Ι. ΨΥΧΑΡΗΣ Ανάλυση των μεταβολών της απασχόλησης στις περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Transcript

1 ΤΟΠΟΣ 18-19/2002 ΑΡΘΡΑ: Α. ΡΟΒΟΛΗΣ Νέα οικονομική γεωγραφία και άλλες (ξεχασμένες;) εναλλακτικές θεωρητικές προσεγγίσεις: Αναζητώντας ένα θεωρητικό πλαίσιο οικονομικής ανάλυσης του χώρου. Ι. ΨΥΧΑΡΗΣ Ανάλυση των μεταβολών της απασχόλησης στις περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Δ. ΦΟΥΤΑΚΗΣ Χωρική ανταγωνιστικότητα και περιφερειακές ανισότητες: νέες προσεγγίσεις και ερμηνείες. Λ. ΚΥΡΓΙΑΦΙΝΗ, Ε. ΣΕΦΕΡΤΖΗ Μεταβολές και προοπτικές σε περιφερειακά συστήματα καινοτομίας στην Ελλάδα: Κεντρική Μακεδονία, Δυτική Μακεδονία και Θεσσαλία. Σ. ΠΟΛΥΖΟΣ Ανάλυση παραγόντων επιρροής και εμπειρική διερεύνηση των εσωτερικών τουριστικών ροών στην Ελλάδα. Π. ΣΚΑΓΙΑΝΝΗΣ Ο σχεδιασμός του τουρισμού, των υποδομών μεταφορών και η περιβαλλοντική προστασία στις παράλιες περιοχές της Μαγνησίας: τοπικά συμφέροντα και προσδοκίες. Α. ΛΟΥΚΑΚΗ Από τον παράδεισο στα αδιέξοδα του Φάουστ; Μία συζήτηση πάνω στη σχέση πολιτισμού, αναψυχής και ανάπτυξης στη Νότια Ρουμανία. Χ. ΛΑΜΠΡΟΥ Ευελιξία και δικτύωση στους κλάδους μηχανών και μεταλλικών προϊόντων στην περιοχή του Ελαιώνα. Η. ΜΠΕΡΙΑΤΟΣ Νέες προσεγγίσεις στον σχεδιασμό και την πολιτική προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Α. ΔΕΦΝΕΡ Η σημασία της σύνδεσης πολιτιστικού και χρονικού σχεδιασμού για τη βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων. Α. ΜΕΞΑ Η μέθοδος των σεναρίων στο στρατηγικό περιβαλλοντικό σχεδιασμό. Θ. Ι. ΜΕΤΑΞΑΣ Πως διαμορφώνεται η εικόνα της πόλης μέσα από τη σχέση Αστικού Τουρισμού και Εμπορευματοποίησης; Ευκαιρίες ανάπτυξης προς εκμετάλλευση και κίνδυνοι προς αποφυγή.

2 ΕΡΕΥΝΕΣ - ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ: Ι. ΧΩΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Αστική διακυβέρνηση και ανταγωνισμός στην Ευρώπη: Ανάλυση της διαφορετικότητας Βορρά Νότου στα Ευρωπαϊκά δίκτυα αστικής πολιτικής. Γ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ Ανάλυση επενδύσεων στη δασοπονία σε εθνικό επίπεδο: Η περίπτωση των δασικών φυτειών του Νομού Πέλλας. Ζ. ΔΗΜΑΔΑΜΑ Πολιτική και Διαχείριση Περιβάλλοντος. Η εφαρμογή των συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης στην Ελλάδα. ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ: Θ. ΓΚΙΟΥΡΑΣ Η. ΓΕΩΡΓΑΝΤΑΣ, Τοπικό κράτος και τοπικότητα. Στα ίχνη δύο συζητήσεων. Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, 2000μ σελ Π. Μ. ΔΕΛΛΑΔΕΤΣΙΜΑΣ Κοινωνικός και οικονομικός Άτλας της Ελλάδος Οι πόλες (2000), Επιμέλεια Θωμάς Μαλούτας, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών ECOLE FRANCAISE D ATHENES. ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ: Α. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗΣ Αναθεώρηση τοπικού σχεδίου Πάφου. Ο ρόλος του Κοινού Συμβουλίου. ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ - ABSTRACTS

3 Νέα οικονομική γεωγραφία και άλλες (ξεχασμένες;) εναλλακτικές θεωρητικές προσεγγίσεις: Αναζητώντας ένα Θεωρητικό πλαίσιο οικονομικής ανάλυσης του χώρου 1 Αντώνης ΡΟΒΟΛΗΣ 1 Εισαγωγή Στην εισήγηση αυτή θα γίνει μία προσπάθεια να παρουσιαστούν τα βασικά σημεία της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας (ΝΟΓ) που αποτελεί αυτήν τη στιγμή ένα από τα κυρίαρχα ρεύματα στην οικονομική ανάλυση του χώρου. Διάφοροι εκπρόσωποι της οικονομικής γεωγραφίας, έτσι όπως τουλάχιστον αυτή γίνεται αντιληπτή κυρίως σε πολλά τμήματα γεωγραφίας στον Αγγλοσαξωνικό ακαδημαϊκό χώρο, έχουν εκφράσει σοβαρές επιφυλάξεις για το αν η ΝΟΓ μπορεί να αποτελέσει ένα ρεύμα σκέψης ικανό ή / και κατάλληλο για να αντιμετωπίσει την πολυπλοκότητα των κοινωνικών και οικονομικών φαινομένων στο χώρο. Ταυτόχρονα, όμως, στην εισήγηση αυτή θα παρουσιαστούν τα βασικά χαρακτηριστικά μίας μάλλον αγνοημένης προσέγγισης για τον χώρο (και όχι μόνο στον ελληνικό χώρο) που προέρχεται από την παράδοση της «πολιτικής οικονομίας», την ανάλυση των Sheppard και Barnes, ανάλυση που χαρακτηρίζεται από έναν φορμαλισμό παρόμοιο μ' αυτό της ΝΟΓ. Τα βασικά χαρακτηριστικά της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας Η ΝΟΓ έχει προσπαθήσει να συνδυάσει κάποιες από τις παλαιότερες θεωρήσεις για τον χώρο με στοιχεία από τις Νέες θεωρίες για το (Διεθνές) Εμπόριο. Συγκεκριμένα η ΝΟΓ έχει χρησιμοποιήσει υποδείγματα γενικής ισορροπίας στα οποία έχει ενσωματώσει οικονομίες κλίμακας, ατελείς μορφές αγοράς και διαφοροποιημένα προϊόντα. Ταυτόχρονα, έχει δώσει ιδιαίτερη σημασία στο μεταφορικό κόστος, στο κόστος συναλλαγής, την κινητικότητα των παραγωγικών συντελεστών, καθώς και στην κατανομή των συντελεστών αυτών στο χώρο. Για τους κύριους εκπροσώπους της ΝΟΓ, δηλαδή τους Fujita, Krugman και Venables, η προσέγγιση τους είναι συνέχεια των δύο βασικών επιστημονικών κλάδων οι οποίοι ασχολούνται με την οικονομική ανάλυση του χώρου, των αστικών οικονομικών και της περιφερειακής επιστήμης. Όπως αναφέρουν στο βιβλίο τους του 1999, ΝΟΓ έρχεται να συμπληρώσει την υπάρχουσα θεωρία στα αστικά οικονομικά και μία και αυτά ανάλυαν σε βάθος τις κεντρόφυγες δυνάμεις της οικονομίας στον χώρο, ενώ η ΝΟΓ δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις κεντρομόλες δυνάμεις. Για να είμαστε απολύτως ακριβείς οι Fujita, Krugman και Venables υποστηρίζουν ότι η παραδοσιακή ανάλυση των αστικών οικονομικών έχει ασχοληθεί με τις δυνάμεις που δημιουργούν συγκεντρώσεις στον Χώρο, είναι όμως μία ad hoc ανάλυση που δεν εξηγεί πως; οι χωρικές συγκεντρώσεις μεταβάλλονται ανάλογα με την απόσταση. Αυτή η σύνθετη σχέση κεντρόφυγων και κεντρομόλων δυνάμεων που καθορίζει αυτές τις συγκεντρώσεις αποτελεί ακριβώς ένα από τα βασικά αντικείμενα της ΝΟΓ όπως είδαμε πριν. 1 Αντώνης Ροβολής, Λέκτορας Αστικής Οικονομικής Ανάλυσης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο (PhD LSE). 1

