ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ Δ. ΣΙΔΗΡΟΚΑΣΤΡΙΤΗ Πτυχιούχου Γεωπόνου ΑΠΘ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Δ. ΣΙΔΗΡΟΚΑΣΤΡΙΤΗ Πτυχιούχου Γεωπόνου ΑΠΘ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΙΔΙΑΙΤΕΡΩΝ ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΙΚΩΝ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΟΛΗΠΤΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΜΕΛΙΟΥ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΝΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΘΕΙ Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΗΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ (ΠΟΠ) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

2 ΝΙΚΟΛΑΟΥ Δ. ΣΙΔΗΡΟΚΑΣΤΡΙΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΙΔΙΑΙΤΕΡΩΝ ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΙΚΩΝ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΟΛΗΠΤΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΜΕΛΙΟΥ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΝΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΘΕΙ Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΗΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ (ΠΟΠ) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Τανανάκη Ι. Χ., Λέκτορας, Επιβλέπουσα Θρασυβούλου Θ. Α., Καθηγητής, Εξεταστής Γερασόπουλος Γ. Δ., Αν. Καθηγητής, Εξεταστής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

3 Σε όσους πιστεύουν σε μένα, όταν εγώ δεν πιστεύω σε μένα

4 Η ολοκλήρωση μιας μεταπτυχιακής διατριβής ήταν για μένα ένας μεγάλος στόχος, τον οποίο πάλεψα να πετύχω πολύ σκληρά όλο αυτό το διάστημα. Ένα μεγάλο ταξίδι στο άγνωστο. Στο ταξίδι μου αυτό είχα συμμάχους και συνοδοιπόρους μου Δασκάλους της επιστήμης, συναδέλφους και φίλους. Χωρίς αυτούς η εκπόνηση της παρούσας διατριβής θα ήταν αδύνατη. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα Καθηγήτρια μου κ. Χ. Τανανάκη για την καθοδήγηση που μου πρόσφερε κατά την εκπόνηση της διατριβής μου. Η πολύτιμη βοήθεια της σε θέματα στατιστικής επεξεργασίας, οι εύστοχες υποδείξεις της κατά τη διάρκεια της συγγραφής και οι συμβουλές της κατά τη διάρκεια των εργαστηριακών αναλύσεων, ως ειδήμονα χημικού, ήταν απαραίτητες για την περάτωση της παρούσας διατριβής. Οφείλω πολλές ευχαριστίες στον Καθηγητή (δάσκαλο για μένα) κ. Α. Θρασυβούλου, για τις συμβουλές και την πολύτιμη κριτική του. Η πολυετής εμπειρία του στην Επιστήμη της Μελισσοκομίας συνέβαλε τα μέγιστα στην προσπάθεια μου. Ευχαριστώ επίσης τον Αν. Καθ. κ. Δ. Γερασόπουλο για την συμμετοχή του στην τριμελή εξεταστική επιτροπή και για τον χρόνο που αφιέρωσε στη μελέτη του παρόντος κειμένου. Θέλω, επίσης, να ευχαριστήσω όλα τα μέλη του Εργαστηρίου Μελισσοκομίας - Σηροτροφίας του Α.Π.Θ. για το ευχάριστο και φιλικό περιβάλλον που μου πρόσφεραν σε όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της μεταπτυχιακής μου διατριβής. Ιδιαιτέρως θέλω να ευχαριστήσω τους υποψήφιους διδάκτορες Κανέλη Δ. και Λιόλιο Β., για τις χρήσιμες συμβουλές και την αυθόρμητη βοήθεια τους κατά την διάρκεια των χημικών αναλύσεων, και την Δήμου Μ. για τις χρήσιμες συμβουλές της κατά την μικροσκοπική αξιολόγηση. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στην Φούλβια Σολομωνίδου την οποία είχα τη τύχη να γνωρίσω στο Εργαστήριο Μελισσοκομίας, όπου εκπονούσε τμήμα της μεταπτυχιακής της διατριβής, και με την οποία μοιράστηκα τις αμέτρητες ώρες της εργαστηριακής μου ζωής, τους στόχους αλλά και τους φόβους μου. Η αμφίδρομη ψυχολογική υποστήριξη μεταξύ μας ήταν σημαντική ώστε αμφότεροι να εκπληρώσουμε τους στόχους μας. Τέλος ευχαριστώ την οικογένεια μου, τους γονείς μου που όλο αυτό το διάστημα είχαν το κουράγιο όχι μόνο να με στηρίζουν οικονομικά αλλά και να μοιράζονται τις αγωνίες μου, να με εμψυχώνουν και να με προτρέπουν να ολοκληρώσω γρήγορα την παρούσα διατριβή. Τα αδέλφια μου, που με στήριξαν ψυχολογικά όταν πραγματικά το είχα ανάγκη. Τον αδελφικό μου φίλο και συνάδερφο Νίκο Χαϊδεμένο, με τον οποίο στο διάστημα αυτό μοιραστήκαμε τις ίδιες σκέψεις αλλά και την ίδια νοσταλγία για το σπίτι και τον τόπο μας, χωρίς την ψυχική συμπαράσταση του το ταξίδι ως εδώ θα ήταν ψυχικά αδύνατο.

5 ΣΥΝΤΜΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑ spp.: Υποείδη (species) sp.: Υποείδος (specimen) ppm: Μέρη στο εκατομμύριο (parts per million) p: Πιθανότητα με όριο εμπιστοσύνης 95% (probability in statistical hypothesis testing) Kg: Χιλιόγραμμα (Kilograms) g: Γραμμάρια (grams) mg: Χιλιοστόγραμμα (milligrams) μg/kg: Μικρογραμμάρια ανά χιλιόγραμμο (micrograms per kilogram) lt: Λίτρα, χιλιοστά του κυβικού μέτρου (liter) ml: Χιλιοστόλιτρο (milliliter) μl: Μικρόλιτρο (micro liter) w/v: Βάρος κατ' όγκο (Weight/Volume) v/v: Όγκος κατ' όγκο (volume/volume) κ.β.: Κατά βάρος meq: Χιλιοστοϊσοδύναμα (milliequivalents) cm 3 : Κυβικό μέτρο (stere, centimeter 3 ) m: Μέτρο (meter) mm: Χιλιοστόμετρο (millimeter) nm: Νανόμετρο (nanometer) cm: Εκατοστόμετρο (centimeter) μm: Μικρόμετρο (micrometer) ms: Χιλιοσήμενς (millisiemens) μs: Μίκροσημενς (microsiemens) M: Μοριακή κατ' όγκο συγκέντρωση (Molarity) N: Κανονικότητα (Normality) DN: Διαστάση στη κλίμακα Schade (Diastase Number) HMF: 5-υδροξυμεθυλο-2-φουρφουράλη (5-hydroxy-methyl-2-furfural) SD: Τυπική απόκλιση (Standard Deviation) Min: Ελάχιστο (Minimum)

6 Max: Μέγιστο (Maximum) Μ.Ο.: Μέσος Όρος n: Πλήθος (number) C: Θερμοκρασία εκφρασμένη σε βαθμούς Κελσίου (Celsius number) : Ευρώ (euros) (Φ+Γ): Άθροισμα ποσοστών Φρουκτόζης και Γλυκόζης Γ/Υ: Γλυκόζη/Υγρασία ΑΜ/ΣΑΓ: Ατελείς Μύκητες / Συνολικό Αριθμό Γυρεόκοκκων HD.E/P: HoneyDew Elements / Pollen ΑΠΘ: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΕΛ. ΣΤΑΤ.: Ελληνική Στατιστική Αρχή Εικ.: Εικόνα Πίν.: Πίνακας π.χ.: Προ Χριστού μ.χ.: Μετά Χριστού Ε.Ε.: Ευρωπαϊκή Ένωση Ε.Κ.: Ευρωπαϊκή Κοινότητα ΓΕΩΤΕΕ: Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας ΠΟΠ: Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης ΠΓΕ: Προστατευόμενη Γεωγραφική Ένδειξη ΙΠΠ: Ιδιότυπο Παραδοσιακό Προϊόν ΟΠΕΓΕΠ: Οργανισμός Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων ΦΕΚ: Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως ΚΥΑ: Κοινή Υπουργική Απόφαση ΥΑΑΤ: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων ΠΘ: ΠευκοΘυμαρόμελο Θ: Θυμαρίσιο μέλι Π: Πευκόμελο

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... viii ABSTRACT... x ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...1 Κεφάλαιο ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Κρητικό μέλι Ιστορικά στοιχεία Η μελισσοκομία στην μινωική Κρήτη, ευρήματα & μυθολογία Η μελισσοκομία στη Κρήτη κατά την ενετοκρατία & τουρκοκρατία Κλίμα & χλωρίδα της Κρήτης Θυμάρι Πεύκο Μελιτοέκκριση & εργάτης Η φυλή της Κρητικής μέλισσας, Apis mellifera adami Η μελισσοκομία σήμερα στην Ελλάδα & την Κρήτη Κεφάλαιο ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Ευρωπαϊκή πολιτική για το μέλι Προϊόντα Προστατευμένης Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π.) & Προστατευμένης Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.) Διαδικασία υποβολής φακέλου (2006/510/ΕΚ) Διαδικασία ενστάσεων Νομοθεσία ΟΠΕΓΕΠ & AGROCERT Αξιολόγηση αίτησης και απαιτούμενων δικαιολογητικών Έλεγχος αξιολόγησης Αξιολόγηση ευρημάτων ελέγχου Χορήγηση πιστοποίησης Έλεγχος επιτήρησης & ανανέωση της πιστοποίησης Αντίκτυπος και οφέλη προϊόντων ΠΟΠ & ΠΓΕ Οικονομικότητα Ευρωπαϊκό μέλι με ΠΟΠ/ΠΓΕ Παρεκκλίσεις ευρωπαϊκών ΠΟΠ/ΠΓΕ μελιών από τους ευρωπαϊκούς κανονισμούς v

8 Μέλι Ελάτης Μαινάλου Βανίλια (ΠΟΠ) Ελληνικές απόπειρες καταχώρησης ΠΟΠ/ΠΓΕ Κεφάλαιο ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Κεφάλαιο ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Δειγματοληψία Μέθοδοι χημικής ανάλυσης Υγρασία Ηλεκτρική αγωγιμότητα HMF (μέθοδος white, 1979) Διαστάση (μέθοδος Schade) Γυρεοσκοπική ανάλυση Σάκχαρα Οργανοληπτικός έλεγχος Παγκρήτια συνέδρια: Προδιαγραφές και ονομασία ΠΟΠ Στατιστική επεξεργασία - ανάλυση Microsoft Office Excel Minitab Spss Κεφάλαιο ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Υγρασία Ηλεκτρική αγωγιμότητα HMF Διαστάση Προφίλ Γυρεόκοκκων Σάκχαρα Συγκριτική μελέτη των κρητικών μελιών με βάση τη βοτανική προέλευση Συγκριτική μελέτη των κρητικών μελιών με βάση τη γεωγ/κή προέλευση Οργανοληπτικός έλεγχος Αποτελέσματα ερωτηματολογίων 2 ου και 3 ου Παγκρήτιου Μελισσοκομικού Συνεδρίου Κεφάλαιο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ vi

9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ vii

10 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή μελετήθηκαν τρία είδη μελιών της Κρήτης: το πευκόμελο, το θυμαρίσιο μέλι και το πευκοθυμαρόμελο, Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους αξιολογήθηκαν και διερευνήθηκε η πιθανότητα απόκτησης Προστατευόμενης Ονομασίας Προελεύσεως (ΠΟΠ). Η μελέτη έγινε μέσω φυσικοχημικών χαρακτηριστικών όπως η υγρασία, η ηλεκτρική αγωγιμότητα, η HMF, η διαστάση και τα σάκχαρα, μικροσκοπικών, όπως το ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού και του λόγου HD.E/P, ενώ τα μέλια αξιολογήθηκαν και οργανοληπτικά. Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης συσχετίστηκαν με την εθνική και κοινοτική νομοθεσία, ενώ συγκρίθηκαν και με τα ευρωπαϊκά μέλια με ΠΟΠ/ΠΓΕ. Επιπλέον, λήφθηκαν υπόψη οι προδιαγραφές ΠΟΠ που προτάθηκαν από την επιστημονική επιτροπή του 2 ου και 3 ου Παγκρήτιου Συνεδρίου και τον ενιαίο φορέα μελισσοκομίας Κρήτης. Ο καθορισμός της ταυτότητας και των χαρακτηριστικών του πευκοθυμαρόμελου είναι ιδιαίτερα σημαντικός καθώς η εθνική και κοινοτική νομοθεσία ορίζουν συγκεκριμένες προδιαγραφές, τόσο για το μέλι, όσο και για την απόκτηση ΠΟΠ/ΠΓΕ, ενώ απαραίτητη είναι η ύπαρξη ιδιοτυπίας. Όσον αφορά τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά, η υγρασία των δειγμάτων είχε γενικά μικρά ποσοστά με τα περισσότερα δείγματα να ανταποκρίνονται στις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ. Ως προς την ηλεκτρική αγωγιμότητα τα περισσότερα δείγματα πληρούσαν τις προδιαγραφές που προτάθηκαν για το πευκοθυμαρόμελο, ενώ λιγότερα ήταν τα δείγματα με ηλεκτρική αγωγιμότητα 1,0 ms/cm. Γενικά, στη δυτική Κρήτη τα περισσότερα δείγματα βρέθηκαν με ηλεκτρική αγωγιμότητα μελιού νέκταρος, ενώ στην ανατολική Κρήτη το πλήθος των μελιών νέκταρος ήταν περίπου ίσο με το πλήθος των μελιών μελιτωμάτων. Η συγκέντρωση της HMF ήταν σχεδόν σε όλα τα δείγματα σύμφωνη με την ευρωπαϊκή οδηγία 2001/110/ΕΚ, ενώ τα περισσότερα δείγματα ανταποκρινόταν και στις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ. Οι τιμές της διαστάσης ήταν γενικώς μικρές στα μελετώμενα μέλια, ωστόσο η πλειοψηφία των δειγμάτων πληρούσε το προτεινόμενο κατώτατο όριο διαστάσης. Το ποσοστό της σουκρόζης, σε όσα από τα μελετώμενα μέλια έγινε ανάλυση σακχάρων, ήταν σε όλες τις περιπτώσεις μικρότερο από τις ανώτερες τιμές που προτάθηκαν. Η πλειοψηφία των δειγμάτων που ελέγχθηκαν ως προς τα σάκχαρα πληρούσε τις προδιαγραφές για το άθροισμα ποσοστών γλυκόζης και φρουκτόζης, τόσο για το πευκοθυμαρόμελο όσο και για το πευκόμελο. Σε ορισμένα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά υπήρξαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές μεταξύ των τεσσάρων νομών της Κρήτης (υγρασία, HMF, ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού). viii

11 Κατά τη μικροσκοπική αξιολόγηση τα περισσότερα δείγματα είχαν ποσοστά γυρεόκοκκων θυμαριού μικρότερα των προτεινόμενων, ενώ μικρές ήταν γενικά οι τιμές του λόγου HD.E/P. Σημαντικές αποκλίσεις που αφορούσαν το ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού βρέθηκαν μεταξύ των νομών της Κρήτης. Κατά τη μελέτη του Κρητικού μελιού εντοπίστηκαν επίσης μέλια που δεν ανταποκρίνονταν στις νομοθετημένες προδιαγραφές. Το πρόβλημα της τροφοδότησης των μελισσιών εντοπίζεται σε διαφορετικό βαθμό για καθένα από τους τέσσερις νομούς της Κρήτης, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της διαστάσης και της περιεκτικότητας γυρεόκοκκων θυμαριού ανά νομό. Ο οργανοληπτικός έλεγχος αφορούσε τις τρείς μελετώμενες κατηγορίες μελιών: το πευκόμελο, το θυμαρίσιο μέλι και το πευκοθυμαρόμελο. Κατά τις δοκιμές αποδείχτηκε ότι η μελιτώδης φύση του πευκοθυμαρόμελου είναι αντιληπτή με τις ανθρώπινες αισθήσεις, ενώ αναδείχτηκαν τα ιδιαίτερα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του Κρητικού πευκοθυμαρόμελου και του Κρητικού πευκόμελου. Τα αποτελέσματα της διατριβής αυτής βοήθησαν ώστε να κατατεθεί φάκελος ΠΟΠ στο ΥΑΑΤ για δύο κατηγορίες μελιού Κρήτης: α) Πευκοθυμαρόμελο Κρήτης β) Πευκόμελο Κρήτης. ix

12 ABSTRACT In the present postgraduate thesis, three Cretan kinds of honey were studied: the pine honey, the thyme honey and the pine-thyme honey. Their distinguishing characteristics were evaluated and a possible Certification of Protected Designation of Origin (PDO) was studied. The study was based on physical and chemical characteristics, like humidity, electrical conductivity, HMF, diastase and sugars, microscopics, such as the percentage of the thyme s pollen and the HD.E/P. Moreover, the honeys were also evaluated organoleptically. The results were correlated with the legislation and also compared with other certified european honeys. Additionally, the PDO s standards, proposed by the scientific committee of the 2 nd and 3 rd Pankritio conference and the association of Cretan beekeepers. The determination of the pine-thyme honey characteristics is important as the national and european legislation define particular specifications not only for the honey but also for products with PDO. Regarding to the physical and chemical characteristics, the sample s humidity was low, having most of the samples corresponding to the suggested PDO s specifications. In a great number of the samples the electrical conductivity was found in accordance to the proposed characteristics for the pine-thyme honey, while more than less were found with an electrical conductivity 1,0 ms/cm. Generally, in the west Crete most of the samples were found with an electrical conductivity of honey blossom, while in the east Crete the number of blossom honeys was almost the same with the number of the honeydew honeys. The concentration of HMF was in all samples according to the European directive 2001/110/EK and all the samples were corresponding to the suggested PDO s specifications. The rates of diastase were generally low for the studied honeys. However, the majority of the samples fulfilled the suggested lowest rate of diastase. The percentage of sucrose of the analyzed honeys, was in all cases lower than the highest recommended rates (<5%). The majority of the samples fulfilled the standards for the sum of the percentages of glucose and fructose. For some particular physical and chemical characteristics statistical significant differences were found, among the four Cretan counties (humidity, HMF, percentage of the thyme s pollen, HD.E/P). x

13 During the microscopic evaluation most of the samples contained lower percentage of the thyme s pollen than the standard ones, as well as lower were the rates of HD.E/P. Significant differences at the percentage of the thyme s pollen grains, were found among the Cretan counties. Some Cretan honeys didn t consistent the legislative requirements. The problem of the low values of the diastase activity and the concentration of thyme s pollen grains in Cretan honeys maybe caused to bee's feeding. The organoleptic characteristics of the three types of honey (pine, thyme, pine-thyme) evaluated through sensory tests. The honeydew origin of the pine-thyme honey can be perceived by the human senses, additional, the special organoleptic characteristics of the Cretan pine-thyme honey and pine honey were highlighted. The results of this study facilitated to the submission of the PDO dossier to the HMRDF (Hellenic Ministry of Rural Development and Food) for the two Cretan honey categories: a) pine-thyme honey (Pefkothymaromelo) b) pine honey (Pefkomelo). xi

14 xii

15 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1

16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κεφάλαιο 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Το Κρητικό μέλι Το μέλι της Κρήτης είναι προϊόν με σημαντική φήμη τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό όπου και εξάγεται, ενώ ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα Ελληνικά μέλια καθώς παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στην Κρήτη κατά κύριο λόγο παράγεται θυμαρίσιο μέλι και πευκόμελο. Παράγεται επίσης μέλι το οποίο οι μέλισσες το παρασκευάζουν χρησιμοποιώντας μελιτώδεις εκκρίσεις πεύκων στα οποία παρασιτεί το κοκκοειδές Marchalina hellenica (Monophlebus hellenicus) και νέκταρ θυμαριού ταυτόχρονα. Το μέλι αυτό οι μελισσοκόμοι το ονομάζουν πευκοθυμαρόμελο και του προσδίδουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σχετικά με την κρυστάλλωση, τη γεύση, το άρωμα και την οσμή του. Η ιδιομορφία του πευκοθυμαρόμελου έγκειται στο γεγονός ότι στο θυμάρι τα μελίσσια αναπτύσσουν γόνο, ενώ αργότερα το θυμαρίσιο μέλι στα στεφάνια γόνου τρυγιέται μαζί με το πευκόμελο. Υπάρχουν επίσης περιοχές της Κρήτης όπου το όψιμο θυμάρι συνανθεί με τις μελιτώδεις εκκρίσεις του πεύκου με αποτέλεσμα οι μέλισσες να συλλέγουν και να αναμιγνύουν τα μελιτώματα και το νέκταρ θυμαριού. Έτσι το πευκοθυμαρόμελο προκύπτει από την φυσική ανάμιξη μελιτωμάτων και νέκταρος που γίνεται αποκλειστικά από τις μέλισσες και όχι τον άνθρωπο. Ως αποτέλεσμα αυτής της ιδιοτυπίας το πευκοθυμαρόμελο έχει ιδιότητες μελιού προερχόμενου από νέκταρ αλλά και μελιτώματα. Έτσι, η κρυστάλλωση γίνεται αργότερα από αυτήν του αμιγούς θυμαρίσιου μελιού και νωρίτερα από αυτήν του πευκόμελου. Επιπλέον, το Κρητικό πευκόμελο εμπλουτίζεται γευστικά και αρωματικά από το θυμάρι. Οι μελισσοκόμοι μετά τον τρύγο του θυμαριού μεταφέρουν τα μελίσσια στα πεύκα. Οι αρωματικές ουσίες του θυμαριού οι οποίες παραμένουν στις κηρήθρες μεταφέρονται στο πευκόμελο προσδίνοντας του ξεχωριστή γεύση και άρωμα. 2

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το πευκοθυμαρόμελο Κρήτης χαρακτηρίζεται από μεγάλο αριθμό σε είδη γυρεόκοκκων που κυμαίνονται συνήθως από 15 έως 20 διαφορετικά είδη στο κάθε δείγμα μελιού. Τα περισσότερα από αυτά εμφανίζονται σε σχετικά μη σημαντικά ποσοστά, δίνοντας έτσι χαρακτηριστικούς συνδυασμούς συνοδευτικών γυρεόκοκκων. Το κύριο και καθοριστικό είδος σε αυτήν την κατηγορία μελιού είναι ασφαλώς το θυμάρι ή ο θύμος (Coridothymus capitatus (L.) Reichenb. fil. συνών.: Thymus capitatus (L.) Hoffmanns. & Link). Απαντάται σε όλα τα δείγματα μελιού με οργανοληπτικά χαρακτηριστικά πευκοθυμαρόμελου σε ποσοστό ίσο ή μεγαλύτερο από 10%. Το μέγιστο ποσοστό που παρατηρήθηκε ήταν 85%, και ο μέσος όρος στα δείγματα που εξετάστηκαν ίσος με 33%. Στο 20% περίπου των δειγμάτων είναι ο κύριος (predominant) (σε ποσοστό μεγαλύτερο του 45% επί του συνόλου των νεκταροδοτικών γυρεόκοκκων) γυρεόκοκκος, στο 60% των περιπτώσεων κυμαίνεται σε ποσοστό 16-45% (secondary- δευτερεύων) και στο υπόλοιπο 20% των περιπτώσεων κυμαίνεται από 10-15% (Γώτσιου και συν., 2013). Ως κύριοι (predominant), εκτός από το θυμάρι, μπορούν να εμφανιστούν σε σπάνιες περιπτώσεις (στο 2% των περιπτώσεων που εξετάστηκαν και πιο σπάνια) και οι γυρεόκοκκοι των ειδών καστανιάς (Castanea sativa L.), ερείκης (ή έρεικα ή παράσυρου, τοπικά) (τόσο του είδους Erica arborea L., όσο και του Erica manipuliflora Salisb.- συνών.: Erica verticillata Forssk.), ευκαλύπτου (Eucalyptus sp.), Myrtus communis L., (μυρτιάς), Centaurea idaea Boiss. & Heldr. ( ασπραγκάθα - ενδημικό είδος στην Κρήτη), Ferula communis L. (άρτικα). Τα παραπάνω είδη είναι γνωστό ότι προσφέρουν τόσο νέκταρ όσο και άφθονη γύρη στις μέλισσες και είναι υπερ-αντιπροσωπευόμενα από τους γυρεόκοκκους τους -συνήθως εμφανίζονται σε αυξημένα ποσοστά στο ίζημα λόγω τριτογενούς επιμόλυνσης του μελιού κατά τη φυγοκέντρηση από την εξαγωγή αποθηκευμένης γύρης στα πλαίσια, όπως φαίνεται από την μη επίδρασή τους στα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του μελιού (Γώτσιου και συν., 2013). Τα κυριότερα είδη, μετά το θυμάρι, των οποίων οι γυρεόκοκκοι εμφανίζονται ως δευτερεύοντες (secondary- δηλ. σε ποσοστά 16-45% επί του συνόλου των νεκταροδοτικών ειδών) στο πευκοθυμαρόμελο Κρήτης, είναι τα παρακάτω με φθίνουσα σειρά συχνότητας: η ερείκη (στο 15% των περιπτώσεων που εξετάστηκαν), η ενδημική στην Κρήτη ασπραγκάθα (επίσης στο 15% των δειγμάτων), η χαρουπιά (Ceratonia siliqua L.) (στο 12% των δειγμάτων), ο ευκάλυπτος (κυρίως το είδος Eucalyptus camaldulensis Dehnh.)(στο 10% των δειγμάτων), η καστανιά (στο 7% των περιπτώσεων), είδη της οικογένειας Brassicaceae (βρούβες και συγγενή) (στο 7% των δειγμάτων) (Γώτσιου και συν., 2013). 3

18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είδη που απαντώνται συνήθως μόνο σε μικρά ποσοστά (μικρότερα του 15%), αλλά σχετικά συχνά είναι: η ασκελετούρα ή σκυλοκρεμμύδα (Urginea maritima), ο αρκουδόβατος (Smilax aspera), η ξυνίδα (Oxalis pes-caprae), η αμπέλοψη (Parthenocissus sp.), είδη οικογένειας Rosaceae, ο ασφόδελος (Asphodelus sp.), η αγριομολόχα (Malva sylvestris), διάφορα είδη της οικογένειας Umbelliferae (ή Apiaceae). Εκτός από την ενδημική Centaurea idaea, αξίζει επίσης να αναφερθεί η παρουσία γυρεόκοκκων ενός ακόμη ενδημικού στην Κρήτη φυτού, του Ebenus cretica L. ( κατσουλιά στα Χανιά, αλιματσά στη Μεσσαρά Ηρακλείου, πλουμί ), αν και όχι πολύ συχνή: όταν παρατηρείται είναι συνήθως σε μέλια από Ανατολική Κρήτη, αλλά πάντα σε μικρά ποσοστά (κάτω από 2%) σε σχέση με το σύνολο των μετρούμενων γυρεόκοκκων του μελιού (Γώτσιου και συν., 2013). Η Κρήτη και η Ρόδος είναι οι κύριες περιοχές της Ελλάδας όπου οι μέλισσες μπορούν να παρασκευάσουν μέλι τόσο από νέκταρ θυμαριού όσο και από μελιτώματα πεύκου. Ωστόσο, Το Κρητικό πευκόμελο ξεχωρίζει τόσο από το πευκόμελο της Ρόδου όσο και από τα υπόλοιπα Ελληνικά πευκόμελα καθώς εμφανίζει μεγαλύτερη περιεκτικότητα στις πτητικές αρωματικές ενώσεις α-πινένιο, β- πινένιο, καμφένιο, δ-3-καρένιο, π-κυμένιο, λεμονένιο, γ-τερπινένιο, α-τερπινολένιο, φαινυλοακεταλδεύδη, βενζυλο-ακετονιτρίλιο και καρυοφυλλένιο (Τανανάκη, 2006), όπως φαίνεται και στον πίνακα 1, κάτι που δικαιολογείται από την απομονωμένη θέση της Κρήτης από την ηπειρωτική Ελλάδα και τις άλλες Ελληνικές περιοχές που παράγουν πευκόμελο (Κρήτη: 35 B, 24 A - Ρόδος: 38 B, 28 A - Εύβοια: 38 B, 23 A - Χαλκιδική: 40 B, 23 A - Θάσος: 40 B, 24 A.). Διαφορές ανάμεσα στα πευκόμελα της Ελλάδας υπάρχουν επίσης σύμφωνα με τους Aboud και συν.2011 και στα φλαβονοειδή (φαινολικές ουσίες με κύρια πηγή προέλευσής τους στο μέλι την πρόπολη, ακολούθως τη γύρη, και σε πιο μικρή συγκέντρωση από το νέκταρ ανθέων). Ανιχνεύθηκαν συνολικά 26 διαφορετικά φλαβονοειδή σε 33 δείγματα πευκόμελου από διάφορες περιοχές της Ελλάδας (Κρήτης από Χανιά και Λασίθι, Ρόδου, Εύβοιας και Χαλκιδικής) και εφτά από αυτά τα συστατικά αποδείχθηκε (με βάση στατιστική διακρίνουσα ανάλυση -Canonical Discriminant Analysis) ότι απαντώνται σε συνδυασμούς που κάνουν δυνατή τη διάκριση της γεωγραφικής προέλευσης όπως φαίνεται στο διάγραμμα 1 τα πευκόμελα από Εύβοια και Χαλκιδική διακρίνονται κατά μήκος του άξονα 1 λόγω του συνδυασμού μεγαλύτερων συγκεντρώσεων σε αυτά των συστατικών πινοσεμπρίνης, χρυσίνης (φλαβονοειδή που καταλήγουν στο μέλι μέσω της πρόπολης) και μη ταυτοποιημένης φλαβονόλης με μοριακό βάρος 330 (Aboud et al., 2011). 4

19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα πευκόμελα της Κρήτης (είτε Χανίων, είτε Λασιθίου) διακρίνονται από αυτά της Ρόδου, κατά μήκος του άξονα 2, λόγω του συνδυασμού των 7 φλαβονοειδών και ειδικότερα λόγω αυξημένης συγκέντρωσης μη ταυτοποιημένης φλαβόνης με μοριακό βάρος 270. Πίνακας 1: Ποσότητες πτητικών ενώσεων (μg/kg) στα Ελληνικά πευκόμελα (Τανανάκη, 2006). Πτητικά συστατικά Ρόδου Κρήτης Εύβοιας Χαλ/κής Θάσου α-πινένιο καμφένιο β-πινένιο δ-3-καρένιο λεμονένιο Γ-τερπινένιο καρυοφυλλένιο 2 3 0,8 0,6 0,4 φαινυλοακεταλδεύδη Βένζυλοακετονιτρίλιο Διάγραμμα 1: Διάκριση των πευκόμελων Ελλάδας με βάση την περιεκτικότητά τους σε φλαβονοειδή Canonical Discriminant Functions (Aboud et al., 2011) Υπάρχουν επίσης και διαφορές στα μικροσκοπικά χαρακτηριστικά. Στα πευκόμελα από την Χαλκιδική την Εύβοια και τη Θάσο παρατηρούνται συνήθως μεγαλύτερα ποσοστά καστανιάς και ειδών τριφυλλιού, απ ότι στα πευκόμελα Κρήτης (Θρασυβούλου και συν., 2002, Γώτσιου και συν. 2013). Επίσης στα πευκόμελα της υπόλοιπης Ελλάδας εμφανίζονται συχνά γυρεόκοκκοι βαμβακιού, παλιουριού (που απουσιάζουν εντελώς ως φυτά από την Κρήτη), καθώς και πολύκομπου (Polygonum sp.), που σε Κρητικά μέλια, εμφανίζεται σπάνια και σε ποσοστό μικρότερο από 1%. 5

20 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μία ακόμα διάκριση είναι το γεγονός ότι ποτέ δεν έχουν παρατηρηθεί στα στοιχεία μελιτώματος πευκόμελων (ή πευκοθυμαρόμελων) της Κρήτης, σπόρια του είδους Coleosporium, όπως παρατηρούνται σε αρκετά (όχι σε όλα) πευκόμελα Χαλκιδικής, Εύβοιας και Θάσου (Dimou et al,. 2006, Γώτσιου και συν.2013). To πευκοθυμαρόμελο παράγεται μόνο στην Ελλάδα και δεν είναι κοινό μέλι άλλων περιοχών της χώρας διότι α) δεν υπάρχει το ένα από τα δύο φυτά ή β) το θυμάρι δεν βρίσκεται σε άνθηση όταν είναι διαθέσιμες οι μελιτώδεις εκκρίσεις του πεύκου, ή γ) οι παραγωγοί μελισσοκόμοι ακολουθούν διαφορετική τεχνική εκμετάλλευσης. Σε κάθε περίπτωση το πευκοθυμαρόμελο της Κρήτης διαφέρει χαρακτηριστικά από το πευκοθυμαρόμελο της Ρόδου και άλλων περιοχών, στον συνδυασμό των γυρεόκοκκων λόγο της παρουσίας ενδημικών φυτών (Centaurea idaea, Ferula communis, Ebenus cretica L., Verbascum spinosum L) και στην μεγαλύτερη συγκέντρωση πτητικών ουσιών που έχει. Το κρητικό πευκόμελο (και επομένως και το πευκοθυμαρόμελο) διαφέρει επίσης και από το πευκόμελο που παράγεται στην Τουρκία, όπου επίσης το Marchalina hellenica ενδημεί στα πευκοδάση. Στο Τούρκικο πευκόμελο υπάρχουν τα συστατικά 3,5-τριμεθυλο-1-κυκλοεξένιο, Καμφένιο, οκτανάλη, δ-3-καρένιο, trans-5-αιθυλοτετραϋδρο-α,α,5-τριμεθυλο-2-φουρανο-μεθανόλη,2,6-διμεθυλο-1,3,5,7-οκτατετραένιο και σαντενένιο, και μια μη ταυτοποιημένη ένωση, τα οποία απουσιάζουν από τα ελληνικά μέλια. Μάλιστα το 3-καρένιο (ch 29 ) και η μη ταυτοποιημένη ένωση ch 72 βρίσκεται στο 100% των τούρκικων δειγμάτων και σε κανένα ελληνικό δείγμα. Αντίστοιχα στα ελληνικά πευκόμελα βρέθηκε η κυκλοεπτανομεθανόλη η οποία απουσιάζει από τα τούρκικα πευκόμελα (Tananaki et al., 2007). Οι Έλληνες επιστήμονες σε συνεργασία με Γάλλους εφαρμόζοντας τη στατιστική τεχνική Kohonen Self Organising Maps (KSOM) (Goodacre et al., 1999, Giraudel et al., 2001, Urruty et al., 2002), απέδειξαν τη δυνατότητα διάκρισης των πευκόμελων Ελλάδας και Τουρκίας όχι μόνο με βάση τα συστατικά που εμφανίζονται στα μέλια της μιας χώρας, αλλά και από τις ποσοτικές διαφορές των κοινών χημικών ενώσεων (Tananaki et al., 2007). Συστατικά με τη μεγαλύτερη διακριτική ικανότητα είναι τα: 1- οκτένιο (ch 2 ), οκτάνιο (ch 3 ), α-πινένιο (ch 16 ), π-κυμένιο (ch 32 ), εννεανάλη (ch 51 ), εννεανόλη (ch 63 ) και ακολουθούν τα εννεάνιο (ch 11 ), δεκανάλη (ch 68 ) και φουρφουράλη (ch 4 ). Τα Ελληνικά πευκόμελα διακρίνονται επίσης από τα Τούρκικα και από τα μικροσκοπικά χαρακτηριστικά τους. Σύμφωνα με την εργασία που παρουσίασαν οι Κarabournioti et al. το 2003 στο XXVIII Παγκόσμιο Συνέδριο της APIMONDIA στα Ελληνικά πευκόμελα εμφανίζονται γυρεόκοκκοι από Castanea, Erica, Polygonum και Liliaceae ενώ στα Τούρκικα γυρεόκοκκοι από Lotus και Scrophulariaceae. 6

21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ιστορικά στοιχεία Η μελισσοκομία στην μινωική Κρήτη, ευρήματα & μυθολογία Η μελισσοκομία στην Κρήτη αναπτύχθηκε πολύ νωρίς γεγονός που αποδεικνύεται από ευρήματα των ανασκαφών της Φαιστού όπου βρέθηκαν πήλινες κυψέλες (Εικ. 1) της Μινωικής εποχής (3.400 π.χ.), πολύ αρχαιότερης της Ομηρικής. Εικάζεται ότι χρησιμοποιούσαν το κερί που παρήγαγαν οι μέλισσες των πήλινων κυψελών για τη κατασκευή κεριών δωματίων, καθώς σε δωμάτια χωρίς παράθυρα βρέθηκαν κηροπήγια τα οποία ήταν πολύ μικρά για δάδες. Ένα πώμα από αγγείο σε σχήμα χωνιού περιείχε επίσης ίχνη μελιού και ίσως ήταν σε χρήση για έκχυση του προϊόντος των μελισσών. Αναφέρεται επίσης ένα πώμα που φέρει σφραγίδα, η οποία απεικονίζει ένα γάντι και μια μέλισσα, υποστηρίζεται ότι πρόκειται για γάντι που χρησιμοποιείται για τον τρύγο του μελιού από την κηρήθρα (Χρυσοστομίδου, 2010). Στην ίδια εποχή ανήκει επίσης ένα άλλο χρυσό κόσμημα που παριστάνει σύμπλεγμα δύο μελισσών, οι οποίες βαστάζουν κηρήθρα προερχόμενη από πήλινη κυψέλη σωλήνα, όπως και άλλο χρυσό κόσμημα σε σχήμα μέλισσας, που βρέθηκε στις ανασκαφές της Κνωσού. Στην αρχαία πόλη της Κνωσού βρέθηκε επίσης πινακίδα με την επιγραφή: «Πάσι Θεοίς Μέλι: ΑΜΦΟΡΕΥΣ 1» δηλαδή: «Προσφέρεται σε όλους τους θεούς μέλι: ένας αμφορέας». Η φράση είναι γραμμένη στο συλλαβικό αλφάβητο της Γραμμικής Β τον 14ο αιώνα π.χ. και μεταφράστηκε από τον Βρετανό αρχιτέκτονα Μιχαήλ Βέντρ (Michael Ventris) το Ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα θεωρείται το χρυσό περιδέραιο με τις δυο μέλισσες (Εικ. 2), σύμβολο γονιμότητας στην μητριαρχική μινωική Κρήτη του 17 ου αιώνα π.χ. που βρέθηκε σε νεκρόπολη κοντά στα μινωικά ανάκτορα στα Μάλια και αποτελείται από δύο μέλισσες σε αντικριστή θέση που συγκρατούν ανάμεσα στα πόδια τους ένα δίσκο, πιθανόν κηρήθρα. Πάνω στα κεφάλια τους μία θήκη από χρυσά σύρματα περικλείει μία μικρή σφαίρα, ίσως σταγόνα μελιού, ενώ απ τα φτερά τους κρέμονται μικροί δίσκοι (Χρυσοστομίδου, 2010). Ένα χρυσό ακόμα κόσμημα βρέθηκε σε ασύλητο τάφο στην αρχαία Ελεύθερνα στο Ρέθυμνο της Κρήτης το οποίο απεικονίζει μια δαιδαλώδη πριγκίπισσα-μέλισσα. Παρά το μικρό μέγεθός του (ύψος 2-3 εκατοστά) είναι ευδιάκριτη η μορφή της γυναίκας με φενάκη (περούκα), όπως επίσης τα χέρια της-στήμονες, που κρατούν τους μαστούς της, το σώμα της μέλισσας και τα φτερά της στολισμένα με μικρά λουλούδια (Εικ. 3). Αντιστρέφοντας το εμφανίζεται ένα ωραιότατο άνθος, ένας κρίνος (melimegalispetras.blogspot.com). Αναρίθμητα είναι επίσης τα Κρητικά νομίσματα που βρέθηκαν και παριστάνουν τη μέλισσα (Εικ. 4). 7

22 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εικόνα 2: Χρυσό κόσμημα της μινωικής περιόδου (melimegalispetras.blogspot.com). Εικόνα 1: Μινωικές πήλινες κυψέλες (melimegalispetras.blogspot.com). Εικόνα 3: Οι δύο οπτικές του μινωικού κοσμήματος που βρέθηκε στο Ρέθυμνο (melimegalispetras.blogspot.com). 8

23 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εικόνα 4: Η μέλισσα σε αργυρά και χάλκινα Κρητικά νομίσματα (Λιβέρη, 1996). Αξιοσημείωτη είναι και η πήλινη αναπαράσταση μιας άγριας κυψέλης γύρω από την οποία τυλίγεται ένα φίδι καθώς και μερικά τελετουργικά δοχεία, διάτρητα, κατ' απομίμηση κυψέλης, που πάνω τους έρπει ένα φίδι με το κεφάλι στο στόμιο του δοχείου. Ο διαχρονικός θείος χαρακτήρας του φιδιού μαρτυρά την σπουδαιότητα της μελισσοκομίας στη μινωική περίοδο (Χρυσοστομίδου, 2010). Επίσης, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, στην Κρήτη κατέφυγε η ετοιμόγεννη Ρέα για να φέρει στον κόσμο τον Δία. Η θεά, κόρη της Γης, δεν μπορεί παρά να έμαθε από τη μητέρα της πως η μέλισσα, που φροντίζει τόσο καλά τα μέλη της κοινότητας της, δεν θα άφηνε τον Δία να πεθάνει διωκόμενος από τον παιδοκτόνο Κρόνο. Ο αρχηγός των θεών, ευγνωμονώντας τις μέλισσες τους χαρίζει χαλκόξανθο χρώμα, τις καθιστά άτρωτες στις κλιματικές κακουχίες και τους επιτρέπει να αναπαράγονται χωρίς ζευγάρωμα. Ο Λακτάντιος ( μ.χ.), στο έργο του ''Σχόλια για τον Πίνδαρο, αναφέρει πως ο Μελισσεύς, ένας βασιλιάς της Κρήτης, είχε δύο κόρες, την Αμάλθεια και την Μέλισσα, οι οποίες τάιζαν τον μικρό Δία με κατσικίσιο γάλα και μέλι. Οι πηγές που πιστοποιούν την γέννηση του Διός στη Κρήτη αλλά και την ανατροφή του με μέλι είναι αναρίθμητες. Ενδεικτικά, ο Αθήναιος (αρχές 3ου μ.χ. αιώνα) αναφέρει στο έργο του Δειπνοσοφισταί ότι ο Δίας μεγάλωνε στη Κρήτη πίνοντας αμβροσία, που ορίζεται ως θεϊκό μέλι, η άντληση της οποίας γίνεται από πέτρες, δηλαδή τη συνήθη κατοικία των μελισσών (Χρυσοστομίδου, 2010). 9

24 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πέρα από το σπουδαίο, το ιερό της μέλισσας και της μελισσοκομίας για την αρχαία Κρήτη αποδεικνύεται από την θρησκευτική υπόσταση της μέλισσας. Αρκετοί ολύμπιοι θεοί είχαν ιέρειες στις οποίες ονομάζονταν Μέλισσαι, όπως η Δήμητρα. Η σχέση του Διονύσου με τη μέλισσα και το μέλι προηγείται, κατά τον κρητομινωικό πολιτισμό, εκείνης του οίνου και της αμπέλου. Οι σπονδές στον θεό Ήλιο είχαν το μέλι ως απαραίτητο στοιχείο ενώ η ικανότητα της προφητείας του θεού Απόλλωνα αποδίδεται στο μέλι. Γιός του Δία θεωρείται ο Μελιτεύς, που ανατράφηκε και αυτός στην Κρήτη ενώ εικάζεται ότι ίδρυσε την πόλη Μελίτη. Ως χθόνιος μελοθεός αναφέρεται ο Μελικέρτης, γιός του θεού της θάλασσας με την Ινώ. Ο κρητογέννητος Ζευς δε θα μπορούσε να μην έχει προσωνύμια που παραπέμπουν στο μέλι, τον συναντάμε ως Μελιούχο, Μελικέρτα, Μελιγενέτωρ, Μελισσαίο (Brelich, 1980). Όμως η μέλισσα δεν συναντάται στη Κρήτη μόνο ως θεϊκό χαρακτηριστικό των ελληνικών προϋπαρχόντων θεοτήτων αλλά και ως αυτόνομη Πότνια θεότητα, αυτό μας μαρτυρά το χρυσό έλασμα που βρέθηκε να δείχνει μια ανθρωπόμορφη φτερωτή θεά στο μπροστινό τμήμα του κορμιού ενώ από τη μέση και κάτω είναι μέλισσα (Εικ. 5) (Marconi,1940). Εικόνα 5: Η μινωική θεά-μέλισσα (melimegalispetras.blogspot.com). Για τη μινωική Κρήτη η θεά-μέλισσα είναι σύμβολο παλιγγενεσίας και αφθαρσίας στον χρόνο. Αυτό υποστηρίζει ο Elderkin γράφοντας για τον μύθο του Γλαύκου. Ο μύθος, που εξιστορείται από τον Υγίνο, κάνει λόγο για τον γιό του Μίνωα Γλαύκο ο οποίος καθώς έπαιζε έπεσε σ' ένα πιθάρι με μέλι και πνίγηκε. Κατά τον μύθο ο Γλαυκός βρέθηκε όταν είδαν μια κουκουβάγια να φοβερίζει μέλισσες πάνω από το πιθάρι. Τελικώς ο Γλαύκος επιστρέφει στη ζωή γεγονός που αποδίδεται από τους ερμηνευτές του μύθου στην μέλισσα ως σύμβολο νέας ενσάρκωσης (Elderkin, 1939). 10

