανθρωπόμορφα ειδώλια, ολόκληρα ή θραύσματα, 48 από τα οποία σχηματικά και 12 φυσιοκρατικά 46. Η ιδιαίτερη σημασία τους έγκειται στο γεγονός ότι περιλαμβάνουν μεγάλη ποικιλία τύπων, οι οποίοι όχι μόνο καλύπτουν ολόκληρο σχεδόν το φάσμα της γνωστής κυκλαδικής ειδωλοπλαστικής, αλλά επιπλέον εισάγουν νέους τύπους και παρουσιάζουν σπάνια ή εντελώς πρωτότυπα χαρακτηριστικά. Σε καμία άλλη θέση των Κυκλάδων δεν έχει βρεθεί τόσο μεγάλη ποικιλία τύπων και παραλλαγών πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων όσο στο Ακρωτήρι της Θήρας. Τα ειδώλια στην πλειονότητά τους ανήκουν στην πρώιμη φάση της Πρωτοχαλκής εποχής ( π.χ.). Τα 34 σχηματικά ειδώλια φαίνονται να είναι κατασκευασμένα από λευκό, λευκωπό, ή γκρίζο μάρμαρο, εισηγμένο από τις κεντρικές Κυκλάδες, Πάρο και Νάξο, αφού η Θήρα και η Μήλος, είναι από τα λίγα νησιά των Κυκλάδων που στερούνται καλού λευκού μαρμάρου. Τα υπόλοιπα έχουν δημιουργηθεί από εγχώρια υλικά, όπως λευκό τόφφο (θηραϊκό, ηφαιστειακό πέτρωμα), ασβεστόλιθο, φυσικό θαλάσσιο βότσαλο, πηλό, οστό ζώου και γκριζόμαυρο λίθο. Με βάση την τυπολογική κατάταξη και την ορολογία που έχουν προτείνει οι C. Renfrew και J. Thimme, από πλευράς σχηματικών ειδωλίων απαντούν το βοτσαλόσχημο, ο τύπος με τους τονισμένους ώμους,το σπαθόσχημο, ο τύπος Τροίας, ο τύπος Απειράνθου, ο τύπος Φυλακωπής Ι ή Αγίας Ειρήνης, ο τύπος Beycesultan και τέλος ο τύπος των βιολόσχημων ειδωλίων. Επιπλέον, εισάγονται νέοι τύποι, όπως το διμερές, το υβριδικό Λούρου-σχηματικό και ένα εντελώς ιδιόμορφο. Από πλευράς των μαρμάρινων φυσιοκρατικών ειδωλίων, 12 σε αριθμό, απαντούν ο τύπος Πλαστηρά, ο προκανονικός τύπος και ο κανονικός τύπος με τους διπλωμένους πήχεις, σε τρεις παραλλαγές, των Καψάλων, της Σπεδού και της Χαλανδριανής. Ορισμένα από τα φυσιοκρατικά ειδώλια σώζουν οπές επισκευής κατά την αρχαιότητα και δύο ακόμα (ένα τύπου Πλαστηρά και ένα Προκανονικό) σώζουν πιθανώς λείψανα της γραπτής απόδοσης της κόμης ή κάποιου είδους καλύμματος της κεφαλής. Οι ιδιαιτερότητες των ειδωλίων του Ακρωτηρίου προσδίδουν σε αυτά έναν σαφώς τοπικό χαρακτήρα, γεγονός που μπορεί να σημαίνει είτε την ύπαρξη Θηραίων καλλιτεχνών που δούλευαν με εισηγμένη πρώτη ύλη είτε την ύπαρξη άλλων, άγνωστων μέχρι σήμερα, Κυκλαδιτών καλλιτεχνών εκτός Θήρας είτε και συνδυασμό των δύο αυτών πιθανοτήτων. Συγκεκριμένα, οι ιδιαιτερότητες αυτές είναι: η χρήση τοπικών υλών, όπως ο λευκός τόφφος, για την δημιουργία σχηματικών ειδωλίων, η μοναδική περίπτωση μιας μεταλλαγής ενός θραύσματος από χείλος σκύφου σε σχηματικό ειδώλιο τύπου Απειράνθου, η εμφάνιση και στα σχηματικά αλλά και στα φυσιοκρατικά ειδώλια χαρακτηριστικών τα οποία σπάνια παρατηρούνται ή είναι σχεδόν άγνωστα στις Κυκλάδες (η χαμηλή τριγωνική απόληξη με ευρεία βάση για δήλωση της κεφαλής αντί για ραβδόσχημης στο 45 Σωτηρακοπούλου 1998, Σωτηρακοπούλου 2008, 128.