4 Για τους Fujita, Krugman και Venables και ο άλλος μεγάλος κλάδος της χωρικής οικονομικής ανάλυσης, η περιφερειακή επιστήμη, η οποία επίσης χαρακτηρίζεται από ad hoc και κάποιες φορές ασαφή ή γενικά υποδείγματα, όχι μόνο δεν κατόρθωσε να γίνει ένας αποδεκτός κλάδος της οικονομικής ανάλυσης, αλλά ούτε καν να συγχωνευθεί με τα αστικά οικονομικά. Έτσι η περιφερειακή επιστήμη έχει γίνει «ένα σύνολο μεθόδων τις οποίες χωροτάκτες, υπηρεσίες συγκοινωνιών, κτλ., μπορούν να χρησιμοποιούν για τις αποφάσεις πολιτικής τους» (Fujita, Krugman και Venables 1999, σελ ). Η ΝΟΓ αναδεικνύει την πολυπλοκότητα της γεωγραφικής κατανομής των οικονομικών δραστηριοτήτων στον χώρο και αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές από μία σειρά παραγόντων που δρουν ταυτόχρονα και οι οποίοι δυνητικά συγκεντρώνουν ή αποκεντρώνουν τις οικονομικές δραστηριότητες. Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτοί οι παράγοντες στην βιβλιογραφία της ΝΟΓ αναφέρονται ως «.κεντρομόλες» και «κεντρόφυγες» δυνάμεις, απηχώντας ίσως την τάση της οικονομικής επιστήμης να είναι η θετικιστική «κοινωνική φυσική». Στις «κεντρομόλες» δυνάμεις που συγκεντρώνουν τις οικονομικές δραστηριότητες ανήκουν κατ' αρχήν οι εσωτερικές οικονομίες κλίμακας που μπορεί να έχει μία οικονομική μονάδα στην παραγωγική διαδικασία, όταν παραδείγματος χάριν, υπάρξει μία μείωση του σταθερού κόστους της επιχείρησης. Μία άλλη κατηγορία ισχυρών «κεντρομόλων» δυνάμεων είναι εξωτερικές οικονομίες κλίμακας των επιχειρήσεων. Αυτές οι εξωτερικές οικονομίες χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, τις οικονομίες συσπείρωσης και τις οικονομίες αστικοποίησης. Οι οικονομίες συσπείρωσης είναι εξωτερικές για μία επιχείρηση αλλά εσωτερικές για τον συγκεκριμένο βιομηχανικό/επιχειρηματικό κλάδο. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται οι μεγάλες αγορές για ένα συγκεκριμένο κλάδο (και οι προς τα μπρος και προς τα πίσω διασυνδέσεις μεταξύ των εταιρειών του κλάδου), η εγγύτητα σε σημαντικούς προμηθευτές του κλάδου, η εγγύτητα σε μεγάλες ή εξειδικευμένες αγορές εργασίας, κτλ. Οι οικονομίες αστικοποίησης προκύπτουν για τους ίδιους λόγους με τις οικονομίες συσπείρωσης, με την διαφορά ότι αναφέρονται στο σύνολο των οικονομικών κλάδων μιας αστικής περιοχής. Με αυτήν την έννοια οι οικονομίες αστικοποίησης είναι τελείως εξωτερικές για τις επιχειρήσεις και διαχέονται στο σύνολο της αστικής περιοχής. Αυτές οι «κεντρομόλες» δυνάμεις στα υποδείγματα της ΝΟΓ εμφανίζονται με τη μορφή αποτελέσματα εντόπιας αγοράς και αποτελέσματα δείκτη τιμών. Τα αποτελέσματα εντόπιας αγοράς σημαίνουν ότι όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό του βιομηχανικού τομέα μιας περιφερειακής οικονομίας, τόσο μεγαλύτερες θα είναι οι πωλήσεις του τομέα αυτού άσχετα από το ύψος του μεταφορικού κόστους. Επίσης όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό του βιομηχανικού τομέα της περιφέρειας αυτής τόσο μεγαλύτερες θα είναι οι ονομαστικές αμοιβές των παραγωγικών συντελεστών στην περιφέρεια. Τα αποτελέσματα δείκτη τιμών σημαίνουν ότι όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό του βιομηχανικού τομέα της περιφέρειας, τόσο μεγαλύτερο θα είναι το ποσοστό των καταναλωτικών αγαθών που θα παράγονται και θα καταναλώνονται μέσα στην ίδια την περιφέρεια χωρίς να χρειάζεται έτσι να προστίθεται σ' αυτά τα καταναλωτικά αγαθά και 2

5 το κόστος μεταφοράς. Έτσι το μεγάλο ποσοστό καταναλωτικών αγαθών θα μεταφράζεται σε χαμηλό δείκτη τιμών και σε υψηλές πραγματικές αμοιβές για τους παραγωγικούς συντελεστές. Ταυτόχρονα μ' αυτές τις «κεντρομόλες» δυνάμεις δρουν, όπως ήδη έχει ειπωθεί, «κεντρόφυγες» δυνάμεις που έχουν την τάση να αποκεντρώνουν τις οικονομικές δραστηριότητες. Έτσι, όταν αυξάνει η χωρική συγκέντρωση παραγωγικών δραστηριοτήτων οι τιμές μίας σειράς χωρικά προσδιορισμένων παραγωγικών συντελεστών, όπως πχ. η γη, οι φυσικοί πόροι ή οι αγορές εργασίας όταν οι εργαζόμενοι έχουν πάρα πολύ μικρή κινητικότητα, θα τείνουν να αυξάνουν. Ταυτόχρονα, η αύξηση μιας τέτοιας χωρικής συγκέντρωσης θα τείνει να αυξήσει τις αρνητικές εξωτερικές οικονομίες, πχ. με την αύξηση της μόλυνσης του περιβάλλοντος, δημιουργία κυκλοφοριακών προβλημάτων, υψηλών ποσοστών εγκλήματος, φαινόμενα φτώχειας, κτλ. Στα υποδείγματα της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας αυτές οι «κεντρόφυγες» δυνάμεις έχουν τη μορφή των αποτελεσμάτων ανταγωνισμού τιμών. Όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό του βιομηχανικού τομέα της περιφέρειας, τόσο μικρότερη θα είναι η δυνατότητα των παραγωγών στην περιφέρεια αυτή να έχουν τιμές για τα τελικά προϊόντα τους που να είναι αρκετά υψηλότερες από το κόστος παραγωγής αυτών των προϊόντων. Έτσι, θα δημιουργείται και μία 'πίεση' για συμπίεση του επιπέδου αμοιβών των παραγωγικών συντελεστών και ειδικά της εργασίας στη συγκεκριμένη περιφέρεια. Το αν θα επικρατούν οι «κεντρομόλες» ή οι «κεντρόφυγες» δυνάμεις εξαρτάται από τις συνθήκες σε μία περιφερειακή οικονομία. Όσο αυξάνει ο βαθμός ολοκλήρωσης της περιφερειακής οικονομίας σε ένα ευρύτερο οικονομικό σύνολο τόσο περισσότερο είναι πιθανό να μειώνονται τα κόστη συναλλαγών των επιχειρήσεων. Συνήθως στα υποδείγματα της ΝΟΓ τέτοιες αλλαγές στο κόστος συναλλαγής θεωρούνται ως εξωγενείς διαταραχές του υποδείγματος. Πρέπει να σημειωθεί σ' αυτό το σημείο ότι αυτές ακριβώς οι εξωγενείς διαταραχές δίνουν ένα δυναμικό χαρακτήρα στα υποδείγματα της ΝΟΓ τα οποία είναι στατικά στη βάση τους. Υπάρχει σήμερα ένας σχετικά μεγάλος αριθμός θεωρητικών υποδειγμάτων που ακολουθεί τη σχολή της ΝΟΓ. Συνήθως τα υποδείγματα της ΝΟΓ (πχ. Krugman 1991a) έχουν ακολουθήσει την παράδοση υποδειγμάτων ατελούς ανταγωνισμού σαν αυτό των Dixit και Stiglitz (1977). Συνήθως επίσης, σε υποδείγματα της ΝΟΓ, ο χειρισμός του μεταφορικού κόστους χρησιμοποιεί την ιδέα του 'παγόβουνου' που είχε χρησιμοποιήσει ο Samuelson (1952). Έτσι δεν χρειάζεται να υπάρχει στο συγκεκριμένο υπόδειγμα ξεχωριστός τομέας μεταφορών, αλλά υποτίθεται ότι ένα μέρος των παραγόμενων αγαθών τα οποία μεταφέρονται 'λιώνει' και χάνεται. Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτός ο χειρισμός του μεταφορικού κόστους στα υποδείγματα της ΝΟΓ που παραπέμπει στον Samuelson, στην πραγματικότητα έχει έναν παλαιότερο πρόγονο, τον Von Thunen. Αυτός είχε χρησιμοποιήσει την ιδέα της ύπαρξης κόστους μεταφοράς σιτηρών, επειδή ένα μέρος του μεταφερόμενου προϊόντος καταναλώνεται από τα άλογα που χρησιμοποιούνται για να μεταφέρουν τα σιτηρά. Είναι εμφανές απ' αυτό το παράδειγμα το γεγονός ότι ενώ η ΝΟΓ χρησιμοποιεί υποδείγματα τα οποία απέχουν μακράν αυτών της ορθόδοξης περιφερειακής 3