25 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αξία της μέλισσας στον μινωικό πολιτισμό ξεπερνά τον κόσμο των ανθρώπων και των θεών και αγγίζει τα όρια του Κάτω Κόσμου. Είναι γνωστό ότι υπήρχε η συνήθεια να αλείφουν τους νεκρούς με μέλι, καθώς πίστευαν ότι αυτό θα τους οδηγήσει στην αφθαρσία. Ακόμα οι τάφοι της μινωικής εποχής ήταν σε σχήμα κυψέλης λόγω της σημασίας της μέλισσας και του μελιού για τη μοίρα του νεκρού (Λιβέρη, 1996). Το μινωικό πάντρεμα θρησκείας και μέλισσας αποδεικνύεται τόσο σημαντικά ισχυρό που φαίνεται ότι η θρησκευτική υπόσταση της μέλισσας εξήχθη από τον μινωικό πολιτισμό και στην υπόλοιπη Ελλάδα μέσω του ισχυρότερου μαντείου του ελλαδικού χώρου, αυτό των Δελφών. Στον Ομηρικό ύμνο προς τον Πύθειο Απόλλωνα λέγεται ότι όταν ο θεός έστησε τον μαντείο του, το πρώτο στον κόσμο που φανέρωνε στους ανθρώπους την αλάθευτη βουλή του Δία, επέλεξε το πλήρωμα ενός μινωικού καραβιού που αρμένιζε στο κρητικό πέλαγος να απαρτίσει το πρώτο ιερατείο του δελφικού ναού. Οι Κρήτες που ταξίδευαν από την Κνωσό προς τη Πύλο της Τριφυλίας ήταν οι πρώτοι ιερείς του μαντείου των Δελφών και αποκαλούνταν ''Μέλισσαι''. Κατά τον Πίνδαρο, μέγιστο των λυρικών ποιητών, η Πρόμαντις του Απολλώνιου μαντείου ήταν η Μέλισσα Δέλφις (Χρυσοστομίδου, 2010). Ανεξαρτήτως των μυθολογικών στοιχείων γύρω από τη σχέση του Δελφικού Απόλλωνα με τον ιερό χαρακτήρα της μέλισσας, είναι προφανές ότι οι Κρήτες που αποίκησαν τους Δελφούς μετέφεραν ιδέες και αντιλήψεις για τη μέλισσα που αποκαλύπτουν την εξέχουσα σημασία της στο νησί του Μίνωος (Cook, 1895). Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η μελισσοκομία στη Κρήτη άρχεται των προϊστορικών χρόνων Η μελισσοκομία στη Κρήτη κατά την ενετοκρατία & τουρκοκρατία Δεν είναι λίγοι οι περιηγητές και μελετητές που επισκέπτονται την Κρήτη των περιόδων αυτών και διαπιστώνουν τη διαχρονική παρουσία της μελισσοκομίας στο νησί και την άρρηκτα συνδεδεμένη σχέση της με τον ντόπιο πληθυσμό. Αυτοί μας πληροφορούν ότι από το ακρωτήριο Σαλμώνη ως την Αμμώδη Πεδιάδα στον Ισθμό της Ιεράπετρας υπάρχουν βουνά που τρέφουν, όπως συνηθίζουν να γράφουν, μέλισσες. Ο περίπατος στις περιοχές αυτές είναι αρωματισμένος από θυμάρι και συχνά οδηγεί σε σημεία με μεγάλους αριθμούς κυψελών. Οι ποσότητες θυμαρόμελου αλλά και πευκόμελου που παράγονται την εποχή εκείνη πωλούνται κυρίως στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Γίνεται επίσης ξεκάθαρος λόγος για την αποκλειστική απασχόληση πολλών περιοχών της Κρήτης με τη μελισσοκομία (Buondelmonti, 1983). Το μέλι και το κερί ήταν προϊόντα ευρείας κατανάλωσης στις προβιομηχανικές κοινωνίες και αποτελούσαν σημαντικό αντικείμενο εκμετάλλευσης στην Κρήτη. 11

26 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το μέλι της Κρήτης το 16º και 17º αιώνα έπαιζε σημαντικό ρόλο και στη διατροφή του πληθυσμού και για τον λόγο αυτό οι αρμόδιες αρχές σε ορισμένες εποχές του χρόνου καθόριζαν τις τιμές του (Baladie, 1988). Η φήμη του Κρητικού μελιού φαίνεται ότι σύντομα ξεπέρασε τα όρια του ελλαδικού χώρου και της γειτονικής Αλεξάνδρειας αφού υπάρχουν αναφορές για εξαγωγές (Πίν. 2) και εμπόριο κρητικού μελιού στην Τρίπολη, την Βενετία, την Κωνσταντινούπολη και όλες σχεδόν τις γωνιές της ενετικής ή Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της δύσης (Buondelmonti, 1983). Πίνακας 2: Εξαγωγές κρητικού μελιού από Γαλλικά εμπορικά πλοία (Baladie, 1988). Έτος Ποσότητα σε οκάδες *Σημείωση: 1 οκά = g. Ακόμα σπουδαιότερη αξία στις Κρητικές εξαγωγές είχε ένα άλλο προϊόν της μελισσοκομίας, το κερί (Πίν. 3). Σπουδαιότεροι αγοραστές του κεριού ήταν οι Γάλλοι. Από το 1722 έως το 1752 υπολογίζεται ότι η ποσότητα κεριού που έφτανε στη Μασσαλία από την Κρήτη ήταν οκάδες, έναντι της Θεσσαλονίκης. Άλλες αγορές του Κρητικού κεριού ήταν η Μάλτα, το Λιβόρνο, η Μεσσήνη, η Βενετία και αργότερα η Τεργέστη. Μικρή ποσότητα έφθανε και στην Πόλη. Πέρα από αυτά σημαντικές ποσότητες κεριού έβγαιναν στο εξωτερικό λαθραία από Γάλλους και Κρήτες κυρίως εμπόρους, από περιοχές του νησιού και συνήθως λιμάνια που ήταν έρημα, όπως του Μιραμπέλλο. Ο λόγος ήταν η σημαντική φορολογία που υπήρχε στο κερί, σε αντίθεση με το μέλι (Baladie, 1988). Πίνακας 3: Εξαγωγές κεριού από την Κρήτη (Baladie, 1988). Έτος Ποσότητα σε οκάδες *Σημείωση: 1 οκά = g. 12

27 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.2. Κλίμα & χλωρίδα της Κρήτης Το κλίμα της Κρήτης είναι τυπικά μεσογειακό. Οι χειμώνες, που διαρκούν από τον Νοέμβριο έως τον Μάρτιο, είναι δροσεροί και υγροί με τους δυτικούς ανέμους που επικρατούν να φέρνουν βροχή από τον Ατλαντικό. Τα καλοκαίρια, από Ιούνιο έως Αύγουστο, είναι ζεστά, με τους βόρειους ανέμους που επικρατούν να μεταφέρουν υγρασία από το Αιγαίο και μερικές φορές να προκαλούν καταιγίδες στα βουνά, ενώ οι πεδινές περιοχές παραμένουν σε σχεδόν απόλυτη ξηρασία. Ο σιρόκος, ένας καυτός και ξηρός άνεμος, μεταφέρει συχνά σκόνη από την έρημο Σαχάρα. Κατά τη διάρκεια της άνοιξης και του φθινοπώρου ο καιρός είναι συχνά άστατος. Η μέση ετήσια βροχόπτωση στο νησί μειώνεται από δυτικά προς ανατολικά και από βορρά προς νότο, αλλά αυξάνεται με το υψόμετρο, ο ρυθμός αύξησης μειώνεται από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Ομίχλη εμφανίζεται στις πλαγιές των βουνών στα βόρεια, ακόμα και το καλοκαίρι. Η βορειοδυτική πλευρά των Λευκών Ορέων, ιδίως στην κοιλάδα της Φάσας που βρίσκεται μεταξύ των Νέων Ρουμάτων και των Σκηνών, είναι από τα ψυχρότερα μέρη της Κρήτης. Τα νοτιοανατολικά πεδινά, ανατολικά από την Ιεράπετρα και απέναντι από τα νησιά της Χρυσής και του Κουφονησίου είναι η ξηρότερη περιοχή με μέση ετήσια βροχόπτωση μόλις 240 mm (Fielding & Turland, 2005). Υπάρχει επίσης μια μικρή αύξηση της μέσης ετήσιας θερμοκρασίας από βορειοδυτικά προς νοτιοανατολικά, η οποία μειώνεται ανάλογα με το υψόμετρο. Η αντίθεση στο κλίμα μεταξύ των περιοχών αυτών αντικατοπτρίζεται στην αντίστοιχη βλάστηση τους. Η κοιλάδα της Φάσας στη δυτική Κρήτη, περιέχει πολλά υγρόφιλα φυτικά είδη που είναι σπάνια ή απαντώνται μόνο στην Κρήτη. Από την άλλη πλευρά, ανατολικά και ειδικά στο Γαϊδουρονήσι και στο Κουφονήσι υπάρχουν καταφύγια φυτών φρυγανικών οικοσυστημάτων, κάτι που είναι στοιχείο της Νότιας Μεσογείου και της Βόρειας Αφρικής. Τα Λευκά Όρη έχουν την υψηλότερη βροχόπτωση, όμως το ύψους 2 m χιόνι καθώς και το ασβεστούχο και πετρώδες έδαφος που είναι τόσο πορώδες, εμποδίζουν την ανάπτυξη της υγρόφιλης βλάστησης. Η χιονόπτωσης είναι ένα συχνό φαινόμενο το χειμώνα στα πιο ψηλά βουνά και αρχίζει συνήθως στα τέλη Οκτωβρίου, παρόλο που η έναρξη διαφέρει σημαντικά από χρόνο σε χρόνο. Έδαφος πάνω από 1600m είναι συνήθως καλυμμένο με χιόνι για το μεγαλύτερο μέρος του χειμώνα και μπορεί να παραμείνει έτσι μέχρι το Μάιο. Ποσότητες χιονιού μπορεί να παραμείνουν τον Ιούλιο σε μεγάλο υψόμετρο, και να είναι ακόμη μόνιμα σε μερικές ειδικές θέσεις (Fielding & Turland, 2005). 13

28 ΕΙΣΑΓΩΓΗ H χλωρίδα της Κρήτης αποτελείται από περίπου 1735 αυτόχθονα είδη. Πολλά από αυτά τα είδη είναι πολύ διαδεδομένα στη Μεσόγειο αλλά υπάρχουν και κάποια που προκύπτουν από την ιστορική γεωγραφία της περιοχής. Περίπου 140 είδη φαίνεται να εισήχθησαν από την ανθρώπινη δραστηριότητα ενώ περίπου 226 είδη είναι ενδημικά. Η σύνδεση της Κρήτης με τη νότια Ελλάδα και τη δυτική Τουρκία επέτρεψε την εκτεταμένη μετανάστευση των φυτών, έτσι ώστε σήμερα ευρωπαϊκά και ασιατικά στοιχεία να συνυπάρχουν. Για παράδειγμα τα Αthamanta macedonica, Ferulago nodosa και Verbascum macrurum είναι βαλκανικής και σικελικής προέλευσης, ενώ τα Bromus tomentellus, Cotoneaster nummularia, Cupressus sempervirens, Daphne gnidiodes, Datisca cannabina, Draba nuda (Drabopsis nuda) και Lecokia cretica είναι όλα τα παραδείγματα των ασιατικών ειδών που φτάνουν τα δυτικά όρια των κατανομών τους στην Κρήτη. Τα Ebenus cretica, Ricotia cretica και Zelkova abelicea είναι παραδείγματα των ενδημικών ειδών που ανήκουν στα γένη των οποίων τα κέντρα διανομής βρίσκονται στην Ασία (Fielding & Turland, 2005). Έναν πρόσθετο δεσμό με τη χλωρίδα της Βόρειας Αφρικής αποτελούν επίσης τα είδη Arum cyrenaicum, Cynara cyrenaica και Stachys tourneofortii που επίσης φύονται στην Κρήτη, αλλά είναι γνωστά μόνο από τη Βόρεια Αφρική. Το Androcymbium rechingeri ανήκει σε ένα γένος που είναι ευρέως διαδεδομένο στο βόρειο και σε άλλα μέρη της Αφρικής, αλλά εκπροσωπείται στην Ευρώπη μόνο στην Κρήτη, καθώς επιβιώνει κάτω από τον καυτό και ξηρό κλίμα γύρω από την Ιεράπετρα και τα νησιά στα ανοικτά της νότιας ακτής. Είδη, όπως Chlamydophora tridentata, Cistanche phelypaea, Erodium crassifolium και Periploca angustifolia είναι παρόντα ιδιαίτερα στο Γαϊδουρονήσι και το Κουφονήσι. Κατά πάσα πιθανότητα έχουν εξαφανιστεί από το κύριο νησί της Κρήτης κατά τη διάρκεια των υγρών περιόδων του Πλειστοκαίνου. Τα ακόλουθα είδη έχουν μόνο πληθυσμούς σε αυτά τα μικρά νησιά: Astragalus peregrinus, Galium recurvum, Limoniastrum monopetalum, Οnonis vaginalis, Suaeda palaestina και Zygophyllum album. Δυτικότερα, η Βόρεια Αφρική εκπροσωπείται στη Γαύδο από το Callitriche pulchra, ενώ το Atriplex mollis καταγράφηκε το 1999 στο κοντινό νησί της Γαυδοπούλας (Fielding & Turland, 2005). Μερικά ενδημικά είδη της Κρήτης δεν έχουν στενούς συγγενείς, για παράδειγμα το Petromarula pinnata. Άλλα είδη εκπροσωπούνται από συγγενικά είδη σε διάφορα μέρη της Μεσογείου, του Αιγαίου, ή ακόμα και μέσα στην ίδια τη Κρήτη, όπου ομάδες του πληθυσμού χωρίζονται από φυσικά εμπόδια. Ορισμένα ενδιαιτήματα, κυρίως σε ασβεστολιθικά βράχια και άδενδρες κορυφές, είναι πλούσια σε ενδημικά είδη. 14

29 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα ενδιαιτήματα αυτά είναι πολύ ακραία για την πλειονότητα των φυτών και κατά συνέπεια έχουν παράσχει επαρκή καταφύγια για εξειδικευμένα είδη που δεν είχαν τη σχετική ανταγωνιστικότητα για να επιβιώσουν σε περιβάλλοντα που επηρεάζονται από μεταναστεύσεις από πιο επιθετικές μονάδες. Ωστόσο, δεν εξειδικεύονται όλα τα ενδημικά φυτά στις συγκεκριμένες και μόνο απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Το Ebenus cretica είναι ένας ευρέως διαδεδομένος θάμνος που βρέθηκε σε μια ποικιλία καταστάσεων, που συχνά σχηματίζουν εκτεταμένες, σχεδόν αμιγείς συστάδες. Κάποιες οικογένειες στην Κρήτη είναι φτωχές σε ενδημικά είδη, για παράδειγμα η Grammineae (δύο από τα 168 είδη), ενώ άλλες είναι πλούσιες, για παράδειγμα Campunulaceae (επτά στα 18) (Fielding & Turland, 2005). Ανάλυση σε γυρεόκοκκους έδειξε ότι το Κρητικό δάσος κυριαρχείται από αειθαλή και φυλλοβόλα είδη Quercus, ενώ Cupressus και Pinus, αν και παρόντα, δεν είναι ιδιαίτερα άφθονα. Επίσης, υπάρχουν κάποια δέντρα που ενδημούν κυρίως στην Βόρεια Ευρώπη, όπως Alnus, Corylus, Ostrya και Tilia, και είναι τώρα γνωστά ως άγρια είδη στην Κρήτη. Επίσης, Fraxinus ornus ανακαλύφθηκε στην κοιλάδα της Φάσας το 1990 και στη συνέχεια σε δύο κοιλάδες πιο δυτικά. Σήμερα, τα κρητικά δάση αποτελούνται κυρίως από σκληρόφυλλα, όπως Acer sempervirens, Arbutus unedo, Cupressus sempervirens, Erica arborea, Phillyrea latifolia, Pistacia terebinthus, Quercus coccifera και Q. ilex, ενώ τα πλουσιότερα εδάφη με μαλακά πετρώματα μπορούν να υποστηρίξουν μη σκληρόφυλλα είδη, όπως την ήμερη βελανιδιά, Quercus pubescens, ενώ σε ορισμένες περιοχές ο αριθμός των ατόμων του Pinus halepensis subsp. έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια (Fielding & Turland, 2005). Είδη Pinus halepensis subsp. εμφανίζονται σε πιο ξηρές περιοχές, ιδιαίτερα εκείνες με μια ηλιόλουστη πλευρά. Εκτεταμένες, αμιγείς συστάδες υπάρχουν στην Ανατολική Κρήτη, στις νότιες και ανατολικές υπώρειες του ορεινού όγκου της Δίκτης και στις δυτικές, χαμηλότερες πλαγιές του Αφέντη Καβούσι. Όμως τα πεύκα είναι πολύ εύφλεκτα καθώς η φωτιά είναι ένα φυσικό και αναπόφευκτο κομμάτι της βιολογίας του πεύκου. Τα δέντρα συνήθως καταστρέφονται από τις φλόγες, αλλά νέα άτομα αναπτύσσονται από το σπόρο για να αντικαταστήσουν όσα χάθηκαν. Πεύκα εμφανίζονται, επίσης, στις νότιες πλαγιές των Λευκών Ορέων, συχνά μαζί με Cupressus sempervirens και Quercus coccifera, φθάνοντας περίπου το υψόμετρο των 1200m. 15

30 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πληθυσμοί Castanea sativa βρίσκονται στα δυτικά και βορειοδυτικά των Λευκών Ορέων, στις περιοχές με τις μεγαλύτερες βροχοπτώσεις και συνήθως σε όξινα εδάφη. Εκτενή δάση καστανιάς καλύπτουν τις χαμηλότερες πλαγιές του Αγίου Δικαίου, νότια του Έλους. Τα δέντρα εκτιμώνται για τους εδώδιμους καρπούς και είναι σχεδόν βέβαιο ότι αρχικά εισήχθησαν στην Κρήτη για το λόγο αυτό. Μερικά από τα δέντρα είναι 700 ετών. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι τα μεσογειακά κωνοφόρα όπως Abies, Cedrus, Pinus nigra και ορισμένα δενδρώδη είδη Juniperus (για παράδειγμα, J. foetidissima) απαντώνται έστω κατά άτομα στην Κρήτη (Fielding & Turland, 2005). Οι ιδιαίτερες αυτές περιβαλλοντικές συνθήκες της Κρήτης εξηγούν τον μεγάλο αριθμό μελισσοκομικών φυτών που απαντώνται στο νησί, τα σημαντικότερα των οποίων (Πίν. 4) έχουν ιδιαίτερη αξία για τη Κρητική μελισσοκομία. Πίνακας 4: Ενδεικτικός πίνακας των σημαντικότερων μελισσοκομικών φυτών της Κρήτης ( Κοινό Όνομα Επιστημονικό Όνομα Οικογένεια Αρκουδόβατο Smilax aspera Liliaceae Ασφόδελος Asphodelus spp. Liliaceae Βελανιδιά Quercus spp. Fagaceae Γαϊδουράγκαθο Silybum marianum Asteraceae Δενδρολίβανο Rosmarinus officinalis Lamiaceae Έλατο Abies spp. Pinaceae Ερείκη Erica manipuliflora Ericaceae Εσπεριδοειδή Citrus spp. Rutaceae Ευκάλυπτος Eucalyptus spp. Myrtaceae Ηλίανθος Helianthus annuus Asteraceae Θρούμπι Satureja spp. Lamiaceae Θυμάρι Thymus spp. Lamiaceae Καστανιά Castanea sativa Fagaceae Κερκίδα Cercis siliquastrum Leguminosae Κουμαριά Arbutus unedo Ericaceae Λεβάντα Lavandula spp. Lamiaceae Μελισσόχορτο Melissa officinalis Lamiaceae Μέντα Mentha spp. Lamiaceae Οξαλίδα Oxalis spp. Oxalidaceae Πεύκο Pinus spp. Pinaceae Πολύκομπος Polygonum aviculare Polygonaceae Ρίγανη Origanum spp. Lamiaceae Σάλβια Salvia spp. Lamiaceae Τσάι του βουνού Sideritis spp. Lamiaceae Φασκομηλιά Salvia officinalis Lamiaceae Φλαμουριά Tilia spp. Tiliaceae Χαμομήλι Chamomilla recutita Asteraceae Χαρουπιά Ceratonia siliqua Leguminosae 16

31 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αδιαμφισβήτητα σημαντικότερα φυτά για τη Κρητική μελισσοκομία είναι το θυμάρι (Thymus spp.) και το πεύκο (Pinus spp.) Θυμάρι Το Θυμάρι (Thymus spp.) είναι αγγειόσπερμο, δικότυλο φυτό, το οποίο ανήκει στην τάξη των σωληνανθών (Tubiflorae) και στην οικογένεια των χειλανθών (Labiatae). Είναι πολυετής θάμνος μικρού ύψους (έως 30 εκατοστά) (Στεφανάκη - Νικηφοράκη, 1999). Το θυμάρι φύεται σ' όλες τιε περιοχές της Ελλάδας εκτός από το βόρειο τμήμα της χώρας. Σύμφωνα με τον Greuter στη χώρα μας φύονται 23 είδη θυμαριού, με το Thymus capitatus να είναι το πιο κοινό. Σε μεγάλα υψόμετρα απαντάται μόνο σε περιοχές της Κρήτης (Kokkini and Vokou, 1989), όπου είναι και αυτοφυές. Στο διάστημα από τέλη Μαΐου ως μέσα Ιουνίου παρατηρείται κάθε χρόνο η έναρξη της άνθησης, ανάλογα με το είδος και την περιοχή. Το συνολικό διάστημα της ανθοφορίας του θυμαριού μπορεί να είναι ως και 40 ημέρες, φτάνοντας ως και τα τέλη Ιουλίου για θυμάρια που η έναρξη της ανθοφορίας τους σημειώθηκε μέσα Ιουνίου. Το συνολικό διάστημα της ανθοφορίας εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες πριν την άνθηση (κυρίως Απρίλιο), με την υγρασία και τις βροχές να είναι ευνοϊκές. Περίπου το 10% της ελληνικής παραγωγής μελιού είναι θυμαρίσιο μέλι ( Στην Κρήτη συναντάμε κυρίως το Coridothymus capitatus (συν. Thymus capitatus). Άλλο είδος από το οποίο συλλέγουν μέλι οι μέλισσες κατά την ίδια περίοδο και συνυπολογίζεται στο θυμαρίσιο μέλι είναι το Satureja thymbra (θρούμπι). Τα δύο φυτά έχουν παρόμοια εμφάνιση και οσμή, αλλά το Coridothymus είναι πιο διακλαδισμένο, με ταξιανθίες του προηγούμενου έτους και σχεδόν σκληρό και ακανθώδες. Τα φύλλα είναι μικρότερα, σχεδόν τριγωνικά, τα άνθη σκούρου μοβ χρώματος που εμφανίζονται σε πυκνές ταξιανθίες βότρυ. Το θρούμπι, έχει ελαφρώς λεπτότερους βλαστούς που δεν γίνονται ακανθώδεις, με μεγαλύτερα, πιο πλατιά, φύλλα και πιο ροζ-μοβ άνθη. Φέρει ταξιανθίες από το Μάρτιο έως τον Ιούνιο. Τα δύο είδη μεγαλώνουν σε παρόμοια περιβάλλοντα, όχι μόνο φρυγανικά, αλλά και πευκοδάση, βραχώδη μέρη αλλά και σε παραθαλάσσιες περιοχές. Το Coridothymus φτάνει σε υψηλότερα υψόμετρα (έως 2000 m) ενώ το Satureja σε περισσότερο πεδινές εκτάσεις (έως 1500 m) (Fielding & Turland, 2005). 17

32 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Παρόμοιο με τα δύο είδη, αλλά με παρουσία μόνο σε υψόμετρο άνω των 1200 μέτρων, είναι το Satureja spinosa, που εμφανίζεται στους τρείς υψηλότερος ορεινούς όγκους, σε ασβεστολιθικές πλαγιές και βραχώδη τμήματα. Έχει λευκά ή απαλό λιλά άνθη που ανθίζουν από τον Ιούνιο έως τον Αύγουστο. Ενδημικά είδη είναι και το Satureja candiaca (Micromeria hispida), που φύεται σε σχισμές και ασβεστολιθικές βραχώδεις θέσεις μεταξύ 300 και m στα Λευκά Όρη και τον Ψηλορείτη. Ενδημεί επίσης στην ευρύτερη περιοχή των Σφακιών και των περιχώρων αυτών το Satureja sphaciotica (Micromeria sphaciotica) (Fielding & Turland, 2005). Οι γυρεόκοκκοι των παραπάνω ειδών απαντώνται συχνά στη μικροσκοπική ανάλυση θυμαρίσιου μελιού και συχνά είναι δυνατόν να λογίζονται ως θυμαρίσιοι αφού δύσκολα διακρίνονται από αυτούς. Ο Δρίμτζιας (2004) αναφέρει ως «Θυμάρι Κρήτης» το Thymus creta και ως «Θυμάρι Σητείας Κρήτης» το Thymus capitatus creta Πεύκο Το Πεύκο (Εικ. 6) είναι γυμνόσπερμο, αειθαλές, ρητινοφόρο κωνοφόρο δένδρο με 90 περίπου είδη ανά τον κόσμο, που ανήκει στην οικογένεια των Πευκοειδών (Pinaceae). Ο φλοιός είναι παχύς και αυλακωτός, τα φύλλα βελονοειδή και φύονται κατά σπονδύλους ανά δύο, τρία ή πέντε, παραμένοντας στο πεύκο από δύο μέχρι 17 χρόνια. Στη βάση τους περιβάλλονται από ένα μεμβρανώδη κολεό και το χρώμα τους είναι ανοιχτό ως σκούρο πράσινο. Όλα τα βλαστικά μέρη του δέντρου διατρέχονται από αδενικά στοιχεία που έχουν την μορφή αγωγών παράγοντας ρητίνη και αιθέρια έλαια. Στη βάση κάθε μονοετούς βλαστού αναπτύσσονται αρσενικοί και θηλυκοί κώνοι. Είναι τα άνθη του πεύκου γνωστά με την ονομασία κουκουνάρια. Τα πεύκα αποτελούν πρόδρομα είδη στα δασικά οικοσυστήματα, εγκαθίστανται σε ακραία περιβάλλοντα και σχηματίζουν φυτοκοινωνίες που διαμορφώνουν το περιβάλλον για τα επερχόμενα είδη. Είναι είδη που αγαπούν το φως, είναι ανθεκτικά στην ξηρασία και προτιμούν ασβεστολιθικά εδάφη (el.wikipedia.org/wiki/πεύκο). 18

33 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εικόνα 6: Πεύκη Χαλέπιος (el.wikipedia.org/wiki/χαλέπιος_πεύκη). Στην Κρήτη απαντάται κυρίως το Pinus halepensis subsp. brutia (P. brutia), ενώ σε μικρότερο βαθμό εντοπίζεται το Pinus halepensis subsp. halepensis που όμως δεν είναι γηγενές της Κρήτης (Fielding & Turland, 2005). Τα δύο αυτά υποείδη είναι και τα μόνα που μπορούν να είναι φορείς του Marchalina hellenica σε έντονα παραγωγικά επίπεδα (Μπίκος, 2000). Στα σημεία με το μεγαλύτερο υψόμετρο, στη Δυτική Κρήτη, συναντώνται μεμονωμένοι πληθυσμοί Pinus nigra ενώ μικρή παρουσία στο νησί έχουν τα Pinus silvestris και Pinus pinea τα οποία δεν είναι γηγενή της Κρήτης (Fielding & Turland, 2005) Μελιτοέκκριση & εργάτης Το πευκόμελο παράγεται από μελιτώματα που συλλέγουν οι μέλισσες από το έντομο Marchalina hellenica (Monophlebus hellenicus) (Zander & Koch, 1994). Υπάρχουν και άλλα έντομα τις εκκρίσεις των οποίων συλλέγουν οι μέλισσες. Στα διάφορα είδη ελάτης ο Σαντάς (1979) αναφέρει ως κυρίαρχα τα κοκκοειδή Physokermes hemicryphus και Eulecanium sericeum και τις αφίδες Mindarus abietinus, Cinara confinis και C. pectinatae που παράγουν μελιτώδεις εκκρίσεις εκμεταλλεύσιμες από τις μέλισσες. Από τα έντομα αυτά το σημαντικότερο για τον μελισσοκόμο είναι το P.hemicryphus, το οποίο δίνει μελίτωμα από τα τέλη Μαΐου έως τέλη Ιουλίου (Γούναρη, Σε μερικές χρονιές οι αφίδες (μελίγκρες) του εργάτη αναπτύσσουν μεγάλους πληθυσμούς και παράγουν άφθονο μελίτωμα (Εικ. 7) που μαζεύουν οι μέλισσες το Μάιο, Ιούνιο και Σεπτέμβριο. 19

34 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όσον αφορά τη χημική σύσταση του μελιτώματος, τα σάκχαρα αποτελούν το 90-95% της ξηράς ουσίας των μελιτωμάτων. Τα συνηθέστερα είναι η σουκρόζη, η γλυκόζη, η φρουκτόζη, η μαλτόζη, η τρεχαλόζη, η μελιζιτόζη, η φρουκτομαλτόζη, η ραφινόζη, η μελιβιόζη, η μανόζη, η ραμνόζη κ.ά. Εκτός από τα σάκχαρα το μελίτωμα με το πέρασμά του από το σώμα του εντόμου εμπλουτίζεται με βιταμίνες, πρωτεΐνες και αμινοξέα, σε συγκεντρώσεις μεγαλύτερες αυτών που περιέχονται στο νέκταρ. Μάλιστα τα αμινοξέα του μελιτώματος χαρακτηρίζουν το φυτό στο οποίο το έντομο τρέφεται, και φυσικά παρουσιάζουν εποχιακές διακυμάνσεις, που οφείλονται στην διαφορετική περιεκτικότητα που παρουσιάζει ο φυτικός χυμός κατά την διάρκεια του έτους (Γούναρη, Στην Ελλάδα μέχρι στιγμής έχουν αναγνωρισθεί 33 είδη μελιτογόνων εντόμων (Πίν. 5), ελάσσονος ή ήσσονος σημασίας, τις μελιτώδεις εκκρίσεις των οποίων εκμεταλλεύεται η μέλισσα (Σαντάς, 1979). Η ποσότητα παραγόμενου μελιού από μελιτώματα στη χώρα μας υπολογίζεται ότι αντιπροσωπεύει το 70% περίπου της συνολικής ετήσιας ποσότητας μελιού. Από αυτό το 60-65% αντιπροσωπεύει το μέλι πεύκου, ενώ περίπου 5% παράγεται από τις μελιτώδεις εκκρίσεις εντόμων της ελάτης (Manikis & Thrasyvoulou, 1995). Εικόνα 7: Έντονη μελιτοέκκριση του Marchalina hellenica (Γούναρη,

35 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πίνακας 5: Έντομα που παράγουν μελίτωμα στην Ελλάδα (Σαντάς, 1979). Έντομο Acyrthosiphon pisum Aphis craccivora Koch Aphis fabae Scopoli Aphis gossypii Glover Aphis pomi De Geer Brachycaudus cardui (L.) Hyalopterus pruni Myzus persicae (Sulzer) Rhopalosiphum padi (L.) Pterocomma populeum Mindarus abietinus Koch Callaphis juglandis Eucalliptera tiliae (L.) Chaitophorus leucomelas Chaitophorus populeti Cinara confinis (Koch) Cinara palaestinensis Cinara pectinatae Cinara close pini Lachnus roboris (L.) Prociphilus oleae Prociphilus bumeliae Physokermes hemicryphus (Dalm) Eulecanium sericeum Kermes quercus (L.) Parthenolecanium corni Sphaerolecanium prunastri (Fonsc.) Marchallina hellenica Euphyllura olivina Cacopsylla sp (crataegi Schrk.) Homotoma ficus (L.) Siphonius phillyreae Bemisia tabaci Genn. Φυτό-ξενιστής Τριφύλλι Τριφύλλι, μηδική, βαμβάκι Βαμβάκι Βαμβάκι Μηλιά, Κυδωνιά Γαϊδουράγκαθο Prunus dulcis Δαμασκηνιά Καλαμπόκι Λεύκη Έλατο Καρυδιά Φλαμουριά Λεύκη Λεύκη Έλατο Πεύκο Έλατο & Πεύκο Πεύκο Καστανιά Ελιά Φράξος Έλατο Έλατο Βελανιδιά Ροδακινιά, Βερυκοκκιά Κερασιά, Βυσσινιά Πεύκο & Κουκουναριά Ελιά Κράταιγος Συκιά Αχλαδιά Βαμβάκι 21

36 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το σημαντικότερο μελιτογόνο έντομο για την ελληνική Μελισσοκομία είναι το κοκκοειδές Marchalina hellenica, το οποίο κοινώς ονομάζεται «εργάτης». Η παρουσία του εντόμου έχει αναφερθεί μόνο σε χώρες της λεκάνης της Μεσογείου και συγκεκριμένα στην Ελλάδα, στην Τουρκία και την Ν. Ιταλία (Zander & Koch, 1994). Παρασιτεί στα είδη Pinus brutia (τραχεία), Pinus halepensis (χαλέπιος), Pinus silvestris, Pinus pine, ενώ υπάρχει μία μόνο αναφορά παρασιτισμού στο είδος Pinus nigra από τον Καϊλίδη (1965). Η παρουσία του εντόμου στα πευκοδάση της Ελλάδας χρονολογείται τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα. Άλλωστε για πρώτη φορά περιγράφηκε και κατατάχθηκε από τον Γεννάδιο το 1883 (Gennadius, 1883) με χαρακτηριστικό όνομα γένους hellenica. Το ακμαίο έντομο του είδους Marchalina hellenica εμφανίζεται στα πεύκα στις αρχές Μαρτίου, όπου εκεί παραμένει μέχρι το πρώτο δεκαήμερο του Απριλίου. Συνήθως από τα μέσα Μαρτίου, σχηματίζει τη βαμβακάδα, εντός της οποίας εναποθέτει αυγά. Η εκκόλαψη των αυγών ξεκινά στα τέλη Απριλίου (Εικ. 8). Οι νεαρές νύμφες μετακινούνται έρποντας ψάχνοντας να προστατευθούν και να τραφούν, απομυζώντας τους χυμούς των πεύκων. Στα τέλη του καλοκαιριού καθώς και το φθινόπωρο, πραγματοποιεί δύο εκδύσεις και γίνεται νύμφη δευτέρου σταδίου. Υπό την μορφή αυτή το έντομο θα διαχειμάσει και κατόπιν, στα τέλη Φεβρουαρίου, θα πραγματοποιήσει και τρίτη έκδυση (Εικ. 9) από την οποία θα προέλθουν τα ακμαία άτομα (Εικ. 10) (Γκαίτλιχ & Σουλιώτης, 2006) Εικόνα 8: Ο βιολογικός κύκλος του Marchalina hellenica (Γκαίτλιχ & Σουλιώτης, 2006). Εικόνα 9: Η τελευταία έκδυση του Marchalina hellenica (Γούναρη,

37 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εικόνα 10: Το ακμαίο θήλυ Marchalina hellenica (Γούναρη, Γενικά, τα πεύκα δίνουν μελίτωμα τρείς περιόδους κάθε χρόνο: 1) 1/3-15/4 (έντονη μελιτοέκκριση) 2) 15/6-30/8 (περιορισμένη μελιτοέκκριση) 3) 15/9-30/10 (έντονη και σταθερή μελιτοέκκριση). Από αυτές τις μελιτοφορίες οι μελισσοκόμοι εκμεταλλεύονται κυρίως αυτή του φθινοπώρου και δευτερευόντως την ανοιξιάτικη. Το παραγόμενο μέλι είναι εύγευστο, χρώματος ανοιχτού καφέ, με χαμηλή συγκέντρωση φρουκτόζης, κάτι που το κάνει ελαφρύ στη γεύση. Είναι πολύ πλούσιο σε μεταλλικά στοιχεία και ιχνοστοιχεία, ενώ έχει υψηλή αντιοξειδωτική δράση. Το ανοιξιάτικο πευκόμελο διαφέρει από το φθινοπωρινό όντας πιο ανοιχτόχρωμο και διαφορετικό στη γεύση ( και πιθανώς στη περιεκτικότητα του σε διαστάση και άλλα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά (Τανανάκη, αδημοσίευτα στοιχεία) Η φυλή της Κρητικής μέλισσας, Apis mellifera adami Μια ακόμα ιδιομορφία του Κρητικού περιβάλλοντος είναι και η ύπαρξη ξεχωριστής φυλής μελισσών στο νησί της Κρήτης. Σε δείγματα που συνελέγησαν από τον Br. Adam το 1952, προς τιμήν του οποίου αποδόθηκε και η ονομασία adami, διαπιστώθηκε ότι η κρητική μέλισσα δεν παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τις μέλισσες της Ηπειρωτικής Ελλάδας, αλλά με τις μέλισσες της Ανατολής και κυρίως με την A.m.syriaca (Γούναρη, Η φυλή της Κρητικής μέλισσας αντικαταστάθηκε από τους Κρήτες μελισσοκόμους με την εισαγωγή της Apis mellifera macedonica. 23

38 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.5. Η μελισσοκομία σήμερα στην Ελλάδα & την Κρήτη Η Ελλάδα κατατάσσεται τρίτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και δέκατη ένατη παγκοσμίως σε παραγωγή μελιού, με ετήσια παραγωγή μεγαλύτερη από 17 χιλιάδες τόνους. Η μελισσοκομία στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι καλύπτει το 2,4% της αξίας της ζωικής παραγωγής και το 0,55% της συνολικής ακαθάριστης αξίας της αγροτικής παραγωγής (Κιτσοπανίδης, 2006). Επιπλέον, ο κλάδος αυτός συμβάλλει σημαντικά στην αύξηση της γεωργικής παραγωγής με την επικονίαση και άλλους τρόπους, που δεν μπορούν να ποσοτικοποιηθούν (Θρασυβούλου, 1998). Η αξία της μελισσοκομίας είναι πολύ μεγάλη, λαμβάνοντας υπόψη την αξία της σε λοιπά προϊόντα (γύρη, κερί, βασιλικός πολτός, πρόπολη, δηλητήριο) και τη συμβολή της στην υγεία του ανθρώπου και στην αγροτική παραγωγή (Παπαναγιώτου, 2010). Στην Ελλάδα, παράγονται ετησίως περίπου 17 χιλιάδες τόνοι μέλι (8,5% της παραγωγής της ΕΕ), εισάγονται τόνοι και εξάγονται 550 τόνοι, με συνέπεια η κατανάλωση να ανέρχεται στους 19 χιλ. τόνους ή 1,6-1,7 χλγ/κεφαλή. Τα τελευταία 20 χρόνια, η παραγωγή μελιού αυξήθηκε με ένα ρυθμό 3% ανά έτος, ο αριθμός των κυψελών αυξήθηκε κατά 0,3% ανά έτος και η παραγωγικότητα κατά 2,5% ανά έτος. Η παραγωγικότητα (απόδοση μελιού ανά κυψέλη) της ελληνικής μελισσοκομίας αυξήθηκε με ταχύτερους ρυθμούς από ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση (CBI, 2008). Στην Ελλάδα, η μελισσοκομία επικουρείται, ελέγχεται και στηρίζεται από τις υπηρεσίες του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, τους γεωπόνους μελισσοκομίας των Νομαρχιακών Διευθύνσεων Αγροτικής Ανάπτυξης, τα τρία εργαστήρια ανάλυσης μελισσών, τα πέντε εργαστήρια ανάλυσης μελιού και τα 15 Κέντρα Μελισσοκομίας (Πίν. 6). Επιπλέον, η μελισσοκομία στην Ελλάδα είναι οργανωμένη σε: 1) 80 Συνεταιρισμούς αυτόνομους ή μέλη της ΠΑΣΕΓΕΣ, της Κοινοπραξίας Μελισσοκομικών Συνεταιρισμών Ελλάδας και της Κοινοπραξίας Μελισσοκομικών Συνεταιρισμών Κρήτης 2) 70 Συλλόγους Μελισσοκόμων και μία Ομοσπονδία Μελισσοκομικών Συλλόγων Ελλάδας (ΟΜΣΕ) 3) Μία Ένωση Επαγγελματιών Μελισσοκόμων 4) Ένα Σύνδεσμο Ελλήνων Τυποποιητών - Συσκευαστών - Εξαγωγέων Μελιού, και 5) Κάποιους συλλόγους προϊόντων μελισσοκομίας. Υπάρχουν περίπου 20 χιλιάδες μελισσοκόμοι, που κατέχουν 1,5 εκατ. κυψέλες, οπότε η μέση εκμετάλλευση έχει μέγεθος 77 κυψέλες ανά μελισσοκόμο. Από αυτούς τους μελισσοκόμους, οι 15 χιλιάδες περίπου έχουν ανανεωμένα μελισσοκομικά βιβλιάρια και προσμετρούνται στους ενεργούς μελισσοκόμους. 24

39 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι μελισσοκόμοι και οι μελισσοκομικές εκμεταλλεύσεις είναι κατανεμημένοι σε 15 Μελισσοκομικά Κέντρα. Τα κέντρα αυτά έχουν μια ανισοβαρή κατανομή, τόσο ως προς των αριθμό των μελισσοκόμων, όσο και ως προς τον αριθμό των κυψελών. Από τους 20 χιλιάδες μελισσοκόμους, οι (33% του συνόλου) μετέχουν σε προγράμματα ενίσχυσης της ΕΕ. Οι μελισσοκόμοι αυτοί κατέχουν 940 χιλ. περίπου κυψέλες ή το 63% του συνολικού αριθμού των κυψελών, με μέσο μέγεθος περίπου διπλάσιο του μέσου όρου (147 κυψέλες). Όσον αφορά το ποσοστό συμμετοχής στα προγράμματα οικονομικής ενίσχυσης σε σχέση με τον πληθυσμό μελισσοκόμων κατά Κέντρο, θα πρέπει να επισημανθεί ότι είναι σχεδόν παρόμοιο εκτός από το υψηλό ποσοστό συμμετοχής στο Κέντρο Πειραιά-Κυκλάδων (Παπαναγιώτου, 2010). Πίνακας 6: Διάρθρωση μελισσοκομικών εκμεταλλεύσεων κατά κέντρο μελισσοκομίας (Παπαναγιώτου, 2010). Κέντρο μελισσοκομίας Αριθμός μελισσοκόμων Αριθμός κυψελών ΠΑΣΕΓΕΣ-Ν. Αττικής Κ. Μακεδονίας Χαλκιδικής Θράκης Δ. Μακεδονίας Β. Αιγαίου Θεσσαλίας Στερεάς Ελλάδας Ηπείρου & Αιτ/νίας Δυτικής Ελλάδας Πελοποννήσου Κρήτης Πειραιώς & Κυκλάδων Δωδεκανήσου Καβάλας & Θάσου Σύνολο

40 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος (ΕΣΥΕ), οι μεγαλύτερες ποσότητες ελληνικού μελιού εξάγονται στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Κύπρο, τη Γερμανία, τις ΗΠΑ, τη Γαλλία και την Ισπανία. Ενδιαφέρον μάλιστα παρουσιάζει το γεγονός ότι η έντονη εξαγωγική δραστηριότητα του ελληνικού μελιού στρέφεται σε χώρες που θεωρούνται ανταγωνίστριες, όπως η Ισπανία και η Γαλλία, που εμφανίζουν υψηλότερη παραγωγή μελιού. Το εξαγωγικό «προφίλ» αυτού του προϊόντος ενισχύθηκε και από τις δράσεις που ανέλαβε ο Ελληνικός Οργανισμός Εξωτερικού Εμπορίου (ΟΠΕ), προβάλλοντας στη διεθνή αγορά τα ποιοτικά πλεονεκτήματα του μελιού. Η μελισσοκομία στη χώρα μας αποτελεί ένα σημαντικό κλάδο της πρωτογενούς παραγωγής, με το 25% των παραγωγών να είναι επαγγελματίες (Παπαναγιώτου, 2010). Με βάση τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, η Κρήτη κατατάσσεται τέταρτη σε εθνικό επίπεδο με τόνους παραγόμενου μελιού το 2002, το 2003 και το Σημαντικές επίσης είναι οι παραγόμενες ποσότητες μελιού στους επιμέρους νομούς της Κρήτης (Πίν. 7) καθώς και οι αντίστοιχες εξαγωγές (Πίν. 8). Σύμφωνα με τα στοιχεία των Διευθύνσεων Αγροτικής Ανάπτυξης, στην Κρήτη δραστηριοποιούνται μελισσοκόμοι με καταμετρημένες κυψέλες. Στο παραπάνω αριθμό πρέπει να συνυπολογίσουμε και τις μη καταμετρημένες κυψέλες που υπολογίζονται στο 15% περίπου των καταγεγραμμένων μελισσοκόμων, ώστε τελικά ο πραγματικός αριθμός κυψελών στο νησί να ξεπερνάει κατά πολύ τις κυψέλες. Η τεράστια αυτή μελισσοκομική πυκνότητα είναι αποτέλεσμα της μονόδρομης κατεύθυνσης παραγωγής αποκλειστικά και μόνο μελιού και φυσικά αποτελεί αιτία πολλών προβλημάτων (Κιτσοπανίδης, 2006). Πίνακας 7: Ποσότητα Κρητικού παραγμένου μελιού σε κιλά τα έτη 2007 και 2008 (ΕΛ.ΣΤΑΤ, 2012). Νομοί Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου

41 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της ημερίδας με τίτλο: «Η Κρητική Μελισσοκομία σήμερα: παρόν και μέλλον» που διοργάνωσε, τον Μάιο του 2006, το Παράρτημα Κρήτης του ΓΕΩΤΕΕ σε συνεργασία με το Μελισσοκομικό Κέντρο της Κρήτης, το νησί είναι μελισσοκομικά υπερκορεσμένο, γεγονός που δημιουργεί πληθώρα ζητημάτων, παραγωγικής, οικονομικής αλλά και περιβαλλοντικής και κοινωνικής φύσης. Επίσης η έλλειψη κατοχύρωσης του Κρητικού μελιού το αφήνει απροστάτευτο απέναντι στον αθέμιτο ανταγωνισμό των εισαγόμενων και κατά πολύ φτηνότερων μελιών, που πολλές φορές προωθούνται ως Ελληνικά ή και Κρητικά. Το πρόβλημα της νοθείας μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο όταν το κρητικό μέλι ταυτοποιηθεί. Η ταυτότητα του θα το προστατέψει από μέλια που, δεν ανταποκρίνονται στην 'ετικέτα' και ποιότητα του Κρητικού προϊόντος και πωλούνται σε παρόμοια τιμή. Θα μπορούσε επίσης να χρησιμοποιηθεί για να πιστοποιηθούν ως προϊόντα ΠΟΠ ή ΠΓΕ το θυμαρίσιο μέλι και το φυσικό μίγμα πεύκου και θυμαριού, το πευκοθυμαρόμελο ( 27

42 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πίνακας 8: Κρητικές εξαγωγές μελιού κατά το 2011 (ΕΛ.ΣΤΑΤ, 2012). Νομός Χώρα Ποσότητα Αξία σε σε Kg Ηρακλείου Γαλλία Γερμανία Ηνωμένο Βασίλειο Δανία 56 5 Φινλανδία Ελβετία Πολωνία Τσεχία Σλοβακία Ρωσία Κονγκό Νότια Αφρική ΗΠΑ Καναδάς Κύπρος Κίνα Ρεθύμνης Γαλλία Ολλανδία Γερμανία Ιταλία Ηνωμένο Βασίλειο Βέλγιο Λουξεμβούργο Σουηδία Πολωνία Τσεχία Σλοβακία Κύπρος Σαουδική Αραβία Χανίων Πολωνία ΗΠΑ 66 5 Αυστραλία

43 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Κεφάλαιο 2 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ 2.1. Ευρωπαϊκή πολιτική για το μέλι Το μέλι είναι ένα από τα προϊόντα που δεν εντάσσονται στην Κοινή Οργάνωση Αγοράς (Κ.Ο.Α.) στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Την παραγωγή αλλά και την εμπορία του μελιού στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης διέπει η Οδηγία 2001/110/ΕΚ (Πίν. 1 Παράρτημα I) του Συμβουλίου της 20ής Δεκεμβρίου 2001 για το μέλι. Σύμφωνα με την Οδηγία αυτή, στα πλαίσια της προστασίας των συμφερόντων των καταναλωτών σχετικά με τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του μελιού, απαιτείται η υποχρεωτική αναγραφή της χώρας ή των χωρών προέλευσης, όπου έχει γίνει η συγκομιδή του προϊόντος. Επίσης, καθίσταται υποχρεωτικός ο διαχωρισμός του μελιού που προορίζεται μόνο για μαγειρική. Πέραν όμως της προστασίας των καταναλωτών, η Οδηγία αυτή βοηθά και τους παραγωγούς, εφόσον προωθεί το ποιοτικό μέλι, ενθαρρύνει την παραγωγή εγχώριου μελιού και εμποδίζει τα κράτημέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης να διακινούν μέλι υποβαθμισμένης ποιότητας σε χαμηλές τιμές, προερχόμενο από τρίτες χώρες, χωρίς να το αναγράφουν στην ετικέτα (Θρασυβούλου, 2002). Επιπροσθέτως, η Οδηγία επιβάλλει ενιαία ποιοτικά κριτήρια σε όλα τα κράτη-μέλη. Οι Κανονισμοί 797/2004, 917/2004 και 1234/2008 του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης προβλέπουν τη δημιουργία και καθορίζουν τη λειτουργία εθνικών προγραμμάτων, με σκοπό τη βελτίωση της παραγωγής και της εμπορίας της μελισσοκομίας στην Κοινότητα, προωθώντας ενέργειες όπως η: - τεχνική βοήθειας προς τους μελισσοκόμους και τις ομάδες μελισσοκόμων, - η καταπολέμηση της βαρρόα, - ο εξορθολογισμός της ομαδικής μελισσοκομίας, - η λήψη μέτρων στήριξης των εργαστηρίων ανάλυσης των φυσικοχημικών χαρακτηριστικών του μελιού, - η λήψη μέτρων στήριξης για την ανασύσταση του κοινοτικού μελισσοκομικού κεφαλαίου, 29

44 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ - η συνεργασία με ειδικευμένους οργανισμούς στην υλοποίηση προ- γραμμάτων εφαρμοσμένης έρευνας Προϊόντα Προστατευμένης Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π) & Προστατευμένης Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.) Το κανονιστικό πλαίσιο της ΕΕ για τις ΠΟΠ/ΠΓΕ, του κανονισμού 510/2006, παρέχει προστασία σε επίπεδο ΕΕ των ονομασιών όσων γεωργικών προϊόντων και τροφίμων συνδέονται στενά με τη γεωγραφική περιοχή παραγωγής τους. Τα προϊόντα αυτά πρέπει να παράγονται σε καθορισμένη εδαφική περιοχή και σύμφωνα με συγκεκριμένες προδιαγραφές παραγωγής. Κάθε αίτηση για ΠΟΠ ή ΠΓΕ πρέπει να συνοδεύεται από προδιαγραφές του προϊόντος, οι οποίες περιλαμβάνουν τουλάχιστον περιγραφή του προϊόντος, μέθοδο παραγωγής και τη γεωγραφική περιοχή στην οποία παράγεται το προϊόν. Επιπλέον, με την αίτηση πρέπει να τεκμηριώνεται ότι κάποια ιδιότητα, ή φήμη ή κάποιο άλλο χαρακτηριστικό του προϊόντος συνδέεται με την περιοχή παραγωγής. Μετά την καταχώριση της ονομασίας, κάθε παραγωγός που τηρεί τις προδιαγραφές του προϊόντος και ελέγχεται από οργανισμό ελέγχου ή εθνική αρχή μπορεί να χρησιμοποιήσει την ονομασία. Στην περίπτωση των ΠΟΠ, σύμφωνα με τον 2006/510/ΕΚ, πρέπει να υφίσταται αντικειμενικός και αποκλειστικός δεσμός μεταξύ των χαρακτηριστικών του προϊόντος και της γεωγραφικής του προέλευσης. Επιπλέον, όλα τα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας πρέπει να εκτελούνται εντός της οριοθετημένης γεωγραφικής περιοχής. Για τα προϊόντα με ΠΓΕ, ο δεσμός με τη γεωγραφική περιοχή δεν πρέπει οπωσδήποτε να είναι «ουσιώδης ή αποκλειστικός» αλλά πρέπει να είναι αιτιώδης αρκεί τα χαρακτηριστικά ή η φήμη του προϊόντος να «μπορούν να αποδοθούν» στη γεωγραφική του προέλευση και τουλάχιστον ένα στάδιο της παραγωγής να εκτελείται μόνο εντός της οριοθετημένης περιοχής. Οι διοικητικοί φορείς των κρατών-μελών εφαρμόζουν τους κανονισμούς ΠΟΠ/ΠΓΕ στα κράτη μέλη και παρέχουν προστασία, όσον αφορά την ονομασία και τα αποκλειστικά δικαιώματα χρήσης της, σε παραγωγούς που τηρούν τις προδιαγραφές του προϊόντος. 30

45 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Διαδικασία υποβολής φακέλου (2006/510/ΕΚ) Προκειμένου να αποδοθεί σε ένα προϊόν ο χαρακτηρισμός ΠΟΠ ή ΠΓΕ θα πρέπει να εφαρμοστεί η διαδικασία του διαγράμματος 2: Διάγραμμα 2: 1 Ο Στάδιο Αξιολόγησης Κατατεθειμένου Φακέλου ΠΟΠ/ΠΓΕ. Η αιτούσα ομάδα πρέπει να καταθέσει το φάκελο του αιτήματος καταχώρησης στη Διεύθυνση Γεωργίας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων στο Τμήμα ΠΟΠ-ΠΓΕ-ΙΠΠ. Ο φάκελος πρέπει να περιλαμβάνει: α) Την αίτηση καταχώρισης σύμφωνα με το υπόδειγμα του Παραρτήματος I της αρ /2007 ΚΥΑ όπως τροποποιήθηκε με την αρ /2008 ΚΥΑ: 31

46 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ β) Το ενιαίο έγγραφο σύμφωνα με το υπόδειγμα του Παραρτήματος Ι του Καν. (ΕΚ) αριθ. 1898/2006: γ) Τις προδιαγραφές του προϊόντος, δ) Δήλωση ότι πληρούνται οι όροι του άρθρου 2 του Κανονισμού 1898/2007, στην περίπτωση που ο ενδιαφερόμενος είναι ένα μεμονωμένο φυσικό ή νομικό πρόσωπο και όχι ομάδα. Ο φάκελος, σε πρώτο στάδιο, αξιολογείται ως προς την πληρότητα και ποιότητα των υποβληθέντων στοιχείων από το Τμήμα ΠΟΠ-ΠΓΕ της Διεύθυνσης Γεωργίας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και δημοσιοποιείται το σχετικό αίτημα σε εθνικό επίπεδο, προκειμένου να υποβληθούν τυχόν ενστάσεις αναφορικά με αυτό. Μετά την εξέταση των ενστάσεων, εφόσον υπάρξουν τέτοιες, το αίτημα, είτε γίνεται αποδεκτό σε εθνικό επίπεδο είτε απορρίπτεται, αν οι ενστάσεις που υποβλήθηκαν κριθούν βάσιμες. Σε κάθε μια από τις εν λόγω περιπτώσεις εκδίδεται σχετική Υπουργική απόφαση. Στη συνέχεια, ο φάκελος με το αίτημα που έγινε αποδεκτό σε εθνικό επίπεδο διαβιβάζεται στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την αξιολόγηση του σε δεύτερο στάδιο (Διάγραμμα 3). Μετά την θετική αξιολόγηση του, δημοσιοποιείται σε διεθνές επίπεδο, προκειμένου να δοθεί το δικαίωμα υποβολής ενστάσεων από τυχόν θιγόμενους που διαμένουν σε κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή σε τρίτη χώρα. Μετά την εξέταση ενστάσεων που ενδεχομένως υποβληθούν και στην περίπτωση που αυτές κριθούν αβάσιμες, η Επιτροπή κάνει αποδεκτό το αίτημα και η ονομασία καταχωρείται στο Κοινοτικό Μητρώο Προστατευόμενων Ονομασιών Προέλευσης και Προστατευόμενων Γεωγραφικών Ενδείξεων. Σε αντίθετη περίπτωση ενημερώνεται σχετικά το κράτος μέλος για την μη αποδοχή του αιτήματος και στη συνέχεια ανακαλείται η εκδοθείσα στο πρώτο στάδιο σχετική Υπουργική Απόφαση. 32

47 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Από την ημερομηνία δημοσίευσης του σχετικού Κοινοτικού Κανονισμού για την καταχώριση της σχετικής ονομασίας στο παραπάνω μητρώο επιτρέπεται η παραγωγή και κυκλοφορία του γεωργικού προϊόντος ή τροφίμου με την καταχωρημένη ονομασία. Διάγραμμα 3: 2 O Στάδιο Αξιολόγησης Κατατεθειμένου Φακέλου ΠΟΠ/ΠΓΕ Διαδικασία ενστάσεων Κατά των αιτήσεων καταχώρησης ή τροποποίησης έχουν δικαίωμα να υποβάλλουν ένσταση φυσικά ή νομικά πρόσωπα που έχουν έννομο συμφέρον και είναι εγκατεστημένα στην εθνική επικράτεια. Οι ενστάσεις συμπληρώνονται σύμφωνα με το υπόδειγμα του Παραρτήματος V της αρ /2007 ΚΥΑ (ΦΕΚ 406Β) και υποβάλλονται εμπρόθεσμα στη Διεύθυνση Γεωργίας, στο Τμήμα ΠΟΠ-ΠΓΕ του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. 33

48 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Οι ενδιαφερόμενοι, αιτούντες και ενιστάμενοι δύνανται να έχουν πρόσβαση σε όλα τα στοιχεία που αφορούν το σχετικό φάκελο. Τα σημαντικότερα των άρθρων της /2007 ΚΥΑ βρίσκονται στο παράρτημα III. Σε δεύτερο στάδιο, εφόσον η ΕΕ κρίνει ότι το προϊόν πληροί τις προϋποθέσεις του 510/2006/ΕΚ, το αίτημα δημοσιεύεται στην επίσημη εφημερίδα της ΕΕ προκειμένου οι ενδιαφερόμενοι εκτός Ελλάδας να υποβάλλουν ένσταση εντός έξι μηνών από την ημερομηνία δημοσίευσης. Σε περίπτωση ενστάσεων η ΕΕ καλεί τους άμεσα ενδιαφερόμενους να προβούν στις απαραίτητες διαβουλεύσεις εντός έξι μηνών. Εάν δεν επιτευχθεί συμφωνία τότε η τελική απόφαση για αποδοχή ή απόρριψη του αιτήματος λαμβάνεται από την μόνιμη επιτροπή προστατευόμενων γεωγραφικών ενδείξεων και ονομασιών προέλευσης που εδρεύει στις Βρυξέλλες Νομοθεσία Οι παραπάνω διαδικασίες ορίζονται και διέπονται από μια σειρά ευρωπαϊκών κανονισμών αλλά και εθνικών υπουργικών αποφάσεων. Ενδεικτικά αναφέρονται οι σημαντικότερες: 2081/92/ΕΚ Ο κανονισμός 2081/92/ΕΚ, τα σημαντικότερα άρθρα του οποίου βρίσκονται στο παράρτημα III, θεσπίστηκε για την προστασία των γεωγραφικών ενδείξεων και των ονομασιών προέλευσης των γεωργικών προϊόντων και των τροφίμων. Είναι ο αρχαιότερος ουσιαστικά κανονισμός (Προεδρικό Διάταγμα 81/93) ο οποίος στη συνέχεια τροποποιήθηκε από τους 535/97 και 692/2003 ενώ ως εφαρμοστικός του θεωρείται ο 2037/93. Ο συγκεκριμένος κανονισμός ενσωματώθηκε ουσιαστικά στην εθνική νομοθεσία με την ΚΥΑ /2004 (και την τροποποίηση αυτής ΚΥΑ /2004), η οποία και εισάγει για πρώτη φορά τον όρο AGROCERT ως φορέα ελέγχου και πιστοποίησης υπαγόμενο στον Οργανισμό Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων (ΟΠΕΓΕΠ). 2082/92/ΕΚ Ο κανονισμός 2082/92/ΕΚ αφορά τις βεβαιώσεις ιδιοτυπίας των γεωργικών προϊόντων και των τροφίμων. Ο συγκεκριμένος κανονισμός καθορίζει ουσιαστικά τους κανόνες σύμφωνα με τους οποίους μπορεί να λαμβάνει κοινοτική βεβαίωση ιδιοτυπίας ένα γεωργικό προϊόν ή τρόφιμο. Τα σημαντικότερα άρθρα του βρίσκονται στο παράρτημα III. 34

49 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ 2006/510/ΕΚ Ο κανονισμός 2006/510/ΕΚ διέπει την προστασία των γεωγραφικών ενδείξεων και των ονομασιών προέλευσης των γεωργικών προϊόντων και των τροφίμων. Πρόκειται για τον βασικό κανονισμό που διέπει την παραγωγή και διάθεση των ΠΟΠ & ΠΓΕ προϊόντων. Ο κανονισμός αυτός θεσπίζει τους κανόνες προστασίας των ονομασιών προέλευσης και των γεωγραφικών ενδείξεων των γεωργικών προϊόντων και τροφίμων που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση. Τα σημαντικότερα εκ των άρθρων αυτών βρίσκονται στο παράρτημα III. Ο 2006/510/ΕΚ, όπως και ο προγενέστερος του 2081/92, ορίζει τους ακόλουθους όρους: «Ονομασία προέλευσης»: Το όνομα μιας περιοχής, ενός συγκεκριμένου τόπου ή, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, μιας χώρας, το οποίο χρησιμοποιείται για την περιγραφή ενός γεωργικού προϊόντος ή ενός τροφίμου, - που κατάγεται από τη συγκεκριμένη περιοχή, τον συγκεκριμένο τόπο ή τη συγκεκριμένη χώρα, - του οποίου η ποιότητα ή τα χαρακτηριστικά οφείλονται ουσιαστικά ή αποκλειστικά στο ιδιαίτερα γεωγραφικό περιβάλλον που περιλαμβάνει τους εγγενείς και ανθρώπινους παράγοντες, και - του οποίου η παραγωγή, η μεταποίηση και η επεξεργασία πραγματοποιούνται στην οριοθετημένη γεωγραφική περιοχή «Γεωγραφική ένδειξη» : Το όνομα μιας περιοχής, ενός συγκεκριμένου τόπου ή, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, μιας χώρας, το οποίο χρησιμοποιείται για την περιγραφή ενός γεωργικού προϊόντος ή ενός τροφίμου: - που κατάγεται από την εν λόγω περιοχή, τον συγκεκριμένο τόπο ή την εν λόγω χώρα, και - του οποίου η συγκεκριμένη ποιότητα, η φήμη ή άλλα χαρακτηριστικά μπορούν να αποδοθούν στην εν λόγω γεωγραφική καταγωγή, και - του οποίου η παραγωγή ή/και η μεταποίηση ή/και η επεξεργασία πραγματοποιούνται στην οριοθετημένη γεωγραφική περιοχή. 35

50 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ 2006/1898/ΕΚ Ο κανονισμός 2006/1898/ΕΚ, τα σημαντικότερα άρθρα του οποίου βρίσκονται στο παράρτημα III, αναφέρεται στη θέσπιση λεπτομερών κανόνων εφαρμογής του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 510/2006 για την προστασία των γεωγραφικών ενδείξεων και των ονομασιών προέλευσης των γεωργικών προϊόντων και των τροφίμων. Πρόκειται ουσιαστικά για τον εφαρμοστικό κανονισμό του 2006/510/ΕΚ καθώς ορίζει λεπτομερείς κανόνες εφαρμογής του τελευταίου. Αργότερα, ο κανονισμός αυτός τροποποιήθηκε από τον 2008/628/ΕΚ κυρίως ως προς τη διάκριση των συμβόλων (Εικ. 11) ΠΟΠ & ΠΓΕ που εισήγαγε αρχικά ο 2006/1898/ΕΚ. 2012/1151/ΕΚ Ο κανονισμός 2012/1151/ΕΚ, τα σημαντικότερα άρθρα του οποίου βρίσκονται στο παράρτημα III, είναι ο πλέον πρόσφατος κανονισμός που αφορά τα συστήματα ποιότητας των γεωργικών προϊόντων και τροφίμων. Στόχος του κανονισμού είναι να βοηθηθούν οι παραγωγοί γεωργικών προϊόντων και τροφίμων ώστε να γνωστοποιούν τα χαρακτηριστικά του προϊόντος τους και τα στοιχεία της γεωργικής παραγωγής τους σε αγοραστές και καταναλωτές, εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο τον ισότιμο ανταγωνισμό για τους γεωργούς και τους παραγωγούς γεωργικών προϊόντων και τροφίμων τα οποία διαθέτουν χαρακτηριστικά και στοιχεία τα οποία προσδίδουν αξία τη διάθεση αξιόπιστων πληροφοριών στους καταναλωτές σχετικά με τα εν λόγω προϊόντα τον σεβασμό των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και τη συνοχή της εσωτερικής αγοράς. Θεσπίζεται σύστημα προστατευόμενων ονομασιών προέλευσης και προστατευόμενων γεωγραφικών ενδείξεων ώστε να βοηθηθούν οι παραγωγοί προϊόντων συνδεόμενων με μια γεωγραφική περιοχή. Οι οδηγίες και οι κανονισμοί της ΕΕ που διέπουν τα προϊόντα ΠΟΠ/ΠΓΕ τροποποιήθηκαν αρκετές φορές, όπως προκύπτει από τον πίνακα 9. Εικόνα 11: Τα κοινοτικά σύμβολα των προϊόντων ΠΟΠ & ΠΓΕ μετά την τροποποίηση της 2006/1898/ΕΚ (2008/628/ΕΚ). 36

51 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Πίνακας 9: Άλλοι Ευρωπαϊκοί κανονισμοί και τροποποιήσεις κανονισμών που διέπουν τα προϊόντα ΠΟΠ & ΠΓΕ και οι τροποποιήσεις αυτών. Αριθμός κανονισμού 93/ / /93 Αντικείμενο κανονισμού Περί συστάσεως μιας επιστημονικής επιτροπής για τις ονομασίες προέλευσης, τις γεωγραφικές ενδείξεις και τις βεβαιώσεις ιδιοτυπίας Περί λεπτομερών κανόνων εφαρμογής του κανονισμού 2082/92 Περί λεπτομερών κανόνων εφαρμογής του κανονισμού 2081/92 94/437 Τροποποίηση του 93/ /94 Για την τροποποίηση του 1848/93 535/97 Για την τροποποίηση του 2081/92 97/656 Για την τροποποίηση της 93/ / / /98 Για την τροποποίηση του 2037/93 περί λεπτομερών κανόνων εφαρμογής του κανονισμού 2081/92 Για την τροποποίηση του 2037/93 περί λεπτομερών κανόνων εφαρμογής του κανονισμού 2081/92 Για την τροποποίηση του 1848/93 περί λεπτομερών κανόνων εφαρμογής του κανονισμού 2082/92 692/2003 Για την τροποποίηση του 2081/ ΟΠΕΓΕΠ & AGROCERT Αρμοδιότητα του ΟΠΕΓΕΠ είναι ο έλεγχος των προϊόντων και τροφίμων που τίθενται στην αγορά και φέρουν καταχωρημένες ονομασίες ΠΟΠ & ΠΓΕ για τη διασφάλιση των απαιτήσεων της κείμενης κοινοτικής και εθνικής νομοθεσίας. Ο οργανισμός πιστοποιεί τα εν λόγω προϊόντα και χορηγεί την άδεια χρήσης των ενδείξεων, του κοινοτικού συμβόλου και της σήμανσης του ΟΠΕΓΕΠ (Εικ. 12) ( kanonismos_pop_pge.pdf). Εικόνα 12: Τα σήματα του AGROCERT. 37

52 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Ο έλεγχος στα σημεία χονδρικής και λιανικής πώλησης ή και διάθεσης, της ορθής χρήσης των ενδείξεων ΠΟΠ και ΠΓΕ, του κοινοτικού συμβόλου καθώς και της σήμανσης πιστοποίησης είναι επίσης αρμοδιότητα του οργανισμού. Τα αιτήματα για παραγωγή και τοποθέτηση στην αγορά κατοχυρωμένων γεωργικών προϊόντων και τροφίμων που φέρουν τις ενδείξεις ΠΟΠ και ΠΓΕ εγκρίνονται επίσης από τον ΟΠΕΓΕΠ, ο οποίος καταρτίζει και τηρεί μητρώο δικαιούχων χρήσης ΠΟΠ και ΠΓΕ. Για τα αποτελέσματα των ελέγχων που διενεργεί, καθώς και τα μέτρα που έλαβε κατά τη διενέργεια αυτών των ελέγχων, ο ΟΠΕΓΕΠ ενημερώνει το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Στο μητρώο δικαιούχων χρήσης ενδείξεων ΠΟΠ και ΠΓΕ καταχωρούνται τα στοιχεία και η έδρα του δικαιούχου, το είδος και η ονομασία του γεωργικού προϊόντος ή τροφίμου. Επίσης, η κατηγορία ΠΟΠ ή ΠΓΕ, η ημερομηνία έγκρισης, ανανέωσης ή και ανάκλησης του δικαιώματος χρήσης των εν λόγω ενδείξεων. Τα αιτήματα των ενδιαφερόμενων για ΠΟΠ ή ΠΓΕ διαβιβάζονται από τις κατά τόπους Γεωργικές Υπηρεσίες στον AGROCERT, αφού συναινέσουν για τη πληρότητα των στοιχείων σε διάστημα όχι μεγαλύτερο των πέντε εργάσιμων ημερών από την παραλαβή της αίτησης. Σε περίπτωση που διαπιστωθούν ελλείψεις ενημερώνουν γραπτά τον ενδιαφερόμενο, πριν την αποστολή των στοιχείων αυτών στον AGROCERT. Με την υποβολή της αίτησης οι ενδιαφερόμενοι υποχρεούνται να καταβάλλουν στον AGROCERT το αρχικό κόστος αξιολόγησης της αίτησης ( kanonismos_pop_pge.pdf) Αξιολόγηση αίτησης και απαιτούμενων δικαιολογητικών Η αρμόδια υπηρεσία του AGROCERT διενεργεί την τεχνική αξιολόγηση της αίτησης. Εάν κατά τη διάρκεια της τεχνικής αξιολόγησης εντοπιστούν ελλείψεις ως προς τις απαιτήσεις του 2006/510/ΕΚ, της ΚΥΑ / ή εντοπιστούν στοιχεία για τα οποία απαιτούνται περαιτέρω διευκρινίσεις, ο ενδιαφερόμενος ενημερώνεται γραπτά, ώστε να προβεί σε διαρθρωτικές ενέργειες ή/και να αποστείλει συμπληρωματικά στοιχεία. Τα συμπληρωματικά στοιχεία ή οι διορθωτικές ενέργειες πρέπει να αποστέλλονται στον AGROCERT εντός πέντε εργασίμων ημερών από τη λήψη της σχετικής γραπτής ενημέρωσης του AGROCERT που μπορεί να γίνει και τηλεομοιοτυπικά. Η αποδοχή των διορθωτικών ενεργειών και η πληρότητα των συμπληρωματικών στοιχείων αποτελούν προϋπόθεση για τη συνέχιση της διαδικασίας αξιολόγησης της αίτησης. 38

53 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Εάν ο ενδιαφερόμενος δεν ανταποκριθεί εντός του καθορισμένου χρονικού ορίου, η αίτηση τίθεται στο αρχείο και ο ενδιαφερόμενος ενημερώνεται σχετικά. Για την αξιολόγηση της αίτησης ο AGROCERT δύναται να προβαίνει σε επιτόπιους ελέγχους ώστε να επιβεβαιώνει τα στοιχεία της αίτησης. Στην περίπτωση θετικής αξιολόγησης της αίτησης και των απαιτούμενων δικαιολογητικών, κατά περίπτωση προϊόντος ΠΟΠ/ΠΓΕ, ο ενδιαφερόμενος καλείται από τον AGROCERT να υπογράψει τη σχετική σύμβαση ένταξης του στο σύστημα παραγωγής, μεταποίησης, παρασκευής ή/και συσκευασίας προϊόντων ΠΟΠ ή/και ΠΓΕ. Η ένταξη του ενδιαφερόμενου στο σύστημα ελέγχου δε σημαίνει απαραίτητα την χορήγηση πιστοποίησης και της σχετικής σήμανσης, η οποία απονέμεται στον ενδιαφερόμενο μόνο μετά την επιτυχή ολοκλήρωση της διαδικασίας ελέγχου αξιολόγησης. Η απόφαση ένταξης ενός ενδιαφερόμενου στο σύστημα ελέγχου παραγωγής, μεταποίησης, παρασκευής ή/και συσκευασίας προϊόντων ΠΟΠ ή/και ΠΓΕ κοινοποιείται από τον AGROCERT στις κατά τόπους Γεωργικές Υπηρεσίες, το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, το Υπουργείο Ανάπτυξης, το Υπουργείο Οικονομικών και τον Ενιαίο Φορέα Ελέγχου Τροφίμων (ΕΦΕΤ) ( kanonismos_pop_pge.pdf) Έλεγχος αξιολόγησης Ο AGROCERT διενεργεί κατάλληλους ελέγχους οι οποίοι διασφαλίζουν την τήρηση των προδιαγραφών των προϊόντων. Ο έλεγχος αξιολόγησης αφορά την ορθή τήρηση των προδιαγραφών, σύμφωνα με τις οποίες το γεωργικό προϊόν ή τρόφιμο έχει καταχωρισθεί ως ΠΟΠ ή ΠΓΕ προκειμένου να διασφαλίζεται η παραγωγή, η μεταποίηση, η παρασκευή ή/και η συσκευασία, η αποθήκευση, η διακίνηση και η εμπορία του. Αφορά επίσης την ορθή χρήση των σχετικών ενδείξεων στην επισήμανση του. Οι έλεγχοι διενεργούνται από ομάδα ελεγκτών η οποία αποτελείται από έναν υπάλληλο του AGROCERT και έναν της οικίας Γεωργικής Υπηρεσίας. Για να διενεργηθεί ο έλεγχος αξιολόγησης απαιτείται η πλήρης εφαρμογή των απαιτήσεων της σχετικής κοινοτικής και εθνικής νομοθεσίας και του παρόντος κανονισμού. Η επιχείρηση οφείλει να ενημερώνει γραπτά τον AGROCERT για την έναρξη των δραστηριοτήτων της, 20 ημερολογιακές ημέρες πριν την έναρξη αυτών ενώ βασική προϋπόθεση είναι η εκπλήρωση προς τον ΟΠΕΓΕΠ των οικονομικών υποχρεώσεων της προς πιστοποίηση επιχείρησης που αφορούν την εξόφληση του αρχικού κόστους πιστοποίησης. 39

54 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Ο έλεγχος διενεργείται με επιτόπιο έλεγχο σε χώρους/εγκαταστάσεις, και με συνεντεύξεις, με εξέταση εγγράφων/αρχείων, με παρατήρηση δραστηριοτήτων και συνθηκών. Κατά τη διάρκεια του ελέγχου, το πρόγραμμα ελέγχου δύναται να τροποποιηθεί εφόσον κριθεί αναγκαίο για την ομαλή διεξαγωγή του ελέγχου. Οι ελεγκτές που διενεργούν τους ελέγχους δύναται να προβαίνουν σε: 1) Ελέγχους για την ορθή χρήση των σχετικών προστατευόμενων ενδείξεων, του κοινοτικού σήματος καθώς και της κατοχυρωμένης σήμανσης πιστοποίησης του ΟΠΕΓΕΠ. 2) Αξιοποίηση κάθε στοιχείου που μπορεί να οδηγήσει σε ακριβή συμπεράσματα 3) Δειγματοληψίες και παραγγελίες εργαστηριακών αναλύσεων των γεωργικών προϊόντων και τροφίμων για τον προσδιορισμό των ποιοτικών και τυπικών χαρακτηριστικών τους, σύμφωνα με τις προδιαγραφές καταχώρησης τους ως προϊόντα ΠΟΠ/ΠΓΕ. Οι εν λόγω αναλύσεις θα πρέπει πάντοτε να έχουν διεξαχθεί σε διαπιστευμένα ή πάντως αποδεδειγμένου κύρους ειδικά εργαστήρια ( kanonismos_pop_pge.pdf) Αξιολόγηση ευρημάτων ελέγχου Κατά τη διάρκεια του ελέγχου καταγράφονται τα ευρήματα και διαπιστώνονται τυχόν μη συμμορφώσεις ή/και παρατηρήσεις. Η επιχείρηση οφείλει να αποστείλει στον AGROCERT εντός πέντε εργασίμων ημερών από την καταγραφή των μη συμμορφώσεων τις προτεινόμενες διορθωτικές ενέργειες, προσδιορίζοντας την ημερομηνία έναρξης και υλοποίησης της εφαρμογής τους. Η παρέλευση απράκτου του προβλεπόμενου χρονικού διαστήματος αποστολής των διορθωτικών ενεργειών ισοδυναμεί με αρνητική εισήγηση για τη χορήγηση της πιστοποίησης ή εισήγηση για την ανάκληση της. Η επιχείρηση ενημερώνεται γραπτώς από την αρμόδια υπηρεσία του AGROCERT εντός πέντε εργασίμων ημερών από την παραλαβή των διορθωτικών ενεργειών της επιχείρησης για την αποδοχή ή όχι των προτεινόμενων διορθωτικών ενεργειών καθώς και για τον τρόπο και το χρόνο επαλήθευσης τους. Σε περίπτωση που αυτές δε γίνουν αποδεκτές, η επιχείρηση οφείλει να προτείνει νέες και επαναλαμβάνεται η παραπάνω διαδικασία με τους χρονικούς περιορισμούς. Το συνολικό χρονικό διάστημα από την ημερομηνία Ελέγχου μέχρι την αποδοχή των διορθωτικών ενεργειών δεν μπορεί να υπερβαίνει τις δεκαπέντε εργάσιμες ημέρες. 40

55 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Σε αντίθετη περίπτωση, η αρμόδια υπηρεσία του AGROCERT προβαίνει σε αρνητική εισήγηση ως προς τη χορήγηση τελικά της πιστοποίησης ( kanonismos_pop_pge.pdf) Χορήγηση πιστοποίησης Η αρμόδια υπηρεσία του AGROCERT εισηγείται στο Συμβούλιο Πιστοποίησης για τη χορήγηση πιστοποίησης μόνο εφόσον κατά τον έλεγχο αξιολόγησης δε βρέθηκαν μη συμμορφώσεις ή έχει επαληθευτεί η άρση των τυχόν μη συμμορφώσεων που διαπιστώθηκαν. Το Συμβούλιο αποφασίζει αιτιολογημένα κατά περίπτωση, μετά την εισήγηση της αρμόδιας υπηρεσίας του AGROCERT για τη χορήγηση ή μη της πιστοποίησης στην επιχείρηση. Η απόφαση γνωστοποιείται γραπτώς στην επιχείρηση με κοινοποίηση στη Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης. Κατά τη χορήγηση της πιστοποίησης, η αρμόδια υπηρεσία του AGROCERT αποστέλλει στην επιχείρηση υπογεγραμμένο το πιστοποιητικό και τη σχετική σήμανση. Η ισχύς της πιστοποίησης έχει μέγιστη δυνατή χρονική διάρκεια ενός ημερολογιακού έτους ( kanonismos_pop_pge.p) Έλεγχος επιτήρησης & ανανέωση της πιστοποίησης Σκοπός των ελέγχων επιτήρησης είναι η εξασφάλιση της συνεχούς τήρησης των προδιαγραφών της ισχύουσας κοινοτικής και εθνικής νομοθεσίας, του παρόντος κανονισμού και της σύμβασης ελέγχου. Ο έλεγχος επιτήρησης είναι ετήσιος και αφορά τις ποσότητες που θα παραχθούν το τρέχον έτος. Η επιχείρηση υποχρεούται να υποβάλλει ετησίως δήλωση των ποσοτήτων των προϊόντων ΠΟΠ/ΠΓΕ που θα παράξει καθώς και τυχόν αποθεμάτων προηγούμενων ετών ανά κατηγορία προϊόντος. Η δήλωση για τα υπάρχοντα αποθέματα υποβάλλεται την τελευταία ημέρα της εμπορικής περιόδου κάθε προϊόντος. Η αρμόδια υπηρεσία του AGROCERT εισηγείται στο Συμβούλιο Πιστοποίησης για τη χορήγηση πιστοποίησης εφόσον κατά τους ελέγχους επιτήρησης δε βρέθηκαν μη συμμορφώσεις ή έχει επαληθευτεί η άρση των τυχόν μη συμμορφώσεων που διαπιστώθηκαν. Το Συμβούλιο αποφασίζει αιτιολογημένα κατά περίπτωση, μετά την εισήγηση της αρμόδιας υπηρεσίας του AGROCERT για την ανανέωση ή την ανάκληση της πιστοποίησης που έχει χορηγηθεί στην επιχείρηση. Η απόφαση του Συμβουλίου γνωστοποιείται γραπτώς στην επιχείρηση με κοινοποίηση στη Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης. 41

56 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Κατά τη χορήγηση της πιστοποίησης, η αρμόδια υπηρεσία του AGROCERT αποστέλλει στην επιχείρηση υπογεγραμμένο το πιστοποιητικό και τη σχετική σήμανση. Η ισχύς της πιστοποίησης έχει διάρκεια ενός έτους ( kanonismos_pop_pge.pdf) Αντίκτυπος και οφέλη προϊόντων ΠΟΠ & ΠΓΕ Οικονομικότητα Το σύστημα ΠΟΠ/ΠΓΕ έχει ως αποτέλεσμα υψηλότερες τιμές για τα προϊόντα, η δε υπερτίμηση κυμαίνεται από 5% έως 300%. Ωστόσο, η παραγωγή των προϊόντων ΠΟΠ/ΠΓΕ είναι επίσης πιο δαπανηρή έναντι των συμβατικών, το δε πρόσθετο κόστος κυμαίνεται από 3% έως 150%. Το υψηλότερο κόστος αντανακλά υψηλότερες δαπάνες παραγωγής και πιστοποίησης, καθώς και δαπάνες για την ομάδα παραγωγών. Λόγω του υψηλότερου κόστους, η υψηλότερη τιμή του προϊόντος ΠΟΠ/ΠΓΕ δεν μεταφράζεται απαραιτήτως και σε υψηλότερο περιθώριο κέρδους. Ωστόσο, συνήθως, το περιθώριο είναι υψηλότερο από τα συμβατικά προϊόντα και κυμαίνεται μεταξύ 2% και 150% (London Economics, 2008). Γενικότερα τα οφέλη που προκύπτουν από την αναγνώριση ενός προϊόντος ως ΠΟΠ/ΠΓΕ είναι: 1. Απόκτηση φήμης Οι περισσότεροι έμποροι χονδρικής και λιανικής αναφέρουν ότι τα προϊόντα ΠΟΠ/ΠΓΕ καλύπτουν πολύ μικρό τμήμα της συνολικής επιχειρηματικής τους δραστηριότητας και τα θεωρούν άνευ σημασίας. Το σημαντικότερο όφελος, ιδίως για τους μικρότερους ή τους εξειδικευμένους λιανοπωλητές, είναι ότι αποκτούν φήμη που συνδέεται με την πώληση προϊόντων υψηλής ποιότητας (London Economics, 2008). 2. Σταθερότητα Οι παραγωγοί προϊόντων ΠΟΠ/ΠΓΕ τα οποία παράγονται σε μικρή κλίμακα θεωρούν ότι ο μεγαλύτερος αντίκτυπος του συστήματος αφορά τη σταθερότητα της επιχείρησής τους (London Economics, 2008). 42

57 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ 3. Προστασία των ονομασιών Η κυριότερη διαφορά μεταξύ ΠΟΠ/ΠΓΕ και εμπορικών σημάτων είναι ότι η καταχώριση της ΠΟΠ/ΠΓΕ υπόκειται σε αυστηρότερες προϋποθέσεις που σχετίζονται με τα ειδικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Ένα εμπορικό σήμα γενικά δεν θεωρείται εξίσου αποτελεσματικό με το σύστημα των ΠΟΠ/ΠΓΕ για την προστασία μιας ονομασίας, αλλά συχνά χρησιμοποιείται μαζί με την ένδειξη ή το σύμβολο της ΠΟΠ/ΠΓΕ για σκοπούς μάρκετινγκ. Το πρώτο αποτελεί μέσο κατακερματισμού της αγοράς και δημιουργίας αξίας που συνδέεται με την επωνυμία του συγκεκριμένου παραγωγού ενώ το δεύτερο θεωρείται ότι στέλνει ένα ισχυρό μήνυμα ποιότητας στους καταναλωτές και δημιουργεί συνειρμούς με την «αγνή» τοπική παραγωγή. 4. Εξασφάλιση προϊόντων ποιότητας Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι καταναλωτές προϊόντων ΠΟΠ/ΠΓΕ πιστεύουν ότι τα προϊόντα είναι ανώτερης ποιότητας. Οι ενώσεις καταναλωτών, στις περισσότερες περιπτώσεις, θεωρούν πως τα προϊόντα ΠΟΠ και ΠΓΕ έχουν καλή σχέση ποιότητας - τιμής (London Economics, 2008). 5. Βελτίωση του γεωργικού εισοδήματος H καταχώριση μιας ονομασίας βάσει του συστήματος ΠΟΠ/ΠΓΕ δεν εξασφαλίζει από μόνη της αύξηση του μεριδίου αγοράς, είτε στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό. Το μερίδιο αγοράς αυξάνεται μόνο εάν συντρέχουν ορισμένοι πρόσθετοι παράγοντες, όπως η ενεργός προσέγγιση της επέκτασης της αγοράς, η οποία επιδιώκεται ατομικά και συλλογικά από τους παραγωγούς, το ενδιαφέρον των καταναλωτών, η συνδυασμένη χρήση με εμπορικό σήμα και η ύπαρξη εξειδικευμένων αγορών. Επίσης, ο τύπος κατανομής στην αλυσίδα εφοδιασμού των τυχόν πρόσθετων κερδών και εισοδημάτων που αυξάνονται ως αποτέλεσμα της συμμετοχής στο πρόγραμμα ΠΟΠ/ΠΓΕ ποικίλλει αναλόγως του προϊόντος. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι παραγωγοί αναφέρουν σημαντικό αντίκτυπο στα κέρδη. Γενικότερα, το σύστημα θεωρείται από τους παραγωγούς ΠΟΠ/ΠΓΕ ότι αποφέρει σημαντικά οφέλη σε επίπεδο φήμης (London Economics, 2008). 43

58 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ 2.6. Ευρωπαϊκό μέλι με ΠΟΠ/ΠΓΕ Στη λίστα της Ε.Ε. βρίσκονται 26 μέλια (20 ΠΟΠ & 6 ΠΓΕ) (Πίν. 10), ενώ άλλα επτά έχουν υποβάλει αίτηση (6 ΠΟΠ & 1 ΠΓΕ). Στα περισσότερα από αυτά τα προϊόντα, που προέρχονται από δύο ή περισσότερα φυτά, η εξαγωγή και τυποποίηση γίνεται ως αμιγή μέλια (Εικ 13). Δηλαδή η ΠΟΠ/ΠΓΕ καλύπτει δύο ή περισσότερους διαφορετικούς τύπους προϊόντος της ίδιας περιοχής. Έτσι, μια ΠΟΠ/ΠΓΕ μπορεί να έχει πολλές διαφορετικές μορφές και χαρακτηριστικά. Στα αμιγή μέλια η περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους είναι καθορισμένη. Στα ανθόμελα κυμαίνεται από 5% έως 80%. Η απόκλιση αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι πολλά μέλια ΠΟΠ/ΠΓΕ αφορούν περισσότερα από ένα είδη μελιού, που όμως καλύπτονται από κοινή ονομασία ΠΟΠ/ΠΓΕ, η οποία προσδιορίζεται ονοματικά από τη περιοχή. Για παράδειγμα, το Ισπανικό μέλι Miel de Granada (ΠΟΠ) που η ονομασία του οφείλεται στη περιοχή της Γρανάδας και όχι στην βοτανική του προέλευση, αφορά οκτώ διαφορετικά μέλια με διαφορετικά ποσοστά γυρεόκοκκων. Έτσι, οκτώ ξεχωριστά συσκευασμένα προϊόντα μοιράζονται την ίδια ΠΟΠ Miel de Granada. Τα οκτώ αυτά μέλια με τις αντίστοιχες, εντός παρένθεσης, περιεκτικότητες σε γυρεόκοκκους του κύριου είδους είναι: - καστανιά (>75% και απουσία Erica spp.) - δενδρολίβανο (>15% ή >10% αν υπάρχουν >5% Lamiaceae. Erica spp. <1%) - θυμάρι (>15% και Erica spp. <1%) - αβοκάντο (>25% και Erica spp. <1%) - εσπεριδοειδών (>15% και Erica spp. <1%) - λεβάντα (>15% και Erica spp. <1%) - μέλι του βουνού (>20% καστανιά και Erica spp. <1%) - ανθόμελο (>5% Lamiaceae και Erica spp. <1%) Στα μέλια που προέρχονται από μελιτώδεις εκκρίσεις συνήθως υπάρχει πιο αυστηρός περιορισμός ως προς τη περιεκτικότητα του τελικού προϊόντος σε μελίτωμα ( 70%). Για παράδειγμα, το πολωνικό Podkarpacki miód spadziowy (ΠΟΠ) ορίζει στο τελικό προϊόν ελάχιστη περιεκτικότητα σε μελιτώματα Abies alba και Picea abies 70%. Η εξαγωγή του μελιού γίνεται με φυγοκέντρηση και στις περισσότερες περιπτώσεις έχει καθορισμένη μέγιστη θερμοκρασία η οποία όμως κυμαίνεται μεταξύ των προϊόντων σε εκτεταμένα όρια (30-45 C). Ο χρωματικός προσδιορισμός γίνεται συνήθως με τη κλίμακα Pfund. 44

59 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Αρκετά χαρακτηριστικά διάφορων ευρωπαϊκών μελιών με ΠΟΠ/ΠΓΕ ξενίζουν καθώς απέχουν σημαντικά από τους ευρωπαϊκούς κανονισμούς και την ορθή μελισσοκομική πρακτική. Για παράδειγμα, η αποκορύφωση (ξάφρισμα) απαγορεύεται κατά περίπτωση, οι νομαδικές κυψέλες στις περισσότερες περιπτώσεις τροφοδοτούνται αρκετές φορές στη διάρκεια του έτους ενέργειες οι οποίες είναι αντίθετες με τους σωστούς μελισσοκομικούς χειρισμούς. Αναφέρεται επίσης ότι η εξαγωγή μελιού που προορίζεται για συσκευασία και εμπορία ως ΠΟΠ/ΠΓΕ γίνεται αφού γίνει πρώτα τρύγος προς απομάκρυνση πλαισίων με μέλι διαφορετικής γύρης από αυτή του προϊόντος ΠΟΠ/ΠΓΕ. Είναι επίσης αξιοσημείωτη η αναφορά που γίνεται για την απομάκρυνση πλαισίων μελιού που πιθανόν να προκύπτουν μετά από πιθανές τροφοδοτήσεις των μελισσιών (ec.europa.eu/agriculture/quality/door/list.html). Από τα 26 μέλια που έχουν πάρει έγκριση ΠΟΠ/ΠΓΕ, εννέα προέρχονται από την Πορτογαλία, τέσσερα την Γαλλία, τέσσερα την Πολωνία, τρία την Ισπανία, δύο την Ιταλία, ένα την Ελλάδα, ένα το Λουξεμβούργο, ένα η Σλοβενία και ένα η Λιθουανία. Έως την 7 η Φεβρουαρίου 2013 πέντε επιπλέον μέλια βρίσκονταν υπό εξέταση προς έγκριση ΠΟΠ/ΠΓΕ. Από αυτά, δύο μέλια προέρχονται από την Ιταλία, δύο από την Σλοβενία και ένα από την Ισπανία (ec.europa.eu/agriculture/quality/door/list.html). Εικόνα 13: Τα διακριτικά σήματα των Miel d'alsace (ΠΓΕ Γαλλία) (αριστερά) & Miele delle Dolomiti Bellunesi (ΠΟΠ Ιταλία) (δεξιά). 45

