Ο ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΙΤΡΟΥΣ ΠΑΡΘΕΝΙΟΣ ΒΑΡΔΑΚΑΣ Ο ΒΙΟΣ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ. Συμβολή στην επισκοπική ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Μακεδονία

Transcript

1 Ο ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΙΤΡΟΥΣ ΠΑΡΘΕΝΙΟΣ ΒΑΡΔΑΚΑΣ Ο ΒΙΟΣ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ Συμβολή στην επισκοπική ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Μακεδονία

2 2 Panagiotis Tzoumerkas Parthenios Vardakas, Bishop of Kitros ( ). His life and his action Contribution to the Episcopal history Of the Ecumenical Patriarchate in Macedonia

3 3 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ Ο ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΙΤΡΟΥΣ ΠΑΡΘΕΝΙΟΣ ΒΑΡΔΑΚΑΣ Ο ΒΙΟΣ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ Συμβολή στην επισκοπική ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Μακεδονία ιατριβή επί ιδακτορία Υποβληθείσα στο Τµήµα Ποιµαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του ΑΠΘ Συμβουλευτική Επιτροπή Καθηγητών: Αθανάσιος Αγγελόπουλος, σύμβουλος Σωτήριος Βαρναλίδης Αθανάσιος Καραθανάσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2004

4 4

5 5 Στην σύζυγό μου Βασιλική και στα τέσσερα πολύφωτα αστέρια που μου χάρισε: το Νικόλα, τη Θεοδώρα, την Αικατερίνα και την Αγγελική

6 6

7 7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ 11 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΓΚΥΡΙΑ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑ 1. Πλαίσιο αναφοράς Ιστορικός περίγυρος Ιστορικός περίγυρος και Οικουμενικό Πατριαρχείο 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ A Ο ΠΑΡΘΕΝΙΟΣ ΒΑΡΔΑΚΑΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΣ ΑΡΧΙΕΡΑΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΕΚΛΟΓΗΣ 1. Καταγωγή Μόρφωση Σπουδές Διακονία στο Φανάρι Εκλογή του ως επισκόπου Κίτρους 52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΕΠΙΣΚΟΠΗ ΚΙΤΡΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑΣ ΤΟΥ 1. Σύντομη ιστορική αναδρομή Η κατάσταση της επισκοπής Κίτρους στα τέλη του ου αρχές 20 ου αι. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΤΟ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΚΟΠΗ ΚΙΤΡΟΥΣ 1. Ποιμαντικές και διοικητικές φροντίδες 71 α. Πτυχές ποιμαντικής δράσης 72 β. Διοικητικές ενέργειες Μέριμνα για τα μοναστήρια της επαρχίας 91 α. Μέχρι την απελευθέρωση 91 β. Μετά την απελευθέρωση 105

8 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΜΕΡΙΜΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ 1. Αναδιοργάνωση της Παιδείας Σύσταση Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων 137 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΕΘΝΙΚΗ ΔΡΑΣΗ 1. Το Εθνικό του έργο κατά το Μακεδονικό Αγώνα Αντιμετώπιση της ρουμανικής προπαγάνδας Αντιμετώπιση των αντεθνικών ενεργειών των Νεοτούρκων 172 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ 1. Απελευθέρωση Πρώτες Ενέργειες Εθνικός Διχασμός Εμφύλια Σύρραξη Κατερίνης Πρώτος Μητροπολίτης Κίτρους Προτεσταντισμός: Ίδρυση Ευαγγελικής Εκκλησίας Κατερίνης Συμμετοχή στα γενικότερα εκκλησιαστικά ζητήματα της εποχής του 209 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΚΙΤΡΟΥΣ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ Η ΔΙΑΘΗΚΗ ΤΟΥ 1. Ο Θάνατος του Παρθενίου Η διαθήκη του 226 α. Δημιουργία κληροδοτημάτων 226 β. Η τύχη των κληροδοτημάτων 235 γ. Κατάλογος υποτρόφων Κληροδοτήματος ΡΕΣ 237 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η Η ΤΥΧΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΚΙΤΡΟΥΣ ΜΕΤΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ 1. Κατάργηση της μητροπόλεως Αντιδράσεις και ενέργειες του Οικουμενικού Πατριαρχείου Αντιδράσεις και ενέργειες του ποιμνίου της επαρχίας Κίτρους Ανασύσταση της μητροπόλεως Κίτρους 252