6 επιστήμης και των νεοκλασικών οικονομικών με την έμφαση της ΝΟΓ στον ατελή ανταγωνισμό, την ίδια στιγμή η ΝΟΓ δανείζεται εννοιολογικά εργαλεία από την ορθόδοξη παράδοση της οικονομικής ανάλυσης του χώρου. Η ΝΟΓ είναι, όπως ειπώθηκε πριν, περισσότερο ένα ρεύμα σκέψης παρά ένας συγκεκριμένος τρόπος να κατασκευάζονται οικονομικά υποδείγματα για τον χώρο. Έτσι ενώ στο προηγούμενο υπόδειγμα του Krugman είναι οι εργαζόμενοι οι οποίοι μετακινούνται από περιφέρεια σε περιφέρεια, σε άλλα υποδείγματα ο παράγοντας ο οποίος μεταβάλλεται και με την σειρά του μεταβάλλει τις συγκεντρώσεις στον χώρο είναι η μετακίνηση των επιχειρήσεων (πχ. Krugman και Venables 1995, Venables 1996, Markusen και Venables 1999) και σε κάποια άλλα είναι η συγκέντρωση παραγωγικών συντελεστών (πχ. Martin και Ottavio 1999, Baldwin και Forslid 2000). Παρ' ότι υπάρχει η αίσθηση ότι τα υποδείγματα της ΝΟΓ αναφέρονται στην ανάλυση περιφερειακών διαφορών, υπάρχει ένας αριθμός εργασιών που θα κατατάσσονταν στον κλάδο της αστικής οικονομικής ανάλυσης. Στα υποδείγματα της αστικής οικονομικής οι οικονομίες κλίμακας έπαιζαν πάντα ένα σημαντικό ρόλο μιας και εξηγούσαν τη συγκέντρωση πληθυσμού και την ύπαρξη των πόλεων. Μια σειρά θεωρητικών εργασιών θα μπορούσαν να καταταχθούν τόσο στην αστική οικονομική όσο και στην ΝΟΓ. Για παράδειγμα οι Fujita, Krugman και Venables (1999) έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν το μηχανισμό με τον οποίο θα δημιουργηθεί μία ιεραρχία πόλεων. Οι Fujita, Krugman και Mori (1999) έδειξαν πόσο πολύπλοκη θα είναι μια τέτοια ιεραρχία αστικών κέντρων. Στο συλλογικό έργο των Fujita, Krugman και Venable (THE SPATIAL ECONOMY, 1999) υπάρχει επίσης μία προσπάθεια για το συνδυασμό αστικής οικονομικής ανάλυσης και συγκριτικού πλεονεκτήματος. Αυτή η τελευταία προσπάθεια δείχνει να συνδέει την κλασική χωρική ανάλυση των αστικών οικονομικών με θεωρητικά υποδείγματα από το διεθνές εμπόριο. Παρόμοιο συνδυασμό παρουσίασαν οι Venables και Limao (1999) για να δημιουργήσουν ένα υπόδειγμα κέντρου - περιφέρειας χρησιμοποιώντας ένα μοντέλο τύπου Hecksher-Ohlin Samuelson. Η Κριτική στη Νέα οικονομική γεωγραφία Το θεωρητικό ρεύμα της ΝΟΓ έχει ήδη γίνει μέρος του curriculum σε πολλές σχολές και τμήματα που ασχολούνται με την οικονομική ανάλυση του χώρου. Ένας μεγάλος αριθμός θεωρητικών εργασιών (αλλά πολύ λίγων συγκριτικά εμπειρικών εργασιών) έχει δημοσιευθεί σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ΝΟΓ είναι 'υπεύθυνη' για το γεγονός ότι ένα σημαντικό μέρος αυτών των εργασιών έχει δημοσιευτεί σε μερικά από τα 'καλύτερα' οικονομικά επιστημονικά περιοδικά, δημοσιοποιώντας την προβληματική για την οικονομική ανάλυση του χώρου σε ένα ευρύτερο επιστημονικό κοινό, πέρα απ' αυτό των επιστημονικών περιοδικών που απευθύνονται σε οικονομικούς γεωγράφους και περιφερειολόγους. 4

7 Την ίδια όμως στιγμή η ΝΟΓ δέχθηκε σοβαρή κριτική, κυρίως από οικονομικούς γεωγράφους. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο R. J. Johnston σε βιβλιοκριτική του (1992) για το βιβλίο Geography and Trade του Krugman έχει γράψει «Ο Krugman εμφανίζεται να έχει ανακαλύψει τη Γεωγραφία πρόσφατα και να υποθέτει ότι οι άλλοι δεν την έχουν [ανακαλύψει]». Ο Johnston φθάνει δε στο σημείο να κλείσει την κριτική του σχολιάζοντας ότι δεν θα συνιστούσε το συγκεκριμένο βιβλίο του Krugman. Ένας από τους κυριότερους επικριτές της ΝΟΓ είναι ο Ron Martin 1. Σε μια σειρά από άρθρα (Martin 1999, Martin και Sunley 1996, 1998) έχει επιτεθεί σφοδρότατα στην ΝΟΓ 2 υποστηρίζοντας ότι στην ουσία «δεν είναι τόσο νέα και σίγουρα δεν πρόκειται περί γεωγραφίας» (1999, σελ. 67). Για αυτόν η ΝΟΓ είναι η επέκταση με σύγχρονη μαθηματική ανάλυση παλαιότερων υποδειγμάτων και θεωριών της περιφερειακής επιστήμης και των αστικών οικονομικών. Ένα από τα βασικότερα προβλήματα που έχει η ΝΟΓ κατά τον Martin είναι το γεγονός ότι παρά τη μεγάλη παραγωγή θεωρητικών εργασιών που ακολουθούν αυτό το ρεύμα σκέψης, οι εμπειρικές μελέτες είναι πάρα πολύ λίγες. Αυτό δεν είναι τυχαίο, αλλά οφείλεται στο ότι τα υποδείγματα της ΝΟΓ είναι 'από κατασκευής' υπεραπλουστευμένα και τελείως θεωρητικοποιημένα. Έτσι τα υποδείγματα αυτά, σύμφωνα με την κριτική αυτή, έχουν υποθέσει ότι πάρα πολλοί παράγοντες μένουν σταθεροί ή ακόμη χειρότερα δεν περιλαμβάνουν καν εμπειρικό μέρος. Κλασικό παράδειγμα, για τον Martin, βιβλίου στο ρεύμα της ΝΟΓ το οποίο δεν περιλαμβάνει ούτε μία εμπειρική εφαρμογή των θεωρητικών μοντέλων που παραθέτει είναι το βιβλίο του Krugman «The Self-Organising Economy» (1996). Έτσι η ΝΟΓ αντιπαρατίθεται στο ρεύμα ανάλυσης που εκπροσωπεί ο Martin. Από τη μία πλευρά έχουμε την Οικονομική' προσέγγιση της ΝΟΓ, που όπως έχει παραδεχθεί ο ίδιος ο Krugman (1995), μπορεί μεν να έχει τους περιορισμούς της, αλλά είναι κατά πολύ καλύτερη από κάθε άλλη εναλλακτική προσέγγιση. Από την άλλη υπάρχει ένα ολόκληρο φάσμα προσεγγίσεων στα πλαίσια της οικονομικής γεωγραφίας που αντιτίθενται στη περιφερειακή επιστήμη, τα αστικά οικονομικά και στην ΝΟΓ. Για παράδειγμα υπάρχουν προσεγγίσεις, έτσι όπως τουλάχιστον τις κατατάσσει ο Martin, όπως η σχολή που ακολουθεί το έργο των Piore και Sabel (1984) για την ευέλικτη εξειδίκευση. Ένα άλλο θεωρητικό ρεύμα είναι αυτό των Ιταλών οικονομολόγων που έχουν αναλύσει την οικονομική δομή και τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις της Τρίτης Ιταλίας (μία εισαγωγή στην βιβλιογραφία αυτού του ρεύματος υπάρχει στον Martin 1999). Η προσέγγιση αυτή συνήθως χαρακτηρίζεται ως νεο-μαρσαλλιανή. Άλλες σχολές ή ρεύματα είναι: αυτό που ακολουθεί τη σχολή της ρύθμισης, αυτή που ασχολείται με το πως διαμορφώνει τις οικονομικές δραστηριότητες στον χώρο η οικονομική ανάλυση του 'πίπτοντος κόστους" των επιχειρήσεων, καθώς και η προσέγγιση που δίνει έμφαση στο πολιτιστικό υπόβαθρο της βιομηχανικής και επιχειρηματικής δραστηριότητας (και πάλι μία εισαγωγή στη βιβλιογραφία αυτού του ρεύματος υπάρχει στον Martin 1999). 5