60 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Ονομασία Βοτανική προέλευση RH Αγωγιμότητα HMF Φρουκτόζη + Γλυκόζη Σακχαρόζη Διαστάση (DN) Miod drahimski (ΠΓΕ Πολωνία) Φαγόπυρος, Ερείκη (21% RH), Τίλιο, Κράμβη. Max 18% <25mg/ Kg Min 67% Max 4% Mel das Terras Altas do Minho (ΠΟΠ Πορτογαλία) Erica spp., Calluna vulgaris και τοπική χλωρίδα Max 18% <40mg/ Kg Min 65% Max 5% Min 8 Mel do Alentejo (ΠΟΠ Πορτογαλία) Mel do Parque de Montezinho (ΠΟΠ Πορτογαλία) Mel do Ribatejo Norte (ΠΟΠ Πορτογαλία) Λεβάντα, Ευκάλυπτος, Πορτοκαλιά, Έχιο Lavantula, Erica, Castanea, Cistus ladaniter, Ulex, Cytisus, Thymus, Quercus. Erica, Echium, Rubus, Trifolium, Eucalyptus, Rahmnus, Ulex Max 17,5% Max 18% <10,5mg/ Kg <40mg/Kg Max 4,09% Min 8,97 Mel dos Acores (ΠΟΠ Πορτογαλία) Λιβάνι, Αζαλέα, Ορτανσία, Ακακία, Ευκάλυπτος, Δενδρολίβανο, Καστανιά, Μπανάνα, Αβοκάντο, Εσπεριδοειδή, Γκουάβα Max 18% <40mg/Kg Min 65% Max 10% Max 8 Miod Kurpiowski (ΠΓΕ Πολωνία) Αυτοφυή και καλλιεργούμενα φυτά της περιοχής και μικρή ποσότητα μελιτώματος (Ερυθρελάτη & Πεύκο) Max 18,5% >0,8mS/cm <10mg/Kg Min 60% 5g/Kg Min 8 Miod Wrzosowy z Borow Dolnoslaskich (ΠΓΕ Πολωνία) Miel Marque nationale du Grand - Duche de Luxembourg (ΠΟΠ Λουξεμβούργο) Ερείκη Λευκό τριφύλλι, Λωτός και οπωροφόρα δένδρα Max 20% Max 18% <40mg/Kg Min 60% 4g/Kg Min 8 <15mgr/Kgr 5gr/Kgr Min 5 46

61 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Ονομασία Βοτανική προέλευση RH Αγωγιμότητα HMF Φρουκτόζη + Γλυκόζη Σακχαρόζη Διαστάση (DN) Miel de Granada (ΠΟΠ Ισπανία) Καστανιά, Δενδρολίβανο, Θυμάρι, Αβοκάντο, Citrus, Λεβάντα. Max 17,5% (10-4 S/cm) Καστανιά>8 Δενδ/ανο<2 Θυμάρι 3-8 Αβοκάντο>8 Εσπεριδοειδή<3 Λεβάντα<5 <10mg/ Kg Miel de La Alcarria (ΠΟΠ Ισπανία) Δενδ/ανο, Λεβάντα, Θυμάρι, Θρούμπι, Κουμαριά Max 17,5% < 4, S/cm <10mg/ Kg Podkarpacki miod spadziowy (ΠΟΠ Πολωνία) Abies alba 70%, ερυθρελάτη & Πεύκο Max 19% 1,0 ms/cm 30 mg/kg 50% 4% 10 Miele delle Dolomiti Bellunesi (ΠΟΠ Ιταλία) Miele della Lunigiana (ΠΟΠ Ιταλία) Ακακία, Τίλιο, Καστανιά Ακακία, Καστανιά 15-18% Max 18% <10mg/ Kg <10mg/ Kg 37,8-78% 0-10% Mel de Barroso (ΠΟΠ Πορτογαλία) Mel de Serra da Lousa (ΠΟΠ Πορτογαλία) Mel da Serra de Monchique (ΠΟΠ Πορτογαλία) Mel da Terra Quente (ΠΟΠ Πορτογαλία) Ερείκη Ανθόμελο & μελίτωμα άγριας χλωρίδας. Λεβάντα, Ερείκη, Ευκάλυπτος, Cistus spp., Citrus spp., Quercus spp. Levantula spp. Max 18% Max 20% Max 20% Max 17% <40mg/ Kg <35mg/ Kg <40mg/ Kg Min 65% Max 5% Max 3% Min 10 Max 5% Max 8 <40mg/ Kg Min 65% Max 6% Min 8 Μέλι Ελάτης Μαινάλου Βανίλια (ΠΟΠ Ελλάδα Abies cephalonica 14-15,5% >10% (8-18%) Miel de Corse or Mele di Corsica (ΠΟΠ Γαλλία) Άγρια χλωρίδα και εσπεριδοειδή Max 18% <10mg/ Kg Miel d'alsace (ΠΓΕ Γαλλία) Miel de sapin des Vosges (ΠΟΠ Γαλλία) Έλατο, Καστανιά, Ακακία, Τίλιο, Μέλι του δάσους Abies pectinata (10-4 S/cm) Ακακία 1-3, Καστανιά >7, Τίλιο 3,5-8, Έλατο>9,5 Max 18% >950μS/cm <10mg/ Kg <15mg/ Kg Min 60% (45% για μελιτώματα) 5% Min 8 Miel de Provence (ΠΓΕ Γαλλία) Miel de Galicia or Mel de Galicia (ΠΓΕ Ισπανία) Ενδημικά φυτά της Προβηγκίας Ευκάλυπτος, Καστανιά, Ερείκη και Βάτα Max 18,5% <28mg/ Kg Min 9 47

62 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Ονομασία Βοτανική προέλευση RH Αγωγιμότητα HMF Φρουκτόζη + Γλυκόζη Σακχαρόζη Διαστάση (DN) Miód z Sejneńszczyny / Łoździejszczyzny/Seinų /Lazdijų krašto medus (ΠΟΠ Λιθουανία) Κενταύρια, Ψευδοακακία, Ιτιά, Σφένδαμος, Τριφύλλι, Σμέουρα, Ψυχανθή. 18% >0,8 ms/cm 2,0 mg/100g 60% 5% 8 Kočevski gozdni med (ΠΟΠ Σλοβενία) Δασόμελο, Ελάτη, Ερυθρελάτη, Σφένδαμος. 18,6% Ελάχιστη τιμή 0,8 έως 0,95 ms/cm ανάλογα με τη κατηγορία 10 45% Τα τελευταία καταχωρηθέντα μέλια ΠΟΠ προέρχονται από την Σλοβενία και την Λιθουανία και καταχωρήθηκαν στις 15/11/11 και 31/01/12 αντίστοιχα. Πρόκειται για τα Kočevski gozdni med (ΠΟΠ Σλοβενία) και Miód z Sejneńszczyzny Łoździejszczyzny/ Seinų/ Lazdijų krašto medus (ΠΟΠ Λιθουανία) ( Αξίζει να σημειωθεί ότι το τελευταίο μέλι αποτελεί κοινή προσπάθεια Λιθουανίας και Πολωνίας καθώς η συλλογή του νέκταρος και μελιτώματος γίνεται σε περιοχή των συνόρων των δύο χωρών. Ειδικότερα το μέλι αυτό παράγεται: Στην Πολωνία: σε τέσσερεις κοινότητες της κομητείας Sejny (Sejny, Giby, Krasnopol, Puńsk) και πέντε κοινότητες της κομητείας Suwałki (Suwałki, Szypliszki, Jeleniewo, Rutka-Tartak, Wiżajny) Στη Λιθουανία: 12 ενορίες του δήμου Lazdijai Łoździeje (Kapčiamiestis, Veisejai, Kučiūnai, Lazdijai, Seirijai, Noragėliai, Šventežeris, Teizai, Šlavantai, Būdvietis, Šeštokai, Krosna). Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα 26 καταχωρημένα μέλια με ΠΟΠ/ΠΓΕ μόνο σε έξι από αυτά αναφέρονται ξεκάθαρα τα ιδιαίτερα όπως χαρακτηρίζονται γνωρίσματα τους: 1) Miele delle Dolomiti Bellunesi (ΠΟΠ), Ιταλία Τα μονοανθικά μέλια αντανακλούν τα είδη της περιοχής που θεωρούνται βέλτιστα από μελισσοκομική, γυρεοδοτική και νεκταρογόνο άποψη, όπως η ακακία-ροβίνια, το ροδόδενδρο, η πικραλίδα, το τίλιο, η καστανιά. 48

63 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Στη πλειονότητα τους τα είδη αυτά είναι παρόντα μόνο στα ορεινά τμήματα, γεγονός που προσδίδει μεγάλη αξία στο προϊόν. Πρόκειται για «ανθόμελο» που παράγεται από μεγάλη ποικιλία αλπικών ειδών, άνω των 2200, τα οποία επισκέπτονται οι μέλισσες στο ορεινό τμήμα της επαρχίας Belluno. Επιπλέον της ανθικής αξίας της, η ποιότητα του μελιού παρουσιάζει κι άλλα βασικά χαρακτηριστικά, όπως εξαιρετική διατηρησιμότητα που πιστοποιείται από την χαμηλή τιμή HMF. Τονίζεται επίσης ότι το ιδιαίτερο προϊόν αποτέλεσμα τόσο των χαρακτηριστικών της γεωγραφικής περιοχής όσο και της τεχνογνωσίας των παραγωγών. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην υποβληθείσα αίτηση, για καταχώρηση ΠΟΠ, ξενίζουν οι χαρακτηρισμοί «αγνό» και «υγιεινό» προϊόν. 2) Miod Kurpiowski (ΠΓΕ), Πολωνία Παράγεται με νέκταρ προερχόμενο από φυτά που ανθίζουν διαδοχικά. Η γύρη από κάθε χωριστό είδος φυτού δεν πρέπει να υπερβαίνει το 30% του συνόλου, ενώ η γύρη από καλλιεργημένα φυτά δεν επιτρέπεται να υπερβαίνει το 10% του συνόλου. Η περιεκτικότητα σε HMF δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 10mg/Kg. 3) podkarpacki miod spadziowy (ΠΟΠ), Πολωνία Το μέλι αυτό θα πρέπει να εμφανίζει συγκεκριμένα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά όπως: άθροισμα γλυκόζης και φρουκτόζης 50%, μελεζιτόζη 3,5%, ηλεκτρική αγωγιμότητα 1,0 ms/cm, χρώμα 82mm Pfund. 4) Miod drahimski (ΠΓΕ), Πολωνία Το προϊόν είναι μέλι υψηλής ποιότητας που χαρακτηρίζεται από χαμηλή περιεκτικότητα σε HMF και υψηλή περιεκτικότητα σε ανάγοντα σάκχαρα. Κύριο χαρακτηριστικό του γνώρισμα αποτελεί το ποσοστό γύρης από μοναδικά σπάνια και ενδημικά φυτά. Χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία σύνθεσης της γύρης, όπου κανένα φυτό δεν αντιπροσωπεύει περισσότερο από το 35% του συνόλου, γεγονός που το προσδίδει το πλούσιο άρωμα του. 5) Kočevski gozdni med (ΠΟΠ), Σλοβενία Το μέλι αυτό θα πρέπει να εμφανίζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όπως: υγρασία <18,6%, HMF 10, ενώ η θερμοκρασία θέρμανσης πρέπει να είναι μικρότερη από 40 C. 49

64 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Δεν πρέπει να προέρχεται από ζάχαρη χορηγούμενη στις μέλισσες για τη διατροφή τους ή από μέλι που δεν προέρχεται από τη γεωγραφική περιοχή παραγωγής, οι οπές του φίλτρου διήθησης πρέπει να έχουν ελάχιστο μέγεθος 0,2 mm, ελάχιστη συνολική περιεκτικότητα σε φρουκτόζη και σε γλυκόζη 45%, ειδικό βάρος του μελιού 1,40 έως 1,45 g/cm 3. Κατά την οργανοληπτική ανάλυση, το μέλι πρέπει να λαμβάνει καλή βαθμολογία όσον αφορά την όψη, την οσμή και τη γεύση (τουλάχιστον 9,5 βαθμούς σε σύνολο 12 βαθμών). 6) Miód z Sejneńszczyzny Łoździejszczyzny Seinų Lazdijų krašto medus (ΠΟΠ), Λιθουανία Το είδος αυτού του μελιού εμφανίζει χαμηλή υγρασία με μέγιστο 18 %, υψηλή πυκνότητα άνω του 1,400 g/cm 3, έντονο άρωμα και πικρή επίγευση όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν. Εμφανίζει επίσης χαμηλή αναλογία γύρης από άνθη φυτών μονοκαλλιέργειας με μέγιστο 5 %, υψηλή περιεκτικότητα σε προλίνη τουλάχιστον 25mg/100g μελιού καθώς επίσης χαμηλή περιεκτικότητα σε HMF με μέγιστη επιτρεπτή τιμή 2,0 mg/100 g μελιού, σταθερό ph (3,8-4,8), χαρακτηριστικό χρώμα, από βαθυκίτρινο έως βαθύχρυσο και ορισμένες φορές πιο σκοτεινό και λόγω της περιεκτικότητας του σε μελίτωμα να έχει θολερότητα Παρεκκλίσεις ευρωπαϊκών ΠΟΠ/ΠΓΕ μελιών από τους ευρωπαϊκούς κανονισμούς Από τα στοιχεία του πίνακα 10 προκύπτουν σημαντικές ασυμφωνίες μεταξύ αρκετών μελιών και της κοινοτικής νομοθεσίας που διέπει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του μελιού (2001/110/ΕΚ). Έτσι για παράδειγμα το ιταλικό Miele delle Dolomiti Bellunesi αναφέρεται ως ελάχιστη περιεκτικότητα σε άθροισμα γλυκόζης και φρουκτόζης το ποσοστό 37,8%, ενώ η σχετική νομοθεσία ορίζει ελάχιστο 60% για ανθόμελα και 45% για μέλι μελιτωμάτων. Το πορτογαλικό Mel da Serrade Monchique αναφέρει ως μέγιστη τιμή διαστάσης (DN) 8 και περιεκτικότητα σε HMF 40 mg/kg. Σύμφωνα με την οδηγία, τέτοια επίπεδα διαστάσης είναι επιτρεπτά μόνο όταν το μέλι προέρχεται από φυτά του γένους Citrus (εσπεριδοειδή) αλλά τότε το όριο της HMF θα πρέπει να είναι 15 mg/kg. Το πορτογαλικό Mel dos Acores, μέλι από την τροπική περιοχή των Αζόρων, ορίζει επίσης DN<8 και HMF 40 mg/kg. Η οδηγία 2001/110/ΕΚ ορίζει ότι ένα μέλι εσπεριδοειδών μπορεί να έχει DN<8 μόνο όταν HMF 15 mg/kg. Επίσης, σε κάθε περίπτωση πρέπει DN 3. Το Mel dos Acores δεν ορίζει κατώτατο όριο διαστάσης. 50

65 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Σε ανασκόπηση των φακέλων που έχουν κατατεθεί στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, παρατηρήθηκε γενικώς μεγάλη απόκλιση των προδιαγραφών από αυτές της 2001/110/ΕΚ καθώς επίσης και παραλλακτικότητα μεταξύ του είδους των στοιχείων και χαρακτηριστικών που παρουσιάζει ο κάθε φάκελος. Συχνά, κατατίθενται φάκελοι χωρίς ή με ελλιπείς εργαστηριακές αναλύσεις, ενώ σε όσους φακέλους έχουν διενεργηθεί χημικές αναλύσεις εμφανίζονται τιμές κυρίως σακχαρόζης, HMF (Πίν. 11) ή και διαστάσης που απέχουν σημαντικά από τα όρια που δίνονται από την οδηγία 2001/110/ΕΚ. Πίνακας 11: Η HMF και η σακχαρόζη στα περισσότερα ευρωπαϊκά μέλια ΠΟΠ/ΠΓΕ. Ονομασία HMF (mg/kg) Σακχαρόζη % Miel de Galicia or Mel de Galicia (ΠΓΕ Ισπανία) 28 Miel de Provence (ΠΓΕ Γαλλία) 10 Miel de sapin des Vosges (ΠΟΠ Γαλλία) 15 Miel d' Alsace (ΠΓΕ Γαλλία) 10 <5 Miel de Corse or Mele di Corsica (ΠΟΠ Γαλλία) 10 Μέλι Ελάτης Μαινάλου Βανίλια (ΠΟΠ Ελλάδα) >10 (8-18) Mel do Ribatejo Norte (ΠΟΠ Πορτογαλία) 40 <4 Mel do Parque de Montezinho (ΠΟΠ Πορτογαλία) 40 <4,09 Mel do Alentejo (ΠΟΠ Πορτογαλία) 10,5 Mel das Terras Altas do Minho (ΠΟΠ Πορτογαλία) 40 <5 Mel da Terra Quente (ΠΟΠ Πορτογαλία) 40 <6 Mel da Serra de Monchique (ΠΟΠ Πορτογαλία) 40 <5 Mel de Serra da Lousa (ΠΟΠ Πορτογαλία) 35 <3 Mel de Barroso (ΠΟΠ Πορτογαλία) 40 <5 Miele della Lunigiana (ΠΟΠ Ιταλία) 10 Miele delle Dolomiti Bellunesi (ΠΟΠ Ιταλία) Μέλι Ελάτης Μαινάλου Βανίλια (ΠΟΠ) Το Ελληνικό Μέλι Ελάτης Μαινάλου Βανίλια (Εικ. 14) αναγνωρίστηκε ως Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης (ΠΟΠ) με την υπ' αριθμό απόφαση (ΦΕΚ/Β ), μετά από αίτηση των αδελφών Μαραγκού. Στις προδιαγραφές ορίζεται σακχαρόζη κατά μέσο όρο >10% με ελάχιστη τιμή 8% και μέγιστη 18%. Ο 2001/110/ΕΚ ορίζει ανώτατη περιεκτικότητα 5% ενώ η τιμή 18% είναι μεγαλύτερη ακόμα και από των εξαιρέσεων. 51

66 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Εικόνα 14: Μέλι Ελάτης Μαινάλου Βανίλια (ΠΟΠ Ελλάδα). Κατά την υποβολή του αιτήματος για ΠΟΠ δεν ήταν σε ισχύ ο 2001/110/ΕΚ αλλά ο 74/409/ΕΚ, που ενσωματώθηκε στην εθνική νομοθεσία με το Προεδρικό Διάταγμα 498/83. Ο κανονισμός αυτός προέβλεπε ανώτατο όριο σακχαρόζης το 10%. Επομένως, με την αποδοχή του αιτήματος έγιναν δεκτά μέλια με ακραία υψηλές τιμές, αφού το Μέλι Ελάτης Μαινάλου Βανίλια ορίζει ανώτατο ποσοστό σακχαρόζης 18%. Προβλήματα υπήρξαν και με τις τιμές της υγρασίας καθώς το εύρος 14-15,5% είναι στενό, αφού η ελάχιστη τιμή 14% είναι υψηλή και αποκλείει σημαντικό αριθμό παραγωγών. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η αναγνώριση ΠΟΠ έγινε για το μέλι «Ελάτης Μαινάλου - Βανίλιας» ενώ ο χημικός και οργανοληπτικός έλεγχος αναφέρεται στο μέλι «Ελάτης Μαινάλου - Βυτίνας». Το μέλι όμως αυτό δεν περιέχει βανίλια όπως το ΦΕΚ αναφέρει. Επίσης, το αίτημα δεν συνοδεύτηκε από επαρκή χημικά, μικροσκοπικά, οργανοληπτικά και φυσικά χαρακτηριστικά, ώστε να διαφοροποιείται από οποιαδήποτε άλλη κατηγορία αμιγούς ελληνικού μελιού. Ως παράλειψη αξίζει να αναφέρουμε την ιδιαιτερότητα των χαμηλών σακχάρων του μελιού της Ελάτης η οποία όμως δεν σημειώθηκε στο αίτημα καταχώρησης (Θρασυβούλου, 1994) Ελληνικές απόπειρες καταχώρησης ΠΟΠ/ΠΓΕ Αρκετά αιτήματα (Πίν. 12) για καταχώρηση ΠΟΠ/ΠΓΕ σε ελληνικά μέλια έχουν υποβληθεί από το 1993 ως σήμερα. Όσοι φάκελοι κατατέθηκαν ως το 1994, με εξαίρεση το Μέλι Ελάτης Μαινάλου Βανίλια, απερρίφθησαν χωρίς να διαβιβαστούν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, καθώς χαρακτηρίστηκαν ως βιαστικές υποβολές με πολλές ατέλειες, αφού δεν ήταν πλήρως αιτιολογημένοι και συνοδευόμενοι από τα απαραίτητα λεπτομερή φυσικά, χημικά, μικροσκοπικά ή/και οργανοληπτικά χαρακτηριστικά (Κοντόλαιμος, 1994). Απερρίφθησαν επίσης, μεταγενέστερα, φάκελοι που κατατέθηκαν το 1998 και το 2007 από την Κω και την Νικήτη αντίστοιχα. 52

67 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙ Πίνακας 12: Τα διαχρονικά απορριφθέντα αιτήματα ΠΟΠ & ΠΓΕ Ελληνικών μελιών (Προσωπική επικοινωνία με ΥΑΑΤ) Έτος Αιτούσα ονομασία 1) Θυμαρόμελο Κρήτης 2) Πευκοθυμαρόμελο Κρήτης Πευκόμελο / PINE HONEY Αιτούσα ομάδα ή φυσικό ή νομικό πρόσωπο Μελισσοκομικοί σύλλογοι Ηρακλείου, Χανίων & Βιάννου Κρήτης Μελισσοκομικός συνεταιρισμός Νικήτης Χαλκιδικής & Κοινοπραξία Μελισσοκομικών Συ/σμών Βόρειας Ελλάδας 1994 Μέλι Πευκοσουσούρα Μελισσοκομικός Συν/σμός Ζερβοχωρίων Χαλκιδικής 1994 Θυμαρίσιο μέλι Κρήτης Μελισσοκομικός Συν/σμός Χανίων Κρήτης η «Συνεργασία» ) Θυμαρίσιο μέλι Ελληνικών νησιών 2) Θυμαρίσιο μέλι ηπειρωτικής Ελλάδας Μελισσοκομική Εταιρία «ΑΤΤΙΚΗ» 1998 Μέλι Κω Βιοτεχνία τυποποίησης μελιού Ε.Π.Ε. Κως 2007 Πευκόμελο Χαλκιδικής Μελισσοκομικός Σύλλογος Νικήτης 53

68 ΣΚΟΠΟΣ Κεφάλαιο 3 ΣΚΟΠΟΣ 3.1. Σκοπός Σκοπός της παρούσας διατριβής ήταν ο καθορισμός της ταυτότητας του Κρητικού πευκοθυμαρόμελου και η αξιολόγηση της φύσης του, ως μέλι προερχόμενο τόσο από νέκταρ όσο και από μελιτώματα, μέσα από φυσικοχημική, μικροσκοπική και οργανοληπτική μελέτη. Σκοπός, επίσης, της παρούσας διατριβής ήταν η μελέτη ορισμένων ειδών Κρητικού μελιού με στόχο τον εντοπισμό ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, ώστε να υποβληθεί φάκελος για ΠΟΠ. Για τον σκοπό αυτό συλλέχθηκαν δείγματα στα οποία μετρήθηκε η υγρασία, η ηλεκτρική αγωγιμότητα, η HMF και η διαστάση. Επίσης πραγματοποιήθηκε γυρεοσκοπική ανάλυση, ανάλυση σακχάρων και οργανοληπτικός έλεγχος. Τα αντίστοιχα αποτελέσματα συγκρίθηκαν με τα προτεινόμενα χαρακτηριστικά ΠΟΠ, ενώ συσχετίστηκαν με τους ευρωπαϊκούς κανονισμούς που διέπουν το μέλι καθώς επίσης και με τα χαρακτηριστικά των ευρωπαϊκών μελιών με ΠΟΠ/ΠΓΕ. Οι αποκλίσεις και παρατυπίες των υπολοίπων μελιών με ΠΟΠ/ΠΓΕ από τους κανόνες και τις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, όπως αυτές παρουσιάστηκαν, ενισχύουν τον ενδιαφέρων χαρακτήρα της παρούσας μελέτης. Η Κρήτη είναι μία από της ελάχιστες ελληνικές περιοχές όπου η μελισσοκομία έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που ευνοούν την κατοχύρωση ΠΟΠ/ΠΓΕ. Τέτοια είναι η πλούσια ενδημική χλωρίδα και η μεγάλη πυκνότητα σμηνών. Τα στοιχεία αυτά ενθαρρύνουν την παρούσα προσπάθεια και στηρίζουν τις προδιαγραφές ΠΟΠ που τέθηκαν. 54

69 ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 55

70 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Κεφάλαιο 4 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 4.1. Δειγματοληψία Πραγματοποιήθηκε συλλογή 117 δειγμάτων από μελισσοκόμους της Κρήτης με τη βοήθεια του Ενιαίου Μελισσοκομικού Φορέα Κρήτης και των επιμέρους μελισσοκομικών συλλόγων Ηρακλείου, Ρεθύμνου, Χανίων και Λασιθίου. Από τους παραγωγούς ζητήθηκαν δείγματα προερχόμενα από μελιτώματα πεύκου, ανθοφορίες θυμαριού ή και τα δύο. Τα μέλια προέρχονται από τρύγους του 2010 ενώ τέσσαρα δείγματα από τρύγο του Τα δείγματα αποθηκεύτηκαν σε μικρά γυάλινα βάζα και παραδόθηκαν στο Εργαστήριο Μελισσοκομίας και Σηροτροφίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Από το σύνολο των δειγμάτων (117) τα 66 προέρχονταν από τον Νομό Ηρακλείου, τα 27 από τον Νομό Λασιθίου (περιοχή Ιεράπετρας), τα 16 από τον Νομό Ρεθύμνης και τα 8 δείγματα από τον Νομό Χανίων. Οι Κρήτες μελισσοκόμοι δήλωσαν τη κατά τη γνώμη τους ταυτότητα των δειγμάτων. Έτσι, 72 δείγματα δηλώθηκαν ως πευκοθυμαρόμελα, 26 δείγματα ως θυμαρίσια μέλια, 16 δείγματα ως πευκόμελα, ενώ τρία δείγματα είχαν άλλους χαρακτηρισμούς όπως «Χλωρίδα της Κρήτης». Τα μέλια έλαβαν τους κωδικούς Η για τη περιοχή του Ηρακλείου, Ι για την περιοχή της Ιεράπετρας Λασιθίου, Ρ για τη περιοχή του Ρεθύμνου και Χ για την περιοχή των Χανίων (Πίν. 2 Παράρτημα I). Στην συνέχεια αριθμηθήκαν και αποθηκεύτηκαν σε χαμηλές θερμοκρασίες ως το πέρας των εργαστηριακών αναλύσεων Μέθοδοι χημικής ανάλυσης Για τον προσδιορισμό των φυσικοχημικών παραμέτρων χρησιμοποιήθηκαν οι επίσημες μέθοδοι που προτείνονται από την International Honey Commission (IHC) και παρατίθενται στις επόμενες παραγράφους (Bogdanov et al., 1997): Υγρασία Ο προσδιορισμός της υγρασίας έγινε με τη βοήθεια διαθλασίμετρου (ATAGO, HHR-2N). Σταγόνα ρευστού μελιού τοποθετείται στον ειδικό υποδοχέα του διαθλασίμετρου και στη συνέχεια διαβάζεται η ένδειξη του οργάνου απέναντι από μια φωτεινή πηγή. 56

71 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Η τελική τιμή της υγρασίας εκφρασμένη στους 20 C προσδιορίζεται μετά από διόρθωση σύμφωνα με κατάλληλη κλίμακα του οργάνου Ηλεκτρική αγωγιμότητα Για τον προσδιορισμό αυτής της παραμέτρου πραγματοποιείται μέτρηση της αντίστασης ενός διαλύματος μελιού 20% κ.β. με τη βοήθεια αγωγιμόμετρου (WTW Cond 315i). Αναλυτικότερα ζυγίζεται ποσότητα δείγματος ίση προς 5χ100/Μ.S., όπου M.S. η περιεκτικότητα του μελιού επί ξηρού. Το μέλι διαλύεται με αποσταγμένο νερό και συμπληρώνεται ο όγκος μέχρι τελικού όγκου 25ml. Εμβαπτίζεται το ηλεκτρόδιο και καταγράφεται η αγωγιμότητα σε μονάδες ms/cm HMF (μέθοδος White, 1979) Τα αντιδραστήρια που χρησιμοποιούνται είναι Carrez I (σιδηροκυανιούχο καλίο 15% w/v), Carrez II (οξικός ψευδάργυρος 30% w/v), διάλυμα όξινου θειώδους νατρίου 0,20% w/v. Για τον προσδιορισμό της HMF ακολουθείται η εξής διαδικασία: Ποσότητα 5 g μελιού (ζυγισμένα με ακρίβεια 1 mg σε μικρό ποτήρι ζέσεως) διαλύονται με 25ml νερού και μεταφέρονται σε ογκομετρική φιάλη των 50ml. Στο διάλυμα προστίθενται 0,5ml διαλύματος Carrez I, 0,5ml διαλύματος Carrez II, με ανάμιξη μετά από κάθε προσθήκη και ο όγκος συμπληρώνεται με νερό. Το μίγμα διηθείται και παραλαμβάνεται το διήθημα αφού απορριφθούν τα πρώτα 10ml αυτού. Όγκος 5ml διηθήματος μεταφέρονται σε καθένα από δύο δοκιμαστικούς σωλήνες 18χ150 mm στους οποίους προστίθενται 5 ml νερό στο ένα (δείγμα) και 5ml 0,20% όξινου θειώδες νατρίου στον άλλο (τυφλό). Αναμιγνύονται καλά με μηχανική ανάδευση (vortex) και καταγράφεται η απορρόφηση του δείγματος ως προς το τυφλό, στα 284 και 336 nm με κυψελίδα 1 cm σε φασματοφωτόμετρο (UNICAM Helios a). Εάν η απορρόφηση είναι πολύ υψηλή, (μεγαλύτερη από 0,6), αραιώνεται το διάλυμα του δείγματος με νερό, καθώς και το διάλυμα αναφοράς (τυφλό) με τον ίδιο όγκο 0,2% όξινο θειώδες νάτριο. Σε αυτή την περίπτωση η τιμή απορρόφησης πολλαπλασιάζεται με το συντελεστή της αραίωσης πριν τον υπολογισμό. Ο ποσοτικός προσδιορισμός αυτού του χαρακτηριστικού γίνετε με βάση τη σχέση: H.M.F. mg/kg = (A284-A336) X x Συντελεστής αραίωσης. 57

72 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Διαστάση (μέθοδος Schade) Δείκτης διαστάσης του μελιού είναι τα κυβικά εκατοστά διαλύματος αμύλου 1% κ.ο. που υδρολύονται από ένα γραμμάριο μελιού σε 1 ώρα στους 40 C. Αρχή της μεθόδου είναι ο προσδιορισμός της περίσσειας αμύλου που υδρολύει η διαστάση. Τα διαλύματα-αντιδραστήρια που απαιτούνται είναι: Πρότυπο διάλυμα ιωδίου (Stock) Διαλύονται 8,8 g ιωδίου σε ml αποσταγμένο νερό που περιείχε 22 g ιωδιούχο κάλιο και τοποθετούνται σε ογκομετρική φιάλη του 1 lt. Η φιάλη συμπληρώνεται μέχρι τη χαραγή με αποσταγμένο νερό. Διάλυμα ιωδίου 0,0007Ν Διαλύονται 20 g ιωδιούχου καλίου σε ml αποσταγμένο νερό και τοποθετούνται σε ογκομετρική φιάλη των 500ml. Στη συνέχεια προστίθενται 5ml πρότυπου διαλύματος ιωδίου και η φιάλη συμπληρώνεται μέχρι τη χαραγή με αποσταγμένο νερό. Ρυθμιστικό διάλυμα οξικού νατρίου (ph 5,3) Διαλύονται 87g οξικού νατρίου σε 400 ml νερού και τοποθετούνται σε ογκομετρική φιάλη των 500ml. Προστίθενται 10,5 ml οξικό οξύ και η φιάλη συμπληρώνεται στον όγκο των 500ml με αποσταγμένο νερό. Το ph ρυθμίζεται στα 5,3 με οξικό νάτριο ή οξικό οξύ. Διάλυμα χλωριούχου νατρίου 0,5Μ Διαλύονται 14,5 g χλωριούχου νατρίου σε 500ml αποσταγμένο νερό. Διάλυμα αμύλου Διαλύονται 1g αμύλου σε 45 ml αποσταγμένο νερό και τοποθετούνται σε κωνική φιάλη των 50ml. Το διάλυμα ζεσταίνεται σε εστία θέρμανσης. Όταν φτάσει στο σημείο βρασμού θερμαίνεται για 3 λεπτά και αφήνεται να κρυώσει σε θερμοκρασία δωματίου. Μεταφέρεται σε ογκομετρική φιάλη των 100ml και τοποθετείται στο υδρόλουτρο (FALK SB 24). Όταν η θερμοκρασία του διαλύματος φτάσει στους 40 C η φιάλη συμπληρώνεται στον όγκο με αποσταγμένο νερό. 58

73 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Τιτλοδότηση αμύλου Όγκος 5ml διαλύματος αμύλου και 10 ml νερού τοποθετείται σε ξεχωριστούς δοκιμαστικούς σωλήνες και θερμαίνεται στο υδρόλουτρο στους 40 C για 10min. Με το σιφώνιο μέτρησης μεταφέρονται 5ml διαλύματος αμύλου στη φιάλη με το αποσταγμένο νερό. Από το προηγούμενο διάλυμα λαμβάνεται 1ml και προστίθενται 10ml διαλύματος ιωδίου 0,0007Ν και νερό. Κατόπιν λαμβάνεται μέτρηση στο φασματοφωτόμετρο στα 660 nm. Αποδεκτές τιμές είναι όσες βρίσκονται στο εύρος 0,740-0,780. Αν η μετρούμενη τιμή βρίσκεται εκτός αυτού του εύρους τότε ακολουθείται η ίδια διαδικασία μεταβάλλοντας τη ποσότητα του νερού έως η μετρούμενη τιμή να βρεθεί εντός του επιθυμητού εύρους. Διάλυμα μελιού Ζυγίζονται 10g μελιού σε ποτήρι ζέσεως των 50ml. Προστίθενται 5ml ρυθμιστικό διάλυμα οξικού νατρίου και 20ml αποσταγμένου νερού. Σε ογκομετρική φιάλη των 50ml προστίθενται 3ml χλωριούχου νατρίου 0,5Μ, ακολουθεί διάλυση μελιού και η φιάλη συμπληρώνεται μέχρι τη χαραγή με αποσταγμένο νερό. Φασματοφωτομετρικός προσδιορισμός Το διάλυμα αμύλου και 10ml μελιού τοποθετούνται σε υδατόλουτρο θερμοκρασίας 40 ± 0,2C. Μετά από 15 λεπτά λαμβάνεται 5ml διαλύματος αμύλου και τοποθετείται στον δοκιμαστικό σωλήνα με το διάλυμα μελιού και σημειώνεται ο χρόνος. Το διάλυμα αναμιγνύεται προσεκτικά για 1 λεπτό. Σε 1ml από το προηγούμενο διάλυμα προστίθενται 10ml διαλύματος ιωδίου 0,0007Ν και η ανάλογη ποσότητα νερού που βρέθηκε κατά τη τιτλοδότηση και μετράται η απορρόφηση. Η ανάγνωση στο φασματοφωτόμετρο, γίνεται στα 660nm με τυφλό προσδιορισμό νερού αντί διαλύματος μελιού. Επαναλαμβάνοντας τη διαδικασία παίρνονται συνεχείς αναγνώσεις (τουλάχιστον τρείς) μέχρι που η απορρόφηση πέσει κάτω από το 0,235. Κάθε φορά σημειώνεται ο χρόνος και η απορρόφηση. Υπολογισμός αποτελεσμάτων Με τη βοήθεια στατιστικού πακέτου (Excel) προσδιορίζεται η ευθεία ελάχιστων τετραγώνων σημειώνοντας ως τιμές του άξονα χ τον χρόνο εκφρασμένο σε λεπτά. Από την ευθεία αυτή προσδιορίζεται ο χρόνος (t) που αντιστοιχεί σε τιμή απορρόφηση 0,235. Η διαστάση υπολογίζεται με διαίρεση του 300 με τον χρόνο (t). 59

74 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Γυρεοσκοπική ανάλυση Για την γυρεοσκοπική ανάλυση των δειγμάτων μελιού ακολουθείται η διαδικασία που περιγράφεται από τους Louveaux et al. (1978). Δέκα γραμμάρια μελιού διαλύονται σε 20 g νερού και το μίγμα φυγοκεντρείται στις 3200 rpm/min για 10 min. Μετά τη φυγοκέντριση το υπερκείμενο διάλυμα απορρίπτεται και το ίζημα με τη χρήση πιπέτας αφαιρείται και τοποθετείται σε αντικειμενοφόρο πλάκα. Ακολουθεί χρώση του με φουξίνη και τοποθέτησή του σε θερμαντική πλάκα έως ότου εξατμιστεί η υγρασία του. Στη συνέχεια, τοποθετείται επάνω καλυπτρίδα με προσκολλητικό Εntelan και ακολουθεί η μικροσκοπική ανάλυση των παρασκευασμάτων. Ο αριθμός των γυρεόκοκκων για τα είδη των νεκταρογόνων φυτών εκφράζεται σε ποσοστό επί της εκατό Σάκχαρα Ζυγίζονται 5 g μελιού σε ποτήρι ζέσεως και διαλύονται με 40ml νερού. Στην συνέχεια γίνεται ανάδευση του διαλύματος το οποίο μεταφέρεται σε ογκομετρική φιάλη των 100 ml, έπειτα προστίθενται 25 ml μεθανόλη και συμπληρώνεται με νερό μέχρι τελικού όγκου 100 ml. Το διάλυμα διηθείτε με τη χρήση φίλτρων με διάμετρο πόρων 0,45 μm και το διήθημα μεταφέρεται σε φιαλίδιο υγρού χρωματογράφου. Τα φιαλίδια τοποθετούνται στον δειγματολήπτη του υγρού χρωματογράφου και πραγματοποιείται χρωματογραφική ανάλυση. Η ανάλυση των σακχάρων έγινε με σύστημα υγρής χρωματογραφίας υψηλής απόδοσης (High Performance Liquid Chromatography, HPLC) (Agilent Technologies 1200) εξοπλισμένο με ανιχνευτή δείκτη διάθλασης (Refractive Index Detector) και στήλη Zorbax Carbohydrate (4,6 x 15mm, 5μm). Η κινητή φάση ήταν ακετονιτρίλιο:η 2 Ο (80:20 v/v), η ταχύτητα ροής της κινητής φάσης 1,3ml/min και η θερμοκρασία στήλης 30 ο C. Ο όγκος έκχυσης ήταν 10 μl. Τα σάκχαρα εκτιμήθηκαν ποιοτικά και με βάση των χρόνο έκλουσης πρότυπων διαλυμάτων και ποσοτικά με βάση της καμπύλες αναφοράς που δίνονται στον πίνακα 13. Τα πρότυπα διαλύματα που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή των καμπύλων αναφοράς καλύπτουν περιοχές γραμμικής απόκρισης του ανιχνευτή και ήταν των παρακάτω συγκεντρώσεων: Fructose: 1, 5, 10, 15, 25 mg/ml Sucrose: 0.5, 2.5, 5.0, 7.0, 8.0, mg/ml Maltose: 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 5.0, mg/ml Melezitose: 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 5.0, mg/ml Glucose: 1, 5, 10, 15, 25 mg/ml Turanose: 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 5.0, mg/ml Trehalose: 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 5.0, mg/ml Melibiose: 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 5.0, mg/ml 60

75 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Πίνακας 13: Οι καμπύλες αναφοράς των σακχάρων. Υδατάνθρακας Καμπύλη αναφοράς Συντελεστής συσχέτισης (R 2 ) Φρουκτόζη y=66520,7x-2728 R 2 =0,9988 Γλυκόζη y=71130,1x+20427,1 R 2 =0,9901 Σουκρόζη y=58585,3x-2975,5 R 2 =0,9982 Τυρανόζη y=34627,7x-2695,9 R 2 =0,9918 Μαλτόζη y=49410,6x-4166,2 R 2 =0,9989 Τρεχαλόζη y=58964,4-8887,3 R 2 =0,9961 Μελιβιόζη y=58907,2x-7343,9 R 2 =0,9982 Μελεζιτόζη y=48666,9x-16991,7 R 2 =0,9837 Με βάση τις προσδιορισθείσες τιμές υγρασίας, ηλεκτρικής αγωγιμότητας, HMF, διαστάσης και περιεκτικότητας σε γυρεόκοκκους θυμαριού, κατέστη δυνατός ο διαχωρισμός των δειγμάτων σε πευκόμελα και πευκοθύμαρα. Ως πευκόμελα θεωρήθηκαν τα δείγματα εκείνα που ήταν σύμφωνα με τις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ: Υγρασία 17%, HMF 15 mg/kg, διαστάση 8DN, ηλεκτρική αγωγιμότητα 1,0 ms/cm και με τις ελάχιστες δυνατές περιεκτικότητες σε γυρεόκοκκους θυμαριού (0%-2,07%). Με τα παραπάνω κριτήρια επιλέχθηκαν 10 πευκόμελα. Ως πευκοθύμαρα θεωρήθηκαν τα δείγματα εκείνα που ήταν σύμφωνα με τις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ: Υγρασία 17%, HMF 15 mg/kg, διαστάση 8DN, ηλεκτρική αγωγιμότητα 0,6 ms/cm. Αυτό το είδος μελιού ομαδοποιήθηκε σε τρείς κατηγορίες: >6% γυρεόκοκκους θυμαριού >8% γυρεόκοκκους θυμαριού >10% γυρεόκοκκους θυμαριού Σύμφωνα με την ομαδοποίηση αυτή και προκειμένου να βρεθεί το υδατανθρακικό προφίλ (φρουκτόζη, γλυκόζη, σουκρόζη, τυρανόζη, μαλτόζη, τρεχαλόζη, μελιβιόζη, μελεζιτόζη) των μελιών επιλέχτηκαν για ανάλυση τα δείγματα πευκόμελου και πευκοθυμαρόμελου των πινάκων 14 και 15: 61

76 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Πίνακας 14: Δείγματα πευκοθυμαρόμελου (ΠΘ) με αγωγιμότητα 0,6 ms/cm. Α/Δ Η2 Η4 Η8 Η10 Η11 Η24 Η29 Η38 Η42 Η52 Η63 Ι8 Ι9 Ι11 Ι15 Ι18 Ι22 Ι25 Ι26 Χ1 Χ4 Χ5 Πίνακας 15: Δείγματα πευκόμελου (Π) με αγωγιμότητα 1,0 ms/cm. Α/Δ Η14 Η30 Η45 Η48 Η50 Η64 Η65 Ι1 Ι10 Ι27 62

77 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Οργανοληπτικός έλεγχος Για τον καθορισμό των οργανοληπτικών χαρακτηριστικών του Κρητικού μελιού ακολουθήθηκε οργανοληπτικός έλεγχος με τη χρήση φύλλου εκτίμησης οργανοληπτικών χαρακτηριστικών (βλ. Παράρτημα II) που κατασκευάστηκε συνδυαστικά και τροποποιήθηκε με βάση στοιχεία εκτίμησης οργανοληπτικών χαρακτηριστικών που βρέθηκαν στη διεθνή βιβλιογραφία (Piana et al., Galan- Soldevilla et al., Mannas & Altug, Gonzalez et al., Ozkok & Sorkun, 2008). Η αξιολόγηση πραγματοποιήθηκε από ομάδα δοκιμαστών που συστάθηκε από μέλη του Εργαστηρίου Μελισσοκομίας και Σηροτροφίας του ΑΠΘ. Οι δοκιμαστές αρχικά εκπαιδεύτηκαν με βάση τα διαλύματα ή προϊόντα αναφοράς του παρακάτω πίνακα 16 τα οποία γεύτηκαν ή/και οσφρίστηκαν. Πίνακας 16: Διαλύματα και προϊόντα αναφοράς. Χαρακτηρισμός Διαλύματα ή προϊόντα Φρουτώδες 10 ml χυμός μήλου Λουλουδιών αιθανολικό διάλυμα φαινυλακεταλεδεύδης 1 μg/ml Ρητινώδες αιθανολικό διάλυμα πινενίου (1 μg/ml) Ξυλώδες 10 g Πριονίδι Χορτώδης 10 g γρασίδι Χημική-φάρμακο 10 ml ακετόνης Καμένο 10 g καραμελωμένης ζάχαρης Εσπεριδοειδή 10 g φλούδας πορτοκαλιού Κερί 10 g ρινίσματα κεριού Ξινισμένο 10 ml ξύδι Φρεσκάδα αιθέριο έλαιο μέντας 1% Αμύγδαλο αιθανολικό διάλυμα βενζαλδεϋδης 1 μg/ml Θυμάρι διάλυμα ελαίου θυμαριού 1% Μεταλλικό FeCl 2 1% Τριαντάφυλλο ροδοπέταλα σε νερό Καφές διάλυμα καφέ 0,15 g/10 ml Για την αξιολόγηση των οργανοληπτικών χαρακτηριστικών για κάθε μέλι σε πλαστικά διαφανή ποτηράκια των 40 ml τοποθετήθηκε ποσότητα 20 g δείγματος μελιού και στην συνέχεια τα ποτηράκια σκεπάστηκαν με διάφανη μεμβράνη. Αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά 17 δείγματα, έξι δείγματα πευκόμελου, πέντε δείγματα θυμαρόμελου και τέλος έξι δείγματα πευκοθυμαρόμελου. Για κάθε δείγμα ετοιμάστηκαν έξι ποτηράκια, όσοι και οι δοκιμαστές. 63