12 τύπο με τους τονισμένους ώμους, το μεγαλύτερο πάχος των ειδωλίων του Τρωικού τύπου, η θέση των πήχεων στα προκανονικά ειδώλια), η μοναδικότητα των 6 ειδωλίων του τύπου Πλαστηρά σε σχέση με τα υπόλοιπα μέχρι στιγμής γνωστά παραδείγματα αυτού του τύπου (εύρεση τριών ανδρικών μορφών, δύο από αυτά παρίστανται ιθυφαλλικά και οι βραχίονες των ειδωλίων είναι εμφανώς διαχωρισμένοι και σε απόσταση από τον κορμό). Σε κάθε περίπτωση, οι τεχνίτες που κατασκεύασαν τα μικρά σχηματικά ειδώλια από λευκό τόφφο θα πρέπει να ήταν Θηραίοι. Η πλειονότητα των σχηματικών ειδωλίων βρέθηκε διασκορπισμένη στα στρώματα της ηφαιστειακής και σεισμικής καταστροφής στο βόρειο τμήμα του Ακρωτηρίου. Από την άλλη, τα φυσιοκρατικά ειδώλια βρέθηκαν στο εσωτερικό του Κενοταφίου, εκτός από δύο κανονικά ειδώλια της παραλλαγής Σπεδού (το ένα σχεδόν ακέραιο ενώ από το άλλο διασώθηκε μόνο το επάνω μέρος από τον κορμό του) βρέθηκαν στο στρώμα της ηφαιστειακής καταστροφής που σήμανε το τέλος του ακμάζοντος Υστεροκυκλαδικού Ι οικισμού 47. Κεραμική Μεγάλο μέρος της πρωτοκυκλαδικής κεραμικής έχει προέλθει από το στρώμα της ηφαιστειακής και σεισμικής καταστροφής και σε μικρότερο βαθμό από στρώσεις και υποστρώσεις δαπέδων, από τις επιχώσεις του χειμάρρου και στις εξομαλύνσεις του φυσικού βράχου. Το φαινόμενο αυτό εξηγείται, είτε λόγω της αναμοχλεύσεως των κατώτερων στρωμάτων κατά την διάρκεια της θεμελιώσεως των μεταγενέστερων κτιρίων είτε λόγω του ότι ορισμένα πρωτοκυκλαδικά αντικείμενα παρέμειναν εν χρήσει μέχρι την οριστική καταστροφή του οικισμού. Επιπλέον, προήλθε υλικό και από κλειστά σύνολα, την περιοχή της «πυράς» και τις υπόγειες λαξευτές κατασκευές του Ακρωτηρίου που μπόρεσαν να ερευνηθούν. Η ύπαρξη τους αποκτά μεγαλύτερη βαρύτητα από το γεγονός ότι τα υπόλοιπα ευρήματα δεν παρέχουν τη δυνατότητα στρωματογραφικής μελέτης 48. Η πρώιμη κεραμική του Ακρωτηρίου περιλαμβάνει 35 ολόκληρα αγγεία και στο υπόλοιπο τμήμα της αποτελείται από περίπου όστρακα, παρουσιάζει δε ποικιλομορφία σχημάτων 49. Τη συντριπτική πλειονότητα κατέχουν οι ποικίλοι τύποι φιαλών, ακολουθούν τα πειθοειδή και τα ανοικτά και βαθιά χονδροειδή αγγεία, τα περισσότερα από τα οποία είχαν οικιακή χρήση. Ο πηλός είναι κατά κανόνα ακαθάριστος και η όπτηση στις περισσότερες περιπτώσεις ανισομερής. Η επιφάνεια των αγγείων είναι επιχρισμένη, ολόβαφη ή ανεπίχριστη και αρκετά συχνά στιλβωμένη. Τα περισσότερα είναι ακόσμητα αλλά ένας μικρός αριθμός αγγείων έχει κατά κανόνα εγχάρακτη διακόσμηση, και λιγότερο συχνά γραπτή, ανάγλυφη, εμπίεστη ή στικτή. Δεν λείπουν ακόμη οι απόπειρες επισκευής θραυσμένων αγγείων με την διάνοιξη οπών συνδέσεως στο σώμα των σκευών. Σημεία των κεραμέων εντοπίσθηκαν σε 12 περιπτώσεις, πάνω σε όστρακα Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ/ΙΙΙ περιόδου. Τα τυπολογικά παράλληλα της Πρωτοκυκλαδικής κεραμικής του Ακρωτηρίου μαρτυρούν σχέσεις της Θήρας κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού όχι μόνον με τα άλλα νησιά των Κυκλάδων αλλά και με τις διάφορες περιοχές του Αιγαιακού χώρου 50. Λίγο πριν το τέλος της 3ης χιλιετίας π.χ. (2300/2200 π.χ.) παρατηρείται έντονη παρουσία στοιχείων από το βορειανατολικό Αιγαίο, με εισηγμένα κεραμικά σκεύη, όπως το «δέπας αμφικύπελλον», το μονωτό ή δίωτο κύπελλο, την ρηχή φιάλη και την σφαιρική πρόχου, με τη χαρακτηριστική στιλπνή μαύρη ή καστανή επιφάνειά τους, κεραμική γνωστή στις Κυκλάδες ως «ομάδα του Καστριού». Ίσως η παρακμή και η εγκατάλειψη αξιόλογων κέντρων στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου (Πολιόχνη στη Λήμνο, Θερμή στη 47 Σωτηρακοπούλου 1998, ,115,120,126-38, Σωτηρακοπούλου 1999, Σωτηρακοπούλου 2008, Σωτηρακοπούλου 1999, 68-83,