8 Η προσέγγιση των Sheppard και Barnes Εκτός απ' αυτές τις προσεγγίσεις υπάρχει πάντα και η ριζοσπαστική προσέγγιση στην οποία θα μπορούσαμε να εντάξουμε τόσο μαρξιστικές όσο και νεορικαρδιανές αναλύσεις για τον χώρο. Τρεις από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους αυτής της προσέγγισης που θα έπρεπε να αναφερθούν είναι ο David Harvey, ο David Gordon και ο Manuel Castells. Η αποτυχία του συστήματος των ανατολικών χωρών, καθώς και κριτική που θα χαρακτηριζόταν μετα-μοντέρνα (και που υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να υπάρχει 'master discourse') έχουν μειώσει δραματικά την απήχηση που είχε η ριζοσπαστική προσέγγιση. Αυτή η μείωση της επιρροής των μαρξιστικών και άλλων ριζοσπαστικών προσεγγίσεων είναι ένας πιθανός λόγος για τον οποίο το έργο των Eric Sheppard και Trevor Barnes έχει μείνει στη σχετική αφάνεια. Ένας άλλος πιθανός λόγος είναι ότι αυτή η προσέγγιση που στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σε έννοιες του αναλυτικού μαρξισμού πάσχει, όσον αφορά τους οπαδούς της μαρξιστικής προσέγγισης, από κάποια από τα προβλήματα που έχει και το θεωρητικό ρεύμα της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας και πιο συγκεκριμένα από μία υπερβολική μαθηματικοποίηση και γενίκευση των θεωρητικών υποδειγμάτων της, καθώς και από έλλειψη εμπειρικών εφαρμογών. Ακριβώς για αυτό τον λόγο θα ήταν ίσως χρήσιμο στο υπόλοιπο αυτής της εισήγησης να παρουσιαστούν τα βασικά χαρακτηριστικά της δουλειάς των Sheppard και Barnes. Αυτοί σε μία σειρά επιστημονικών εργασιών και βιβλίων (κάποια από τα κυριώτερα έργα τους είναι τα Barnes 1984, 1988, Barnes και Sheppard 1984, Sheppard 1983, 1984, Sheppard και Barnes 1990), κυρίως κατά την δεκαετία του '80, προσπάθησαν να δημιουργήσουν ένα εναλλακτικό αναλυτικό πλαίσιο σ' αυτό της νεοκλασικής προσέγγισης. Παρενθετικά θα πρέπει να σημειωθεί εδώ το εξής. Συνήθως στην οικονομική ανάλυση του χώρου ως νεοκλασική προσέγγιση αναφέρεται αυτή που προβλέπει ότι ο μηχανισμός της αγοράς στη μακροχρόνια περίοδο θα μειώσει τις περιφερειακές ανισότητες και προβλήματα, σε αναλογία με τη χρήση του όρου νεοκλασικός στην μακροοικονομική ανάλυση. Υπό μία έννοια όμως η νεοκλασική προσέγγιση θα μπορούσε να συμπεριλάβει και μία σειρά σχολών συμπεριλαμβανομένων της παραδοσιακής Κευνσιανής ανάλυσης, καθώς και την ΝΟΓ, δηλαδή όλων των ρευμάτων που θα μπορούσαν να καταταχθούν στα παραδοσιακά οικονομικά. Δύο από τις βασικές έννοιες που χρησιμοποίησαν και ανάλυσαν οι Sheppard και Barnes είναι η 'εναλλαγή' και 'αντιστροφή κεφαλαίου'. Η έννοια της 'αντιστροφής κεφαλαίου στον χώρο' προέρχεται από την περίφημη διαφωνία μεταξύ θεωρητικών από το πανεπιστήμιο του Cambridge της Βρετανίας και θεωρητικών από πανεπιστήμια στην περιοχή του Cambridge των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Οι Βρετανοί θεωρητικοί υποστήριξαν ότι η νεοκλασική μακροοικονομική προσέγγιση (με την ευρεία έννοια που δώσαμε πριν) θεωρεί ότι όλες οι εισροές της παραγωγικής διαδικασίας αγοράζονται από αυτούς που τις κατέχουν (τους ιδιοκτήτες τους) σε μία τιμή ανάλογη με την οριακή παραγωγικότητα τους. Στη συνέχεια συνδυάζονται με βάση μία συνάρτηση παραγωγής και έτσι παράγουν το τελικό ομοιογενές προϊόν. Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές οι προσεγγίσεις μπορεί να αναφέρονται στο σύνολο είτε μίας εθνικής, είτε μίας περιφερειακής οικονομίας. Η σχέση μεταξύ αμοιβών συντελεστών παραγωγής και κερδών 6

9 αναφέρεται συνήθως ως wage-profit frontier (καμπύλη μισθού / κέρδους). Σε νεοκλασικά υποδείγματα όπου έχει υποτεθεί ότι μία μόνο τεχνική παραγωγής υπάρχει και μόνο ένα προϊόν παράγεται θα υπάρχει μία γραμμική σχέση μεταξύ αμοιβών συντελεστών παραγωγής και κερδών. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα της νεοκλασικής ανάλυσης είναι ότι, με βάση τα προηγούμενα, εάν η 'τιμή' ενός παραγωγικού συντελεστή αυξηθεί τότε εάν θέλουμε να αυξηθούν τα κέρδη ο συντελεστής αυτός θα πρέπει να χρησιμοποιείται λιγότερο εντατικά. Ένα άλλο βασικό συμπέρασμα που συνδέεται άμεσα με αυτό είναι το ότι η σχετική σπανιότητα των παραγωγικών συντελεστών και η δεδομένη τεχνολογία καθορίζουν την διανομή του εισοδήματος μεταξύ αυτών των συντελεστών παραγωγής. Το πρόβλημα, σύμφωνα με την ανάλυση των θεωρητικών του Cambridge της Βρετανίας, είναι ότι σε τέτοια νεοκλασικά υποδείγματα ενός μόνο αγαθού, τα κεφαλαιουχικά αγαθά δεν υπάρχουν ή για την ακρίβεια έχουν την μορφή ακριβώς αυτού του ενός αγαθού. Αν όμως αυτά τα υποδείγματα τροποποιηθούν έτσι ώστε να περιλαμβάνουν περισσότερα (και διαφορετικά μεταξύ τους) κεφαλαιουχικά αγαθά τότε αν θέλουμε να μετρήσουμε την ποσότητα του κεφαλαίου σε μία οικονομία, αυτή θα ισούται με το άθροισμα της χρηματικής αξίας των διαφόρων κατηγοριών κεφαλαίου διαιρεμένης δια του πόσο αξίζει η μονάδα της κάθε διαφορετικής κατηγορίας. Αυτή η μονάδα ισούται με το ποσοστό κέρδους της κάθε διαφορετικής κατηγορίας που θα μετρά την αξία του. Αλλά το ποσοστό κέρδους θα εξαρτάται με τη σειρά του από την ποσότητα της κάθε κατηγορίας κεφαλαίου, σύμφωνα με την αρχή της οριακής παραγωγικότητας (Sheppard και Barnes 1990). Έτσι αν το υπόδειγμα δεν αναφέρεται σε μία οικονομία με ένα μόνο προϊόν, τότε θα υπάρχει απροσδιοριστία όσον αφορά το ποσοστό κέρδος και την ποσότητα κεφαλαίου. Χωρίς να μπούμε σε λεπτομέρειες περίπου αυτή ήταν και η λογική του Piero Sraffa (1960) στην κριτική του της νεοκλασικής θεωρίας. Μία βασική έννοια που χρησιμοποίησε ο Sraffa ήταν αυτή της Εναλλαγής κεφαλαίου. Σύμφωνα μ' αυτήν υπάρχει η πιθανότητα η ίδια τεχνική παραγωγής να είναι η πιο προσοδοφόρα απ' όλες τις δυνατές τεχνικές (παραγωγής) για δύο ή περισσότερα διαφορετικά ποσοστά κέρδους, παρ' όλο που άλλες τεχνικές θα είναι περισσότερο προσοδοφόρες σε ενδιάμεσα ποσοστά κέρδους. Αυτό σημαίνει ότι η καμπύλη μισθού / κέρδους (wage-profit frontier δεν θα είναι ευθεία γραμμή (αυτή θα είναι μόνο μια ειδική περίπτωση) και αν σε ένα τέτοιο διάγραμμα προστεθεί ο λόγος κεφαλαίου / εργασίας θα υπάρχει η πιθανότητα μιας θετικής σχέσης μεταξύ της αξίας του κεφαλαίου και του ποσοστού κέρδους (όταν υπάρχει 'εναλλαγή κεφαλαίου). Αυτή η πιθανότητα ονομάζεται 'αντιστροφή κεφαλαίου' (βλέπε σχήμα 1). 7