9 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ 1. Γενικά 257 α. Διαίρεση Κατάταξη 258 β. Γλώσσα και ύφος 258 γ. Πηγές 259 δ. Σκοπός Φιλοσοφικά Απολογητικά Ερμηνευτικά Απολογητικά Ιστορικογεωγραφικά Ελληνοκεντρικά 269 ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ 277 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 281 ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 355

10 10

11 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ H παρούσα εργασία αναφέρεται στο βίο και στη δράση του μητροπολίτου Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα ( ), ενός ιεράρχη του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που άφησε ανεξίτηλη την σφραγίδα του στην επαρχία αυτή και σηματοδότησε καθοριστικά το μέλλον της. Ο κύριος σκοπός της όλης διαπραγμάτευσης ήταν από τη μια να διερευνηθεί μεθοδικά ο βίος του συγκεκριμένου ιεράρχη και από την άλλη να έρθουν στο φως και να αναδειχθούν νέες πηγές, έτσι ώστε να δοθεί η ευκαιρία να δημιουργηθούν καινούργιες ερευνητικές κατευθύνσεις, οι οποίες θα αποφέρουν και άλλους πλούσιους ερευνητικούς καρπούς. Η επίτευξη του στόχου αυτού δεν υπήρξε ευχερής, αφού το προσωπικό αρχείο του μητροπολίτη Παρθενίου στο μέγιστο μέρος του καταστράφηκε εξ αιτίας του Β Παγκοσμίου Πολέμου και του επακολουθήσαντος Εμφυλίου Πολέμου. Επίσης τα μέχρι πρότινος δημοσιεύματα περί του βίου και της δράσεώς του ήταν ελάχιστα και δεν καταλάμβαναν έκταση πέραν της μισής σελίδας. Βεβαίως, υπήρξαν τρία δημοσιεύματα όπως του καθηγητού κ. Αθ. Αγγελοπούλου 1, του Ι. Μ. Παπαϊωάνου 2 και του συναδέλφου Μ. Φαργκάνη 3, τα οποία όμως ή αφορούσαν μια πτυχή της δράσεώς του ή αποτελούσαν συμπληρωματική ενότητα σε άλλης συνάφειας εργασίες. Το μεν πρώτο εξειδικεύθηκε επί του κληροδοτήματος του Παρθενίου, το δε δεύτερο ασχολήθηκε με την κατάδειξη της Ηπειρωτικής καταγωγής, χωρίς να προσθέτει κάτι καινούργιο, και το τρίτο συμπληρωματικά αναφέρθηκε και ασχολήθηκε με ορισμένες πτυχές της δράσεώς του. Εξ αιτίας των ανωτέρω γεγονότων γρήγορα διαπιστώθηκε ότι η προσπάθεια για την ευόδωση του σκοπού θα ήταν χρονοβόρα, κουραστική και δαπανηρή, μιας και η διασπορά του υλικού ήταν ευρύτατη. Έτσι ανατρέξαμε σε πολλές αρχειακές μονάδες για να συγκεντρώσουμε το υλικό από τα εξής αρχεία: Αρχείο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αρχείο Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αρχείο Δήμου Κατερίνης, Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, Αρχείο 1 Αγγελοπούλου, Ο Κίτρους Παρθένιος. 2 Παπαϊωάνου, Ο Επίσκοπος. 3 Φαργκάνη, Η Επαρχία.