13 Λέσβο) να προκάλεσε την ανάγκη έλευσης και εγκατάστασης προσφύγων των νησιών αυτών στο Ακρωτήρι. Ανάμεσα στους πρόσφυγες θα πρέπει να ήταν και τεχνίτες που εισήγαγαν στη Θήρα την προηγμένη τεχνολογία της φωτιάς μετατρέποντας το νησί σε ένα σπουδαίο κέντρο κατεργασίας και διακίνησης των μετάλλων. Έτσι, χάρη στη στρατηγική θέση της επάνω στον νέο δρόμο των μετάλλων (Κρήτη-Ρόδος-Κύπρος), έμελλε να διαδραματίσει πρωταρχικό ρόλο στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Η ραγδαία ανάπτυξη του οικισμού και των εμπορικών-διπλωματικών σχέσεων με τον έξω κόσμο μετατρέπει από τους πρώτους κιόλας αιώνες της 2ης χιλιετίας π.χ. το Ακρωτήρι σε κοσμοπολίτικο λιμάνι 51. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Οι μαρτυρίες για ανθρώπινη κατοίκηση κατά την 3η χιλιετία π.χ. συνιστάται επίσης σε μικρό αριθμό ευρημάτων με άγνωστη θέση προέλευσης. Αρχικά, από την Θήρα λέγεται πως προέρχεται ένα ειδώλιο κανονικού τύπου με τους διπλωμένους πήχεις, που εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης. Ακόμα, στο Μουσείο των Φηρών βρίσκονται δύο σχηματικά μαρμάρινα ειδώλια και τρεις μαρμάρινοι κρατηρίσκοι Πρωτοκυκλαδικής περιόδου, πιθανώς από την Θήρα, καθώς επίσης δύο ασκοί και κεραμική της Ομάδας Φυλακωπής Ι 52. Τα στοιχεία δείχνουν ότι κατά την διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.χ. υπήρχαν στη Θήρα μικροί οικισμοί, αλλά και ένα μεγαλύτερο κέντρο και λιμάνι στο Ακρωτήρι, οικιστικό μοντέλο παρόμοιο με εκείνο της Μήλου με το μεγάλο της κέντρο την Φυλακωπή. Οι θηραϊκοί οικισμοί της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού ήταν διάσπαρτοι σε δύο τουλάχιστον περιοχές, στα δυτικά, στην περιοχή της Καλντέρας (η Καλντέρα ήταν ήδη διαμορφωμένη πριν την έκρηξη της Υστεροκυκλαδικής Ι, απλά πιο κλειστή από την σημερινή, αφού η Θήρα ήταν τότε ενωμένη με τη Θηρασιά), και στα νότια. Οι οικισμοί του Φτέλλου και πιθανότατα και εκείνος του νεκροταφείου στον Άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα ήταν τοποθετημένοι στην περιοχή της Καλντέρας όχι μόνο για την προστασία τους, απρόσιτοι από την θάλασσα λόγω των πανύψηλων τοιχωμάτων της Καλντέρας, αλλά και την ύπαρξη μέσα σε αυτήν ορυκτών (μόλυβδο, μαλαχίτη, αζουρίτη και οξείδια του σιδήρου). Νότια βρίσκεται ο οικισμός του Ακρωτηρίου και του Αρχαγγέλου, τον οποίο όμως απορρόφησε το Ακρωτήρι κατά το τέλος της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου. Εκεί υπήρχε το μεγάλο και καλά προφυλαγμένο λιμάνι της Θήρας, που έδινε στους κατοίκους του κοντινού οικισμού τη δυνατότητα άμεσης θαλάσσιας επικοινωνίας και συναλλαγών με τα λιμάνια των νησιών του Αρχιπελάγους, της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Κρήτης. Η γεωργία και η κτηνοτροφία πρέπει να αποτελούσαν ουσιαστικές ασχολίες των κατοίκων στην εύφορη ηφαιστειογενή Θήρα, ενώ η ενασχόλησή τους με τις τέχνες της