10 Παρ' ότι η ανάλυση για την 'αντιστροφή κεφαλαίου' είναι πολύ τεχνική και πιθανόν ξεφεύγει από το πλαίσιο αυτής της εισήγησης, αυτό το οποίο έχει ιδιαίτερη σημασία για την οικονομική ανάλυση του χώρου είναι το γεγονός ότι οι Sheppardκαι Barnes παρουσίασαν μία χωρική επέκταση αυτής της έννοιας. Έτσι, για περιφέρειες που έχουν σχετική αφθονία εργασίας δεν θα είναι κατ' ανάγκη η καλύτερη στρατηγική ή πολιτική να εξειδικευθούν σε αγαθά που να εμπεριέχουν σχετικά μεγάλο ποσοστό εργασίας. Το ίδιο εννοείται θα συμβαίνει αντίστοιχα και για την περίπτωση των περιφερειών στις οποίες υπάρχει σχετική αφθονία κεφαλαίου. Χωρίς πάλι να μπορούμε να μπούμε σε μία βαθύτερη ανάλυση κάτι τέτοιο σημαίνει ότι η νεοκλασική προσέγγιση στην περιφερειακή πολιτική δεν θα ισχύει ακόμη και σε θεωρητικό επίπεδο. Πρέπει να σημειωθεί ότι το ίδιο θα ισχύει και σε ένα υψηλότερο επίπεδο χωρικής ανάλυ σης, αυτό του διεθνούς εμπορίου. Άρα θα ισχύει ένα γενικότερο συμπέρασμα, το ότι ακόμη και σε θεωρητικό επίπεδο η αρχή του ελεύθερου εμπορίου δεν σημαίνει ότι θα οδηγεί στην βέλτιστη θέση το σύστημα, περιφερειών ή χωρών, το οποίο εξετάζεται. Επίσης η θεωρητική ανάλυση που βασίζεται στην "αντιστροφή κεφαλαίου' οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αν μία περιφέρεια έχει σχετική αφθονία κεφαλαίου και υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και μία άλλη έχει σχετική αφθονία εργασίας και χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης δεν σημαίνει ότι κατ' ανάγκην το ποσοστό κέρδους θα είναι υψηλότερο στη δεύτερη περιφέρεια. Η νεοκλασική προσέγγιση προβλέπει ότι ποσοστό κέρδους θα ήταν οπωσδήποτε υψηλότερο στη δεύτερη περιφέρεια και ο μηχανισμός της αγοράς θα οδηγούσε κεφάλαια από την πρώτη στη δεύτερη και εργασίας στην πρώτη έως ότου να υπάρξει πλήρης εξίσωση και ισορροπία. Αν όμως ισχύει η προσέγγιση του Sraffa τότε δεν θα υπάρξει τέτοια εξισορρόπηση. Αλλά και ένα άλλο από τα βασικά συμπεράσματα της Ορθόδοξης' οικονομικής ανάλυσης του χώρου, ότι δηλαδή η κατανομή γης στους διάφορους χρήστες, η οποία γίνεται σύμφωνα με την αρχή ο υψηλότερος πλειοδότης να παίρνει το ακριβότερο κομμάτι γης, οδηγεί στη βέλτιστη χρήση γης 8

11 για την παραγωγική διαδικασία δεν θα ισχύει κατ' ανάγκη. Γενικώς δε μπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασική αρχή των νεοκλασικών οικονομικών ότι υπάρχει μία "αόρατος χειρ' η οποία οδηγεί τις ατομικές πράξεις σε μία σύνθεση 'γενικού καλού' θα ισχύει. Έτσι δεν θα ισχύει και η χωρικέκφραση αυτής της αρχής, δηλαδή ότι οι ατομικές αποφάσεις χωροθέτησης των οικονομικών δραστηριοτήτων μέσω ενός (απρόσκοπτου) μηχανισμού της αγοράς συντίθενται σε μία βέλτιστη οργάνωση του χώρου. Αντί συμπερασμάτων Η Νέα Οικονομική Γεωγραφία που εμφανίστηκε την δεκαετία του '90 έβγαλε κατά τους εκπρόσωπους της την οικονομική ανάλυση από το περιθώριο στο οποίο είχε βρεθεί έτσι όπως είχε εκφραστεί με τα αστικά οικονομικά και την περιφερειακή επιστήμη. Όσον αφορά αυτό που συνήθως ονομάζεται "οικονομική γεωγραφία', οι θεωρητικοί της ΝΟΓ είναι ακόμη πιο απορριπτικοί, μια και θεωρούν ότι δεν πρόκειται για σοβαρή οικονομική ανάλυση. Η ΝΟΓ έχει ήδη παρουσιάσει δείγματα θεωρητικής δουλειάς τόσο στο αστικό, όσο και στο περιφερειακό χωρικό επίπεδο ανάλυσης, αλλά και στο επίπεδο του διεθνούς εμπορίου. Τα υποδείγματα αυτής της σχολής σκέψης είναι συνήθως γενικής ισορροπίας, στα οποία όμως υπάρχει ατελής ανταγωνισμός εκφραζόμενος κυρίως με αύξουσες αποδόσεις κλίμακας. Επίσης στα μοντέλα αυτά παρουσιάζεται συνήθως η σύγκρουση ενός αριθμού κεντρομόλων με μια σειρά κεντρόφυγων δυνάμεων. Ανάλογα με το ποιες από αυτές τις δυνάμεις είναι οι πιο ισχυρές, οι δραστηριότητες στο χώρο θα συγκεντρώνονται ή όχι. Η ΝΟΓ έχει τύχει ευμενούς υποδοχής από μεγάλο αριθμό οικονομολόγων, αλλά και εκπροσώπων της περιφερειακής επιστήμης. Έβαλε δε το πρόβλημα της διάστασης του χώρου σε πολλά οικονομικά τμήματα, τουλάχιστον στον Αγγλοσαξονικό χώρο και στη Γερμανία. Έτσι σήμερα πολλοί διδακτορικοί φοιτητές δουλεύουν θέματα τα οποία περισσότερο ή λιγότερο εντάσσονται ή έχουν επηρεαστεί από το ρεύμα της ΝΟΓ. Ταυτόχρονα όμως η ΝΟΓ έχει δεχθεί ισχυρή κριτική, κυρίως από θεωρητικούς της οικονομικής γεωγραφίας. Αυτοί έχουν κατηγορήσει τη ΝΟΓ ότι δεν είναι παρά μία πιο εκλεπτυσμένη μορφή της περιφερειακής επιστήμης. Στη ΝΟΓ θα μπορούσαν να αντιπαρατεθούν μία σειρά άλλων σύγχρονων προσεγγίσεων, όπως η σχολή της ρύθμισης, αυτή που ασχολείται με την ευέλικτη εξειδίκευση, η νεο-μαρσαλλιανή σχολή, η οικονομική ανάλυση του πίπτοντος κόστους, αυτή του πολιτιστικού υπόβαθρου των οικονομικών δραστηριοτήτων. Ένα άλλο ρεύμα ανάλυσης των οικονομικών δραστηριοτήτων στον χώρο εντάσσεται στην ριζοσπαστική / μαρξιστική παράδοση. Στα πλαίσια αυτού του ρεύματος οι Sheppard και Barnes προσπάθησαν να συνδυάσουν στοιχεία της νεορικαρδιανής με τη μαρξιστική προσέγγιση και να συνθέσουν μία ολοκληρωμένη ανάλυση για τον χώρο. Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η ανάλυση, η οποία πρέπει να σημειωθεί παρουσιάστηκε κατά τη δεκαετία του '80 δεν φαίνεται να είχε σοβαρό αντίκτυπο. Αυτό οφείλεται πιθανότατα σε μία σειρά λόγους, με κυριότερο το γεγονός ότι προσεγγίσεις όπως η σύνθεση μαρξιστικών-νεορικαρδιανών εννοιολογικών εργαλείων ή αυτή του αναλυτικού 9

12 μαρξισμού παρουσιάζουν σοβαρές δυσκολίες αποδοχής τόσο από τους οπαδούς των παραδοσιακών οικονομικών όσο και από τους μαρξιστές οικονομολόγους. Είναι προφανές ότι η προσθήκη της διάστασης του χώρου, η οποία περιπλέκει σημαντικά οποιοδήποτε υπόδειγμα οικονομικής ανάλυσης, χειροτερεύει τα πράγματα. Για πολλούς μαρξιστές η προσέγγιση των Sheppard και Barnes, η οποία αποδέχεται βασικές αρχές του αναλυτικού μαρξισμού, δεν είναι αρκετά μαρξιστική. Ταυτόχρονα όμως η προσέγγιση των Sheppard και Barnes είχε την 'ατυχία' να δημιουργηθεί σε μία στιγμή όπου οι 'ριζοσπαστικές' προσεγγίσεις, τόσο στην οικονομική ανάλυση γενικά, όσο και στην οικονομική ανάλυση του χώρου ειδικότερα, είχαν πάψει να έχουν την επιρροή που είχαν σε προηγούμενες δεκαετίες. Συμπερασματικά θα μπορούσε να λεχθεί ότι το ουσιαστικό πρόβλημα επιλογής (που όμως μόνο περιθωριακά θίχτηκε σ' αυτήν την εισήγηση) δεν είναι μεταξύ της πιο «ορθόδοξης» προσέγγισης της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας και μιας 'ριζοσπαστικής' προσέγγισης όπως αυτής των Sheppard και Barnes, αλλά πιθανότατα, μεταξύ «.οικονομικής γεωγραφίας» και «.γεωγραφικής οικονομικής ανάλυσης». Η παραδοσιακή οικονομική γεωγραφία στηρίζεται στην ύπαρξη διαφόρων τμημάτων γεωγραφίας, αλλά παραμένει μία μάλλον περιθωριακή επιστήμη. Από την άλλη μεριά η γεωγραφική οικονομική ανάλυση, έτσι όπως εκφράζεται από την ΝΟΓ, μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία για μία βαθύτερη ανάλυση των προβλημάτων που θέτει η διάσταση του χώρου από τους οικονομολόγους. Σημειώσεις 1.0 Martin τυχαίνει να βρίσκεται σε μία 'αξιοσέβαστη διεύθυνση' (όπως θα παρατηρούσε και ένας από τους δεχόμενους την κριτική ο Paul Krugman), συγκεκριμένα ένα από τα κορυφαία τμήματα γεωγραφίας στην Βρετανία, αυτό του Cambridge. 2. Παρ' ότι ο χώρος αυτής της εισήγησης δεν το επιτρέπει, πρέπει να σημειωθεί ότι ο Martin έχει ασκήσει παρόμοια κριτική και στο άλλο ρεύμα της νεότερης οικονομικής ανάλυσης του χώρου, δηλαδή στα «νέα οικονομικά της περιφερειακής μεγέθυνσης και σύγκλισης» (Martin 1999, Martin και Sunley 1998). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Baldwin, R.E, Forslid, R, 2000, "The core-periphery model and endogenous growth: Stabilizing and destabilizing integration", Economics, Vol. 67, Barnes, T.J, 1984, "Theories of agricultural rent within the surplus approach", International Review of Regional Science, Vol. 9, Barnes, T.J, 1988, "Scarcity and agricultural land rent in light of the capital controversy: Three views", Antipode, Vol. 20, Barnes, T.J, Sheppard, E, 1984, "Technical choice and reswitching in space economies, Regional Science and Urban Economics, Vol. 14,