78 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Ο αρχικός κωδικός (Η, Ρ, Χ, Ι) των δειγμάτων αντικαταστάθηκε με τα γράμματα του Ελληνικού αλφαβήτου από το Α έως το Ρ συνοδευόμενα από έναν από τους αριθμούς 1-6 για το κάθε ένα από τα δείγματα που αντιστοιχούν σε κάθε δοκιμαστή. Η οργανοληπτική αξιολόγηση των δειγμάτων έγινε σε κλίμακα Κατά τον οργανοληπτικό έλεγχο ελέγχθηκαν τα οπτικά χαρακτηριστικά των δειγμάτων: χρώμα, ρευστότητα, διαύγεια, κρυστάλλωση. Ως προς τα γευστικά χαρακτηριστικά αξιολογήθηκε η γλυκύτητα, πικράδα, οξύτητα, το μέγεθος των κρυστάλλων, η ικανότητα συγκόλλησης, η διάρκεια της γεύσης καθώς και η αίσθηση καψίματος στον λαιμό του δοκιμαστή. Ως προς το άρωμα εξετάστηκε η ένταση και η σταθερότητα ενώ ζητήθηκε από τους δοκιμαστές να περιγράψουν κατά πόσο το άρωμα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως: φρουτώδες, λουλουδιών, ρητινώδες, ξυλώδες, χορτώδες, χημικόφάρμακο, καμένο, εσπεριδοειδή, κερί, ξινισμένο, φρεσκάδα (μέντα), αμύγδαλο, θυμάρι, μεταλλικό, τριαντάφυλλο, καφές. Τα ίδια χαρακτηριστικά εκτιμήθηκαν ως προς την οσμή των δειγμάτων. Τα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν για την επιλογή των δειγμάτων (Πίν. 17) που χρησιμοποιήθηκαν στον οργανοληπτικό έλεγχο ήταν: Δείγματα πευκόμελου: Υγρασία 17%, Αγωγιμότητα 1,0 ms/cm, HMF 15 ppm, Διαστάση 8 DN, ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού σημαντικά μικρότερο από 10% (0%-1,63%). Δείγματα θυμαρίσιου μελιού: Υγρασία 17%, Αγωγιμότητα <0,6 ms/cm, HMF 15 ppm, Διαστάση 8 DN, ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού >18%. Δείγματα πευκοθυμαρόμελου: Υγρασία 17%, Αγωγιμότητα >0,8 ms/cm, HMF 15 ppm, Διαστάση 8 DN, ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού 10%. Πίνακας 17: Δείγματα οργανοληπτικού ελέγχου και κωδικοί δειγμάτων κατά αυτόν. Πευκόμελο Θυμαρόμελο Πευκοθυμαρόμελου Η14 (Α) Η12 (Ο) Η2 (Η) Η48 (Ξ) Η66 (Δ) Η8 (Μ) Η64 (Κ) Ι6 (Ζ) Η11 (Θ) Ι1 (Β) Ρ1 (Λ) Η38 (Π) Ι10 (Γ) Ρ9 (Ε) Ι25 (Ι) Η50 (Ρ) Η10 (Ν) *Σημείωση: Εντός της παρένθεσης οι κωδικοί που χρησιμοποιήθηκαν κατά τον οργανοληπτικό έλεγχο. 64

79 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 4.3. Παγκρήτια συνέδρια: Προδιαγραφές και ονομασία ΠΟΠ Τον Οκτώβριο του 2010 στην Ιεράπετρα του Ν. Λασιθίου Κρήτης έλαβε χώρα το 2 ο Παγκρήτιο Συνέδριο Μελισσοκομίας παρουσία 141 μελισσοκόμων από τους τέσσερεις νομούς της Κρήτης. Στη διάρκεια του συνεδρίου αποφασίστηκε να υποβληθεί αίτημα καταχώρησης ΠΟΠ με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (Πίν. 18). Η μεθοδολογία που περιγράφηκε παραπάνω χρησιμοποιήθηκε για να αξιολογηθεί κατά πόσο ανταποκρίνεται το Κρητικό μέλι στα ενδεικτικά χαρακτηριστικά που προτάθηκαν στο συνέδριο. Εγκρίθηκε επίσης η προτεινόμενη ομάδα εργασίας για την υποβολή του αιτήματος. Η όλη διαδικασία διεξήχθη με τη διανομή ερωτηματολογίων (Πίν. 19) στους συνέδρους-μελισσοκόμους των τεσσάρων νομών της Κρήτης. Πίνακας 18: Η πρόταση του 2 ου Παγκρήτιο Συνέδριο Μελισσοκομίας πευκοθυμαρόμελο και το πευκόμελο. για το Χαρακτηριστικά Πευκοθυμαρόμελο Πευκόμελο Αγωγιμότητα 0,6 1,0 (ms/cm) Γυρεόκοκκοι Θυμαριού % 10% 0-80% Γλυκόζη% + 50% 45% Φρουκτόζη% Σχετική υγρασία % 17% 17% Διαστάση (DN) 8 8 HMF (mg/kg) Οξύτητα (meq/kg) Ολικά στερεά % Σύμφωνα με 2001/110/ΕΚ Σουκρόζη % 3% 3% Δευτερεύοντες γυρεόκοκκοι Συγκέντρωση υπολειμμάτων αντιβιοτικών και ακαρεοκτόνων Κυρίως: Centaurea spp., Hypericum spp., Verbascum spp., Erica spp., Eucalyptus spp., Ceratonia spp. 10 μg/ Kg Κυρίως: Liliaceae, Asteraceae, Brassicaceae, Rosaceae, Ερείκη, Χαρουπιά, Ασπραγκάθα, Ευκάλυπτος 10 μg/ Kg Cladosporium, Fumago, Cladosporium, Fumago, Σπόρια μυκήτων Alternaria, Stemphylium Alternaria, Stemphylium HDE/P Περίπου 0,5-6,5 Περίπου

80 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Στην ομάδα εργασίας, που προτάθηκε, ο Ενιαίος Φορέας Μελισσοκόμων Κρήτης εκπροσωπείται από τους: Κώστα Σαββάκη, Νικόλαο Μπιρλιράκη, Παντελή Περράκη, Μανώλη Μαυρουμπλάκη και Χαράλαμπο Κουκουλάκη. Την ομάδα εργασίας συμπληρώνει η επιστημονική ομάδα η οποία απαρτίζεται από τους: Ανδρέα Θρασυβούλου, Παναγιώτα Γώτσιου και Χρυσούλα Τανανάκη. Το αίτημα ΠΟΠ αποφασίστηκε να κατατεθεί από τους Μελισσοκομικούς Συλλόγους Ανατολικής Κρήτης, Λασιθίου και Χανίων, καθώς και από τους Μελισσοκομικούς Συνεταιρισμούς Ηρακλείου και Ρεθύμνου. Πίνακας 19: Οι προτάσεις στο ερωτηματολόγιο του 2 ου Παγκρήτιου Συνέδριου Μελισσοκομίας Προτάσεις Συμφωνώ να προταθεί μόνο το πευκοθυμαρόμελο με τα παραπάνω χαρακτηριστικά και την προτεινόμενη ομάδα εργασία υποβολής του φακέλου. Συμφωνώ να προταθεί μόνο το πευκοθυμαρόμελο με τα παραπάνω χαρακτηριστικά αλλά με την εξής νέα σύνθεση της ομάδας εργασίας. Συμφωνώ να προταθεί μόνο το πευκοθυμαρόμελο με τις εξής αλλαγές στα χαρακτηριστικά του. Προτείνω να γίνουν δύο ξεχωριστοί φάκελοι, ο ένας για τα πευκόμελα Κρήτης και ο άλλος για τα πευκοθυμαρόμελα. Διαφωνώ στην κατάθεση οποιουδήποτε φακέλου για μέλι ΠΟΠ Κρήτης Αλλά σχόλια Τον Μάρτιο του 2012 στο Ρέθυμνο έλαβε χώρα το 3 ο Παγκρήτιο Συνέδριο Μελισσοκομίας παρουσία 120 μελισσοκόμων από τους τέσσερεις νομούς της Κρήτης. Στη διάρκεια του συνεδρίου οι σύνεδροι-μελισσοκόμοι κλήθηκαν να εκφράσουν μέσω ερωτηματολογίων τις προτιμήσεις τους (Πίν. 20), στην ομάδα εργασίας, για το ακριβή όνομα της ΠΟΠ. Αφού παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα της μεθοδολογίας που περιγράφηκε στις προηγούμενες παραγράφους, κλήθηκαν να τοποθετηθούν για την αυστηρότητα των ποιοτικών προδιαγραφών (περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού) της ΠΟΠ και για την ύπαρξη τυχόν Κρητικών περιοχών όπου συνυπάρχουν μελιτώματα πεύκου και θυμάρι. 66

81 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Πίνακας 20: Οι προτάσεις για τις ονομασίες ΠΟΠ του πευκοθυμαρόμελου και του πευκόμελου, την αυστηρότητα των κριτηρίων και τις περιοχές που οι μέλισσες συλλέγουν και νέκταρ θυμαριού και μελιτώματα πεύκου στο ερωτηματολόγιο του 3 ου Παγκρήτιου Συνέδριου Μελισσοκομίας. Προτάσεις Μέλι Κρήτης Πευκοθυμαρόμελο Μέλι Κρήτης Πευκοθύμαρο Πευκοθυμαρόμελο Κρήτης Μέλι Κρήτης Πευκόμελο Μέλι Κρήτης Πεύκο Πευκόμελο Κρήτης Επιθυμώ το μέλι να έχει αυστηρά ποιοτικά κριτήρια Δεν επιθυμώ το μέλι να έχει αυστηρά ποιοτικά κριτήρια Υπάρχουν περιοχές που οι μέλισσες συλλέγουν και νέκταρ θυμαριού και μελιτώματα πεύκου (ΝΑΙ/ΟΧΙ) ; Αν ναι ποιές; 4.4. Στατιστική επεξεργασία και ανάλυση Microsoft Office Excel 2007 Ο υπολογισμός μέσων όρων, μέγιστων και ελάχιστων τιμών, ευρών, τυπικών αποκλίσεων, ποσοστών, αθροισμάτων και λόγων έγινε με τη χρήση υπολογιστικών φύλλων του προγράμματος Microsoft Office Excel Minitab Οι συγκρίσεις μεταξύ των αποτελεσμάτων έγιναν με τη χρήση του προγράμματος Minitab σε one-way ANOVA επεξεργασία, οι διαφορές μεταξύ των αποτελεσμάτων αξιολογήθηκαν για τη στατιστική σημαντικότητα τους με τη χρήση του tukey-test Spss Η ανάλυση της διακύμανσης, τόσο μεταξύ των τεσσάρων νομών της Κρήτης, όσο και μεταξύ των τριών μελετώμενων κατηγοριών μελιού, έγινε με τη χρήση του προγράμματος Spss. 67

82 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Κεφάλαιο 5 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ 5.1. Υγρασία Οι μέλισσες σφραγίζουν τα κελιά όταν η εξάτμιση οδηγεί το μέλι σε επίπεδα υγρασίας 15-17%. Όσο υψηλότερα από 17% είναι το επίπεδο της υγρασίας τόσο ευκολότερα μπορεί να ξινίσει το μέλι (Πίν. 21), από την άλλη όσο μικρότερη είναι η υγρασία τόσο ευκολότερη η κρυστάλλωση. Αυτό συμβαίνει διότι η υγρασία επηρεάζει τον δείκτη κρυστάλλωσης της γλυκόζης προς την υγρασία (Γ/Υ). Πίνακας 21: Το ξίνισμα του μελιού σε συνάρτηση με την υγρασία% και τη περιεκτικότητα σε μύκητες (Lochhead, 1933). Υγρασία% Ξίνισμα 17,1-18,0 Δεν ξινίζει όταν έχει <1000 κύτταρα μύκητα/g μελιού 18,1-19,0 Δεν ξινίζει όταν έχει <10 κύτταρα μύκητα/g μελιού 19,1-20,0 Δεν ξινίζει όταν έχει <1 κύτταρο μύκητα/g μελιού >20,0 Πάντα επικίνδυνο να ξινίσει Στη συνέχεια δίνονται στοιχεία περιγραφικής στατιστικής (Πίν. 22 και Πίν. 23) αναφορικά με την υγρασία των μελετώμενων δειγμάτων, όπως αυτά προκύπτουν από τα αναλυτικά αποτελέσματα της υγρασίας που βρίσκονται στον πίνακα 3 του Παραρτήματος I. Πίνακας 22: Μέσοι όροι, μέγιστες-ελάχιστες τιμές και τυπική απόκλιση υγρασίας (%) για τους τέσσερεις νομούς της Κρήτης και το σύνολο της Κρήτης. Ηράκλειο (n=66) Ρέθυμνο (n=16) Λασίθι (n=27) Χανιά (n=8) Σύνολο (n=117) Μ.Ο. 14,5 a 16,2 b 14,6 a 15,1 ab 14,8 MAX 18,0 19,5 17,1 16,5 19,5 MIN 13,5 14,3 13,0 13,5 13,0 SD 0,86 1,48 1,05 1,21 1,17 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα (Πίν. 22), όλα τα δείγματα Κρητικού μελιού συμφωνούν με τις απαιτήσεις του 2001/110/ΕΚ αφού οι περισσότερες τιμές ήταν σημαντικά μικρότερες από 20%, ενώ μόνο τέσσερα δείγματα προσέγγιζαν το όριο του κανονισμού (Η37, Ρ1, Ρ2, Ρ12). Ο μέσος όρος (Μ.Ο.) του συνόλου των δειγμάτων είναι ιδιαίτερα χαμηλός 14,8%, γεγονός που αποδεικνύει ότι οι Κρήτες μελισσοκόμοι τρυγούν το μέλι τους όταν έχει ωριμάσει. 68

83 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,000) εμφανίζονται μεταξύ των μέσων όρων της υγρασίας. Στη μεταξύ των τεσσάρων νομών σύγκριση με το tukey-test (βλ. παράρτημα IV) διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των νομών Ηρακλείου και Ρεθύμνης καθώς και μεταξύ των νομών Λασιθίου και Ρεθύμνης. Οι χαμηλότερες τιμές σημειώνονται στο νομό Ηρακλείου (14,5%) και στον νομό Λασιθίου (14,6%). Το εύρος του συνόλου των δειγμάτων είναι 6,5%. Από τις τυπικές αποκλίσεις φαίνεται ότι στον νομό Ηράκλειου, περισσότερο από κάθε άλλο νομό, οι τιμές των δειγμάτων συγκλίνουν στον μέσο όρο. Στον αντίποδα βρίσκεται ο νομός Ρεθύμνης που εμφανίζει την μεγαλύτερη τυπική απόκλιση 1,48. Οι χαμηλές τιμές υγρασίας του κρητικού μελιού διασφαλίζουν την διατηρησιμότητα του χωρίς την εμφάνιση ζυμώσεων. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 23, οι μέσοι όροι του ποσοστού υγρασίας του μελιού που δηλώθηκε από τους Κρήτες μελισσοκόμους ως πευκοθυμαρόμελο ή πευκόμελου ήταν μικρότεροι του ανώτατου ορίου 17% που προτείνεται στις προδιαγραφές ΠΟΠ. Επίσης, οι μέσοι όροι του θυμαρίσιου μελιού αλλά και των δειγμάτων που δεν δηλώθηκαν ως πευκοθυμαρόμελο, θυμαρίσιο μέλι ή πευκόμελο, ήταν μικρότεροι από το όριο 17% των προτεινόμενων προδιαγραφών ΠΟΠ. Από το σύνολο (72) των, κατά τους παραγωγούς, πευκοθυμαρόμελων τα 71 δείγματα είχαν ποσοστό υγρασίας σύμφωνο με τις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ. Όλα τα δηλωθέντα ως πευκόμελα δείγματα ήταν εντός των προτεινόμενων προδιαγραφών ΠΟΠ. Στατιστικά σημαντικές διαφορές (tukey test) υπήρχαν μεταξύ του πευκοθυμαρόμελου και του θυμαρίσιου μελιού (p=0,001). Πίνακας 23: Μέσοι όροι, μέγιστες-ελάχιστες τιμές και τυπική απόκλιση υγρασίας (%) για τα μέλια που δηλώθηκαν από τους Κρήτες μελισσοκόμους ως πευκοθυμαρόμελα (ΠΘ), θυμαρίσια μέλι (Θ) και πευκόμελα (Π). ΠΘ (n=72) Θ (n=26) Π (n=16) Άλλο (n=3) Μ.Ο. 14,5 a 15,4 b 15,0 ab 16,1 ab MAX 18,0 18,3 16,9 19,5 MIN 13,0 13,5 13,7 13,9 SD 0,92 1,34 0,97 3,00 69

84 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Συγκρίνοντας τις τιμές των πινάκων 22 και 23, με τα μέγιστα ποσοστά υγρασίας των διαφόρων ευρωπαϊκών μελιών με ΠΟΠ/ΠΓΕ (Πίν. 10) διαπιστώνεται ότι το Κρητικό μέλι εμφανίζει παρόμοια ή χαμηλότερα επίπεδα υγρασίας στις περισσότερες περιπτώσεις. Ειδικότερα, το Πολωνικό Podkarpacki miod spadziowy παρουσιάζει μέγιστα επίπεδα υγρασίας 19%. Αντίστοιχα, τα Miel de Granada και Miel de La Alcarria 17,5%, τα Miele della Lunigiana και Mel de Barroso 18%, τα Mel da serra de Monchique, Miod wrzosowy z Borow Dolnoslaskich, Mel de Galicia 18,5%. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Mel de Serra da Lousa εμφανίζει επίπεδα υγρασίας 20% ενώ τα Kočevski gozdni med και Miód z Sejneńszczyzny Łoździejszczyzny Seinų Lazdijų krašto medus που εγκρίθηκαν τελευταία ως ΠΟΠ εμφανίζουν μέγιστα όρια υγρασίας 18,6% και 18% αντίστοιχα Ηλεκτρική Αγωγιμότητα Στους πίνακες 24 και 25 δίνονται οι τιμές του μέσου όρου, η τυπική απόκλιση, καθώς και οι ακραίες τιμές της ηλεκτρικής αγωγιμότητας, όπως αυτή προκύπτει από τα αναλυτικά αποτελέσματα της που βρίσκονται στον πίνακα 4 του παραρτήματος I. Από τα αποτελέσματα του πίνακα 24 παρατηρείται σημαντικό εύρος 1,330 ms/cm μεταξύ της μέγιστης τιμής 1,620 ms/cm και της ελάχιστης 0,290 ms/cm, αλλά και σημαντικό εύρος για τις επιμέρους περιοχές της Κρήτης. Η στατιστική ανάλυση δεν έδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,070) (βλ. παράρτημα IV). Τα περισσότερα ευρωπαϊκά μέλια με ΠΟΠ/ΠΓΕ (Πίν. 10), όπως τα Mel de Barroso, Mele di Corsica, Miel de Provence, Mel do Alentejo, δεν αναφέρονται σε τιμές αγωγιμότητας. Το Miel de Sapin des Vosges, που προέρχεται από μελιτώματα Ελάτης, αναφέρει επίπεδα αγωγιμότητας >950μS/cm ενώ το Miod Kurpiowski >0,8 ms/cm. Πίνακας 24: Μέσοι όροι, μέγιστες-ελάχιστες τιμές και τυπική απόκλιση της αγωγιμότητας (ms/cm) για τους τέσσερεις νομούς της Κρήτης και το σύνολο της Κρήτης. Ηράκλειο (n=66) Χανιά (n=8) Λασίθι (n=27) Ρέθυμνο (n=16) Σύνολο (n=117) Μ.Ο. 0,788 a 0,747 a 0,903 a 0,670 a 0,795 MAX 1,300 1,070 1,620 1,260 1,620 MIN 0,290 0,490 0,410 0,390 0,290 SD 0,283 0,216 0,304 0,283 0,290 70

85 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 25, ο μέσος όρος των δηλωθέντων ως πευκοθυμαρόμελα δειγμάτων ήταν 0,846 ms/cm, δηλαδή μεγαλύτερος από το ελάχιστο όριο 0,6 ms/cm των προτεινόμενων προδιαγραφών ΠΟΠ. Σύμφωνος με τις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ είναι και ο μέσος όρος των δηλωθέντων ως πευκόμελα δειγμάτων. Το 79,1% των κατά τους μελισσοκόμους πευκοθυμαρόμελων βρέθηκε με ηλεκτρική αγωγιμότητα 0,6 ms/cm, ενώ αντίστοιχα το 68,9% των δηλωθέντων πευκόμελων είχε ηλεκτρική αγωγιμότητα 1,0 ms/cm. Η πλειοψηφία δηλαδή των, κατά τους μελισσοκόμους, πευκοθυμαρόμελων και πευκόμελων ήταν εντός των ορίων που τέθηκαν ως προδιαγραφές ΠΟΠ. Το 76,9% των δηλωθέντων ως θυμαρίσια μέλια δειγμάτων είχε ηλεκτρική αγωγιμότητα < 0,6 ms/cm. Συνολικά 81 (69,2%) από τα 117 μελετώμενα δείγματα είχαν ηλεκτρική αγωγιμότητα 0,6 ms/cm, ενώ 37 (31,6%) δείγματα είχαν ηλεκτρική αγωγιμότητα 1,0 ms/cm. Στατιστικώς σημαντικές διαφορές (tukey test) υπήρχαν μεταξύ και των τριών μελετώμενων κατηγοριών, γεγονός που καθιστά διακριτές τις τρείς κατηγορίες ως προς τη φύση τους (μέλι μελιτώματος - μέλι νέκταρος). Οι δύο ακραίες κατηγορίες (πευκόμελο - θυμαρίσιο μέλι) διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους, διαφέρουν όμως σημαντικά και από το πευκοθυμαρόμελο που ως προς την ηλεκτρική αγωγιμότητα έχει ενδιάμεση των δύο ακραίων κατηγοριών φύση. Πίνακας 25: Μέσοι όροι, μέγιστες-ελάχιστες τιμές και τυπική απόκλιση της αγωγιμότητας (ms/cm) για τα μέλια που δηλώθηκαν από τους Κρήτες μελισσοκόμους ως πευκοθυμαρόμελα (ΠΘ), θυμαρίσια μέλι (Θ) και πευκόμελα (Π). ΠΘ (n=72) Θ (n=26) Π (n=16) Άλλο (n=3) Μ.Ο. 0,846 a 0,502 b 1,047 c 0,760 abc MAX 1,250 1,010 1,620 1,190 MIN 0,460 0,290 0,600 0,470 SD 0,242 0,168 0,277 0,379 Στους πίνακες 26 και 27 δίνεται ο συνολικός αριθμός των μελιών μελιτώματος, όπως προκύπτει μετά τον προσδιορισμό της ηλεκτρικής αγωγιμότητας, που ανέρχεται στα 54 δείγματα ενώ αντίστοιχα αυτός τον ανθόμελων σε 63 δείγματα. Κατά τη δειγματοληψία οι μελισσοκόμοι δήλωσαν ότι συγκέντρωσαν 26 δείγματα θυμαρίσιου μελιού, 16 πευκόμελου και 72 πευκοθυμαρόμελου. Τρία δείγματα χαρακτηρίστηκαν από τους μελισσοκόμους με διαφορετικούς χαρακτηρισμούς, όπως «Χλωρίδα της Κρήτης». Από τα στοιχεία αυτά προκύπτει ασυμφωνία μεταξύ των δηλωθέντων και των πραγματικών στοιχείων. 71

86 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σημαντικό ρόλο στις διαφορές μεταξύ των τεσσάρων Κρητικών νομών διαδραματίζει η κατανομή του Marchalina hellenica στις διάφορες περιοχές του νησιού αλλά και η παρουσία του σε περιοχές με ταυτόχρονη σημαντική παρουσία θυμαριού, όπως θα παρουσιαστεί σε επόμενη παράγραφο. Άλλος καθοριστικός παράγοντας είναι η νομαδικότητα των κυψελών, καθώς πολλοί παραγωγοί κάποιου νομού μετακινούν αρκετές φορές στη διάρκεια του έτους τις κυψέλες τους σε άλλους νομούς κυνηγώντας τις εποχιακές ανθοφορίες και μελιτοεκκρίσεις. Πίνακας 26: Η αγωγιμότητα (ms/cm) στα ανθόμελα των νομών της Κρήτης. Μέσοι όροι, μέγιστες-ελάχιστες τιμές και τυπική απόκλιση. Ηράκλειο Χανιά Λασίθι Ρέθυμνο Σύνολο Μ.Ο. 0,541 0,609 0,636 0,530 0,563 ΜΑΧ 0,770 0,725 0,795 0,780 0,795 ΜΙΝ 0,290 0,490 0,410 0,390 0,290 n SD 0,121 0,83 0,136 0,121 0,126 Πίνακας 27: Η αγωγιμότητα (ms/cm) στα μέλια μελιτωμάτων των νομών της Κρήτης. Μέσοι όροι, μέγιστες-ελάχιστες τιμές και τυπική απόκλιση. Ηράκλειο Χανιά Λασίθι Ρέθυμνο Σύνολο Μ.Ο. 1,035 0,977 1,150 1,088 1,065 ΜΑΧ 1,250 1,070 1,620 1,260 1,620 ΜΙΝ 0,800 0,800 0,900 0,860 0,800 n SD 0,151 0,153 0,177 0,187 0,165 Η εθνική νομοθεσία (ΦΕΚ 239/2004) ορίζει ότι μέλι μελιτωμάτων πεύκων έχει αγωγιμότητα μεγαλύτερη από 0,900 ms/cm, ενώ μέλι προερχόμενο από ανθοφορίες θυμαριού αγωγιμότητα μικρότερη από 0,600 ms/cm. Ο μέσος όρος των ανθόμελων είναι 0,563±0,126 ms/cm, μικρότερος από 0,600 ms/cm. Ο μέσος όρος των μελιών μελιτωμάτων είναι 1,065±0,165 ms/cm, μεγαλύτερος από 0,900 ms/cm. Σε θυμαρίσια ελληνικά και ιταλικά μέλια βρέθηκε ηλεκτρική αγωγιμότητα με μέσο όρο 0,400±0,070 ms/cm (Oddo & Piro, 2004). Σε δείγμα 26 πευκόμελων και 61 θυμαρίσιων μελιών, που προέρχονται από διάφορες ελληνικές περιοχές, βρέθηκε μέση ηλεκτρική αγωγιμότητα 1,24±0,13 ms/cm και 0,420±0,08 ms/cm, αντίστοιχα (Tsigouri et al., 2004). Η ηλεκτρική αγωγιμότητα των μελετώμενων ανθόμελων παρουσιάζεται μεγαλύτερη συγκριτικά με τα θυμαρίσια μέλια της βιβλιογραφίας που αναφέρθηκε. 72

87 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Μια πιθανή εξήγηση για τις διαφορές αυτές είναι η ύπαρξη μελιτωμάτων κοντά σε Κρητικές περιοχές όπου φύεται το εκμεταλλεύσιμο από τους μελισσοκόμους θυμάρι. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων όπου συμπλήρωσαν οι Κρήτες μελισσοκόμοι στο 2 ο παγκρήτιο συνέδριο, όπου υπέδειξαν αρκετές περιοχές της Κρήτης όπου οι μέλισσες συλλέγουν τόσο θυμαρίσιο νέκταρ όσο και μελιτώματα πεύκων. Μια άλλη πιθανή εξήγηση είναι το γεγονός ότι λίγα από τα μέλια που οι παραγωγοί δήλωσαν ως θυμαρίσια είχαν ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού μεγαλύτερο από 18%, κάτι που σημαίνει ότι τα περισσότερα από τα μελετώμενα κρητικά ανθόμελα δεν ήταν θυμαρίσια μέλια, ενώ αρκετά από αυτά παρουσίαζαν τιμές ηλεκτρικής αγωγιμότητας μεγαλύτερες από 0,600 ms/cm. Πρακτικά, από τα αποτελέσματα που δίνονται στους πίνακες 26 και 27 προκύπτει ότι η ανατολική Κρήτη (Ν. Ηρακλείου και Ν. Λασιθίου) έχει υψηλότερες τιμές ηλεκτρικής αγωγιμότητας σε σχέση με την δυτική Κρήτη (Ν. Χανίων και Ν. Ρεθύμνης). Το γεγονός αυτό μπορεί να ερμηνευτεί από την κατανομή των πευκοδασών της Κρήτης. Όπως θα παρουσιαστεί σε επόμενη παράγραφο, οι Κρήτες μελισσοκόμοι στο 2 ο παγκρήτιο συνέδριο υπέδειξαν περισσότερες και ευρύτερες περιοχές όπου οι μέλισσες συλλέγουν μελιτώματα στην ανατολική Κρήτη σε σχέση με τη δυτική Κρήτη HMF Η HMF είναι κριτήριο της φρεσκάδας και της θερμικής επεξεργασίας του μελιού. Το φρέσκο μέλι μπορεί να περιέχει μικρές ποσότητες HMF (White, 1979) που σπάνια υπερβαίνουν τα 10 mg/kg (Rodgers, 1979). Ποσοστό μέχρι 15 mg/kg δείχνει ότι το μέλι είναι σωστά διατηρημένο (Bogdanov et al., 1997). Η ΗMF παράγεται με την υδρόλυση της φρουκτόζης σε όξινο περιβάλλον, η αντίδραση αυτή επηρεάζεται θετικά από την αύξηση της θερμοκρασίας. Στους πίνακες 28, 29 και 30 δίνονται ο μέσος όρος, η τυπική απόκλιση και οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές της HMF, όπως αυτά προκύπτουν από τα αναλυτικά αποτελέσματα της που βρίσκονται στον πίνακα 5 του παραρτήματος I. Από τα αποτελέσματα των πινάκων 28 και 29 διαπιστώνεται ότι η μεγάλη πλειοψηφία των δειγμάτων που ελέγχθηκαν εμφάνιζε επίπεδα HMF κατώτερα του ορίου 40 mg/kg που ορίζει ο 2001/110/ΕΚ. Το 82,9% των δειγμάτων εμφανίζουν HMF<10 mg/kg ενώ ποσοστό 99,1% είναι σύμφωνο με την οδηγία καθώς μόνο ένα δείγμα είχε HMF>40 mg/kg. Το δείγμα αυτό (Ρ13) προέρχεται από τρύγο του 2009 και όχι του 2010 όπως η πλειοψηφία των δειγμάτων και πιθανώς η υψηλή τιμή HMF να αποδίδεται στην παλαιότητα του. 73

88 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η στατιστική ανάλυση ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,002) των τιμών της HMF, ενώ μετά τη σύγκριση μεταξύ των τεσσάρων νομών με το tukey-test διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των νομών Λασιθίου και Ρεθύμνης καθώς και μεταξύ των νομών Ρεθύμνης και Χανίων (βλ. παράρτημα IV). Στον Ν. Ρεθύμνης εμφανίζονται οι μεγαλύτερες τιμές HMF, στον Ν. Ηρακλείου εμφανίζεται ο μεγαλύτερος αριθμός δειγμάτων με HMF 10 mg/kg, ενώ οι Ν. Χανίων και Λασιθίου εμφανίζουν τα ικανοποιητικότερα αποτελέσματα από πλευράς χαμηλών τιμών, καθώς όλα τα δείγματα είχαν HMF μικρότερη από 10 mg/kg. Οι μέσοι όροι HMF των Κρητικών μελιών είναι σημαντικά χαμηλότεροι από 10 mg/kg ενώ μόνο το 9,4% των δειγμάτων εμφανίζουν HMF 15 mg/kg. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο 2001/110/ΕΚ θέτει ως όριο τα 80 mg/kg για τροπικές χώρες, καθώς σε αυτές οι θερμοκρασίες είναι σημαντικά υψηλές και ευνοούν υψηλά επίπεδα HMF. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα που προέκυψαν η ιδιαίτερη γεωγραφική θέση της Κρήτης, που δίνει σημαντικά υψηλές κατά τόπους θερμοκρασίες τους καλοκαιρινούς μήνες δεν φαίνεται να επιδρά στην HMF. Πίνακας 28: Ο μέσος όρος, η τυπική απόκλιση και οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές HMF (mg/kg) στην Κρήτη και τους επιμέρους νομούς. Ηράκλειο (n=66) Χανιά (n=8) Λασίθι (n=27) Ρέθυμνο (n=16) Σύνολο (n=117) Μ.Ο. 5,9 ab 1,3 a 2,2 a 10,8 b 5,4 MAX 32,0 5,7 33,4 42,2 42,2 MIN 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 SD 7,05 2,37 6,72 11,64 7,97 Πίνακας 29: Ο αριθμός των δειγμάτων που βρέθηκαν με HMF μεγαλύτερη ή ίση με 10,15,20,30 ή 40 mg/kg. Ηράκλειο (n=66) Χανιά (n=8) Λασίθι (n=27) Ρέθυμνο (n=16) Σύνολο (n=117) 10 (%) 12 (18,2) 0 (0,0) 1 (3,7) 7 (43,8) 20 (17,1) 15 (%) 5 (7,6) 0 (0,0) 1 (3,7) 5 (31,3) 11 (9,4) 20 (%) 5 (7,6) 0 (0,0) 1 (3,7) 2 (12,5) 8 (6,8) 30 (%) 1 (1,5) 0 (0,0) 1 (3,7) 1 (6,3) 3 (2,6) 40 (%) 0 (0,0) 0 (0,0) 0 (0,0) 1 (6,3) 1 (0,9) *Σημείωση: Εντός παρένθεσης τα ποσοστά (%) κατ' αντιστοιχία με τον αριθμό δειγμάτων ανά περιοχή. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα που δίνονται στον πίνακα 30, τόσο ο μέσος όρος των δηλωθέντων από τους Κρήτες μελισσοκόμους πευκοθυμαρόμελων, όσο και ο μέσος όρος των δηλωθέντων πευκόμελων ήταν μικρότεροι από το ανώτατο 15 mg/kg που ορίζουν οι προδιαγραφές ΠΟΠ για την HMF. 74

89 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Στατιστικά σημαντικές διαφορές (tukey test) υπήρξαν μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και των υπολοίπων μελετώμενων κατηγοριών μελιού. Ο μέσος όρος του θυμαρίσιου μελιού είναι σημαντικά μεγαλύτερος από τους μέσους όρους του πευκόμελου και του πευκοθυμαρόμελου. Το γεγονός αυτό εξηγείται απ τη πρακτική πολλών μελισσοκόμων να αντιμετωπίζουν την κρυστάλλωση του θυμαρίσιου μελιού με θέρμανση. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της HMF. Έτσι, η μέγιστη τιμή 42,2 mg/kg του δηλωθέντος θυμαρίσιου μελιού οφείλεται πιθανόν σε λανθασμένο μελισσοκομικό χειρισμό. Αντίθετα, οι δύο άλλες μελετώμενες κατηγορίες μελιού κρυσταλλώνουν αργότερα από το θυμαρίσιο μέλι και συνήθως δεν θερμαίνονται ή θερμαίνονται λιγότερο, κάτι που αποτυπώνεται στις μικρές τιμές HMF του πίνακα 30. Έτσι, το 100% των δηλωθέντων ως πευκόμελα δειγμάτων είχε HMF 15 mg/kgr. Αντίστοιχα, το 95,8% των δηλωθέντων ως πευκοθυμαρόμελα δειγμάτων είχε HMF 15 mg/kgr. Το 91,5% του συνόλου των μελετώμενων δειγμάτων ήταν σύμφωνο με τις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ, ως προς την HMF, καθώς είχε HMF 15 mg/kgr. Στην Ευρώπη για τα περισσότερα μέλια με ΠΟΠ/ΠΓΕ (Πίν. 10) έχουν καθοριστεί για την HMF τιμές μικρότερες από 10 mg/kg, όπως τα Miel de Granada, Miel de La Alcarria, Miele delle Dolomiti Bellunesi, Miel de Corse και Miele della Lunigiana. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις μελιών με νομοθετημένες υψηλότερες τιμές όπως το Podkarpacki miod spadziowy που εμφανίζει HMF 30 mg/kg, ενώ τα Mel de Serra da Lousa και Mel de Galicia <35 και <28 mg/kg αντίστοιχα. Το Mel de Barroso περιορίζεται στον 2001/110/ΕΚ θέτοντας σαν όριο τα 40 mg/kg. Είναι προφανές ότι όσο χαμηλότερα όρια HMF θέτονται, πέρα από τον 2001/110/ΕΚ, τόσο ελκυστικότερο γίνεται το ποιοτικό προφίλ ενός μελιού. Πίνακας 30: Μέσοι όροι, μέγιστες-ελάχιστες τιμές και τυπική απόκλιση της HMF (mg/kg) για τα μέλια που δηλώθηκαν από τους Κρήτες μελισσοκόμους ως πευκοθυμαρόμελα (ΠΘ), θυμαρίσια μέλι (Θ) και πευκόμελα (Π). ΠΘ (n=72) Θ (n=26) Π (n=16) Άλλο (n=3) Μ.Ο. 3,8 a 12,0 b 2,9 a 0,2 a MAX 26,9 42,2 11,8 0,6 MIN 0,0 0,0 0,0 0,0 SD 5,7 11,5 4,1 0,3 75

90 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ 5.4. Διαστάση Η διαστάση είναι το ένζυμο a-αμυλάση το οποίο έχει την ιδιότητα να υδρολύει το άμυλο. Είναι θερμοευαίσθητη και για τον λόγο αυτό ένας παράγοντας που μπορεί να δικαιολογήσει την μικρή περιεκτικότητα της στο μέλι, είναι η θερμική επεξεργασία του μελιού, γι' αυτό και προτάθηκε, για πρώτη φορά, από τον Gothe το 1914 ως κριτήριο θερμικής επεξεργασίας. Ένα μικρό ποσοστό της διαστάσης του μελιού έχει φυτική προέλευση ενώ το υπόλοιπο εισέρχεται από τις μέλισσες κατά την επεξεργασία του ανώριμου μελιού από αυτές στην κυψέλη (Crane, 1990). Γενικά, όταν σε μία κυψέλη υπάρχει μεγάλη ροή νέκταρος ή μελιτωμάτων, το μέλι περιέχει μικρότερες ποσότητες ενζύμων, καθώς οι μέλισσες τότε έχουν λιγότερο χρόνο για να το εμπλουτίσουν. Επίσης, όταν το συλλεγόμενο νέκταρ έχει μεγάλη περιεκτικότητα σε σάκχαρα χρειάζεται λιγότερη επεξεργασία για να γίνει μέλι, οπότε και σε αυτή τη περίπτωση περιέχει μικρότερη ποσότητα διαστάσης (Χαριζάνης, 1996). Χαμηλά επίπεδα διαστάσης είναι δυνητικά δείκτες νοθείας του μελιού (Zalewski, 1962), όμως κάποια μέλια έχουν από φυσικού τους χαμηλό ενζυμικό δυναμικό, κάτι που πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη πριν εξαχθούν οποιαδήποτε συμπεράσματα για τυχόν νοθεία ή θερμική επεξεργασία του μελιού. Τέτοια είναι, για παράδειγμα, τα μέλια εσπεριδοειδών. Για τον λόγο αυτό η 2001/110/ΕΚ, ενώ γενικά ορίζει διαστάση 8DN, για τα προερχόμενα από εσπεριδοειδή μέλια ορίζει διαστάση 3DN, όταν HMF 15 mg/kg. Η διαστάση είναι επίσης δείκτης της παλαιότητας του μελιού (Haste et al., 1973). Στους πίνακες 31, 32 και 33 δίνονται στοιχεία περιγραφικής στατιστικής της διαστάσης, όπως αυτή προκύπτει από τα αναλυτικά αποτελέσματα της που βρίσκονται στον πίνακα 6 του παραρτήματος I. Από τα αποτελέσματα που δίνονται στον πίνακα 31, συμπεραίνεται ότι τόσο ο μέσος όρος των δηλωθέντων ως πευκοθυμαρόμελων δειγμάτων (12,7DN), όσο και ο μέσος όρος των δηλωθέντων ως πευκόμελων δειγμάτων (8,4DN) ήταν μεγαλύτεροι του ορίου 8 DN που ορίζουν οι προδιαγραφές ΠΟΠ. Ωστόσο, η μέση τιμή της διαστάσης αυξάνει ανάλογα με το ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού καθεμιάς εκ των τριών μελετώμενων κατηγοριών. Έτσι, η μέση τιμή του θυμαρίσιου μελιού (15,7 DN) είναι σχεδόν διπλάσια της αντίστοιχης τιμής του πευκόμελου (8,4 DN), ενώ ενδιάμεση είναι η τιμή της διαστάσης του πευκοθυμαρόμελου (12,7 DN). Οι διαφορές αυτές ήταν στατιστικώς σημαντικές (tukey test) μεταξύ του πευκόμελου και των άλλων δύο μελετώμενων κατηγοριών μελιού. 76

91 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Στα πευκοδάση τα μελίσσια καταπονούνται καθώς δουλεύουν εντατικά, ενώ δεν υπάρχει η δυνατότητα να τραφούν με γύρη. Ακριβώς λόγο της απουσίας γύρης η ωοτοκία της βασίλισσας μπλοκάρεται, αλλά και οι αναπτυσσόμενες μέλισσες δεν τρέφονται κανονικά οπότε και εξελίσσονται σε μέλισσες που θα ζήσουν για λίγο (Γούναρη, Για τον λόγο αυτό οι μελισσοκόμοι συχνά τροφοδοτούν τα μελίσσια, συχνά με μίγματα ζάχαρης-γύρης. Η υπερβολική ή με λανθασμένο τρόπο τροφοδοσία των μελισσιών μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένες τιμές διαστάσης. Ωστόσο, από το σύνολο των μελετώμενων δειγμάτων (117) τα 100 (85,5%) είχε διαστάση 8 DN. Το 88,9% των δηλωθέντων ως πευκοθυμαρόμελων δειγμάτων ήταν σύμφωνο με τις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ, ως προς τη διαστάση, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για το πευκόμελο ήταν 56,3%. Πίνακας 31: Μέσοι όροι, μέγιστες-ελάχιστες τιμές και τυπική απόκλιση της διαστάσης DN (Schade) για τα μέλια που δηλώθηκαν από τους Κρήτες μελισσοκόμους ως πευκοθυμαρόμελα (ΠΘ), θυμαρίσια μέλι (Θ) και πευκόμελα (Π). ΠΘ (n=72) Θ (n=26) Π (n=16) Άλλο (n=3) Μ.Ο. 12,7 a 15,7 a 8,4 b 16,2 ab MAX 27,9 30,1 16,6 22,7 MIN 4,7 6,8 2,5 10,0 SD 5,1 6,4 3,2 6,4 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των πινάκων 32 και 33, ο μέσος όρος της διαστάσης στο σύνολο των δειγμάτων είναι 12,9DN. Μόνο το 47% των δειγμάτων είχε DN>12, ενώ παρατηρείται τεράστιο εύρος μεταξύ της μέγιστης τιμής 30,1DN και της ελάχιστης 2,5DN. Ωστόσο, η στατιστική ανάλυση δεν ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,217) μεταξύ των νομών (βλ. παράρτημα IV). Πίνακας 32: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση και μέγιστες-ελάχιστες τιμές διαστάσης DN (Schade) στην Κρήτη και τους επιμέρους νομούς. Ηράκλειο (n=66) Χανιά (n=8) Λασίθι (n=27) Ρέθυμνο (n=16) Σύνολο (n=117) Μ.Ο. 12,6 a 9,5 a 13,8 a 14,1 a 12,9 MAX 30,1 22,4 27,7 26,0 30,1 MIN 5,1 4,7 2,5 4,9 2,5 SD 4,98 6,07 5,80 7,26 5,63 77