θάλασσας (ναυπηγική, ναυτιλία, εμπόριο) αποδεικνύεται από τις μαρτυρούμενες εισαγωγές και εξαγωγές αγαθών. Οι δραστηριότητες σχετικές με την εξόρυξη και εκμετάλλευση των ορυκτών της Καλντέρας είναι πιθανές. Επιπλέον, η εξειδίκευση της εργασίας είναι βέβαιη, τόσο στην γλυπτική και στην κεραμική αλλά και στην κατασκευή λαξευτών κατασκευών. Τέλος, οι λεπίδες οψιανού υποδηλώνουν λιθοξόους εξοικειωμένους με την τεχνολογία του οψιανού 53. Από όσα προαναφέρθηκαν προκύπτει πως η στρατηγική θέση της Θήρας, και ειδικότερα του Ακρωτηρίου, στο νοτιότερο σημείο των Κυκλάδων και ακριβώς απέναντι από την Κρήτη, είχαν επισημανθεί και αξιοποιηθεί ήδη από την 5η χιλιετία π.χ. και ότι από τις αρχές ακόμη της 3ης χιλιετίας π.χ. το νησί αποτελούσε σημαντικό κέντρο του κυκλαδικού πολιτισμού και κόμβο διακίνησης προϊόντων και ιδεών από και προς όλα τα νησιά των Κυκλάδων, την κεντρική 51 Ντούμας 2001, Σωτηρακοπούλου 1999, Μαρθάρη 2001,

14 ηπειρωτική Ελλάδα, τα νησιά του βορείου και ανατολικού Αιγαίου, την Τρωάδα και την Κρήτη. Ένα μικρό νησί με καθοριστική όμως συμβολή στον πολιτισμό των Κυκλάδων και του Αιγαίου γενικότερα από τα αρχαιότατα ακόμη χρόνια 54. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΔΕΒΕΤΖΗ,2008, "Akrotiri, Thera: Stone Vessels and Implements of the Early Bronze Age- a Preliminary Report" στο N. Brodie, J. Doole, G. Gavalas, and C. Renfrew (επιμ.), ORIZON. A Colloquium on the Prehistory of the Cyclades, Cambridge, σελ Μ. Ε. ΜΑΡΘΑΡΗ, 1983, Ανασκαφή στη θέση Φτέλλος Θήρας: περίοδος 1980, ΑΑΑ, XV, σελ Μ. Ε. ΜΑΡΘΑΡΗ, 2001,"Η Θήρα από την Πρώιμη στη Μέση Εποχή του Χαλκού. Τα Αποτελέσματα των Ανασκαφών στον Φτέλλο και τον Άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα" στο Ι. Μ. Δανέζης (επιμ.), Σαντορίνη: Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαιστεία, Αθήνα, σελ Χ. ΝΤΟΥΜΑΣ,1976, Πρωτοκυκλαδική κεραμεική από τα Χριστιανά Θήρας, ΑΕ, σελ Χ. ΝΤΟΥΜΑΣ, 1983, Thera: Pompeii of the Ancient Aegean, London: Thames and Hudson. Χ. ΝΤΟΥΜΑΣ, 2001, " Η Θήρα της Εποχής του Χαλκού. Πολιτισμικό Σταυροδρόμι στην Ανατολική Μεσόγειο" στο Ι. Μ. Δανέζης (επιμ.), Σαντορίνη: Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαιστεία, Αθήνα, σελ C. DOUMAS, 2008,''Chambers of Mystery'' in N. Brodie, J. Doole, G. Gavalas, and C. Renfrew (επιμ.), ORIZON. A Colloquium on the Prehistory of the Cyclades, Cambridge, σελ P. SΟΤΙRAKOPOYLOY, 1998, The Early Bronze Age Stone Figurines from Akrotiri on Thera and their Significance for the Early Cycladic Settlement, BSA 93, σελ Π. ΣΩΤΗΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, 1999, Ακρωτήρι της Θήρας, Η Νεολιθική και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού επί τη βάσει της κεραμικής, Αθήνα. Π. ΣΩΤΗΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, 2001,"Οι Αρχαιολογικές Μαρτυρίες για την Πρώτη Κατοίκηση της Θήρας" στο Ι. Μ. Δανέζης (επιμ.), Σαντορίνη: Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαιστεία, Αθήνα, σελ P. SOTIRAKOPOYLOY, 2008 ''Akrotiri, Thera: the Late Neolithic and Early Bronze Age Phases in Light of Recent Excavations at the Site'' στο N. Brodie, J. Doole, G. Gavalas, and C. Renfrew (επιμ.), ORIZON. A Colloquium on the Prehistory of the Cyclades, Cambridge, σελ Σωτηρακοπούλου 2001,