13 Dixit, A,K, Stiglitz, J.E, 1977, "Monopolisticcompetition and optimum product diversity", American Economic Review, Vol. 67, Fujita, M, Krugman, P, Mori, T, 1999, "On the evolution of hierarchical urban systems", European Economic Journal, Vol. 43 (2), Fujita, M, Krugman, P, Venables, A.J, 1999, The Spatial Economy: Cities, Regions, and International Trade, MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Henderson, J.V, 1974, "The sizes and types of cities", American Economic Review, Vol. 64, Henderson, J.V, Shalizi, Z, Venables, A.J, 2000, "Geography and development", Policy Research Working Papers, No. 2456, The World Bank Group. Johnston, R.J, 1992, "Review of P. Krugman's 'Geography and Trade'", Environment and Planning A, Vol. 24, Krugman, P, 1991a, "Increasing returns and economic geography", Journal of Political Economy, Vol. 99 (3), Krugman, P, 1991b, Geography and Trade, MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Krugman, P, 1993a, "On the number and location of cities", European Economic Review, Vol. 37, Krugman, P, 1993b, "First nature, second nature, and metropolitan location", Journal of Regional Science, 33, Krugman, P, 1996, The Self-Organising Economy, Blackwell, Oxford. Krugman, P, 1997, Development, Geography, and Economic Theory, MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Krugman, P, 1998, "What's new about the New Economic Geography?", Oxford Review of Economic Policy, Vol. 14(2), Krugman, P, Venables.A.J, 1990, "Integration and the competitiveness of peripheral industry", in Bliss, C, de Macedo, J.B, Unity with Diversity in the European Economy: the Community's Southern Frontier, Cambridge University Press, Cambridge. Markusen, J, Venables, A.J, 1999, "Foreign direct investment as a catalyst for industrial development", Vol. 43 (2), Martin, R, 1999, "The new 'geographical turn' in economics: some critical reflections", Cambridge Journal of Economics, Vol. 23, Martin, R, Ottaviano, G.I.P, 1999, "Growing locations: Industry location in a model of endogenous growth", European Economic Review, Vol. 43 (2), Martin, R, Sunley, R, 1996, "Paul Krugman's 'Geographical Economics' and its implications for regional development theory: A critical assessment", Economic Geography, Vol. 72 (3), Martin, R, Sunley, R, 1999, "Slow convergence? The New Endogenous Growth Theory and regional development", Economic Geography, Vol. 74, Piore, M, Sabel, C, 1984, The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity, Basic Books, New York. 11

14 Samuelson, P, 1952, "The transfer problem and transport costs: The terms of trade when impediments are absent", Economic Journal, Vol. 62, Sheppard, E, 1983, "Pasinetti, Marx, and urban accumulation dynamics", in Griffith, D, Lea, A. (eds.), Evolving Geographical Structures, Nijhoff, Hague. Sheppard, E, 1984, "Value and exploitation in a capitalist space economy", International Regional Science Re vie w, Vol. 9, Sheppard, E, Barnes, T.J, 1990, The Capitalist Space Economy, Hyman, London. Sraffa, P, 1960, The Production of Commodities by Means of Commodities, Cambridge University Press, Cambridge Venables.A.J, 1996, "Equilibrium locations of vertically linked industries", International Economic Review, Vol. 37, Venables, A.J, Limao, N, 1999, "Geographical disadvantage: A Heckscher-Ohlin-von Thunen model of international specialization", CEPR Discussion Paper, No. 2305, London. 12

15 Ανάλυση των μεταβολών της απασχόλησης στις περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ιωάννης ΨΥΧΑΡΗΣ 1, Ευάγγελος, Χ. ΚΑΖΑΖΗΣ 2 1. Εισαγωγή Κατά τη δεκαετία του 1990 παρατηρήθηκαν δύο αντίρροπες τάσεις μεταβολής της απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σε πρώτη φάση, και ειδικότερα κατά το διάστημα , ο μέσος ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης είναι αρνητικός, κατά -0.7% ετησίως (Ε :101). Η τάση αυτή αντιστρέφεται στη συνέχεια, με αποτέλεσμα το διάστημα ο μέσος ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης να είναι της τάξης του 0.9% ετησίως. Η αύξηση της απασχόλησης σε κοινοτικό επίπεδο δεν διαχέεται, προφανώς, ισομερώς στο χώρο. Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να εξετάσει σε ποιες περιφέρειες δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας και αυξάνεται η απασχόληση, σε ποιες περιφέρειες και τομείς χάνονται θέσεις εργασίας, και να αναζητήσει τις πιθανές αιτίες για αυτές τις μεταβολές. Η όλη ανάπτυξη επιφυλάσσει μια ειδική αναφορά στις ελληνικές περιφέρειες την εξεταζόμενη περίοδο. Η χρονική περίοδος της ανάλυσης είναι το διάστημα Κατά την περίοδο αυτή λειτουργεί η ενιαία αγορά και επομένως μπορούμε, με βάση τα πραγματικά δεδομένα της απασχόλησης, να μιλήσουμε για περιφέρειες που αξιοποιούν τις δυνατότητες που προσφέρει το νέο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και επιτυγχάνουν αύξηση της απασχόλησης και περιφέρειες που πλήττονται από αυτήν και χάνουν θέσεις απασχόλησης ή που επιτυγχάνουν συγκριτικά λιγότερα από άλλες. Το άρθρο αυτό επιδιώκει επομένως να συμβάλει στην μελέτη των εξελίξεων της απασχόλησης σε περιφερειακό επίπεδο στην Ε.Ε.. Τα στοιχεία της απασχόλησης κατά τομέα και περιφέρεια προέρχονται από τη βάση δεδομένων της Eurostat (New Cronos) και για τη μελέτη των μεταβολών χρησιμοποιείται η ανάλυση απόκλισης συμμετοχής (shift - share ANALYSIS). Η ανάπτυξη της μεθόδου καθώς και ορισμένες εφαρμογές της παρουσιάζονται στο τμήμα 4 και τα αποτελέσματα της εφαρμογής στο τμήμα 5. Στα τμήματα 2 και 3 σκιαγραφούνται τα χαρακτηριστικά των περιφερειακών ανισοτήτων στην απασχόληση, καθώς και η πολιτική της Ε.Ε. για την απασχόληση. Οι πίνακες του Παραρτήματος έχουν προκύψει από την ανάλυση των στοιχείων και υποστηρίζουν τα συμπεράσματα, ενώ παρέχουν αναλυτικά αποτελέσματα για κάθε περιφέρεια της Ε. Ε. ως προς τα εξεταζόμενα μεγέθη. 1 Ιωάννης Ψυχάρης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης. 2 Ευάγγελος Χ. Καζάζης, M.Sc. Περιφερειακής Ανάπτυξης, Ελεύθερος Επαγγελματίας, Ερευνητής. 1