92 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 33: Ο αριθμός των δειγμάτων που βρέθηκαν με διαστάση μεγαλύτερη από 8,12,15,17, 20 και 25 DN. Ηράκλειο Χανιά Λασίθι Ρέθυμνο Σύνολο (n=66) (n=8) (n=27) (n=16) (n=117) >8 (%) 60 (90,9) 3 (37,5) 26 (96,3) 11 (68,8) 100 (85,5) >12 (%) 29 (43,9) 2 (25,0) 15 (55,6) 9 (56,3) 55 (47,0) >15 (%) 14 (21,2) 1 (12,5) 10 (37,0) 8 (50,0) 33 (28,2) >17 (%) 5 (7,6) 1 (12,5) 9 (33,3) 7 (43,8) 22 (18,8) >20 (%) 4 (6,1) 1 (12,5) 4 (14,8) 4 (25,0) 13 (11,1) >25 (%) 4 (6,1) 0 (0,0) 1 (3,7) 1 (6,3) 6 (5,1) *Σημείωση: Εντός παρένθεσης τα ποσοστά (%) κατ' αντιστοιχία με τον αριθμό δειγμάτων ανά περιοχή. Στους τρείς νομούς ο μέσος όρος διαστάσης είναι >12DN ενώ στον Ν. Χανίων ο μέσος όρος είναι 9,5DN, οριακά υψηλότερος της 2001/110/ΕΚ, καθώς μόνο το 37,5% των δειγμάτων παρουσιάζουν >8DN, ενώ το 62,5% των δειγμάτων παρουσιάζουν <8DN. Στον ίδιο νομό παρατηρείται το μικρότερο εύρος, 17,7DN μονάδων. Στον Ν. Ρεθύμνης παρατηρείται ο μεγαλύτερος μέσος όρος 14,1DN, ενώ το 56,3% των δειγμάτων βρέθηκαν >12DN. Στον Ν. Λασιθίου βρέθηκε το υψηλότερο ποσοστό σύμφωνων με την 2001/110/ΕΚ δειγμάτων 96,3%, παρατηρείται επίσης το μεγαλύτερο εύρος τιμών 25,2DN. Στον Ν. Ηρακλείου το 90,9% των δειγμάτων βρέθηκαν με >8DN ενώ μόνο το 43,9% των δειγμάτων με >12DN. Παρατηρείται ότι στους νομούς της δυτικής Κρήτης τα ποσοστά των δειγμάτων που έχουν διαστάση μικρότερη από το κατώτερο όριο της 2001/110/ΕΚ είναι αρκετά μεγαλύτερα (62,5% για τον Ν. Χανίων και 31,2% για τον Ν. Ρεθύμνης) από τα αντίστοιχα ποσοστά της ανατολικής Κρήτης (9,1% για τον Ν. Ηρακλείου και 3,7% για τον Ν. Λασιθίου). Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τα αποτελέσματα της ηλεκτρικής αγωγιμότητας όπου η ανατολική Κρήτη είχε υψηλότερες τιμές από την δυτική Κρήτη, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η τροφοδότηση των μελισσιών γίνεται σε μεγαλύτερο βαθμό σε περιοχές όπου οι μέλισσες επισκέπτονται κυρίως θυμάρια παρά σε περιοχές όπου οι μέλισσες συλλέγουν κυρίως μελιτώματα πεύκων. Έτσι, στη δυτική Κρήτη το ποσοστό των δειγμάτων που είχαν διαστάση μικρότερη από το ελάχιστο επιτρεπτό όριο της 2001/110/ΕΚ ήταν σημαντικά μεγαλύτερο από το αντίστοιχο ποσοστό της ανατολικής Κρήτης. Συγκεκριμένα, δέκα από τα 24 δείγματα της δυτικής Κρήτης, δηλαδή το 41,7% των δειγμάτων, είχαν 8DN. Αντίστοιχα, μόνο επτά από τα 93 δείγματα της ανατολικής Κρήτης, δηλαδή μόλις το 7,5% των δειγμάτων, είχαν 8DN. 78

93 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Οι μικρές τιμές διαστάσης που δίνονται στους πίνακες 32 και 33 (Μ.Ο. 12,9) δεν είναι πρωτόγνωρες για την Κρήτη, καθώς εντάσσονται στο διαχρονικό φαινόμενο μικρών τιμών διαστάσης στο νησί. Η διαχρονικότητα του φαινομένου αποδεικνύεται στον πίνακα 34, όπου δίνεται εικόνα της διαστάσης σε πευκόμελα Κρήτης από το 1994 έως το Παρατηρείται μια διακύμανση μεταξύ 10 και 12 DN στις οκτώ από τις 11 χρονιές του πίνακα 34. Ο μέσος όρος των έντεκα ετών είναι 12,6 DN, σχεδόν ταυτόσημος δηλαδή με τον μέσο όρο 12,9 DN που βρέθηκε στα δείγματα του 2010 (Πίν. 32). Σε θυμαρίσια ελληνικά και ιταλικά μέλια, που αναλύθηκαν το 2004, βρέθηκε μέσος όρος διαστάσης 29,2±7,6 DN (Oddo & Piro, 2004). Πίνακας 34: Διαχρονική εικόνα της διαστάσης (DN) των Κρητικών πευκόμελων (Καραμπουρνιώτη, 2012). Έτος Αριθμός Μέσος Εύρος δειγμάτων όρος ,42 6,53-14, ,57 7,65-16, ,01 7,56-19, ,95 6,89-14, ,95 7,78-15, ,48 20,51-25, ,61 5,56-10, ,84 7,60-16, ,41 6,59-17, ,2 8,80-12, ,31 7,01-11,32 Όσο αφορά τα μέλια ΠΟΠ/ΠΓΕ στην Ευρώπη, το Podkarpacki miod Spadziowy και το Mel de Serra da Lousa στην αίτηση καταχώρησης ΠΟΠ, αναφέρουν επίπεδα διαστάσης 10DN. Το Mel de Galicia 9DN, ενώ το Mel de Terra Quente θέτει όρια 8DN περιοριζόμενο έτσι στα όρια του 2001/110/ΕΚ. Αντίθετα, το Mel da Serra de Monchique αναφέρει ως ανώτατη τιμή διαστάσης 8DN αντιβαίνοντας έτσι τον 2001/110/ΕΚ, κάτι που όμως πρόκειται πιθανόν για λάθος. Τα περισσότερα ευρωπαϊκά μέλια με ΠΟΠ/ΠΓΕ στην υποβολή του ανάλογου φακέλου για την έγκριση ΠΟΠ/ΠΓΕ δεν συμπεριέλαβαν μετρήσεις διαστάσης. 79

94 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ 5.5. Προφίλ Γυρεόκοκκων Η γυρεοσκοπική ανάλυση του μελιού είναι μια διαδικασία πολύ σημαντική για τον καθορισμό της βοτανικής προέλευσης των μελιών. Βοηθά ωστόσο και στον προσδιορισμό της νοθείας από εισαγόμενα μέλια, καθώς σε αυτά εντοπίζονται γυρεόκοκκοι φυτών που φύονται στη χώρα προέλευσης του μελιού (Καραμπουρνιώτη, 2002). Το ΦΕΚ 239/2004 ορίζει ότι ένα μέλι μπορεί να θεωρηθεί ως ''μέλι θυμαριού'' όταν η περιεκτικότητα του σε γυρεόκοκκους θυμαριού είναι 18% και ταυτόχρονα το ποσοστό των συνοδών γυρεόκοκκων καθενός από τα υπόλοιπα φυτικά είδη δεν ξεπερνά το 45%. Στους πίνακες 35, 36 και 37 δίνονται στοιχεία που αφορούν το προφίλ των γυρεόκοκκων. Οι τιμές των μετρήσεων ανά δείγμα παρουσιάζονται στον πίνακα 7 του παραρτήματος. Πίνακας 35: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση και μέγιστες-ελάχιστες τιμές ποσοστού % θυμαριού στο σύνολο των μελετώμενων μελιών και τους επιμέρους νομούς της Κρήτης. Ηράκλειο (n=66) Χανιά (n=8) Λασίθι (n=27) Ρέθυμνο (n=16) Σύνολο (n=117) Μ.Ο. 5,28 a 6,80 ab 10,51 b 8,25 ab 7,00 MAX 25,06 11,52 47,42 24,08 47,42 MIN 0,16 2,87 0,00 1,15 0,00 SD 4,77 2,90 11,97 7,59 7,59 Πίνακας 36: Ο αριθμός και το ποσοστό των δειγμάτων που βρέθηκαν με ποσοστό θυμαριού μεγαλύτερο από 6,8,10 και 18%. Ηράκλειο Χανιά Λασίθι Ρέθυμνο Σύνολο >6%(%) 20 (30,3) 5 (62,5) 14 (51,9) 7 (43,8) 46 (39,3) >8%(%) 12 (18,2) 3 (37,5) 10 (37,0) 6 (37,5) 31 (26,5) >10%(%) 9 (13,6) 1 (12,5) 7 (25,9) 6 (37,5) 23 (19,7) >18%(%) 1 (1,5) 0 (0,0) 4 (14,8) 3 (18,8) 8 (6,8) *Σημείωση: Εντός παρένθεσης τα ποσοστά (%) κατ' αντιστοιχία με τον αριθμό δειγμάτων ανά περιοχή. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 35, ο μέσος όρος του ποσοστού γυρεόκοκκων θυμαριού στα Κρητικά μέλια είναι 7%. Το ποσοστό αυτό είναι σημαντικά μικρότερο από την ελάχιστη τιμή που απαιτείται για τον χαρακτηρισμό ενός μελιού ως θυμαρίσιου. Η στατιστική ανάλυση ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,020), ενώ μετά την μεταξύ των τεσσάρων νομών σύγκριση με το tukey-test διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των νομών Ηρακλείου και Λασιθίου (βλ. παράρτημα IV). Στο Ηράκλειο παρατηρείται ο μικρότερος μέσος όρος, ενώ στο Λασίθι ο μεγαλύτερος. 80

95 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Οι διαφορές μεταξύ των νομών πιθανόν να μπορούν να αποδοθούν στην κατανομή των εκτάσεων όπου φύεται το θυμάρι στο νησί. Τέτοιες εκτάσεις απαντώνται στο νότιο τμήμα του νησιού και κατά κύριο λόγο στα ΝΑ και ΝΔ, δηλαδή στον Ν. Λασιθίου όπου βρέθηκε ο μεγαλύτερος μέσος όρος ποσοστού γυρεόκοκκων θυμαριού 10,51% και στον Ν. Ρεθύμνης όπου ο μέσος όρος του ποσοστού γυρεόκοκκων θυμαριού βρέθηκε 8,25%. Ωστόσο, υπάρχουν σημαντικές υψομετρικές και κλιματικές διαφορές μεταξύ του ανατολικού και του δυτικού τμήματος. Το ύψος της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης μειώνεται από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Οι βροχοπτώσεις αυξάνονται με την αύξηση του υψομέτρου, ο ρυθμός αύξησης μειώνεται με κατεύθυνση από τα δυτικά προς τα ανατολικά καθώς και το υψόμετρο της Κρήτης φθίνει από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Το συνολικό διάστημα της ανθοφορίας του θυμαριού, καθώς και η ένταση της νεκταροέκκρισης, εξαρτώνται από τις καιρικές συνθήκες πριν την άνθηση (κυρίως Απρίλιο), με την υγρασία και τις βροχές να επιδρούν ευνοϊκά (Fielding & Turland, 2005). Παρά τις διαφορές στο υψόμετρο, το κλίμα και την κατανομή του θυμαριού, οι μέσοι όροι του ποσοστού γυρεόκοκκων θυμαριού είναι παρόμοιοι για το δυτικό και το ανατολικό τμήμα της Κρήτης. Ο μέσος όρος του ποσοστού γυρεόκοκκων θυμαριού είναι 7,52% στη δυτική Κρήτη (Ν. Χανίων και Ν. Ρεθύμνης) και 7,89% στην ανατολική Κρήτη (Ν. Ηρακλείου και Ν. Λασιθίου). Το γεγονός αυτό οφείλεται πιθανόν στη διαφορετική κατανομή της νοθείας μεταξύ δυτικής και ανατολικής Κρήτης, πράγματι ο μέσος όρος της διαστάσης στην δυτική Κρήτη ήταν μικρότερος από τον αντίστοιχο της ανατολικής Κρήτης. Ιδίως στον Ν. Χανίων (Δ. Κρήτη) ο μέσος όρος της διαστάσης ήταν ιδιαίτερα μικρός (9,5 DN). Όπως διαπιστώνεται από τον πίνακα 36 μόλις το 6,8% των μελιών εντοπίζεται να εμφανίζει ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού άνω του 18%, ώστε να μπορεί δυνητικά να χαρακτηριστεί ως θυμαρίσιο. Το 60,7% των μελιών έχουν ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού μικρότερο από 6%. Ειδικότερα, στον Ν. Ηρακλείου παρατηρείται το μικρότερο ποσοστό μελιών, 30,3%, με ποσοστό γυρεόκοκκων μεγαλύτερο από 6%, ενώ μόλις το 1,5% των δειγμάτων παρουσιάζει ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού άνω του 18%. Στον Ν. Χανίων παρατηρείται το μεγαλύτερο ποσοστό μελιών (62,5%) με ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού άνω του 6%. Στον ίδιο νομό το ποσοστό των μελιών με ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού άνω του 18% είναι μηδενικό. Στον Ν. Λασιθίου το 51,9% των μελιών έχουν ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού μεγαλύτερο από 6%, ενώ το 14,8% των μελιών βρέθηκαν με ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού άνω του 18%. Στον Νομό Ρεθύμνης παρατηρείται το μεγαλύτερο ποσοστό μελιών, 18,8%, με ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού άνω του 18%. 81

96 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Από τα αποτελέσματα που δίνονται στον πίνακα 37 διαπιστώνεται ότι ο μέσος όρος των δειγμάτων που δηλώθηκαν από τους μελισσοκόμους ως πευκοθυμαρόμελα (6,82%) ήταν μικρότερος από την ελάχιστη τιμή (10%) των προτεινόμενων προδιαγραφών ΠΟΠ. Από τα συνολικά 72 δείγματα που δηλώθηκαν από τους Κρήτες μελισσοκόμους ως πευκοθυμαρόμελα μόνο 12 (16,7%) είχαν ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού τουλάχιστον 10%, όπως ορίζουν οι προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ. Στατιστικώς σημαντικές διαφορές δεν υπήρξαν μετά την σύγκριση των τριών μελετώμενων κατηγοριών (tukey test). Πίνακας 37: Μέσοι όροι, μέγιστες-ελάχιστες τιμές και τυπική απόκλιση του ποσοστού % θυμαριού για τα μέλια που δηλώθηκαν από τους Κρήτες μελισσοκόμους ως πευκοθυμαρόμελα (ΠΘ), θυμαρίσια μέλια (Θ) και πευκόμελα (Π). ΠΘ (n=72) Θ (n=26) Π (n=16) Άλλο (n=3) Μ.Ο. 6,82 a 8,23 a 5,36 a 9,49 a MAX 47,42 37,11 15,69 22,8 MIN 0,00 0,91 0,21 2,23 SD 7,43 8,97 5,00 11,53 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 38, από τα 26 μέλια που δηλώθηκαν από τους Κρήτες μελισσοκόμους ως θυμαρίσια, μόνο τρία (9,1%) είχαν ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού μεγαλύτερο από 18% και ηλεκτρική αγωγιμότητα μικρότερη από 0,6 ms/cm, όπως ορίζει η νομοθεσία για το μέλι που χαρακτηρίζεται ως θυμαρίσιο. Ο μέσος όρος του ποσοστού γυρεόκοκκων στα μέλια που δηλώθηκαν ως θυμαρίσια από τους παραγωγούς είναι μόλις 8,23% (Πίν. 37). 82

97 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 38: Τα δείγματα που δηλώθηκαν από τους Κρήτες μελισσοκόμους ως θυμαρίσια μέλια και οι τιμές του ποσοστού γυρεόκοκκων θυμαριού και της ηλεκτρικής αγωγιμότητας που βρέθηκαν. Γυρεόκοκκοι Ηλεκτρική αγωγιμότητα Διαστάση Α/Α θυμαριού % ms/cm (DN) Η3 2,93 0,320 16,6 Η9 2,44 0,480 8,7 Η13 2,96 0,400 10,6 Η15 3,25 0,410 19,4 Η16 2,39 0,900 7,0 Η22 1,68 0,290 14,4 Η25 5,41 0,580 10,8 Η28 7,64 0,650 12,6 Η34 0,91 0,380 8,9 Η41 4,32 0,340 9,6 Η46 4,77 0,450 11,2 Η66 25,06 0,375 30,1 Ρ2 4,19 1,010 15,7 Ρ4 3,06 0,400 18,1 Ρ5 10,78 0,390 17,8 Ρ6 18,77 0,390 8,6 Ρ7 2,99 0,550 19,7 Ρ8 1,67 0,450 12,1 Ρ9 24,08 0,500 23,4 Ρ12 3,52 0,610 26,0 Ρ13 10,24 0,530 21,2 Ι2 5,37 0,410 15,9 Ι12 17,22 0,550 18,7 Ι17 4,28 0,420 17,7 Ι24 37,11 0,665 27,7 Χ3 6,99 0,610 6,8 *Σημείωση: Tο δείγμα Ρ13 βρέθηκε με HMF>40 mg/kg. Σε 60 δείγματα Ελληνικού θυμαρίσιου μελιού που αναλύθηκαν το 2002 (Πίν. 39) βρέθηκε μέσος όρος ποσοστού γυρεόκοκκων 25,6%±16,8 (Θρασυβούλου και συνεργάτες, 2002). Σε 153 θυμαρίσια μέλια, εκ των οποίων 77 ιταλικά, 75 ελληνικά και ένα γαλλικό, που αξιολογήθηκαν μικροσκοπικά το 2004, βρέθηκε μέσος όρος ποσοστού γυρεόκοκκων θυμαριού 36%±16. Ο μέσος όρος μεταξύ των ελληνικών μελιών ήταν 40,2%±16,4, ενώ των ιταλικών μελιών 26,6%±10 (Oddo & Piro, 2004). Σε 61 ελληνικά θυμαρίσια μέλια, που αξιολογήθηκαν μικροσκοπικά το 2004, βρέθηκε μέσος όρος ποσοστού γυρεόκοκκων θυμαριού 32,4%±14 (Tsigouri et al., 2004). 83

98 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Τόσο ο μέσος όρος του συνόλου των δειγμάτων (7,00%) όσο και ο μέσος όρος των δειγμάτων που δηλώθηκαν ως θυμαρίσια μέλια (8,23%) είναι σημαντικά μικρότεροι των ποσοστών γυρεόκοκκων θυμαριού της βιβλιογραφίας που αναφέρθηκε. Πίνακας 39: Η χημική σύσταση του Ελληνικού θυμαρίσιου μελιού (Θρασυβούλου και Αριθμός δειγμάτων συνεργάτες, 2002) Μέσος όρος Ελάχ.- Μέγ. Τιμή Τυπική Απόκλιση Συντελ. Παραλ. % Υγρασία% 63 16,3 14,7-20,3 0,780 4,7 HMF ppm 60 5,6 0,2-15,1 2,500 44,6 Γλυκόζη% 40 26,9 24,4-35,2 5,370 19,9 Φρουκτόζη% 40 37,4 30,2-44,5 1,100 2,9 Γ+Φ% 40 64,3 54,6-79,7 6,370 9,9 Σουκρόζη% 40 0,5 0,3-1,85 0,050 8,3 Αγωγιμότητα(mS/cm) 69 0,39 0,22-0,60 0,090 23,3 Διαστάση DN 60 30,2 15,1-48,2 8,600 28,4 Γυρεόκοκκοι% 60 25,6 15,5-85,1 16,800 65,6 Μειωμένα ποσοστά γυρεόκοκκων θυμαριού σε θυμαρίσια μέλια είναι δυνατόν να βρεθούν σε χρονιές με μειωμένη νεκταροέκκριση των θυμαριών. Διαφορές μεταξύ των ετήσιων αποδόσεων της νεκταροέκκρισης του θυμαριού είναι δυνατόν να προκύψουν ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες κατ' έτος. Έντονη βροχόπτωση τον Μάιο, όπως και διατήρηση ήπιων συνθηκών χωρίς πολύ υψηλές θερμοκρασίες και κυρίως θερμούς ανέμους κατά την νεκταροέκκριση, αποτελούν καλές συνθήκες. Συχνό πρόβλημα, στην εκμετάλλευση των ανθοφοριών του θυμαριού, είναι να ξεκινήσει η νεκταροέκκριση κανονικά και ικανοποιητικά, αλλά γρήγορα να διακοπεί ή να ελαχιστοποιηθεί ανά περιοχή για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σε αυτή τη περίπτωση, μελίσσια τα οποία δεν είναι πολύ δυνατά σε πληθυσμό ή/και δεν βρίσκονται σε στάδιο συλλογής μελιού αλλά ανάπτυξης, δεν θα αποδώσουν μέλια με σημαντικά ποσοστά γυρεόκοκκων θυμαριού (Γούναρη, Ωστόσο, η διαφορά μεταξύ των μέσων όρων του ποσοστού γυρεόκοκκων των μελετώμενων μελιών (Πίν. 38) (8,23%) και των μελιών του πίνακα 39 (25,6%) είναι μεγάλη, ενώ μεγάλη είναι και η διαφορά που αφορά τη διαστάση. Ο μέσος όρος της διαστάσης του πίνακα 39 είναι 30,2DN, ενώ των μελετώμενων μελιών που δηλώθηκαν από τους παραγωγούς ως θυμαρίσια (Πίν. 38) είναι 15,7DN. 84

99 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Το μέγεθος των διαφορών αυτών οφείλεται στο γεγονός ότι στην εργασία των Θρασυβούλου και συν. (Πίν. 39) απορρίφθηκαν δείγματα με DN 15. Το μικρό γενικά ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού (8,23%) των μελιών που δηλώθηκαν ως θυμαρίσια από τους Κρήτες μελισσοκόμους είναι απίθανο να οφείλεται αποκλειστικά σε μειωμένη ετήσια νεκταροέκκριση του θυμαριού εγείροντας έτσι ερωτηματικά. Ο λόγος HD.E/P αντιπροσωπεύει τη παρουσία ατελών μυκήτων, που αποδεικνύουν την μελιτώδη προέλευση του μελιού, αναλογικά με την παρουσία μη ανεμόφιλων γυρεόκοκκων (Zander & Koch, 1994). Ειδικά στα πευκόμελα που προέρχονται από Pinus brutia L. υπάρχει σημαντική περιεκτικότητα σε υφές και σπόρια ατελών μυκήτων (Ricciardelli D'Albore, 1998). Τα στοιχεία μελιτώματος αποτελούνται συνήθως από σπόρια των Cladosporium και Fumago και πιο σπάνια των Altenaria και Stemphylium. Χαρακτηριστικό είναι πάντως ότι στα στοιχεία μελιτώματος στο ίζημα μελιών από πεύκο στην Κρήτη, ποτέ δεν έχουν παρατηρηθεί τα χαρακτηριστικά σπόρια με τα οξύληκτα άκρα του γένους Coleosporium που παρατηρούνται σε πευκόμελα από ορισμένα άλλα μέρη της Ελλάδας (Dimou et al., 2006). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, που δίνονται στον πίνακα 40 όσο αφορά τον λόγο αυτό, ο μέσος όρος του συνόλου των Κρητικών μελιών είναι 0,39±0,57 με εύρος τιμών 3,19. Η στατιστική ανάλυση δεν ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,072) ακόμη και κατά την επιμέρους σύγκριση μεταξύ των τεσσάρων νομών (βλ. παράρτημα IV). Οι Louveaux et al. (1978) χαρακτηρίζουν τα διάφορα μεγέθη των τιμών του HD.E/P ως: - πρακτικά μηδενικές τιμές 0,00-0,09 - μικρές τιμές 0,10-1,49 - μέτριου μεγέθους τιμές 1,50-2,99 - μεγάλες τιμές 3,00-4,49 - πολύ μεγάλες τιμές 4,50 Σε δείγμα 26 ελληνικών πευκόμελων, που αναλύθηκαν το 2004, βρέθηκε μέσος όρος του λόγου HD.E/P 1,42±0,69 με εύρος τιμών 2,21, ενώ το 69% των δειγμάτων είχε λόγο HD.E/P μεγαλύτερο από 1,00 (Tsigouri et al., 2004). Σύμφωνα με τον πίνακα 41 σε 45 δείγματα Ελληνικού πευκόμελου που αναλύθηκαν το 2002 βρέθηκε μέσος όρος HD.E/P 0,28±0,23 με εύρος 0,87 μονάδων (Θρασυβούλου κ.ά., 2002). Ο μέσος όρος των μελετώμενων μελιών μελιτωμάτων ήταν 0,69±0,71. Μέλια με λόγους HD.E/P που κυμαίνονται από 0,10 έως 1,49 ανήκουν στην ίδια κατηγορία (Louveaux et al., 1978). 85

100 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σύμφωνα με τους Louveaux et al. (1978) δεν υπάρχουν διαφορές μεταξύ των λόγων HD.E/P που βρέθηκαν σε πευκόμελα από τους Tsigouri et al. (2004) και Θρασυβούλου κ.ά. (2002) και των μέσων όρων του λόγου HD.E/P που βρέθηκαν τόσο στο σύνολο των μελετώμενα μελιών (0,39) όσο και στα επιμέρους σύνολα των μελετώμενων ανθόμελων (0,13) και των μελετώμενων μελιών μελιτωμάτων (0,69). Πίνακας 40: Ο μέσος όρος, οι μέγιστες και ελάχιστες τιμές του λόγου HD.E/P στην Κρήτη και τους επιμέρους νομούς. Ηράκλειο (n=66) Χανιά (n=8) Λασίθι (n=27) Ρέθυμνο (n=16) Σύνολο (n=117) Μ.Ο. 0,36 a 0,44 a 0,61 a 0,15 a 0,39 MAX 2,12 1,83 3,19 0,82 3,19 MIN 0,00 0,02 0,01 0,00 0,00 SD 0,50 0,69 0,78 0,21 0,57 Πίνακας 41: Η χημική σύσταση του Ελληνικού πευκόμελου (Θρασυβούλου και συνεργάτες, Αριθμός δειγμάτων 2002) Μέσος όρος Ελάχ.- Μέγ. Τιμή Τυπική Απόκλιση Συντελ. Παραλ. % Υγρασία% 68 16,7 14,8-18,9 1,060 34,7 HMF ppm 70 2,4 0,0-8,9 2,310 96,2 Γλυκόζη% 60 24,7 22,2-28,5 2,110 8,5 Φρουκτόζη% 60 30,4 26,5-36,7 2,300 7,5 Γ+Φ% 60 55,1 48,7-65,2 4,400 4,1 Σουκρόζη% 60 0,9 0,6-1,9 0,200 32,1 Αγωγιμότητα(mS/cm) 68 1,23 1,00-1,65 0,120 9,7 Διαστάση DN 48 28,4 15,1-37,2 0,120 9,7 HD. E/P 45 0,28 0,05-0,92 0,230 82,1 Στην ανομοιόμορφη κατανομή των πευκοδασών στην Κρήτη οφείλεται πιθανόν, το μέγεθος του εύρους HD.E/P των μελετώμενων μελιών. Η μεγαλύτερη πυκνότητα πεύκων όπου παρασιτεί το κοκκοειδές Marchalina hellenica, όπως προκύπτει από τα ερωτηματολόγια των παγκρήτιων συνεδρίων που συμπληρώθηκαν από τους Κρήτες μελισσοκόμους, βρίσκεται στην ανατολική Κρήτη (Νομός Λασιθίου) ενώ ακολουθεί η δυτική Κρήτη (Νομός Χανίων). Αυτά επαληθεύονται από τα αποτελέσματα που δίνονται στους πίνακες 42 και 43, όπου ακόμα και στα ανθόμελα δίνονται διπλάσιες τιμές μέσων όρων στην ανατολική Κρήτη σε σχέση με τους δυτικούς νομούς, ενώ ως προς τα μέλια μελιτωμάτων οι νομοί της κεντρικής Κρήτης εμφανίζουν μικρότερο HD.E/P σε σχέση με τους νομούς του δυτικού και ανατολικού τμήματος της Κρήτης. 86

101 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Τα μικροσκοπικά αποτελέσματα συμφωνούν με αυτά της ηλεκτρικής αγωγιμότητας (Πίν. 26 και 27), καθώς στους δύο νομούς της δυτικής Κρήτης βρέθηκαν 17 (70,8%) μέλια με ηλεκτρική αγωγιμότητα μικρότερη από 0,8 ms/cm αλλά μόνο επτά (29,2%) με ηλεκτρική αγωγιμότητα μεγαλύτερη από 0,8 ms/cm, σε αντίθεση με την ανατολική Κρήτη όπου το πλήθος των μελιών με ηλεκτρική αγωγιμότητα μικρότερη από 0,8 ms/cm (46 μέλια - 49,4%) ήταν παρόμοιο με αυτό των μελιών με ηλεκτρική αγωγιμότητα μεγαλύτερη από 0,8 ms/cm (47 μέλια - 50,6%). Ακραίες τιμές των μελετώμενων μελιών, όπως η μέγιστη 3,19, που διαμόρφωσαν το μέγεθος του εύρους είναι επίσης πιθανό να οφείλονται σε παρατεταμένη παραμονή των κυψελών σε πευκοδάση της ανατολικής Κρήτης με μεγάλη πυκνότητα παρασιτισμένων πεύκων από το κοκκοειδές μελιτοέκκριση. Marchalina hellenica και έντονα παρατεταμένη Πίνακας 42: Ο μέσος όρος, οι μέγιστες και ελάχιστες τιμές του λόγου HD.E/P στα Κρητικά ανθόμελα Ηράκλειο (n=33) Χανιά (n=5) Λασίθι (n=13) Ρέθυμνο (n=12) Σύνολο (n=63) Μ.Ο. 0,15 0,07 0,16 0,08 0,13 MAX 1,44 0,13 0,49 0,41 1,44 MIN 0,00 0,02 0,01 0,00 0,00 SD 0,24 0,04 0,12 0,11 0,19 Πίνακας 43: Ο μέσος όρος, οι μέγιστες και ελάχιστες τιμές του λόγου HD.E/P στα Κρητικά μέλια μελιτώματος. Ηράκλειο (n=33) Χανιά (n=3) Λασίθι (n=14) Ρέθυμνο (n=4) Σύνολο (n=54) Μ.Ο. 0,56 1,06 1,02 0,37 0,69 MAX 2,12 1,83 3,19 0,82 3,19 MIN 0,06 0,12 0,02 0,01 0,01 SD 0,60 0,86 0,91 0,33 0,71 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα που δίνονται στον πίνακα 44, ο λόγος HD.E/P των τριών μελετώμενων κατηγοριών αυξάνεται αντιστρόφως ανάλογα με το ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού, ενώ υπήρξαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές (tukey test) μεταξύ και των τριών μελετώμενων κατηγοριών μελιού. Το γεγονός αυτό ερμηνεύεται από τη φύση του πευκοθυμαρόμελου, ως μέλι με ιδιότητες ενδιάμεσες των ιδιοτήτων του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού. 87

102 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ωστόσο, τόσο ο μέσος όρος των δηλωθέντων από τους μελισσοκόμους ως πευκοθυμαρόμελα δειγμάτων (0,40), όσο και ο λόγος των δηλωθέντων πευκόμελων (0,90) ήταν μικρότεροι των ευρών που οι προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ αναφέρουν για τις δύο αυτές κατηγορίες (εύρος 0,5-6,5 για το πευκοθυμαρόμελο και 2-3 για το πευκόμελο). Τα εύρη αυτά είναι ενδεικτικά και όχι δεσμευτικά ως προδιαγραφές για το πευκόμελο και το πευκοθυμαρόμελο, όπως αναφέρεται στις προδιαγραφές ΠΟΠ, καθώς ο λόγος HD.E/P ποικίλει πάρα πολύ και δεν είναι καθοριστικός για το χαρακτηρισμό της βοτανικής προέλευσης του μελιού. Πίνακας 44: Μέσοι όροι, μέγιστες-ελάχιστες τιμές και τυπική απόκλιση του λόγου HD.E/P για τα μέλια που δηλώθηκαν από τους Κρήτες μελισσοκόμους ως πευκοθυμαρόμελα (ΠΘ), θυμαρίσια μέλι (Θ) και πευκόμελα (Π). ΠΘ (n=72) Θ (n=26) Π (n=16) Άλλο (n=3) Μ.Ο. 0,40 a 0,07 b 0,90 c 0,31 abc MAX 2,12 0,21 3,19 0,53 MIN 0,02 0,00 0,04 0,04 SD 0,53 0,06 0,88 0,25 Σε 78 δείγματα τουρκικού μελιού που συλλέχθηκε από την περιοχή Mugla της Τουρκίας, όπου παράγεται το 30% του μελιού της Τουρκίας και εκτάρια καλύπτονται από πευκοδάσος Pinus brutia L. στο οποίο απαντάται το κοκκοειδές Marchalina hellenica, μετρήθηκε ο αριθμός των ατελών μυκήτων και ο συνολικός αριθμός των γυρεόκοκκων και υπολογίστηκε ο λόγος αυτών (ΑΜ/ΣΑΓ) (Ozkok et al., 2010). Δεν υπολογίστηκε, δηλαδή, ο λόγος HD.E/P καθώς ως παρονομαστής δεν χρησιμοποιήθηκε το πλήθος των μη ανεμόφιλων γυρεόκοκκων αλλά το σύνολο των γυρεόκοκκων συμπεριλαμβανομένων των ανεμόφιλων γυρεόκοκκων. Ο μέσος όρος του λόγου που υπολογίστηκε, στο σύνολο των δειγμάτων, βρέθηκε 17,11±24,28 με εύρος τιμών 105,98 (Ozkok et al., 2010). Στην εργασία αυτή η φύση του μελιού καθορίστηκε, για το κάθε δείγμα, αποκλειστικά από την τιμή του λόγου ΑΜ/ΣΑΓ και όχι την ηλεκτρική αγωγιμότητα ή κάποιο άλλο χαρακτηριστικό. Δόθηκαν επίσης χαρακτηρισμοί της πυκνότητας των ατελών μυκήτων στο μέλι για διάφορα εύρη τιμών του λόγου ΑΜ/ΣΑΓ (Ozkok et al., 2010): - 0,0-1,5, ελάχιστα πυκνό. Μέλι νέκταρος - 1,5-3,0, μετρίως πυκνό. Μίγμα μελιτώματος και μελιού νέκταρος - 3,0-4,5, πυκνό. Μέλι μελιτώματος - >4,5, πολύ πυκνό. Ανώτερη ποιότητα μελιού μελιτώματος 88

103 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ο μέσος όρος του λόγου HD.E/P των μελετώμενων μελιών μελιτωμάτων (0,69) είναι υποπολλαπλάσιος του λόγου ΑΜ/ΣΑΓ (17,11) των τουρκικών μελιών, όμως οι δύο λόγοι δεν είναι συγκρίσιμοι, καθώς διαφέρουν στο είδος των γυρεόκοκκων που χρησιμοποιούνται στον υπολογισμό τους. Ωστόσο, αν από τον παρονομαστή του λόγου ΑΜ/ΣΑΓ αφαιρεθούν οι ανεμόφιλοι γυρεόκοκκοι, ώστε να μετατραπεί σε συγκρίσιμο λόγο HD.E/P, τότε η τιμή του λόγου αυξάνει. Επομένως αποκλίνει ακόμα περισσότερο από τον μέσο όρο του λόγου που βρέθηκε στα μελετώμενα μέλια. Το μέγεθος της απόκλισης των μελετώμενων μελιών από τα τουρκικά μέλια θα πρέπει να αξιολογηθεί μελλοντικά με βάση την πιθανή ύπαρξη επικουρικών-συνεργιστικών βιοτικών παραγόντων, όπως άλλων οργανισμών που παρουσιάζουν μελιτοέκκριση, τον βαθμό συγγενείας των πληθυσμών Marchalina hellenica στις δύο χώρες, την πυκνότητα και το είδος των φυτών που φύονται κάτω από τα πεύκα στο πευκοδάσος της Mugla. Η όποια πυκνότητα των γυρεοδοτικών φυτών που φύονται κάτω από τα πεύκα της Mugla προφανώς επηρεάζει τον παρονομαστή του λόγου HD.E/P. Άγνωστος είναι επίσης ο ρόλος αβιοτικών παραγόντων που πιθανόν να δημιουργούν συνθήκες μικροκλίματος ευνοϊκές για έντονη μελιτοέκκριση. Στα διάφορα ευρωπαϊκά μέλια με ΠΟΠ/ΠΓΕ τα ποσοστά γυρεόκοκκων κυμαίνονται ανάλογα με τη βοτανική προέλευση και τη χώρα προέλευσης (Πίν. 45), ενώ δεν υπάρχει αναφορά σε HD.E/P σε κάποιο από αυτά. Είναι, επίσης, αξιοσημείωτο ότι οι ονομασίες των διάφορων ευρωπαϊκών μελιών με ΠΟΠ/ΠΓΕ συνήθως δεν χαρακτηρίζονται από την βοτανική προέλευση και το κυρίαρχο ποσοστό γυρεόκοκκων αλλά από το όνομα της περιοχής. Πίνακας 45: Ποσοστά γυρεόκοκκων σε ευρωπαϊκά μέλια με ΠΟΠ/ΠΓΕ Ονομασία Miele delle Dolomiti Bellunesi Mel da Serra de Monchique Mel do Alentejo (ec.europa.eu/agriculture/quality/door/list.html) Βοτανική προέλευση και ποσοστά γυρεόκοκκων Ακακία >30%, Τήλιο >10%, Καστανιά >70%, Ροδόδενδρο >20%, Πικραλίδα >5% Λεβάντα, Λουβουδιά, Compositae 14-19%, Echium sp %, Erica spp. 12%, Eucalyptus spp., Citrus spp., Prunus spp % Λεβάντα >13%, Ευκάλυπτο >40%, Πορτοκαλιά >15%, Echium, Plantagineum >40% Miod drahimski Τήλιο <20% Miod wrzosowy Ερείκη 50% z Borow Dolnoslaskich 89

104 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ 5.6. Σάκχαρα Από τα αποτελέσματα της ανάλυσης σακχάρων, που δίνονται στους πίνακες 46, 47 και 48, βλέπουμε ότι από τα 32 συνολικά μέλια που ελέγχτηκαν ως προς τα σάκχαρα τα 30 είχαν άθροισμα ποσοστών γλυκόζης και φρουκτόζης άνω του 45%, ενώ μόνο δύο μέλια είχαν μικρότερο ποσοστό. Από τα 10 πευκόμελα, που ελέγχτηκαν ως προς τα σάκχαρα, τα εννιά είναι σύμφωνα με τις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ αφού παρουσιάζουν άθροισμα ποσοστών γλυκόζης και φρουκτόζης τουλάχιστον 45%, ενώ ένα μέλι βρέθηκε με άθροισμα ποσοστών γλυκόζης και φρουκτόζης μικρότερο από 45%. Από τα οκτώ πευκοθυμαρόμελα, που είχαν ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού μεγαλύτερο ή ίσο με το προτεινόμενο 10% των προδιαγραφών ΠΟΠ, τα πέντε είχαν άθροισμα ποσοστών γλυκόζης και φρουκτόζης μεγαλύτερο ή ίσο με 50% (προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ). Αντίστοιχα, 14 στα 22 πευκοθυμαρόμελα με γυρεόκοκκους θυμαριού τουλάχιστον 6% είχαν άθροισμα γλυκόζης και φρουκτόζης τουλάχιστον 50%. Οκτώ στα 14 πευκοθυμαρόμελα με γυρεόκοκκους θυμαριού τουλάχιστον 8% είχαν άθροισμα γλυκόζης και φρουκτόζης τουλάχιστον 50%. Επίσης, το σύνολο των μελιών που ελέγχτηκαν ως προς τα σάκχαρα είχαν ποσοστό σουκρόζης μικρότερο από 5%, ενώ 21 από τα 32 συνολικά μέλια είχαν ποσότητα σουκρόζης μικρότερη από την ελάχιστη δυνατή ανιχνεύσιμη από την μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε. Ο κανονισμός 2001/110/ΕΚ ορίζει κατώτατο επιτρεπτό όριο αθροίσματος ποσοστών γλυκόζης και φρουκτόζης 45% για μέλια που προέρχονται από μελιτώματα, όπως τα μελετώμενα πευκόμελα, ή μείγμα αυτών με μέλι νέκταρος, όπως τα μελετώμενα πευκοθυμαρόμελα, ωστόσο οι προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ είναι αυστηρότερες του 2001/110/ΕΚ καθώς προτείνουν κατώτατο όριο 50%. Ο 2001/110/ΕΚ ορίζει επίσης μέγιστο επιτρεπτό ποσοστό σουκρόζης 5%, όλα τα δείγματα είχαν ποσοστά σουκρόζης σημαντικά μικρότερα από 3% που ήταν το ανώτατο όριο στις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ τόσο για το πευκόμελο όσο και για το πευκοθυμαρόμελο. Η στατιστική ανάλυση, που αφορούσε τα πευκόμελα και τα πευκοθύμαρα με ποσοστό γυρεόκοκκων μεγαλύτερο από 10%, δεν ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,088) (βλ. παράρτημα IV). 90

105 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 46: Αποτελέσματα ανάλυσης σακχάρων σε δείγματα πευκοθυμαρόμελου με περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού >6%. Α/Δ Fructose Glucose Sucrose Turanose Maltose Trehalose Melibioze Melezitose Fructose + Glucose H2 31,80% 19% <LOQ 3.23% ND <LOQ 1,11% ND 50,80% H4 33,29% 23,00% <LOQ 3,49% 1,36% <LOQ 0.71% <LOQ 56,29% H8 31,09% 17,02% <LOQ 3,47% ND <LOQ 1% ND 48,11% H10 34,01% 20,90% <LOQ 2,18% 2,47% <LOQ 0,77% ND 54,91% H11 31,49% 14,83% <LOQ 1,89% 1,03% <LOQ 0,70% ND 46,32% H24 31,56% 17,86% <LOQ 2,33% 1,36% <LOQ 1,10% <LOQ 49,42% H29 32,37% 17,07% <LOQ 2,57% <LOQ <LOQ 0,73% <LOQ 49,44% H38 33,14% 17,12% <LOQ 2,62% <LOQ <LOQ 0,84% ND 50,26% H42 34,08% 21,71% 1,32% 3,49% 1,89% <LOQ 0,70% <LOQ 55,79% H52 34,22% 22,13% <LOQ 3,22% 1,45% <LOQ 0,77% <LOQ 56,35% H63 32,76% 20,17% <LOQ 2,92% 0,58% <LOQ 0,79% ND 52,93% I8 34,98% 22,16% <LOQ 2,53% 1,29% <LOQ 0,76% <LOQ 57,14% I9 28,42% 14,29% <LOQ 1,98% 0,64% <LOQ 0,87% <LOQ 42,71% I11 36,28% 19,44% 0,78% 1,97% <LOQ <LOQ 0,70% <LOQ 55,72% I15 36,44% 19,18% <LOQ 2,18% 1,23% <LOQ 0,70% ND 55,62% I18 36,26% 26,64% <LOQ 2,73% 1,98% <LOQ 0,80% <LOQ 62,90% I22 31,88% 17,88% <LOQ 2,22% 1,21% <LOQ 0,71% <LOQ 49,76% I25 31,36% 14,00% <LOQ 1,75% 2,30% <LOQ 0,78% <LOQ 45,36% I26 34,18% 19,05% <LOQ 1,91% 1,53% <LOQ 0,72% <LOQ 53,23% X1 33,44% 20,43% <LOQ 2,76% 0,50% <LOQ 0,77% 0,51% 53,87% X4 31,25% 16,39% <LOQ 2,23% 1,16% <LOQ 0,98% <LOQ 47,64% X5 32,56% 19,83% <LOQ 2,39% 1,91% <LOQ 0,71% <LOQ 52,39% *ND: Δεν βρέθηκε ποσότητα. *<LOQ: Ποσότητα μικρότερη από την ελάχιστη δυνατή ανιχνεύσιμη. 91

106 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 47: Αποτελέσματα ανάλυσης σακχάρων σε δείγματα πευκοθυμαρόμελου με περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού >8% και 10%. Α/Δ Fructose Glucose Sucrose Turanose Maltose Trehalose Melibioze Melezitose Fructose + Glucose Πευκοθυμαρόμελο με περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού >8% H2 31,80% 19% <LOQ 3.23% ND <LOQ 1,11% ND 50,80% H8 31,09% 17,02% <LOQ 3,47% ND <LOQ 1% ND 48,11% H10 34,01% 20,90% <LOQ 2,18% 2,47% <LOQ 0,77% ND 54,91% H11 31,49% 14,83% <LOQ 1,89% 1,03% <LOQ 0,70% ND 46,32% H24 31,56% 17,86% <LOQ 2,33% 1,36% <LOQ 1,10% <LOQ 49,42% H38 33,14% 17,12% <LOQ 2,62% <LOQ <LOQ 0,84% ND 50,26% H63 32,76% 20,17% <LOQ 2,92% 0,58% <LOQ 0,79% ND 52,93% I15 36,44% 19,18% <LOQ 2,18% 1,23% <LOQ 0,70% ND 55,62% I18 36,26% 26,64% <LOQ 2,73% 1,98% <LOQ 0,80% <LOQ 62,90% I22 31,88% 17,88% <LOQ 2,22% 1,21% <LOQ 0,71% <LOQ 49,76% I25 31,36% 14,00% <LOQ 1,75% 2,30% <LOQ 0,78% <LOQ 45,36% I26 34,18% 19,05% <LOQ 1,91% 1,53% <LOQ 0,72% <LOQ 53,23% X4 31,25% 16,39% <LOQ 2,23% 1,16% <LOQ 0,98% <LOQ 47,64% X5 32,56% 19,83% <LOQ 2,39% 1,91% <LOQ 0,71% <LOQ 52,39% Πευκοθυμαρόμελο με περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού >10% H2 31,80% 19% <LOQ 3.23% ND <LOQ 1,11% ND 50,80% H8 31,09% 17,02% <LOQ 3,47% ND <LOQ 1% ND 48,11% H10 34,01% 20,90% <LOQ 2,18% 2,47% <LOQ 0,77% ND 54,91% H11 31,49% 14,83% <LOQ 1,89% 1,03% <LOQ 0,70% ND 46,32% H38 33,14% 17,12% <LOQ 2,62% <LOQ <LOQ 0,84% ND 50,26% H63 32,76% 20,17% <LOQ 2,92% 0,58% <LOQ 0,79% ND 52,93% I15 36,44% 19,18% <LOQ 2,18% 1,23% <LOQ 0,70% ND 55,62% I25 31,36% 14,00% <LOQ 1,75% 2,30% <LOQ 0,78% <LOQ 45,36% *ND: Δεν βρέθηκε ποσότητα. *<LOQ: Ποσότητα μικρότερη από την ελάχιστη δυνατή ανιχνεύσιμη. 92