16 2. Οι περιφερειακές ανισότητες στα επίπεδα απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση Αντίστοιχα με τις έντονες ανισότητες στο επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης των περιφερειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Tondl 2001, Πετράκος & Rodriguez-Pose 2002; Ε.C. 2002), υπάρχουν επίσης έντονες ανισότητες και στο επίπεδο απασχόλησης. Το επίπεδο απασχόλησης εκφράζεται με έναν δείκτη που μετρά το ποσοστό των απασχολουμένων επί του συνόλου του πληθυσμού ηλικίας ετών. Το έτος 2000 ο δείκτης αυτός σε ευρωπαϊκό επίπεδο ήταν 63,3%. Με βάση τους στόχους που τέθηκαν στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας, για την επίτευξη πλήρους απασχόλησης και περιφερειακής συνοχής μέχρι το 2010, χρειάζεται να δημιουργηθούν 17 εκ. νέες θέσεις εργασίας, και το επίπεδο απασχόλησης να φτάσει το 70%. Ένας στόχος εφικτός, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αλλά εξαιρετικά δύσκολος, με βάση τα πραγματικά δεδομένα. Το 1991 το επίπεδο απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν στο 62,2% και το 2000 έφτασε στο 63,3%, όπως προαναφέρθηκε. Επομένως οι μελλοντικοί ρυθμοί πρέπει να είναι αισθητά υψηλότεροι από αυτούς που σημειώθηκαν στο πρόσφατο παρελθόν, κάτι που εξαρτάται φυσικά και από το γενικότερο αναπτυξιακό περιβάλλον που θα διαμορφωθεί τα ερχόμενα χρόνια στην ευρωπαϊκή οικονομία. Πάντως το 2000 το επίπεδο απασχόλησης βρισκόταν κάτω από το 60% στην Ελλάδα, Ισπανία και Ιταλία, ενώ ξεπερνούσε το 70% στη Δανία, Ολλανδία, Σουηδία και Ηνωμένο Βασίλειο, που σημαίνει ότι οι χώρες αυτές εκπληρώνουν ήδη το στόχο που έθεσε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας για το επίπεδο απασχόλησης το Αν και οι ανισότητες στο επίπεδο απασχόλησης διαφοροποιούνται σημαντικά ανάμεσα στα κράτη, η διαφοροποίηση αυτή είναι εντονότερη ανάμεσα στις περιφέρειες (Ε.C :81, Ε.C. 2002:9, Ε.Ε. 2001). Με βάση το επίπεδο απασχόλησης το 2000, έχουν ομαδοποιηθεί τρεις κατηγορίες περιφερειών. Περιφέρειες με υψηλό, με μεσαίο και με χαμηλό επίπεδο απασχόλησης. Με μέσο κοινοτικό επίπεδο απασχόλησης 63,3%, οι περιφέρειες της πρώτης κατηγορίας βρίσκονται στο 74%, της δεύτερης στο 64% και της τρίτης στο 52%. Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση, στην οποία σκιαγραφούνται οι συγκριτικές επιδόσεις των περιφερειών ως προς τη μεταβολή της απασχόλησης κατά το διάστημα , προκύπτει ότι ενώ σε επίπεδο κρατών μελών παρατηρείται τάση σύγκλισης των επιπέδων απασχόλησης κατά το εξεταζόμενο διάστημα, στην περίπτωση των περιφερειών παρατηρείται τάση απόκλισης (Ε.C., 2001a:91). Με μέσο κοινοτικό ρυθμό μεταβολής της απασχόλησης το διάστημα της τάξης του 1,5%, στις περιφέρειες με υψηλό επίπεδο απασχόλησης ο ρυθμός αυτός είναι σχεδόν διπλάσιος, της τάξης του 2,8% ετησίως, στις περιφέρειες της δεύτερης κατηγορίας η μεταβολή είναι αμελητέα, και στις περιφέρειες της τρίτης κατηγορίας εμφανίζεται ακόμη και αρνητικός ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης. Έτσι, ενώ για ορισμένες περιφέρειες της πρώτης κατηγορίας έχει ήδη επιτευχθεί ο στόχος της Λισσαβόνας, άλλες περιφέρειες απομακρύνονται ακόμη περισσότερο από αυτόν. 2

17 Ειδικότερα οι ελληνικές περιφέρειες κατά το διάστημα εμφανίζουν συνολικά τάση απόκλισης από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές. Το συμπέρασμα αυτό είναι σε συμφωνία και με τη δική μας ανάλυση που παρουσιάζεται παρακάτω. Συνοψίζοντας τα συμπεράσματα της έκθεσης σχετικά με τις συγκριτικές επιδόσεις των περιφερειών ως προς την μεταβολή της απασχόλησης κατά το διάστημα (Ε.C., 2001a:91), μπορούν να διατυπωθούν δύο σημαντικά συμπεράσματα. Πρώτον, ότι σε περιφερειακό επίπεδο υπάρχει τάση απόκλισης των επιπέδων απασχόλησης και δεύτερον ότι τα χαρακτηριστικά και οι τάσεις μεταβολής της απασχόλησης στις περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης συμπίπτουν σε σημαντικό βαθμό με τα αντίστοιχα σε επίπεδο κρατών μελών, με ορισμένες μόνο εξαιρέσεις. Σε μια εποχή που διεθνοποιείται η οικονομία και εντείνεται ο ανταγωνισμός, και παρέχονται διευκολύνσεις για μεγαλύτερη κινητικότητα της εργασίας, η συμπεριφορά ορισμένων περιφερειών, ως προς την ικανότητα τους να αυξάνουν την απασχόληση και να προσελκύουν νέο εργατικό δυναμικό, ενδέχεται να διαφοροποιείται από τη συμπεριφορά της εθνικής οικονομίας στην οποία ανήκουν. Οι ετήσιες εκθέσεις αποτελούν μια έγκυρη βιβλιογραφική πηγή, αλλά αναφέρονται κυρίως στα χαρακτηριστικά και τις μεταβολές της απασχόλησης σε Κοινοτικό και Εθνικό επίπεδο (Ε.C., 1998; Ε.C., 1999a; Ε.C., 2000a; Ε.C,2001a). Σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει κεφάλαιο που εξειδικεύει στα χαρακτηριστικά της απασχόλησης σε περιφερειακό επίπεδο (Ε.C., 1999a:61-76; Ε.C., 2001a:81-91). Τα χαρακτηριστικά της απασχόλησης αποτυπώνονται επίσης και σε άλλες μελέτες και εμπειρικές έρευνες (Begg 2002; Ray & Harvey 1995; Dunford 1996). 3. Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την απασχόληση Η πολιτική για την απασχόληση βρισκόταν μέχρι εντελώς πρόσφατα στην αποκλειστική αρμοδιότητα των κρατών μελών. Κατά κάποιο τρόπο αυτό εξακολουθεί να συμβαίνει ακόμα και σήμερα. Το σημείο καμπής στη διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής αντίληψης για την ενιαία αγορά εργασίας τέθηκε για πρώτη φορά με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997). Έκτοτε, με βάση την Ευρωπαϊκή Στρατηγική Απασχόλησης, τα κράτη μέλη εκπονούν τα Εθνικά Σχέδια Δράσης για την απασχόληση, τα οποία υπαγορεύουν κοινούς κατευθυντήριους άξονες για την πολιτική απασχόλησης σε κάθε κράτος μέλος. Επιγραμματικά θα λέγαμε ότι η πολιτική απασχόλησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατατείνει από τη μία στην αναμόρφωση μιας εξαιρετικά ανομοιόμορφης αγοράς εργασίας μεταξύ των κρατών μελών, και από την άλλη στην αύξηση της γεωγραφικής και κλαδικής κινητικότητας της εργασίας. (Ε.C ; Bertola ET AL, 2001; Begg 1999; Goetschy 1999; Larsson 1998; Teague 1999; Jacobsson 1999). Οι αρχές αυτές επιβεβαιώθηκαν και εξειδικεύτηκαν στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας (2000), καθώς και σε αυτά που ακολούθησαν. 3

18 Ένα ζήτημα που τίθεται εμφατικά σε όλες τις εκθέσεις είναι ότι για την αύξηση της απασχόλησης είναι αναγκαία η μεγαλύτερη κινητικότητα της αγοράς εργασίας. Σήμερα λιγότερο από το 2% του πληθυσμού της Ε.Ε. κατοικεί σε άλλη χώρα μέλος από αυτήν που κατάγεται. Σε ετήσια βάση η κινητικότητα Ευρωπαίων πολιτών εντός της Ε.Ε. εκτιμάται σε 0,4% του πληθυσμού - περίπου σε 1,5 εκ. άτομα. Τα αντίστοιχα στοιχεία για τις Η.Π.Α. είναι σχεδόν έξι φορές μεγαλύτερα, παρότι τα δύο συστήματα δεν είναι απολύτως συγκρίσιμα. Για παράδειγμα, το 1988 η μετανάστευση ανάμεσα στις Πολιτείες των Η.Π.Α. αντιπροσώπευε περίπου το 2,4% του πληθυσμού. Δηλαδή αν προβάλουμε τις σημερινές τάσεις στο μέλλον τότε μέσα σε μια δεκαετία η δια-πολιτειακή κινητικότητα στις Η.Π.Α. θα ισοδυναμεί με το ένα τέταρτο του πληθυσμού, ενώ η διακρατική κινητικότητα στην Ε.Ε. θα αφορά μόλις το 4% του πληθυσμού (Ε.Ο. 2001b: 6; Vandamme 2000). Η διαπεριφερειακή κινητικότητα στο εσωτερικό των κρατών μελών της ευρωπαϊκής ένωσης είναι μεν μεγαλύτερη από την κινητικότητα μεταξύ κρατών, αλλά ουσιαστικά και αυτή είναι χαμηλή: 0,6% στην Ισπανία, 1,2% στη Γερμανία και 1,6% στη Μεγάλη Βρετανία. Στις Η.Π.Α. η κινητικότητα των εργαζομένων μεταξύ των περιφερειών (counties) είναι της τάξης του 3% ετησίως. Ένα επιπλέον ζήτημα που απασχολεί τη σχετική συζήτηση είναι η κινητικότητα από χώρες εκτός της Ε. Ε. καθώς και οι επιπτώσεις της διεύρυνσης στην κινητικότητα (Boeri & Brocker 2000; Boswell 2000; Ε.C. 2000). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα δεδομένα, και θεωρώντας ότι ο συγκριτικά χαμηλός βαθμός κινητικότητας εντός της Ε. Ε. συνιστά περιορισμό στην επέκταση της οικονομικής δραστηριότητας και στην αύξηση της απασχόλησης, προτίθεται να εισάγει νέα δέσμη μέτρων με σκοπό να ενθαρρύνει περαιτέρω την κινητικότητα της εργασίας. Ειδικότερα, μέχρι το 2005 προτίθεται να προωθήσει μια νέα ευρωπαϊκή αγορά εργασίας, στην οποία δυνητικά, ο κάθε πολίτης, και όχι μόνο μια ορισμένη μερίδα των εργαζομένων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, να έχει τη δυνατότητα πρόσβασης και αξιοποίησης των ευεργετημάτων που θα προσφέρει η διευρυμένη αγορά εργασίας. Μια αγορά, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, 'ανοιχτή σε όλους και προσβάσιμη από όλους'. Για την επίτευξη αυτού του στόχου προτείνεται να ληφθούν σταδιακά μέτρα που κινούνται γύρω από την περαιτέρω απελευθέρωση και τη συνολική αναμόρφωση της αγοράς εργασίας (Ε.Ο 2001b:3). Η ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση προκύπτει επομένως κυρίως έμμεσα, μέσω του συντονισμού των εθνικών σχεδίων δράσης για την απασχόληση, και μέσω των διαρθρωτικών δράσεων που αποβλέπουν στην ανάπτυξη και την απασχόληση. Τα χαρακτηριστικά της απασχόλησης και η πολιτική της Ε. Ε. πρέπει να ληφθούν υπόψη στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων που προκύπτουν από την ανάλυση που ακολουθεί. 4

19 4. Εφαρμογή του Υποδείγματος της Ανάλυσης Απόκλισης Συμμετοχής για τον Προσδιορισμό των Τομεακών και Περιφερειακών Διαφοροποιήσεων της Απασχόλησης 4.1. Εφαρμογές και περιορισμοί της ανάλυσης απόκλισης συμμετοχής Η Ανάλυση Απόκλισης-Συμμετοχής είναι μια περιγραφική μέθοδος η οποία χρησιμοποιείται για την ερμηνεία των μεταβολών των περιφερειακών μεγεθών, τη διάγνωση των περιφερειακών προβλημάτων, τον σχεδιασμό της περιφερειακής πολιτικής, την αξιολόγηση της εφαρμοζόμενης περιφερειακής πολιτικής και την επιλογή των μέσων της (Παπαδασκαλόπουλος 1995). Πιο συγκεκριμένα, η Ανάλυση Απόκλισης-Συμμετοχής χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις μεταβολές των περιφερειακών μεγεθών μιας περιφέρειας σε δύο σημεία στον χρόνο. Η ανάλυση αφορά συνήθως την απασχόληση. Η μέθοδος αυτή, που περιγράφεται παρακάτω με τη χρήση παραδειγμάτων, είναι μια από τις πλέον διαδεδομένες μεθόδους περιφερειακής ανάλυσης, έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές στο παρελθόν, και χρησιμοποιείται ευρέως και σήμερα (Rones 1986; Casler 1989). Αν περιοριστούμε στις πιο πρόσφατες εφαρμογές της θα διαπιστώσουμε ότι εφαρμόζεται σε πληθώρα μελετών που εμφανίζονται στη σχετική βιβλιογραφία, και ενδεικτικά θα αναφερθούμε σε ορισμένες από αυτές. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιήθηκε για να αναλυθεί η ίδρυση νέων επιχειρήσεων στις περιφέρειες της Δυτικής Γερμανίας την περίοδο (Fritsch & Niese 2001). Επίσης, σε άλλη έρευνα εξετάσθηκε ο ρόλος της κλαδικής αναδιάρθρωσης στην ερμηνεία της αύξηση της συνολικής παραγωγικότητας στον δευτερογενή τομέα τεσσάρων ασιατικών χωρών, κατά την περίοδο (Timmer & Szirmaib 2000). Οι Andrikopoulos Α. κ.α. (1990) χρησιμοποιώντας την διαφορική συνιστώσα προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τις αλλαγές στην περιφερειακή 'ελκυστικότητα'. Η τεχνική της ανάλυσης απόκλισης συμμετοχής εφαρμόστηκε για να μελετηθεί ο βαθμός στον οποίο οι υπάρχουσες διαπεριφερειακές ανισότητες στη συνολική παραγωγικότητα ανά εργαζόμενο στην Ε. Ε., μπορεί να αποδοθεί σε διαφορές στην κλαδική διάρθρωση των περιφερειών, ή σε διαφορές στην συνολική παραγωγικότητα που οφείλονται σε παράγοντες διαφορετικούς από την κλαδική διάρθρωση (Esteban J., 2000). Χρησιμοποιείται επίσης στην τελευταία έκθεση της Ε. Ε. για την απασχόληση (ΕC, 2001a:87-90). Τα αποτελέσματα των μελετών αυτών παρέχουν υποστήριξη στις πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης. Αν και η μέθοδος της ανάλυσης απόκλισης συμμετοχής είναι από τις βασικότερες στην περιφερειακή επιστήμη, ωστόσο δεν παύει να επηρεάζεται αρνητικά από κάποια χαρακτηριστικά της. Έτσι, ενώ είναι εύκολη στη χρήση και τη σύγκριση μεταξύ περιφερειών αφού απαιτεί μόνο δύο σημεία στο χρόνο, παράλληλα τα αποτελέσματα της μπορεί να επηρεαστούν από βραχυχρόνια γεγονότα που συμβαίνουν τη χρονική στιγμή που αναφέρονται τα δεδομένα. 5

20 Δομικές αλλαγές οι οποίες συμβαίνουν στην τοπική κοινωνία ή περιφέρεια κατά την χρονική περίοδο που επιλέγεται για την εφαρμογή της τεχνικής, δεν (συμπεριλαμβάνονται ή) περιγράφονται από αυτήν. Επίσης, η μέθοδος της ανάλυσης απόκλισης - συμμετοχής είναι ένα αθροιστικό μοντέλο, βάση του οποίου είναι το άθροισμα των επιμέρους μεταβολών. Από τις τρεις επιμέρους συνιστώσες (εθνική, ομολογική, διαφορική), η διαφορική συνιστώσα προκύπτει ως κατάλοιπο, γι' αυτό η ερμηνεία της είναι αμφίβολη και οι μεταβολές που προκύπτουν στα περιφερειακά μεγέθη και μετρούνται μ' αυτή αποδίδονται σε τοπικούς ευνοϊκούς ή μη παράγοντες. Μάλιστα είναι δυνατόν σε αρκετές περιπτώσεις οι μεταβολές που παρατηρούνται στο περιφερειακό μέγεθος να μην προκύπτουν από την επίδραση κάποιων τοπικών παραγόντων όπως υποστηρίζεται από τη μέθοδο, αλλά να είναι απόρροια της πολιτικής αποφάσεων διάφορων φορέων, οργανισμών, επιχειρήσεων κ.λ.π. που λαμβάνονται ανεξάρτητα από την ύπαρξη ή όχι τοπικών πλεονεκτημάτων στην περιφέρεια. Επιπλέον, η χωρική κλίμακα εφαρμογής είναι δυνατόν να επηρεάσει την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Έτσι, σε άλλα αποτελέσματα θα οδηγούσε η εφαρμογή της μεθόδου για ένα νομό με βάση σύγκρισης την χώρα ή την ευρωπαϊκή ένωση και σε άλλα με βάση σύγκρισης την περιφέρεια. Τέλος, αξίζει να δείξουμε ιδιαίτερη προσοχή στην ερμηνεία της μεταβολής της απασχόλησης. Όταν αυτή σημειώνει διαχρονικά πτωτική πορεία, δεν οφείλεται αναγκαστικά σε αρνητικούς παράγοντες (όπως δικαιολογείται από τη διαφορική συνιστώσα) αλλά και στην τεχνολογική πρόοδο, που ναι μεν ενδέχεται να επηρεάζει αρνητικά την απασχόληση, αλλά αυτός δεν είναι ένας δυσμενής παράγοντας ανάπτυξης της περιφέρειας. Η μέθοδος ελαχιστοποιεί ή παραβλέπει την επίδραση παραγόντων όπως οι οικονομικοί κύκλοι, ο προσδιορισμός των πραγματικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων και οι διαφορές που προέρχονται από τα επίπεδα της κλαδικής διάρθρωσης. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης πρέπει να ερμηνεύονται με προσοχή, λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς της μεθοδολογίας και χρησιμοποιώντας παράλληλα και άλλες τεχνικές περιφερειακής ανάλυσης. Υπάρχει πληθώρα μελετών που έχει λάβει υπόψη της αυτούς τους παράγοντες και έχει προτείνει τροποποιημένα μοντέλα εφαρμογής της (Blien & Wolf 2001; Knudsen & Barf 1991; McDonaugh & Sihag 1991; Rubin et al 1986; Ireland & Moomaw 1981). Μια ιδιαίτερα γνωστή παραλλαγή της μεθόδου είναι η 'δυναμική' ανάλυση απόκλισης-συμμετοχής (dynamic shift share ANALYSIS) (Barf & Knight, 1988; Loveridge & Selting 1999; Markusen et al 1991). Επομένως η μέθοδος αυτή, στην απλή ή τροποποιημένη μορφή της εξακολουθεί να αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο στην περιφερειακή ανάλυση. Όσον αφορά τις εφαρμογές αυτού του μοντέλου στην σφαίρα της πολιτικής και του σχεδιασμού, η χρησιμότητα του έγκειται στο γεγονός ότι οι 6