107 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 48: Αποτελέσματα ανάλυσης σακχάρων σε δείγματα πευκόμελου με ηλεκτρική αγωγιμότητα >1,0 ms/cm. Α/Δ Fructose Glucose Sucrose Turanose Maltose Trehalose Melibioze Melezitose Fructose + Glucose H14 31,86% 19,44% 0,75% 2,09% 0,76% <LOQ 0,70% <LOQ 51,30% H30 31,25% 18,10% <LOQ 2,21% 0,68% <LOQ 0,84% <LOQ 49,35% H45 30,58% 15,69% <LOQ 2,15% 0,86% <LOQ 0,72% <LOQ 46,27% H48 32,98% 19,09% 0,57% 1,57% 0,66% <LOQ 0,87% ND 52,07% H50 31,72% 18,15% <LOQ 2,00% 0,70% <LOQ 0,71% <LOQ 49,87% H64 32,11% 17,26% 0,61% 2,09% 1,19% <LOQ 0,96% <LOQ 49,37% H65 31,65% 17,89% 0,61% 2,67% <LOQ 0,65% 0,73% 0,53% 49,54% I1 31,39% 15,65% <LOQ 2,02% 0,74% <LOQ 0,76% <LOQ 47,04% I10 30,23% 15,83% <LOQ 1,66% 1,24% <LOQ 0,71% 0,68% 46,06% I27 29,68% 13,06% 0,61% 1,53% <LOQ <LOQ 0,70% <LOQ 42,74% *ND: Δεν βρέθηκε ποσότητα. *<LOQ: Ποσότητα μικρότερη από την ελάχιστη δυνατή ανιχνεύσιμη. 93

108 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σύμφωνα με τα αποτελέσματα που δίνονται στον πίνακα 49, οι μέσοι όροι του αθροίσματος των ποσοστών φρουκτόζης και γλυκόζης (Φ+Γ), στο πευκοθυμαρόμελο, είχαν τιμές από 50,53% έως 52,13% ανάλογα την ομαδοποίηση που έγινε σύμφωνα με τα ποσοστά γυρεόκοκκων. Στο πευκόμελο ο μέσος όρος ήταν 48,36%. Δεν βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των κατηγοριών του πίνακα 49. Η σουκρόζη (Πίν. 50) σε όσες περιπτώσεις ανιχνεύτηκε το ποσοστό της δεν ξεπέρασε το 1,32% για τα πευκοθύμαρα και το 0,75% για τα πευκόμελα. Σε δείγματα Ελληνικού πευκόμελου που αναλύθηκαν το 2002 (Πίν. 41), βρέθηκε μέσος όρος αθροίσματος (Φ+Γ) 55,1%, μεγαλύτερο δηλαδή από το αντίστοιχο 48,36% των μελετώμενων πευκόμελων. Στα δείγματα του πίνακα 41 ο μέσος όρος των ποσοστών σουκρόζης ήταν 0,9% με μέγιστη τιμή 1,9%. Οι τιμές αυτές είναι μεγαλύτερες από αυτές που βρέθηκαν στα μελετώμενα πευκόμελα (Μ.Ο. 0,63%, ΜΑΧ 0,75%). Στα περισσότερα ευρωπαϊκά μέλια με ΠΟΠ/ΠΓΕ δεν υπάρχει αναφορά σε περιεκτικότητα σακχάρων. Ωστόσο, το Podkarpacki miod Spadziowy ορίζει ως κατώτερο όριο αθροίσματος (Γ+Φ) το 50% με αντίστοιχο ανώτατο όριο σουκρόζης 4%. Αντίστοιχα το Miele delle Dolomiti Bellunesi ορίζει άθροισμα (Γ+Φ) 37,8-78% και σουκρόζη 0-10%. Το Mel da Terra Quente άθροισμα (Γ+Φ) 65% και σουκρόζη 6%. To Mel de Serra da Lousa ορίζει μέγιστο ποσοστό σουκρόζης 3%. Το Μέλι Ελάτης Μαινάλου Βανίλια, αντιβαίνοντας στον 2001/110/ΕΚ, ορίζει ποσοστό σουκρόζης >10% που κυμαίνεται από 8 έως και 18%. Πίνακας 49: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση και μέγιστες-ελάχιστες τιμές του αθροίσματος των ποσοστών γλυκόζης και φρουκτόζης στα δείγματα πευκοθυμαρόμελου (με %γυρεόκοκκων θυμαριού >6%, 8%, 10%) και πευκόμελου. Πευκοθυμαρόμελο Πευκόμελο >6% (n=22) >8% (n=14) >10% (n=8) (n=10) Μ.Ο. 52,13% a 51,40% a 50,53% a 48,36% a ΜΑΧ 62,90% 62,90% 55,62% 52,07% ΜΙΝ 42,71% 45,36% 45,36% 42,74% SD 4,66 4,51 3,80 2,81 94

109 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 50: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση και μέγιστη-ελάχιστη τιμή του ποσοστού της σουκρόζης στα δείγματα πευκοθυμαρόμελου (με %γυρεόκοκκων θυμαριού >6%, 8%, 10%) και πευκόμελου. Πευκοθυμαρόμελο Πευκόμελο >6% (n=22) >8% (n=14) >10% (n=8) (n=10) Μ.Ο. 1,05% - - 0,63% ΜΑΧ 1,32% - - 0,75% ΜΙΝ 0,78% - - 0,57% SD 0, ,07 *Σημείωση: Οι τιμές που αναφέρονται στη σουκρόζη είναι αποτέλεσμα στατιστικής επεξεργασίας των αποτελεσμάτων των δειγμάτων στα οποία η ανίχνευση της σουκρόζης κατέστη δυνατή σύμφωνα με την ευαισθησία της μεθόδου. Τα σάκχαρα του μελιού σχετίζονται με το φυσικό φαινόμενο της κρυστάλλωσης καθώς η σχέση του ποσοστού της γλυκόζης με την υγρασία μπορεί να αξιολογήσει την πιθανότητα κρυστάλλωσης και τον χρόνο που το μέλι θα παραμείνει ρευστό (Thrasyvoulou & Manikis, 2001). Σχετικά με την κρυστάλλωση των δειγμάτων που αναλύθηκαν χρήσιμα συμπεράσματα μπορούν να προκύψουν από τον δείκτη κρυστάλλωσης της γλυκόζης προς την υγρασία (Γ/Υ). Ο δείκτης ανταποκρίνεται σε όλες τις κατηγορίες των ελληνικών αμιγών μελιών και είναι ο ακριβέστερος δείκτης πρόγνωσης της ταχύτητας κρυστάλλωσης. Μέλια που κρυσταλλώνουν γρήγορα έχουν υψηλό δείκτη Γ/Υ>2,1. Σύμφωνα με το διάγραμμα 4 για να διατηρηθεί ρευστό ένα μέλι για τουλάχιστον ένα έτος θα πρέπει η σχέση Γ/Υ να είναι <2,0. Για παράδειγμα ένα μέλι με γλυκόζη 34% θα πρέπει να έχει υγρασία πάνω από 17% για να καθυστερήσει η κρυστάλλωση του. Μέλι με ποσοστό γλυκόζης μικρότερο από 23% ουδέποτε κρυσταλλώνει ανεξάρτητα από το ποσοστό της υγρασίας (Thrasyvoulou & Manikis, 2001). 95

110 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Διάγραμμα 4: Σχέση γλυκόζης προς υγρασίας (Γ/Υ) και κρυστάλλωσης % (Thrasyvoulou & Manikis, 2001). Στην άνω δεξιά σκιασμένη περιοχή ανήκουν μέλια που δεν κρυσταλλώνουν ποτέ, στην κάτω αριστερή μέλια που κρυσταλλώνουν πάντα, ενώ η μη σκιασμένη περιοχή περιλαμβάνει μέλια ενδιάμεσης κατάστασης. Με βάση το διάγραμμα 4 προκύπτει ότι όλα τα μέλια του πίνακα 47, πευκοθυμαρόμελα δηλαδή με περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού >10%, θα είναι ρευστά για περισσότερο από ένα χρόνο, καθώς όλα εμφανίζουν δείκτη Γ/Υ<2,00. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 51, όλα τα δείγματα που εκπληρώνουν τις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ πευκοθυμαρόμελου εμφανίζουν ποσοστό γλυκόζης μικρότερο από 23%. O μέσος όρος του λόγου Γ/Υ, για τα μέλια του πίνακα 51, είναι 1,29±0,15. Σε θυμαρίσια ελληνικά και ιταλικά μέλια όπου μελετήθηκαν το 2004 βρέθηκε μέσος όρος για τον λόγο Γ/Υ 1,90±0,13 (Oddo & Piro, 2004). Οι τιμές του λόγου Γ/Υ και τα ποσοστά της γλυκόζης του πίνακα 51 προσδίδουν στο πευκοθυμαρόμελο την ιδιότητα του ρευστού για τουλάχιστον ένα έτος. Το γεγονός αυτό ενισχύει την εμπορική αξία του προϊόντος καθώς η πλειοψηφία των καταναλωτών προτιμούν μέλια που δε κρυσταλλώνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα. 96

111 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 51: Ο δείκτης Γ/Υ στα δείγματα που εκπληρώνουν τις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ πευκοθυμαρόμελου και αναλύθηκαν ως προς τα σάκχαρα. Α/Δ Γλυκόζη% RH% Γ/Υ Η2 19,00 16,7 1,13 Η10 20,90 14,1 1,48 Η38 17,12 14,3 1,19 Η63 20,17 14,3 1,41 Ι15 19,18 15,5 1, Συγκριτική μελέτη των κρητικών μελιών με βάση τη βοτανική προέλευση Το διάγραμμα των κανονικοποιημένων αξόνων διαφοροποίησης (διάγραμμα 5) προέκυψε από την εφαρμογή της διακρίνουσας ανάλυσης με βάση τα προσδιοριζόμενα φυσικοχημικά και μικροσκοπικά χαρακτηριστικά των τριών ειδών μελιού. Από την ανάλυση αυτή προέκυψαν δύο άξονες, ο πρώτος άξονας διαχωρίζει το πευκόμελο (3) από τις δύο άλλες κατηγορίες με εντονότερη διαφοροποίηση μεταξύ πευκόμελου (3) και θυμαρίσιου μελιού (1). Ο δεύτερος άξονας διαχωρίζει το πευκοθυμαρόμελο (2) κυρίως από το θυμαρίσιο μέλι (1), χωρίς ωστόσο ιδιαίτερα διακριτό διαχωρισμό. Από τις αποστάσεις των κεντροειδών διαπιστώνεται ότι το πευκοθυμαρόμελο ομοιάζει περισσότερο με το πευκόμελο και λιγότερο με το θυμαρίσιο μέλι. Παρά την υψηλή του περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού ( 10%) το πευκοθυμαρόμελο, στο διάγραμμα 5, έχει εικόνα μελιού μελιτώματος επαληθεύοντας έτσι τις προτεινόμενες προδιαγραφές ΠΟΠ της ηλεκτρικής αγωγιμότητας ( 0,6 ms/cm) και (Φ+Γ) ( 50%). Διάγραμμα 5: Διάγραμμα κανονικοποιημένων αξόνων διαφοροποίησης Κρητικού μελιού από θυμάρι (1), πευκοθυμαρόμελο (2), πεύκο (3). 97

112 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Συγκριτική μελέτη των κρητικών μελιών με βάση τη γεωγραφική προέλευση Το διάγραμμα των κανονικοποιημένων αξόνων διαφοροποίησης (διάγραμμα 6) προέκυψε από την εφαρμογή της διακρίνουσας ανάλυσης με βάση τα προσδιοριζόμενα φυσικοχημικά και μικροσκοπικά χαρακτηριστικά των τεσσάρων νομών της Κρήτης. Ο πρώτος άξονας τείνει να διαχωρίζει τον Ν. Ηρακλείου (1) και τον Ν. Λασιθίου (3) από τους δύο άλλους νομούς. Ο δεύτερος άξονας διαχωρίζει τον Ν. Ηρακλείου (1) από τους άλλους τρείς νομούς. Από τις αποστάσεις των κεντροειδών διαπιστώνεται ότι οι τέσσερεις νομοί της Κρήτης τείνουν να εμφανίζουν κέντρα βάρους πολύ κοντά στο σημείο μηδέν. Έτσι, παρότι ο άξονας 1 διαχωρίζει ουσιαστικά την δυτική από την ανατολική Κρήτη, ο άξονας 2 διαχωρίζει τον Ν. Ηρακλείου από τους υπόλοιπους νομούς, με τη διαφοροποίηση ωστόσο να μην είναι σημαντική. Στην συνολική εικόνα του Κρητικού μελιού δεν προκύπτουν ουσιαστικές διαφορές του μεταξύ των τεσσάρων νομών, παρά τις κατά νομούς στατιστικά σημαντικές διαφοροποιήσεις σε ορισμένα φυσικοχημικά και μικροσκοπικά χαρακτηριστικά, γεγονός που τελικώς εγγυάται την ομοιογένεια των υποψήφιων προϊόντων ΠΟΠ. Διάγραμμα 6: Διάγραμμα κανονικοποιημένων αξόνων διαφοροποίησης Κρητικού μελιού από τον Ν. Ηρακλείου (1), Ν. Ρεθύμνης (2), Ν. Λασιθίου (3) και Ν. Χανίων (4). 98

113 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ 5.8. Οργανοληπτικός έλεγχος Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται τα αποτελέσματα του οργανοληπτικού ελέγχου ανά κατηγορία, για τις τέσσερεις κατηγορίες χαρακτηριστικών που εξετάστηκαν: - οπτικά χαρακτηριστικά - γευστικά χαρακτηριστικά - χαρακτηριστικά αρώματος - χαρακτηριστικά οσμής Οι τιμές των πινάκων της ενότητας αυτής είναι αποτέλεσμα στατιστικής επεξεργασίας και ανάλυσης που έγινε στα φύλλα εκτίμησης οργανοληπτικών χαρακτηριστικών των πέντε δοκιμαστών. Η στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων των φύλλων εκτίμησης οργανοληπτικών χαρακτηριστικών βρίσκεται στο παράρτημα IV. Τα δείγματα πευκόμελου συμβολίζονται στους ακόλουθους πίνακες με «Π», τα δείγματα θυμαρίσιου μελιού με «Θ» και αντίστοιχα τα δείγματα πευκοθυμαρόμελου με «ΠΘ». Οπτικά χαρακτηριστικά Χρώμα Σύμφωνα με τον πίνακα 52, οι μέσοι όροι της βαθμολογίας που αφορά το χρώμα των μελετώμενων μελιών ήταν 4,4 για το πεύκο, 2,8 για το θυμάρι και 5,4 για το πευκοθυμαρόμελο. Αν και το θυμάρι έδωσε τον μικρότερο μέσο όρο κατά την εκτίμηση του χρώματος εντούτοις η στατιστική ανάλυση δεν ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Από τους μέσους όρους της βαθμολογίας, που αφορούσε το χρώμα των μελετώμενων μελιών, προκύπτει ότι το πευκοθυμαρόμελο είχε το σκουρότερο χρώμα, ενώ ακολουθούν το πευκόμελο και το θυμαρίσιο μέλι, χωρίς να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών, εκ των οποίων 78 ελληνικά, 64 ιταλικά και ένα γαλλικό που μελετήθηκαν οργανοληπτικά το 2004, αξιολογήθηκε ως προς το χρώμα σε κλίμακα 1-5 με βαθμολογία 3-4 (Oddo & Piro, 2004), με αναγωγή στην κλίμακα του 10 η βαθμολογία θα ήταν περίπου 7, δηλαδή αρκετά μεγαλύτερη από την βαθμολογία 2,8 των μελετώμενων θυμαρίσιων μελιών. Αυτό πιθανώς να οφείλεται στο σχετικά μικρά ποσοστά θυμαριού στα μελετώμενα θυμαρίσια μέλια. Σε 61 δείγματα ελληνικού θυμαρίσιου μελιού και 26 δείγματα ελληνικού πευκόμελου, που το 2004 αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά για το χρώμα στη κλίμακα Pfund, βρέθηκε μέσος όρος 59±9 mm για το θυμαρίσιο μέλι και μέσος όρος 76±12,8 mm για το πευκόμελο. 99

114 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Το θυμαρίσιο μέλι χαρακτηρίστηκε χρωματικά ως «κεχριμπαρένιο έως καφέ» ενώ το πευκόμελο ως «ανοιχτό καφέ έως πολύ σκούρο καφέ» (Tsigouri et al., 2004). Πίνακας 52: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε το χρώμα των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 4,4 a 7,0 2,0 1,3 Θ 2,8 a 6,0 1,0 1,2 ΠΘ 5,4 a 8,0 2,0 1,4 Ρευστότητα Από τα αποτελέσματα του πίνακα 53 προκύπτει ότι ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε τη ρευστότητα είναι 4,8 για το πευκόμελο ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 4,7 και το θυμαρίσιο μέλι με 1,8. Από τις τιμές αυτές προκύπτει ότι η ρευστότητα του θυμαρίσιου μελιού ήταν σημαντικά μικρότερη από αυτή του πευκόμελου και του πευκοθυμαρόμελου, καθώς ήταν κρυσταλλωμένο, κάτι που αποδεικνύεται και από την βαθμολογία που αφορούσε την κρυστάλλωση (Πίν. 55). Η στατιστική ανάλυση ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,000), ενώ μετά τη σύγκριση των τριών κατηγοριών με το tukey-test διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού, καθώς επίσης και μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Πίνακας 53: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε τη ρευστότητα των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 4,8 a 8,0 1,0 1,8 Θ 1,8 b 7,0 0,0 1,8 ΠΘ 4,7 a 9,0 1,0 2,0 Διαύγεια Στον πίνακα 54 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της βαθμολογίας της διαύγειας. Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 4,9 και αφορά το πευκόμελο ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 4,5 και το θυμαρίσιο μέλι με 1,0, η διαύγεια δηλαδή του θυμαρίσιου μελιού ήταν σημαντικά μικρότερη από αυτή του πευκόμελου και του πευκοθυμαρόμελου. 100

115 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η στατιστική ανάλυση ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,000) ενώ μετά τη σύγκριση των τριών κατηγοριών με το tukey-test διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού καθώς επίσης και μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Σε δείγμα 50 τουρκικών πευκόμελων, που είχαν λόγο ΑΜ/ΣΑΓ μεγαλύτερο από 4,5 και αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά, ο μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε τα οπτικά χαρακτηριστικά ήταν 2,44 σε κλίμακα 1-4, με αναγωγή στην κλίμακα του 10 η βαθμολογία θα ήταν 6,1, ελαφρώς μεγαλύτερη δηλαδή από την αντίστοιχη βαθμολογία 4,9 των μελετώμενων πευκόμελων. Ως οπτικά χαρακτηριστικά θεωρήθηκαν η διαύγεια, το χρώμα και η ομοιογένεια, ενώ η βαθμολογία που δόθηκε αφορούσε συνολικά τα τρία αυτά οπτικά χαρακτηριστικά καθώς δεν αξιολογήθηκε ξεχωριστά το καθένα από αυτά τα χαρακτηριστικά (Ozkok & Sorkun, 2008). Πίνακας 54: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε τη διαύγεια των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 4,9 a 10,0 1,0 2,2 Θ 1,0 b 9,0 0,0 1,9 ΠΘ 4,5 a 8,0 1,0 2,2 Κρυστάλλωση Από τα αποτελέσματα του πίνακα 55 προκύπτει ότι ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε τη κρυστάλλωση είναι 7,6 για το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 1,5 και το πευκόμελο με 1,1 με στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,000). Κατά τη σύγκριση των τριών κατηγοριών διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού, καθώς επίσης και μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Από τις μέσες τιμές τόσο της κρυστάλλωσης όσο της ρευστότητας και της διαύγειας, όπου διαπιστώθηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές του θυμαρίσιου μελιού με τις άλλες μελετώμενες κατηγορίες, επαληθεύονται οι χαρακτηριστικές διαφορετικές φυσικές ιδιότητες των μελιών νέκταρος και μελιτώματος, ενώ διαπιστώνεται οπτικά ισχυρότερος βαθμός συγγένειας μεταξύ του πευκοθυμαρόμελου και του πευκόμελου από αυτόν μεταξύ του πευκοθυμαρόμελου και του θυμαρίσιου μελιού. Η κρυστάλλωση επηρεάζεται σημαντικά από την ύπαρξη πυρήνων συμπύκνωσης στο μέλι. 101

116 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Τέτοιοι μπορεί να είναι, μεταξύ άλλων, οι γυρεόκοκκοι, καθώς και οι κρύσταλλοι γλυκόζης, όπου καθορίζουν τον λόγο Γ/Υ που επηρεάζει την κρυστάλλωση του μελιού (Thrasyvoulou & Manikis, 2001). Τα θυμαρίσια μέλια του πίνακα 55, με ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού άνω του 18%, έχουν περισσότερους πυρήνες συμπύκνωσης οφειλόμενους στη γύρη από τα πευκοθύμαρα με ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού άνω του 10% και τα πευκόμελα με ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού έως 1,63%. Επίσης, βρέθηκε ότι ο λόγος Γ/Υ για τα πευκοθύμαρα με ποσοστό γυρεόκοκκων μεγαλύτερο από 10%, στα οποία έγινε ανάλυση σακχάρων, ήταν 1,21±0,17, και όλα είχαν ποσοστό γλυκόζης μικρότερο από 23% και ως εκ τούτου δεν κρυσταλλώνουν. Έτσι, ερμηνεύεται η στατιστικά σημαντική διαφορά, μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και των άλλων δύο μελετώμενων κατηγοριών, στους μέσους όρους των βαθμολογιών που αφορούσαν την κρυστάλλωση. Το γεγονός ότι δεν υπάρχουν στατιστικά σημαντικά διαφορές μεταξύ πευκόμελου και πευκοθυμαρόμελου, παρά τη διαφορά στο ποσοστό της περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού, μπορεί να ερμηνευτεί από τα παρόμοια ποσοστά της γλυκόζης στις δύο κατηγορίες. Ο μέσος όρος του ποσοστού της γλυκόζης στα πευκόμελα ήταν 17,02%, ενώ ο αντίστοιχος μέσος όρος για τα πευκοθύμαρα με ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού άνω του 10% ήταν 18,29%. Σε 143 δείγματα θυμαρίσιου μελιού, 78 ελληνικά, 64 ιταλικά και ένα γαλλικό αξιολογήθηκε ο βαθμός κρυστάλλωσης, σε βαθμολογική κλίμακα 1-3, με βαθμολογία 2 (Oddo & Piro, 2004), η βαθμολογία αυτή ανάγεται σε 6,7 στη κλίμακα του 10 και είναι επομένως συγκρίσιμη με τη βαθμολογία των μελετώμενων θυμαρίσιων μελιών. Σε δείγμα 50 τουρκικών πευκόμελων, που είχαν λόγο ΑΜ/ΣΑΓ μεγαλύτερο από 4,5 και αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά, ο μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε τη κρυστάλλωση ήταν 2,6, σε κλίμακα 1-4 όπου η βαθμολογία 4 σήμαινε μηδενικό βαθμό κρυστάλλωσης (Ozkok & Sorkun, 2008). Πίνακας 55: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε τη κρυστάλλωση των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 1,1 a 7,0 0,0 2,2 Θ 7,6 b 10,0 4,0 1,9 ΠΘ 1,5 a 8,0 0,0 2,5 102

117 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Γευστικά χαρακτηριστικά Γλυκύτητα Στον πίνακα 56 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της βαθμολογίας του χαρακτηριστικού της γλυκύτητας. Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 5,1 και αφορά το θυμαρίσιο μέλι, ενώ ακολουθεί το πευκόμελο με 4,7 και το πευκοθυμαρόμελο με 4,3. Η στατιστική ανάλυση δεν ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 56, το θυμαρίσιο μέλι βρέθηκε περισσότερο γλυκό ενώ το πευκοθυμαρόμελο, με περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού μεγαλύτερη από 10%, λιγότερο γλυκό από τις τρείς μελετώμενες κατηγορίες μελιών. Στην ανάλυση σακχάρων βρέθηκε ότι το πευκοθυμαρόμελο με περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού μεγαλύτερη από 10% έχει μέσο όρο Γ+Φ 51,99% και μέσο όρο ποσοστού σουκρόζης 1,09%, ενώ το πευκόμελο 48,36% και 0,63% αντίστοιχα. Ωστόσο, τόσο μεταξύ των μέσων όρων που αφορούν το ποσοστό Γ+Φ, όσο και μεταξύ των μέσων βαθμολογιών που αφορούν των γλυκύτητα (Πίν. 56), δεν υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ πευκόμελου και πευκοθυμαρόμελου και επομένως έχουν παρόμοια γλυκύτητα. Σε δείγμα θυμαρίσιου μελιού της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλλίας, όπου αξιολογήθηκε οργανοληπτικά, η γλυκύτητα βαθμολογήθηκε κατά μέσο όρο με 2 σε κλίμακα 1-3 (Oddo & Piro, 2004). Πίνακας 56: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε τη γλυκύτητα των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 4,7 a 8,0 0,0 2,2 Θ 5,1 a 9,0 1,0 2,3 ΠΘ 4,3 a 8,0 1,0 2,0 Πικράδα Από τα αποτελέσματα του πίνακα 57 προκύπτει ότι ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε τη πικράδα είναι 1,9 για το πευκοθυμαρόμελο ενώ ακολουθεί το θυμαρίσιο μέλι με 1,4 και το πευκόμελο με 1,1, ωστόσο οι τιμές αυτές ήταν ιδιαίτερα μικρές. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα το πευκοθυμαρόμελο ήταν περισσότερο πικρό, ενώ ακολουθούν το θυμαρίσιο μέλι και το πευκόμελο. Ωστόσο, κατά τη στατιστική ανάλυση δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. 103

118 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σε 143 θυμαρίσια μέλια της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλλίας όπου αξιολογήθηκαν για το χαρακτηριστικό της πικράδας οργανοληπτικά στη κλίμακα 0-3, ο μέσος όρος των βαθμολογιών ήταν 0 (Oddo & Piro, 2004), δηλαδή η βαθμολογία τους ήταν ιδιαίτερα μικρή όπως στα μελετώμενα δείγματα μελιού. Πίνακας 57: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε τη πικράδα των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 1,1 a 8,0 0,0 1,9 Θ 1,4 a 5,0 0,0 1,5 ΠΘ 1,9 a 7,0 0,0 2,3 Οξύτητα Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 58 ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την οξύτητα είναι 2,3 για το πευκοθυμαρόμελο ενώ ακολουθεί το πευκόμελο με 1,2 και το θυμαρίσιο μέλι με 1,1. Από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι το πευκοθυμαρόμελο βρέθηκε περισσότερο όξινο από τις άλλες δύο μελετώμενες κατηγορίες μελιών, ενώ το θυμαρίσιο μέλι είχε τη μικρότερη οξύτητα. Κατά τη σύγκριση των τριών κατηγοριών διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές (p=0,025) μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Σε 143 θυμαρίσια μέλια της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλλίας όπου αξιολογήθηκαν για το χαρακτηριστικό της οξύτητας οργανοληπτικά στη κλίμακα 0-3, ο μέσος όρος των βαθμολογιών ήταν 2 (Oddo & Piro, 2004), δηλαδή 6,7 με αναγωγή στη κλίμακα του 10. Ωστόσο, στα μελετώμενα θυμαρίσια μέλια η μέση βαθμολογία ήταν 1,1 με μέγιστη τιμή 4,0, ενώ σύμφωνα με τα αποτελέσματα που δίνονται στον πίνακα 58 οι άλλες δύο κατηγορίες είχαν μέγιστες τιμές και εύρη σημαντικά μεγαλύτερα από το θυμαρίσιο μέλι. Πίνακας 58: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε την οξύτητα των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 1,2 ab 7,0 0,0 1,7 Θ 1,1 a 4,0 0,0 1,2 ΠΘ 2,3 b 9,0 0,0 2,3 104

119 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Μέγεθος κρυστάλλων Από τα αποτελέσματα του πίνακα 59 προκύπτει ότι ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το μέγεθος των κρυστάλλων είναι 5,3 για το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθεί το πευκόμελο με 0,8 και το πευκοθυμαρόμελο με 0,5, γεγονός που είναι αναμενόμενο καθώς μόνο το θυμαρίσιο μέλι είχε ξεκινήσει να κρυσταλλώνει. Κατά τη στατιστική ανάλυση ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,000) και διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού καθώς και μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Πίνακας 59: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε το μέγεθος των κρυστάλλων των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 0,8 a 5,0 0,0 1,4 Θ 5,3 b 10,0 1,0 2,5 ΠΘ 0,5 a 2,0 0,0 0,8 Ικανότητα συγκόλλησης Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 60 ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την ικανότητα συγκόλλησης είναι 3,4 τόσο για το πευκόμελο όσο και για το πευκοθυμαρόμελο ενώ ακολουθεί το θυμαρίσιο μέλι με 2,9. Κατά τη στατιστική ανάλυση δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Από τα αποτελέσματα του πίνακα 60, συμπεραίνεται ότι η ικανότητα συγκόλλησης είναι η ίδια για το πευκόμελο και το πευκοθυμαρόμελο, ενώ είναι μικρότερη για το θυμαρίσιο μέλι. Η διαφορά μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και των άλλων δύο κατηγοριών, παρότι δεν είναι στατιστικά σημαντική, οφείλεται στο μεγάλο ιξώδες του θυμαρίσιου μελιού. Αντίθετα, το ιξώδες του πευκόμελου, ως μελίτωμα, είναι μικρότερο. Και σε αυτό το οργανοληπτικό χαρακτηριστικό το πευκοθύμαρα είχε χαρακτηριστικά μελιτώματος, αποκλίνοντας από τη φύση του θυμαρίσιου μελιού. 105

120 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 60: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε την ικανότητα συγκόλλησης των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 3,4 a 7,0 0,0 2,3 Θ 2,9 a 7,0 0,0 2,2 ΠΘ 3,4 a 8,0 0,0 2,4 Αίσθηση καψίματος στον λαιμό Στον πίνακα 61 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της βαθμολογίας της χαρακτηριστικής αίσθησης του καψίματος στον λαιμό. Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 4,9 και αφορά το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 3,8 και το πευκόμελο με 3,2. Η στατιστική ανάλυση ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,015), ενώ μετά τη σύγκριση των τριών κατηγοριών με το tukey-test διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 61, μεγαλύτερο κάψιμο στον λαιμό βρέθηκε στο θυμαρίσιο μέλι, ενώ στατιστικά σημαντικά μικρότερο κάψιμο στον λαιμό βρέθηκε στο πευκόμελο. Το χαρακτηριστικό του καψίματος στον λαιμό επηρεάζεται από την γλυκύτητα και την περιεκτικότητα σε σάκχαρα. Στο χαρακτηριστικό της γλυκύτητας ήταν επίσης μεγαλύτερη η βαθμολογία του θυμαρίσιου μελιού, χωρίς όμως να υπάρχουν στατιστικά σημαντικά διαφορές μεταξύ των τριών μελετώμενων κατηγοριών. Στον πίνακα 61 δίνεται μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας στο πευκοθυμαρόμελο από ότι στο πευκόμελο, αλλά δεν υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο αυτών κατηγοριών. Το γεγονός αυτό ερμηνεύεται από την ανάλυση σακχάρων όπου, επίσης, το πευκοθυμαρόμελο είχε μεγαλύτερο μέσο όρο σε ποσοστά Γ+Φ (51,99% έναντι 48,36%) και σουκρόζης (1,09% έναντι 0,63%) συγκριτικά με το πευκόμελο, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Πίνακας 61: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε την αίσθηση του καψίματος στον λαιμό. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 3,2 a 7,0 0,0 2,1 Θ 4,9 b 9,0 0,0 2,3 ΠΘ 3,8 ab 7,0 1,0 1,9 106

121 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Διάρκεια γεύσης Από τα αποτελέσματα του πίνακα 62 προκύπτει ότι ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε τη διάρκεια της γεύσης είναι για το θυμαρίσιο μέλι 5,3 ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 5,0 και το πευκόμελο με 4,5. Κατά τη στατιστική ανάλυση δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Η διάρκεια της γεύσης, σύμφωνα με τη βαθμολογία, ήταν μεγαλύτερη για το θυμαρίσιο μέλι, ενώ τη μικρότερη διάρκεια γεύσης μεταξύ των τριών κατηγοριών είχε το πευκόμελο. Σε δείγμα 50 τουρκικών πευκόμελων, με λόγο ΑΜ/ΣΑΓ μεγαλύτερο από 4,5, όπου μελετήθηκαν οργανοληπτικά το 2008, η βαθμολογία που αφορούσε τη γεύση εμπεριείχε το χαρακτηριστικό τόσο της έντασης όσο και της διάρκειας. Ο μέσος όρος της βαθμολογίας της γεύσης των τουρκικών δειγμάτων ήταν 3,08 στη κλίμακα 1-4 (Ozkok & Sorkun, 2008). Πίνακας 62: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε την διάρκεια της γεύσης των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 4,5 a 8,0 1,0 1,8 Θ 5,3 a 9,0 2,0 1,9 ΠΘ 5,0 a 9,0 1,0 2,0 Άρωμα Ένταση αρώματος Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 63 ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την ένταση του αρώματος είναι 5,8 για το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθούν το πευκόμελο και το πευκοθυμαρόμελο με 4,7. Αν και το θυμαρίσιο μέλι είχε τη μεγαλύτερη βαθμολογία δεν εντοπίστηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Από τα αποτελέσματα του πίνακα 63, προκύπτει ότι το θυμαρίσιο μέλι είχε τη μεγαλύτερη ένταση αρώματος, ενώ την μικρότερη είχαν το πευκόμελο και το πευκοθυμαρόμελο, τα οποία και μεταξύ τους παρουσίασαν την ίδια βαθμολογία (4,7). Σε δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλλίας, όπου αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά, η ένταση του αρώματος βαθμολογήθηκε κατά μέσο όρο με 2-3 σε κλίμακα 0-3 (Oddo & Piro, 2004). Με αναγωγή στην κλίμακα του 10 η αντίστοιχη βαθμολογία είναι περίπου 8,3, δηλαδή βαθμολογία μεγαλύτερη από τη βαθμολογία του μελετώμενου θυμαρίσιου μελιού που ήταν 5,8. 107

122 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 63: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε την ένταση του αρώματος των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 4,7 a 8,0 1,0 2,1 Θ 5,8 a 8,0 2,0 1,9 ΠΘ 4,7 a 9,0 1,0 2,1 Σταθερότητα αρώματος Στον πίνακα 64 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της βαθμολογίας της σταθερότητας του αρώματος. Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 5,7 και αφορά το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθεί το πευκόμελο με 5,2 και το πευκοθυμαρόμελο με 4,3. Η στατιστική ανάλυση ανέδειξε στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,029) ενώ μετά τη σύγκριση των τριών κατηγοριών με το tukey-test διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Από τα αποτελέσματα του πίνακα 64 προκύπτει ότι το θυμαρίσιο μέλι είχε τη μεγαλύτερη σταθερότητα αρώματος, ενώ τη μικρότερη είχε το πευκοθυμαρόμελο. Το γεγονός ότι, παραδόξως, οι δύο ακραίες κατηγορίες δεν διαφέρουν στατιστικά σημαντικά οφείλεται πιθανόν στο γεγονός ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές μεν αλλά αμιγείς δε κατηγορίες μελιών. Αντίθετα, υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου, καθώς το πευκοθυμαρόμελο είναι αποτέλεσμα φυσικής ανάμιξης μελιτώματος και μελιού νέκταρος και άρα χαρακτηρίζεται από μη συγγενικά μεταξύ τους αρώματα που δε δημιουργούν μια σταθερή συνιστώσα στο άρωμα, εφάμιλλη της σταθερότητας του αρώματος αμιγών μελιών, όπως το θυμαρίσιο μέλι. Σε δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλλίας, όπου αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά, η σταθερότητα του αρώματος βαθμολογήθηκε κατά μέσο όρο με 2 σε κλίμακα 0-3 (Oddo & Piro, 2004). Πίνακας 64: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε την σταθερότητα του αρώματος των μελετώμενων μελιών. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 5,2 ab 8,0 1,0 1,9 Θ 5,7 a 8,0 2,0 1,7 ΠΘ 4,3 b 8,0 1,0 2,0 108

123 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Επιμέρους χαρακτηριστικά αρώματα Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, που δίνονται στον πίνακα 65, τέσσερα από τα 16 επιμέρους χαρακτηριστικά αρώματα είχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των τριών μελετώμενων κατηγοριών μελιού. Τα χαρακτηριστικά αυτά ήταν το άρωμα λουλουδιών, το ρητινώδες άρωμα, το ξυλώδες άρωμα και το άρωμα θυμαριού. Στα τέσσερα αυτά χαρακτηριστικά οι στατιστικά σημαντικές διαφορές βρέθηκαν μεταξύ του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού. Επιπλέον, στο άρωμα λουλουδιών και στο άρωμα θυμαριού υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Στα υπόλοιπα 12 επιμέρους χαρακτηριστικά αρώματα δεν υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των τριών μελετώμενων κατηγοριών μελιού. Πίνακας 65: Ο μέσος όρος και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε καθένα από τα επιμέρους χαρακτηριστικά αρώματα των μελετώμενων μελιών. Π Θ ΠΘ Φρουτώδες 2,1 a ±2,0 2,4 a ±1,8 2,5 a ±1,9 Λουλουδιών 1,9 a ±1,7 4,2 b ±2,3 2,4 a ±2,0 Ρητινώδες 2,2 a ±1,9 0,7 b ±1,3 1,3 ab ±1,2 Ξυλώδες 1,6 a ±1,7 0,6 b ±0,8 1,3 ab ±1,3 Χορτώδες 0,9 a ±0,9 0,4 a ±0,7 0,8 a ±1,1 Χημικό-φάρμακο 1,7 a ±2,4 1,0 a ±1,5 1,4 a ±1,9 Καμένο 1,5 a ±1,9 0,7 a ±1,0 0,9 a ±1,4 Εσπεριδοειδή 0,6 a ±1,4 1,5 a ±1,9 1,1 a ±2,0 Κερί 1,6 a ±1,2 1,7 a ±1,4 1,7 a ±1,8 Ξινισμένο 0,9 a ±1,8 0,5 a ±0,8 1,5 a ±2,5 Φρεσκάδα (μέντα) 0,6 a ±1,5 1,4 a ±2,0 0,6 a ±1,3 Αμύγδαλο 1,0 a ±2,2 1,4 a ±1,6 0,6 a ±0,8 Θυμάρι 0,9 a ±1,7 2,2 b ±2,3 1,0 a ±1,4 Μεταλλικό 1,2 a ±1,2 0,8 a ±0,9 1,3 a ±1,1 Τριαντάφυλλο 0,9 a ±1,8 1,4 a ±2,0 1,0 a ±1,7 Καφές 1,0 a ±1,5 0,8 a ±1,4 1,0 a ±1,7 Φρουτώδες άρωμα Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το φρουτώδες άρωμα είναι για το πευκοθυμαρόμελο 2,5 ενώ ακολουθεί το θυμαρίσιο μέλι με 2,4 και το πευκόμελο με 2,1, χωρίς όμως στατιστικά σημαντικές διαφορές. 109

124 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Άρωμα λουλουδιών Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το άρωμα λουλουδιών είναι 4,2 για το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθούν το πευκοθυμαρόμελο με 2,4 και το πευκόμελο με 1,9. Κατά τη στατιστική ανάλυση ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,000) ενώ και κατά τη σύγκριση των τριών κατηγοριών με τη χρήση του tukey-test διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού καθώς και μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Το άρωμα λουλουδιών είναι χαρακτηριστικό άρωμα των θυμαρίσιων μελιών (Oddo & Piro, Tsigouri et al., 2004). Το γεγονός ότι τόσο ο μέσος όρος του πευκόμελου όσο και του πευκοθυμαρόμελου είχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές από τον αντίστοιχο μέσο όρο του θυμαρίσιου μελιού, ενώ μεταξύ τους δεν διέφεραν στατιστικώς σημαντικά, ενισχύει την μελιτώδη οργανοληπτική συμπεριφορά του πευκοθυμαρόμελου. Ρητινώδες άρωμα Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 2,2 και αφορά το πευκόμελο ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 1,3 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,7. Κατά τη στατιστική ανάλυση ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,002) με το πευκόμελου να διαφέρει του θυμαρίσιου μελιού. Το ρητινώδες άρωμα είναι χαρακτηριστικό άρωμα μελιών που έχουν βοτανική προέλευση ρητινωδών φυτών, όπως το πευκόμελο. Έτσι, εύλογες είναι οι στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του μελετώμενου πευκόμελου και του μελετώμενου θυμαρίσιου μελιού. Το γεγονός ότι δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στο πευκοθυμαρόμελο και τις άλλες δύο μελετώμενες κατηγορίες είναι ενδεικτικό της φυσικής ανάμιξης μελιτώματος και μελιού νέκταρος από τις μέλισσες με τρόπο τέτοιο ώστε να γεφυρώνεται οι διαφορές μεταξύ των δύο ακραίων κατηγοριών που αφορούν το ρητινώδες άρωμα. Ξυλώδες άρωμα Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το ξυλώδες άρωμα είναι για το πευκόμελο 1,6 ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 1,3 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,6. Κατά τη στατιστική ανάλυση ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,037) με το πευκόμελο να διαφέρει από το θυμαρίσιο μέλι. Το ξυλώδες άρωμα είναι ενδεικτικό άρωμα μελιών που προέρχονται από μελιτώματα, όπως το πευκόμελο (Tsigouri et al., 2004). 110

125 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ωστόσο, κάποιοι μελετητές κατά τον οργανοληπτικό έλεγχο εντοπίζουν το ξυλώδες άρωμα σε θυμαρίσια μέλια, χωρίς όμως να το αξιολογούν σε βαθμολογική κλίμακα (Oddo & Piro, 2004). Στα μελετώμενα μέλια το θυμαρίσιο μέλι είχε τον μικρότερο μέσο όρο βαθμολογίας που αφορούσε το ξυλώδες άρωμα, ενώ το μελετώμενο πευκόμελο είχε στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερο αντίστοιχο μέσο όρο. Ο μέσος όρος που αφορούσε το μελετώμενο πευκόμελο, παρότι είχε την μεγαλύτερη τιμή σε σχέση με τους αντίστοιχους μέσους όρους των άλλων δύο κατηγοριών, εντούτοις δεν διέφερε στατιστικά σημαντικά σε σχέση με τον αντίστοιχο μέσο όρο του πευκοθυμαρόμελου. Χορτώδες άρωμα Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το χορτώδες άρωμα είναι 0,9 για το πευκόμελο ενώ ακολουθούν το πευκοθυμαρόμελο με 0,8 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,4. Αν και ο μέσος όρος για το θυμαρίσιο μέλι όσο αφορά αυτό το χαρακτηριστικό ήταν διπλάσιος εντούτοις κατά τη στατιστική ανάλυση δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Από τα αποτελέσματα των μέσων όρων που αφορούσαν την βαθμολογία για το χορτώδες άρωμα προκύπτει ότι το πευκόμελο είχε το περισσότερο χορτώδες άρωμα, ενώ το θυμαρίσιο μέλι το λιγότερο. Σε δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλλίας, που αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά, δεν αποδόθηκε κατά την αξιολόγηση χορτώδες άρωμα σε κάποιο από τα δείγματα (Oddo & Piro, 2004), το γεγονός αυτό συμφωνεί με την αξιολόγηση των μελετώμενων θυμαρίσιων μελιών καθώς σε αυτά η μέση βαθμολογία που αφορούσε το χορτώδες άρωμα ήταν σχεδόν μηδενική (0,4). Άρωμα χημικού-φαρμάκου Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 1,7 και αφορά το πευκόμελο ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 1,4 και το θυμαρίσιο μέλι με 1,0. Κατά τη στατιστική ανάλυση δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Σε δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλλίας, που αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά το 2004, βρέθηκε το άρωμα χημικών, χωρίς όμως να αξιολογηθεί η ένταση του αρώματος σε βαθμολογική κλίμακα (Oddo & Piro, 2004). Το άρωμα χημικών βρέθηκε, επίσης, σε οργανοληπτικό έλεγχο που έγινε με τον ίδιο τρόπο, χωρίς δηλαδή η ένταση των επιμέρους αρωμάτων να βαθμολογείται σε κλίμακα, σε δείγμα 61 ελληνικών θυμαρίσιων μελιών (Tsigouri et al., 2004). 111

126 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Άρωμα καμένου Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το άρωμα καμένου είναι για το πευκόμελο 1,5 ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 0,9 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,7. Κατά τη στατιστική ανάλυση δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Άρωμα εσπεριδοειδών Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το άρωμα εσπεριδοειδών είναι 1,5 για το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθούν το πευκοθυμαρόμελο με 1,1 και το πευκόμελο με 0,6. Οι διαφορές μεταξύ των τριών κατηγοριών που αφορούν το άρωμα εσπεριδοειδών δεν είναι στατιστικά σημαντικές. Άρωμα κεριού Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας ήταν παρόμοιος για τις τρείς μελετώμενες κατηγορίες μελιών με τους μέσους όρους να κυμαίνονται από 1,6 έως 1,7 και χωρίς την ύπαρξη στατιστικά σημαντικών διαφορών. Άρωμα ξινισμένου Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το άρωμα ξινισμένου είναι για το πευκοθυμαρόμελο 1,5 ενώ ακολουθεί το πευκόμελο με 0,9 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,5. Κατά τη στατιστική ανάλυση δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Άρωμα φρεσκάδας (μέντας) Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το άρωμα φρεσκάδας (μέντας) είναι 1,4 για το θυμαρίσιο μέλι, ενώ ακολουθούν το πευκοθυμαρόμελο και το πευκόμελο με 0,6 ενώ κατά τη στατιστική ανάλυση δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Ωστόσο, οι μέσοι όροι του πευκοθυμαρόμελου και του πευκόμελου ήταν αριθμητικά ταυτόσημοι, ενώ ο μέσος όρος που αφορούσε το θυμαρίσιο μέλι υπερδιπλάσιος τους. Σε δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλλίας, που αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά το 2004, έγινε λόγος για την ύπαρξη αρώματος φρεσκάδας, χωρίς όμως να αξιολογηθεί η ένταση του αρώματος σε βαθμολογική κλίμακα (Oddo & Piro, 2004). 112

127 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Άρωμα αμυγδάλου Μικρές τιμές αποδόθηκαν για το χαρακτηριστικό αυτό στις τρείς κατηγορίες μελιού με το μεγαλύτερο μέσο όρο της βαθμολογίας να είναι 1,4 για το θυμαρίσιο μέλι, και να ακολουθούν το πευκόμελο με 1,0 και το πευκοθυμαρόμελο με 0,6 χωρίς στατιστικά σημαντικές διαφορές. Άρωμα θυμαριού Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το άρωμα θυμαριού είναι για το θυμαρίσιο μέλι 2,2, ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 1,0 και το πευκόμελο με 0,9. Κατά τη στατιστική ανάλυση ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,019), ενώ μετά τη σύγκριση των τριών κατηγοριών με τη χρήση του tukey-test διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού, καθώς και μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Η αύξουσα σειρά των μέσων όρων της βαθμολογίας, για κάθε μία από τις τρείς μελετώμενες κατηγορίες μελιών, ήταν η ίδια με την αύξουσα σειρά του ποσοστού των γυρεόκοκκων θυμαριού στις τρείς μελετώμενες κατηγορίες. Τα μελετώμενα θυμαρίσια μέλια που βρέθηκαν με τον μεγαλύτερο μέσω όρο 2,2 είχαν ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού μεγαλύτερο από 18%, τα πευκοθύμαρα με μέσο όρο 1,0 είχαν ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού μεγαλύτερο από 10%, ενώ τα πευκόμελα με μέσο όρο 0,9 είχαν έως 1,63% γυρεόκοκκους θυμαριού. Ωστόσο, παρά τη σημαντική διαφορά μεταξύ των ποσοστών γυρεόκοκκων θυμαριού του πευκόμελου και του πευκοθυμαρόμελου, δεν υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο αυτών κατηγοριών στη βαθμολογία που αφορούσε το άρωμα θυμαριού πιθανόν επειδή το πευκοθυμαρόμελο είναι ουσιαστικά μέλι μελιτώματος με θυμάρι και επομένως έχει κατά κύριο λόγο αρώματα μελιού μελιτώματος. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ θυμαρίσιου μελιού και πευκοθυμαρόμελου, ενισχύει τη μελιτώδη φύση του πευκοθυμαρόμελου. Μεταλλικό άρωμα Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το μεταλλικό άρωμα είναι 1,3 για το πευκοθυμαρόμελο ενώ ακολουθούν το πευκόμελο με 1,2 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,8. Κατά τη στατιστική ανάλυση δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. 113

128 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Το μεταλλικό άρωμα είναι πιθανό χαρακτηριστικό άρωμα μελιών που προέρχονται από μελιτώματα, καθώς αυτά είναι πλούσια σε μέταλλα, ενώ ισχύει ότι σκουρόχρωμα μέλια είναι πλουσιότερα σε μεταλλικά στοιχεία σε σχέση με ανοιχτόχρωμα μέλια (Manikis & Thrasyvoulou, Escuredo et al., 2012). Σε ισπανικά μέλια, δείγμα 64 ανθόμελων και 22 μελιών μελιτωμάτων, βρέθηκε περιεκτικότητα σε ολικά μέταλλα 148,6±55,9 mg/100g για τα ανθόμελα και 235,4±80,8 mg/100g για τα μέλια μελιτωμάτων τα (Escuredo et al., 2012). Παρότι δεν υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μελετώμενων μελιών, για το μεταλλικό άρωμα, εντούτοις οι μέσοι όροι που βρέθηκαν ήταν μεγαλύτεροι στο πευκόμελο και στο πευκοθυμαρόμελο σε σχέση με το θυμαρίσιο μέλι. Η ίδια αύξουσα σειρά του μεταλλικού αρώματος βρέθηκε και στο χρώμα. Το πευκοθυμαρόμελο δηλαδή ήταν σκουρότερο των δύο άλλων κατηγοριών, ενώ το θυμαρίσιο μέλι βρέθηκε το πλέον ανοιχτόχρωμο. Τα στοιχεία αυτά σκιαγραφούν για το πευκοθυμαρόμελο προφίλ μελιτώματος. Άρωμα τριαντάφυλλου Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 1,4 και αφορά το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 1,0 και το πευκόμελο με 0,9. Κατά τη στατιστική ανάλυση δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Παρόμοια μέση βαθμολογία για τις τρείς μελετώμενες κατηγορίες μελιών βρέθηκε στο άρωμα λουλουδιών, με το θυμαρίσιο μέλι να είχε τον μεγαλύτερο μέσο όρο που απείχε στατιστικά σημαντικά από τις δύο άλλες μελετώμενες κατηγορίες. Μεταξύ των τριών κατηγοριών, η μέση βαθμολογία του θυμαρίσιου μελιού διαφέρει περισσότερο από τις δύο άλλες κατηγορίες παρότι αυτές μεταξύ τους. Έτσι, είναι ενδεικτική η φύση του θυμαρίσιου μελιού ως μέλι προερχόμενο από νέκταρ σε αντίθεση με το πευκοθυμαρόμελο όπου συμπεριφέρεται περισσότερο ως μελίτωμα. Άρωμα καφέ Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το άρωμα καφέ είναι για το πευκόμελο και το πευκοθυμαρόμελο 1,0 ενώ ακολουθεί το θυμαρίσιο μέλι με 0,8, χωρίς να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των τριών μελετώμενων κατηγοριών. 114

129 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Οσμή Ένταση οσμής Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πίνακα 66 ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την ένταση της οσμής είναι 4,3 για το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθούν το πευκοθυμαρόμελο με 4,0 και το πευκόμελο με 3,9, χωρίς να διαπιστωθούν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Παρότι δηλαδή θα αναμενόταν η οσμή του θυμαρίσιου μελιού να διαφέρει σημαντικά, τουλάχιστον από το πευκόμελο το οποίο δεν είναι ανθόμελο, εντούτοις δεν διαφέρει στατιστικά σημαντικά με καμία από τις άλλες δύο μελετώμενες κατηγορίες. Αυτό πιθανόν να οφείλεται στα σχετικά μικρά ποσοστά γυρεόκοκκων θυμαριού των μελετώμενων θυμαρίσιων μελιών, που δεν αρκούν για να δώσουν στο μελετώμενο θυμαρίσιο μέλι ένταση οσμής σημαντικά μεγαλύτερη από την αντίστοιχη των δύο άλλων μελετώμενων κατηγοριών. Άλλο πιθανό αίτιο είναι η εμπειρία των δοκιμαστών που απαιτείται για τη σωστή εκτίμηση των οσμών, καθώς με την αφαίρεση της διαφανούς μεμβράνης από τα ποτηράκια των δειγμάτων η ένταση της οσμής πρέπει να εκτιμηθεί άμεσα διαφορετικά λίγα δευτερόλεπτα μετά θα εκλαμβάνεται ως μειωμένη από τους δοκιμαστές. Σε δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλλίας, που αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά το 2004, ο μέσος όρος της έντασης της οσμής ήταν 2 σε βαθμολογική κλίμακα 0-3 (Oddo & Piro, 2004). Με αναγωγή στη κλίμακα του 10 η αντίστοιχη βαθμολογία ήταν 6,7, δηλαδή μεγαλύτερη από τη μέση βαθμολογία 4,3 των μελετώμενων θυμαρίσιων μελιών. Σε δείγμα 50 τουρκικών πευκόμελων, με λόγο ΑΜ/ΣΑΓ μεγαλύτερο από 4,5, όπου μελετήθηκαν οργανοληπτικά το 2008, η βαθμολογία που αφορούσε την οσμή εμπεριείχε το χαρακτηριστικό τόσο της έντασης όσο και της σταθερότητας. Ο μέσος όρος της βαθμολογίας της οσμής των τουρκικών δειγμάτων ήταν 2,42 σε βαθμολογική κλίμακα 1-4 (Ozkok & Sorkun, 2008). Πίνακας 66: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε την ένταση της οσμής στα μελετώμενα μέλια. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 3,9 a 8,0 0,0 1,8 Θ 4,3 a 8,0 1,0 2,0 ΠΘ 4,0 a 7,0 1,0 1,5 115

130 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σταθερότητα οσμής Στον πίνακα 67 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της βαθμολογίας της σταθερότητας της οσμής. Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 4,5 και αφορά το θυμαρίσιο μέλι, ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 4,3 και το πευκόμελο με 3,8, δεν ανεδείχθησαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των τριών μελετώμενων κατηγοριών. Από τα αποτελέσματα του πίνακα 67 βλέπουμε ότι οι δύο κατηγορίες μελιού με τα σημαντικά μεγαλύτερα ποσοστά γυρεόκοκκων θυμαριού, σε σχέση με το πευκόμελο, είχαν και τους μεγαλύτερους μέσους όρους της βαθμολογίας που αφορούσε την σταθερότητα της οσμής. Αντίθετα, το πευκόμελο είχε την μικρότερη σταθερότητα οσμής, όπως και στην ένταση της οσμής. Παρατηρούμε δηλαδή ότι, στην ένταση και στην σταθερότητα της οσμής η αύξουσα σειρά των μέσων όρων της βαθμολογίας είναι η ίδια και ακολουθεί πάντοτε την αύξουσα σειρά των ποσοστών γυρεόκοκκων θυμαριού των τριών μελετώμενων κατηγοριών μελιού. Πίνακας 67: Οι μέσοι όροι, οι μέγιστες-ελάχιστες τιμές και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε την σταθερότητα της οσμής στα μελετώμενα μέλια. Μ.Ο. MAX MIN SD Π 3,8 a 8,0 0,0 2,3 Θ 4,5 a 7,0 0,0 2,1 ΠΘ 4,3 a 6,0 2,0 1,3 Επιμέρους χαρακτηριστικές οσμές Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, που δίνονται στον πίνακα 68, δύο από τις 16 επιμέρους χαρακτηριστικές οσμές είχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των τριών μελετώμενων κατηγοριών μελιού. Τα χαρακτηριστικά αυτά ήταν η οσμή λουλουδιών και η οσμή καμένου. Οι στατιστικά σημαντικές διαφορές βρέθηκαν είτε μεταξύ του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού (οσμή καμένου) είτε μεταξύ θυμαρίσιου μελιού και πευκοθυμαρόμελου (οσμή λουλουδιών). Στις υπόλοιπες 14 επιμέρους χαρακτηριστικές οσμές δεν υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των τριών μελετώμενων κατηγοριών μελιού. 116

131 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 68: Ο μέσος όρος και η τυπική απόκλιση της βαθμολογίας που αφορούσε κάθε μία από τις επιμέρους χαρακτηριστικές οσμές των μελετώμενων μελιών. Π Θ ΠΘ Φρουτώδης 1,5 a ±2,0 1,6 a ±1,8 1,7 a ±1,8 Λουλουδιών 1,4 ab ±2,0 2,6 a ±2,6 1,3 b ±1,5 Ρητινώδης 1,4 a ±1,4 1,0 a ±1,4 1,5 a ±1,5 Ξυλώδης 1,8 a ±2,0 1,1 a ±1,5 1,8 a ±1,7 Χορτώδης 1,5 a ±1,8 0,8 a ±1,6 1,2 a ±1,5 Χημικό-φάρμακο 1,3 a ±1,8 0,7 a ±1,3 1,4 a ±1,9 Καμένο 2,0 a ±2,3 0,8 b ±1,1 1,4 ab ±1,6 Εσπεριδοειδή 0,9 a ±2,0 0,9 a ±1,7 0,2 a ±0,9 Κερί 1,7 a ±1,4 1,9 a ±1,4 2,0 a ±2,3 Ξινισμένο 1,0 a ±1,7 1,0 a ±1,9 1,5 a ±2,1 Φρεσκάδα (μέντα) 0,6 a ±1,6 0,9 a ±1,5 0,4 a ±1,2 Αμύγδαλο 1,0 a ±2,0 1,2 a ±1,9 0,8 a ±1,6 Θυμάρι 0,5 a ±1,3 1,3 a ±1,7 0,5 a ±0,8 Μεταλλικό 1,4 a ±1,5 0,6 a ±0,8 1,1 a ±1,7 Τριαντάφυλλο 0,5 a ±1,5 1,1 a ±1,6 0,4 a ±1,0 Καφές 1,4 a ±2,0 0,4 a ±0,7 1,0 a ±1,5 Φρουτώδης οσμή Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε τη φρουτώδη οσμή είναι για το πευκοθυμαρόμελο 1,7 ενώ ακολουθεί το θυμαρίσιο μέλι με 1,6 και το πευκόμελο με 1,5, χωρίς να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μελετώμενων κατηγοριών. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι η αύξουσα σειρά της μέσης βαθμολογίας της φρουτώδους οσμής των τριών μελετώμενων μελιών είναι η ίδια με την αύξουσα σειρά του φρουτώδους αρώματος (Πίν. 65), όπου επίσης δεν σημειώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές, ωστόσο οι διαφορές είναι πολύ μικρές. Οσμή λουλουδιών Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την οσμή λουλουδιών είναι 2,6 για το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθούν το πευκόμελο με 1,4 και το πευκοθυμαρόμελο με 1,3. Κατά τη στατιστική ανάλυση ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p=0,033), ενώ μετά τη σύγκριση των τριών κατηγοριών διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. 117

132 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Παρά το γεγονός ότι το πευκοθυμαρόμελο έχει ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού άνω του 10% σε αντίθεση με το πευκόμελο που έχει ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού έως 1,63%, εντούτοις στατιστική διαφορά δεν υπάρχει μεταξύ των δύο ακραίων κατηγοριών, αλλά μεταξύ των δύο κατηγοριών που έχουν σημαντικό ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού. Η αναντιστοιχία αυτή βρέθηκε και στο αντίστοιχο άρωμα (Πίν. 65), καθώς ο μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε το άρωμα λουλουδιών ήταν στατιστικά σημαντικά διαφορετικός για το θυμαρίσιο μέλι και το πευκοθυμαρόμελο. Επιπλέον, στο άρωμα λουλουδιών δεν υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ πευκόμελου και πευκοθυμαρόμελου. Διαπιστώνεται ότι η παρουσία νέκταρος, που υποδηλώνεται στον οργανοληπτικό έλεγχο από το άρωμα και την οσμή των λουλουδιών, καθώς αυτά εκδηλώνουν την έκκριση νέκταρος, είναι -τουλάχιστον οργανοληπτικά- περιορισμένη στο πευκοθυμαρόμελο παρά την σημαντική παρουσία γυρεόκοκκων θυμαριού. Η διαπίστωση αυτή αποδίδει στο πευκοθυμαρόμελο οργανοληπτικό προφίλ μελιού μελιτώματος. Σε δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλλίας, που αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά το 2004, έγινε λόγος για την ύπαρξη οσμής λουλουδιών, χωρίς όμως να αξιολογηθεί η ένταση της οσμής σε βαθμολογική κλίμακα (Oddo & Piro, 2004). Η οσμή λουλουδιών βρέθηκε, επίσης, σε οργανοληπτικό έλεγχο που έγινε με τον ίδιο τρόπο, χωρίς δηλαδή η ένταση των επιμέρους αρωμάτων να βαθμολογείται, σε δείγμα 61 ελληνικών θυμαρίσιων μελιών (Tsigouri et al., 2004). Οι εργασίες αυτές επιβεβαιώνουν την βαθμολογία του μελετώμενου θυμαρίσιου μελιού που αν και σχετικά μικρή (2,6) ήταν στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερη από τις δύο άλλες μελετώμενες κατηγορίες. Ρητινώδης οσμή Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 1,4 και αφορά το πευκόμελο ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 1,5 και το θυμαρίσιο μέλι με 1,0, χωρίς να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των τριών μελετώμενων κατηγοριών, η διαφορά μεταξύ πευκοθυμαρόμελου και πευκόμελου είναι μικρότερη από την διαφορά μεταξύ θυμαρίσιου μελιού και πευκοθυμαρόμελου. Αυτό δεν ισχύει στο ρητινώδες άρωμα (Πίν. 65), όπου η μέση βαθμολογία του πευκοθυμαρόμελου απέχει περισσότερο από την αντίστοιχη βαθμολογία του πευκόμελου από ότι με την αντίστοιχη βαθμολογία του θυμαρίσιου μελιού, ενώ υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο ακραίων κατηγοριών. 118

133 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ξυλώδης οσμή Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε τη ξυλώδη οσμή είναι για το πευκόμελο και το πευκοθυμαρόμελο 1,8 ενώ ακολουθεί το θυμαρίσιο μέλι με 1,1, χωρίς να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Βλέπουμε ότι η μέση τιμή της βαθμολογίας του πευκοθυμαρόμελου είναι ίση με αυτή του πευκόμελου, σε ένα χαρακτηριστικό που είναι ενδεικτικό κυρίως μελιών που προέρχονται από μελιτώματα παρά ανθόμελων. Στο χαρακτηριστικό του ξυλώδους αρώματος (Πίν. 65) η διαφορά των μέσων όρων της βαθμολογίας ήταν επίσης μικρότερη μεταξύ πευκοθυμαρόμελου και πευκόμελου από ότι μεταξύ πευκοθυμαρόμελου και θυμαρίσιου μελιού, παρά το γεγονός ότι στατιστικά σημαντικές διαφορές υπήρχαν μόνο μεταξύ των δύο ακραίων κατηγοριών. Το νέκταρ των ανθόμελων, παράγεται σε άνθη, είτε αυτά ανήκουν σε δέντρα είτε σε άλλα φυτά. Αντίθετα το μελίτωμα δεν παράγεται από άνθη αλλά από έντομα που ζουν πάνω στα δέντρα και τρέφονται απομυζώντας το δέντρο-ξενιστή. Δεν έχει ακόμη ξεκαθαριστεί εάν τα μελιτογόνα έντομα τρέφονται αποκλειστικά με το χυμό που κυκλοφορεί στο φλοίωμα του φυτού ή κάποια μπορεί να εκμεταλλευτούν και τους χυμούς του ξύλου, ή το παρέγχυμα ή άλλους ιστούς του ξενιστή (Foldi, 1997). Ωστόσο, η παραγωγή του μελιτώματος πάνω στο δέντρο από έντομα που τρέφονται απομυζώντας το δέντρο αποδίδει οργανοληπτικά τα χαρακτηριστικά του ξυλώδους αρώματος και της ξυλώδους οσμής σε μέλια που παράγονται από μελιτώματα δέντρων. Σε δείγμα 26 ελληνικών πευκόμελων που αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά το 2004, αποδόθηκε το χαρακτηριστικό της ξυλώδους οσμής στα δείγματα, ενώ δεν υπήρξε βαθμολογική κλίμακα. Στον ίδιο οργανοληπτικό έλεγχο, σε δείγμα 61 ελληνικών θυμαρίσιων μελιών δεν εντοπίστηκε ξυλώδης οσμή (Tsigouri et al., 2004), αντίστοιχα στα μελετώμενα θυμαρίσια μέλια η βαθμολογία ήταν αρκετά μικρή (1,1). Ωστόσο, σε δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών, της Ελλάδας, Ιταλίας και Γαλλίας, που αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά επισημάνθηκε η ξυλώδης οσμής, ενώ δεν υπήρξε βαθμολογική κλίμακα (Oddo & Piro, 2004). 119

134 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Χορτώδης οσμή Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την χορτώδη οσμή είναι 1,5 για το πευκόμελο ενώ ακολουθούν το πευκοθυμαρόμελο με 1,2 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,8, χωρίς να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των τριών μελετώμενων κατηγοριών. Η αύξουσα σειρά της μέσης βαθμολογίας των τριών μελετώμενων κατηγοριών, που αφορά τη χορτώδη οσμή, είναι η ίδια με την αντίστοιχη αύξουσα σειρά του χαρακτηριστικού του χορτώδους αρώματος. Οσμή χημικού-φαρμάκου Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 1,4 και αφορά το πευκοθυμαρόμελο ενώ ακολουθεί το πευκόμελο με 1,3 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,7, δίχως να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Τα αποτελέσματα της οσμής χημικού-φαρμάκου ήταν αντίστοιχα των αποτελεσμάτων του αρώματος (Πίν. 65) χημικού-φαρμάκου, όπου δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές αλλά το θυμαρίσιο μέλι είχε τον μικρότερο μέσο όρο βαθμολογίας και η διαφορά του με τον μέσο όρο βαθμολογίας του πευκοθυμαρόμελου ήταν μεγαλύτερη από την αντίστοιχη διαφορά μέσης βαθμολογίας μεταξύ του πευκοθυμαρόμελου και του πευκόμελου. Γεγονός που ενισχύει τη συγγένεια του πευκοθυμαρόμελου με το πευκόμελο, έναντι του θυμαρίσιου μελιού. Ωστόσο, το χαρακτηριστικό της οσμής χημικών σε άλλους οργανοληπτικούς ελέγχους ενδέχεται να εντοπίζεται σε θυμαρίσια μέλια ενώ απουσιάζει από πευκόμελα. Σε δείγμα 61 ελληνικών θυμαρίσιων μελιών που αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά το 2004, αποδόθηκε το χαρακτηριστικό της οσμής χημικών στα δείγματα, ενώ δεν υπήρξε βαθμολογική κλίμακα. Στον ίδιο οργανοληπτικό έλεγχο, σε δείγμα 26 ελληνικών πευκόμελων δεν εντοπίστηκε οσμή χημικών (Tsigouri et al., 2004). Σε δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών, της Ελλάδας, Ιταλίας και Γαλλίας, που αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά επισημάνθηκε η οσμή χημικών, ενώ δεν υπήρξε βαθμολογική κλίμακα (Oddo & Piro, 2004). Οσμή καμένου Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την οσμή καμένου είναι για το πευκόμελο 2,0 ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 1,4 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,8. Μετά τη σύγκριση των τριών κατηγοριών με τη χρήση του tukey-test διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές (p=0,040) μεταξύ του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού. Η αύξουσα σειρά των μέσων βαθμολογιών των τριών μελετώμενων κατηγοριών, για την οσμή καμένου, ήταν η ίδια με την αντίστοιχη αύξουσα σειρά που αφορούσε το άρωμα καμένου. 120

135 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ωστόσο, στο άρωμα καμένου, η αριθμητική διαφορά των μέσων βαθμολογιών του πευκοθυμαρόμελου και του θυμαρίσιου μελιού ήταν μικρότερη από την αντίστοιχη διαφορά μεταξύ πευκοθυμαρόμελου και πευκόμελου. Οσμή εσπεριδοειδών Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την οσμή εσπεριδοειδών είναι 0,9 για το πευκόμελο και το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθεί το πευκοθυμαρόμελο με 0,2, χωρίς να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Οι γενικά μικρές τιμές βαθμολογίας που αφορά τη οσμή και το άρωμα εσπεριδοειδών οφείλεται πιθανόν στο γεγονός ότι η ανθοφορία των εσπεριδοειδών (ενωρίς την Άνοιξη) συνήθως δε συμπίπτει με την ανθοφορία του θυμαριού και επομένως η περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους εσπεριδοειδών στα μελετώμενα μέλια είναι λογικό να είναι μικρή. Οσμή κεριού Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 2,0 και αφορά το πευκοθυμαρόμελο ενώ ακολουθεί το θυμαρίσιο μέλι με 1,9 και το πευκόμελο με 1,7, ενώ δεν υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν βρέθηκαν ούτε στο άρωμα κεριού (Πίν. 65), όπου το θυμαρίσιο μέλι και το πευκοθυμαρόμελο είχαν τον ίδιο μέσο όρο βαθμολογίας, ενώ το πευκόμελο τον μικρότερο μέσο όρο βαθμολογίας. Οσμή ξινισμένου Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την οσμή ξινισμένου είναι για το πευκοθυμαρόμελο 1,5 ενώ ακολουθεί το πευκόμελο και το θυμαρίσιο μέλι με 1,0, χωρίς να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Οσμή φρεσκάδας (μέντας) Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την οσμή φρεσκάδας (μέντας) είναι 0,9 για το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθούν το πευκόμελο με 0,6 και το πευκοθυμαρόμελο με 0,4, δίχως στατιστικά σημαντικές διαφορές. Η οσμή φρεσκάδας (μέντας) επισημαίνεται και σε άλλες εργασίες που αφορούν τον οργανοληπτικό έλεγχο του θυμαρίσιου μελιού. Σε δείγμα 143 θυμαρίσιων μελιών, της Ελλάδας, Ιταλίας και Γαλλίας, που αξιολογήθηκαν οργανοληπτικά επισημάνθηκε η οσμή φρεσκάδας, χωρίς ωστόσο να υπάρχει βαθμολόγηση σε κάποια κλίμακα (Oddo & Piro, 2004). 121

136 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Όπως στην οσμή, έτσι και στο άρωμα φρεσκάδας (μέντας) το θυμαρίσιο μέλι είχε τον μεγαλύτερο μέσο όρο βαθμολογίας, συγκριτικά με τις δύο άλλες μελετώμενες κατηγορίες μελιών, χωρίς ωστόσο να βρεθούν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Η οσμή μέντας στο θυμαρίσιο μέλι οφείλεται στο γεγονός ότι η θυμόλη και η καρβακρόλη, αιθέρια έλαια στα οποία οφείλεται η χαρακτηριστική οσμή του θυμαριού, απαντώνται και στη μέντα και τον δυόσμο σε μικρότερα ποσοστά (Γαρδέλη, 2009). Άλλες εργασίες υποστηρίζουν ότι τα ποσοστά θυμόλης και καρβακρόλης στη Mentha spicata και Mentha piperita είναι μικρότερα από τα κατώτατα όρια ανίχνευσης, ωστόσο πολλά αιθέρια έλαια της μέντας απαντώνται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό στο θυμάρι επηρεάζοντας έτσι τη χαρακτηριστική οσμή του (Sokovic et al., 2009). Οσμή αμυγδάλου Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 1,2 και αφορά το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθεί το πευκόμελο με 1,0 και το πευκοθυμαρόμελο με 0,8, ενώ δεν υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Τόσο στην οσμή όσο και στο άρωμα αμυγδάλου βρέθηκε η ίδια αύξουσα σειρά των μέσων όρων των βαθμολογιών των τριών μελετώμενων κατηγοριών μελιού, χωρίς να βρεθούν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Οσμή θυμαριού Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την οσμή θυμαριού είναι για το θυμαρίσιο μέλι 1,3 ενώ ακολουθούν το πευκόμελο και το πευκοθυμαρόμελο με 0,5, χωρίς να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Η χαρακτηριστική οσμή του θυμαριού οφείλεται στην καρβακρόλη και την θυμόλη, η περιεκτικότητα αυτών των αιθέριων ελαίων καθορίζει και την ένταση της οσμής του θυμαριού. Η περιεκτικότητα του θυμαριού σε καρβακρόλη και θυμόλη παρουσιάζει εποχιακή διακύμανση καθώς επηρεάζεται άμεσα από τη διάρκεια ηλιοφάνειας, την θερμοκρασία, την υγρασία, το υψόμετρο αλλά και την επιμόλυνση με παθογόνους μικροοργανισμούς την περίοδο των βροχοπτώσεων (Hedhili et al., 2002). Τα υποείδη του θυμαριού στην Κρήτη τους καλοκαιρινούς μήνες έχουν περιεκτικότητα σε καρβακρόλη 5-63% και σε θυμόλη 0,4-34% (Skoula and Grayer, 2005). Τόσο στην οσμή θυμαριού, όσο και στο άρωμα θυμαριού ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας αφορά το θυμαρίσιο μέλι. 122

137 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ωστόσο, και στα δύο χαρακτηριστικά δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ του πευκόμελου, το οποίο έχει ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού έως 1,63%, και του πευκοθυμαρόμελου, το οποίο έχει σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό γυρεόκοκκων θυμαριού με ελάχιστη τιμή άνω του 10%. Αντιθέτως οι δύο μέσοι όροι ήταν ίσοι στην οσμή θυμαριού και σχεδόν ίσοι στο άρωμα θυμαριού. Αυτό αποδίδεται στο γεγονός ότι παρόλο που το πευκοθυμαρόμελο περιέχει σημαντικό ποσοστό θυμαριού, εντούτοις η μελιτώδεις φύση του δεν διαφοροποιείται οργανοληπτικά από τη παρουσία υψηλού ποσοστού γυρεόκοκκων θυμαριού. Στατιστικά σημαντική διαφορά υπήρχε μεταξύ θυμαρίσιου μελιού και πευκοθυμαρόμελου στο άρωμα θυμαριού. Από τα χαρακτηριστικά του θυμαριού, οσμή και άρωμα, που αξιολογήθηκαν κατά τον οργανοληπτικό έλεγχο, επαληθεύεται η μελιτώδης φύση του πευκοθυμαρόμελου. Μεταλλική οσμή Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την μεταλλική οσμή είναι 1,4 για το πευκόμελο ενώ ακολουθούν το πευκοθυμαρόμελο με 1,1 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,6, χωρίς να υπάρξουν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Τόσο στην οσμή, όσο και στο μεταλλικό άρωμα (Πίν. 65) διακρίνεται η μελιτώδης φύση του πευκοθυμαρόμελου, παρά την απουσία στατιστικά σημαντικών διαφορών με το θυμαρίσιο μέλι, ως μέλι πλούσιο σε μεταλλικά στοιχεία. Οσμή τριαντάφυλλου Ο μεγαλύτερος μέσος όρος βαθμολογίας είναι 1,1 και αφορά το θυμαρίσιο μέλι ενώ ακολουθεί το πευκόμελο με 0,5 και το πευκοθυμαρόμελο με 0,4, χωρίς να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρξαν ούτε στο άρωμα τριαντάφυλλου όπου το θυμαρίσιο μέλι είχε, όπως και στην οσμή, τον μεγαλύτερο μέσο όρο βαθμολογίας. Τόσο στην οσμή όσο και στο άρωμα τριαντάφυλλου, οι μέσοι όροι των βαθμολογιών του πευκόμελου και του πευκοθυμαρόμελου είναι σχεδόν ίσοι. Οσμή καφέ Ο μεγαλύτερος μέσος όρος της βαθμολογίας που αφορούσε την οσμή καφέ είναι για το πευκόμελο 1,4 ενώ ακολουθούν το πευκοθυμαρόμελο με 1,0 και το θυμαρίσιο μέλι με 0,4, δίχως να υπάρχουν σημαντικές στατιστικές διαφορές. Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρξαν ούτε στο άρωμα, ενώ τόσο στην οσμή όσο και στο άρωμα το θυμαρίσιο μέλι είχε τον μικρότερο μέσο όρο βαθμολογίας. 123

138 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σύγκριση των οργανοληπτικών προφίλ πευκόμελου, θυμαρίσιου μελιού και πευκοθυμαρόμελου Στον πίνακα 69 παρουσιάζονται οι στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μέσων όρων των βαθμολογιών του πευκόμελου, πευκοθυμαρόμελου και θυμαρίσιου μελιού στα επιμέρους οργανοληπτικά χαρακτηριστικά των μελετώμενων μελιών, σε διάστημα εμπιστοσύνης 95%. Από τα 47 οργανοληπτικά χαρακτηριστικά που ελέγχθηκαν στα 34 δεν ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p>0,05). Από τα 13 χαρακτηριστικά όπου ανεδείχθησαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές (p<0,05) στα 10 βρέθηκαν μεταξύ των μέσων όρων του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού, ενώ σε εννιά βρέθηκαν μεταξύ των μέσων όρων του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Σε έξι χαρακτηριστικά βρέθηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές τόσο μεταξύ των μέσων όρων του πευκόμελου και του θυμαρίσιου μελιού όσο και μεταξύ των μέσων όρων του θυμαρίσιου μελιού και του πευκοθυμαρόμελου. Από την σύγκριση των οργανοληπτικών προφίλ των τριών μελετώμενων κατηγοριών μελιού, μπορεί να θεωρηθεί ότι το οργανοληπτικό προφίλ του πευκοθυμαρόμελου ομοιάζει περισσότερο με το αντίστοιχο οργανοληπτικό προφίλ του πευκόμελου παρά του θυμαρίσιου μελιού. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τα ποσοστά γυρεόκοκκων που βρέθηκαν στα δείγματα που χαρακτηριστήκαν ως πευκοθυμαρόμελο, και ήταν σημαντικά μικρότερα από το ελάχιστο ποσοστό που διακρίνει τα θυμαρίσια μέλια (18%), χαρακτηρίζει το πευκοθυμαρόμελο περισσότερο ως πευκόμελο και λιγότερο ως θυμαρίσιο μέλι. 124

139 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πίνακας 69: Στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ πευκόμελου, πευκοθυμαρόμελου και θυμαρίσιου μελιού στα επιμέρους οργανοληπτικά χαρακτηριστικά των μελετώμενων μελιών. Χαρακτηριστικά P-Value Χαρακτηριστικά P-Value Οπτικά Μεταλλικό 0,280 Χρώμα 0,068 Τριαντάφυλλου 0,650 Ρευστότητα 0,000 Καφέ 0,911 Διαύγεια 0,000 Οσμή Κρυστάλλωση 0,000 Ένταση 0,696 Γευστικά Σταθερότητα 0,416 Γλυκύτητα 0,384 Φρουτώδης 0,958 Πικράδα 0,359 Λουλουδιών 0,033 Οξύτητα 0,025 Ρητινώδης 0,346 Μέγεθος κρυστάλλων 0,000 Ξυλώδης 0,215 Ικανότητα συγκόλλησης 0,675 Χορτώδης 0,285 Διάρκεια 0,231 Χημικού-φαρμάκου 0,269 Κάψιμο στον λαιμό 0,015 Καμένου 0,040 Άρωμα Εσπεριδοειδών 0,176 Ένταση 0,066 Κεριού 0,803 Σταθερότητα 0,029 Ξινισμένου 0,593 Φρουτώδες 0,747 Φρεσκάδας (μέντας) 0,415 Λουλουδιών 0,000 Αμυγδάλου 0,640 Ρητινώδες 0,002 Θυμαριού 0,057 Ξυλώδες 0,037 Μεταλλικού 0,172 Χορτώδες 0,162 Τριαντάφυλλου 0,148 Χημικού-φαρμάκου 0,443 Καφέ 0,068 Καμένου 0,134 Εσπεριδοειδών 0,184 Κεριού 0,978 Ξινισμένου 0,160 Φρεσκάδας (μέντας) 0,103 Αμυγδάλου 0,166 Θυμαριού 0,019 Οργανοληπτικό προφίλ Στο αραχνοειδές γράφημα 1 συνοψίζεται το προφίλ των τριών μελετώμενων κατηγοριών Κρητικού μελιού, έτσι όπως αναδείχθηκε κατά τον οργανοληπτικό έλεγχο. Η μπλε καμπύλη γραμμή αφορά το πευκόμελο, η κόκκινη το θυμαρίσιο μέλι και η πράσινη το πευκοθυμαρόμελο. 125

140 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ειδικότερα, στο πευκόμελο οι μεγαλύτερες βαθμολογήσεις αφορούν την διαύγεια, τη ρευστότητα, το χρώμα, τη σταθερότητα και την ένταση της οσμής και του αρώματος, το ρητινώδες άρωμα και το άρωμα χημικού-φαρμάκου καθώς και τις οσμές καμένου και μεταλλικού. Τα χαρακτηριστικά της διαύγειας, του ρητινώδους αρώματος, του αρώματος χημικού-φαρμάκου και των οσμών καμένου και μεταλλικού, έχουν στο πευκόμελο τις μεγαλύτερες βαθμολογίες τους σε σχέση με τις άλλες δύο κατηγορίες των μελετώμενων μελιών. Αντίθετα, στο πευκόμελο παρατηρείται η μικρότερη βαθμολογία που αφορά τη κρυστάλλωση, σε σχέση με τις άλλες δύο κατηγορίες των μελετώμενων μελιών. Η οξύτητα, η πικράδα και η οσμή τριαντάφυλλου έχουν τις μικρότερες βαθμολογίες μεταξύ των βαθμολογιών του πευκόμελου. Στο θυμαρίσιο μέλι οι μεγαλύτερες βαθμολογίες αφορούν την κρυστάλλωση, το μέγεθος κρυστάλλων, τη γλυκύτητα, τη διάρκεια της γεύσης, το κάψιμο στον λαιμό, την ένταση και τη σταθερότητα της οσμής και του αρώματος, το άρωμα λουλουδιών και θυμαριού καθώς και την οσμή λουλουδιών. Στα χαρακτηριστικά αυτά οι βαθμολογίες που αφορούσαν το θυμαρίσιο μέλι ήταν μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες στο πευκόμελο και το πευκοθυμαρόμελο. Αντίθετα, μικρές βαθμολογίες για το θυμαρίσιο μέλι αφορούν τα χαρακτηριστικά του χρώματος, της ρευστότητας, της διαύγειας, του αρώματος χημικού φαρμάκου και των αρωμάτων της φρεσκάδας (μέντας) και μεταλλικού, της ξυλώδους και ρητινώδους οσμής. Στην καμπύλη του πευκοθυμαρόμελου παρατηρούνται οι μεγαλύτερες βαθμολογίες που αφορούν το χρώμα, την οξύτητα, το άρωμα και την οσμή κεριού καθώς και τη ξυλώδη οσμή, σε σχέση με το πευκόμελο και το θυμαρίσιο μέλι. Τα χαρακτηριστικά αυτά, όπως και η ρευστότητα, η διαύγεια, η γλυκύτητα, η διάρκεια της γεύσης, η ένταση και η σταθερότητα της οσμής και του αρώματος έχουν τις μεγαλύτερες βαθμολογίες μεταξύ των βαθμολογιών του πευκοθυμαρόμελου. Αντίθετα, ικανότητα συγκόλλησης, άρωμα αμυγδάλου, χορτώδη οσμή, οσμή εσπεριδοειδών και οσμή καμένου έχουν τις μικρότερες βαθμολογίες μεταξύ των βαθμολογιών του πευκοθυμαρόμελου. Οι διαφορές και ομοιότητες των βαθμολογιών των χαρακτηριστικών του οργανοληπτικού ελέγχου μπορούν να ερμηνευτούν με βάση τη μορφή των καμπύλων του αραχνοειδούς γραφήματος 1. Παρατηρείται ότι οι καμπύλες του πευκόμελου και του πευκοθυμαρόμελου έχουν παραπλήσιο σχήμα καθώς τα σημεία τους, που αφορούν συγκεκριμένο κάθε φορά οργανοληπτικό χαρακτηριστικό, απέχουν ελάχιστα ή και ταυτίζονται συχνά. 126

141 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Αντίθετα, η καμπύλη του θυμαρίσιου μελιού αποκλίνει στα περισσότερα χαρακτηριστικά από τις άλλες καμπύλες με τις μεγαλύτερες αποκλίσεις να παρατηρούνται στα χαρακτηριστικά της κρυστάλλωσης, του μεγέθους των κρυστάλλων, της ρευστότητας, της διαύγειας και του αρώματος λουλουδιών. Στα χαρακτηριστικά αυτά βρέθηκαν και οι στατιστικά σημαντικότερες διαφορές (p=0,000). Το γράφημα 1 οπτικοποιεί και ενισχύει την μελιτώδη (πεύκο) φύση του πευκοθυμαρόμελου. 127

142 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Γράφημα 1: Αραχνοειδές γράφημα των οργανοληπτικών χαρακτηριστικών των μελετώμενων μελιών πεύκου, θυμαριού και πευκοθυμαρόμελου. 128

143 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ 5.9. Αποτελέσματα ερωτηματολογίων 2 ου και 3 ου Παγκρήτιου Μελισσοκομικού Συνεδρίου Στον πίνακα 70 βλέπουμε το μέγεθος της αποδοχής των προτάσεων του 2 ου παγκρήτιου μελισσοκομικού συνεδρίου. Το 71,6% των μελισσοκόμων ενέκρινε την πρόταση για την υποβολή αιτήματος ΠΟΠ για το Κρητικό πευκοθυμαρόμελο με τα προτεινόμενα χαρακτηριστικά και την προτεινόμενη ομάδα εργασίας. Πίνακας 70: Το ερωτηματολόγιο και η αποδοχή των μελισσοκόμων. Προτάσεις Συμφωνώ να προταθεί μόνο το πευκοθύμαρο με τα παραπάνω χαρακτηριστικά και την προτεινόμενη ομάδα εργασία υποβολής του φακέλου. Συμφωνώ να προταθεί μόνο το πευκοθύμαρο με τα παραπάνω χαρακτηριστικά αλλά με την εξής νέα σύνθεση της ομάδας εργασίας. Συμφωνώ να προταθεί μόνο το πευκοθύμαρο με τις εξής αλλαγές στα χαρακτηριστικά του. Προτείνω να γίνουν δύο ξεχωριστοί φάκελοι, ο ένας για τα πευκόμελα Κρήτης και ο άλλος για τα πευκοθύμαρα. Διαφωνώ στην κατάθεση οποιουδήποτε φακέλου για μέλι ΠΟΠ Κρήτης Αριθμός μελισσοκόμων Αλλά σχόλια 15 Στο 3 ο Παγκρήτιο Συνέδριο Μελισσοκομίας αποφασίστηκε να κατατεθεί ξεχωριστό αίτημα καταχώρησης ΠΟΠ για το Κρητικό πευκόμελο. Στον πίνακα 71 βλέπουμε ότι το 57,5% των μελισσοκόμων προτίμησαν για το πευκοθυμαρόμελο την ονομασία ''Μέλι Κρήτης Πευκοθύμαρο'' ενώ το 38% την ονομασία ''Πευκοθυμαρόμελο Κρήτης''. Για το πευκόμελο δεν επέλεξαν κατ' αντιστοιχία με το πευκοθύμαρο αφού παρατηρήθηκε διχασμός στις επιλογές τους. Συγκεκριμένα το 40,7% των μελισσοκόμων προτίμησαν την ονομασία ''Μέλι Κρήτης Πεύκο'' ενώ το 48,3% την ονομασία ''Πευκόμελο Κρήτης''. Τα 2/3 των μελισσοκόμων προτιμούν αυστηρά ποιοτικά κριτήρια για το Κρητικό μέλι ενώ το 79,4% των μελισσοκόμων ανέφεραν περιοχές της Κρήτης όπου το θυμάρι συνυπάρχει με μελιτώματα πεύκων. 129

144 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Από την επεξεργασία των αποτελεσμάτων του ερωτηματολογίου που συμπληρώθηκε από τους Κρήτες μελισσοκόμους στο 3 ο Παγκρήτιο Συνέδριο Μελισσοκομίας κατέστη δυνατή η καταγραφή των Κρητικών περιοχών, όπου οι μέλισσες συλλέγουν νέκταρ θυμαριού και μελιτώματα πεύκου (Εικ. 15). Από την καταγραφή αυτή αναδείχθηκε η κατανομή του περιοχών όπου συνυπάρχουν εκτάσεις θυμαριού με πευκοδάση όπου απαντά το κοκκοειδές Marchalina hellenica, καθώς και η κατανομή των περιοχών όπου παράγεται θυμαρίσιο μέλι στην Κρήτη. Οι περιοχές αυτές βρίσκονται κυρίως στην νότια Κρήτη, ενώ η κεντρική Κρήτη έχει λιγότερες τέτοιες περιοχές σε σχέση με την δυτική και ανατολική Κρήτη. Περιοχές όπου μπορεί να παραχθεί θυμαρίσιο μέλι βρίσκονται στον νομό Χανίων και στον νομό Λασιθίου. Η περιοχή της κεντροανατολικής Κρήτης, στο νότιο και ανατολικό τμήμα του νομού Ηρακλείου έως και τον νομό Λασιθίου, παρουσιάζει τις περισσότερες περιοχές με παρουσία θυμαριού και παρασιτισμένων πευκοδασών. Πίνακας 71: Οι προτιμήσεις των μελισσοκόμων στο 3 ο Παγκρήτιο Συνέδριο Μελισσοκομίας. Προτάσεις Αριθμός μελισσοκόμων Μέλι Κρήτης Πευκοθυμαρόμελο 5 Μέλι Κρήτης Πευκοθύμαρο 69 Πευκοθυμαρόμελο Κρήτης 46 Μέλι Κρήτης Πευκόμελο 13 Μέλι Κρήτης Πεύκο 48 Πευκόμελο Κρήτης 57 Επιθυμώ το μέλι να έχει αυστηρά ποιοτικά κριτήρια Δεν επιθυμώ το μέλι να έχει αυστηρά ποιοτικά κριτήρια Υπάρχουν περιοχές που οι μέλισσες συλλέγουν και νέκταρ θυμαριού και μελιτώματα πεύκου (ΝΑΙ/ΟΧΙ) ; Αν ναι ποιές; /15 130

145 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Εικόνα 15: Περιοχές της Κρήτης με Θυμάρι και Πευκοθυμαρόμελο. 131