12 12 Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας Κατερίνης, Αρχείο Ζωσιμαίας Σχολής, Αρχείο Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Αρχείο Ιδρύματος Εθνικού και Θρησκευτικού Προβληματισμού. Αρχείο Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αρχείο Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, Αρχείο Μητροπόλεως Ιωαννίνων, Αρχείο Μητροπόλεως Κίτρους, Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, Αρχείο Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, Αρχείο Πανεπιστημίου Αθηνών, Αρχείο Στέφανου Δραγούμη Γενναδείου βιβλιοθήκης, Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, Archives of American Family Immigration History Center, Archives Ministère des Affaires Etrangères de Belgique, Başbakanlik Osmanli Arşivi. Η εργασία αυτή, κινούμενη επί του ανωτέρω καθορισμένου σκοποθετικού άξονος, εκδιπλώνεται με την πρόταξη μιας εισαγωγής και εννέα κεφαλαίων. Στην εισαγωγή δίδονται συνοπτικά το ιστορικό πλαίσιο καθώς και η θέση, λειτουργία και η δράση της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας μέσα σε αυτό, κατά την εποχή του βιογραφούμενου ιεράρχη. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας δίδεται ο βίος του ιεράρχη μέχρι την στιγμή της χειροτονίας του, με έμφαση στην καταγωγή, μόρφωση, διακονία του στο Φανάρι και τα γεγονότα της χειροτονίας του. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται συνοπτικά η ιστορία της επισκοπής Κίτρους καθώς και η εικόνα που παρουσίαζε την εποχή, κατά την οποία ο βιογραφούμενος ιεράρχης Παρθένιος κλήθηκε να την ποιμάνει. Στο τρίτο κεφάλαιο αναφέρονται οι ποιμαντικές, κοινωνικές και διοικητικές του ενέργειες στην επισκοπή κίτρους καθώς και η φροντίδα του για τα μοναστήρια της επαρχίας του. Ο Παρθένιος ανέπτυξε πλούσια εκπαιδευτική δράση και συνέβαλε τα μέγιστα στην αναδιοργάνωση και τον εμπλουτισμό της παρεχόμενης παιδείας στην επισκοπή του, δράση η οποία παρουσιάζεται και αναλύεται στο τέταρτο κεφάλαιο της εργασίας. Στο πέμπτο κεφάλαιο περιγράφεται και αποτιμάται η πολυποίκιλη εθνική του δράση, ιδιαίτερα στα δύσκολα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα, και δίδεται έμφαση στην αντιμετώπιση από τη μια της ρουμανικής προπαγάνδας και από την άλλη της πολιτικής των Νεοτούρκων. Στο έκτο κεφάλαιο ο λόγος αναλυτικός για τις ενέργειές του μετά την απελευθέρωση, την ανύψωση της επισκοπής του σε μητρόπολη και τα προβλήματα που αντιμετώπισε μέσα στο νέο κοινωνικό πολιτικό περιβάλλον που δημιουργήθηκε, επίσης και για την γενικότερη εκκλησιαστική του δράση. Τα περί του θανάτου του, της διαθήκης του και τα εξ αυτής δημιουργηθέντα κληροδοτήματα εκτίθενται στο έβδομο κεφάλαιο της εργασίας. Στο όγδοο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την κατάργηση της μητροπόλεως Κίτρους μετά τον θάνατο του Παρθενίου καθώς και την ανασύστασή της μετά από απαίτηση τόσο του Οικουμενικού

13 13 Πατριαρχείου όσο και του ποιμνίου της επαρχίας. Τέλος, στο ένατο κεφάλαιο εκτίθενται, αναλύεται και αποτιμάται, στο σύνολό του, το συγγραφικό του έργο, με έμφαση στον σκοπό της συγγραφής, τις πηγές και τις ιδέες που και σκέψεις που περιέχονται σε αυτό. Επίσης η εργασία εμπλουτίζεται με την παράθεση Παραρτήματος, στο οποίο εκδίδονται πενήντα έγγραφα και κείμενα, τα περισσότερα αδημοσίευτα, και τα οποία έχουν σχέση με τον Παρθένιο και συμπληρώνουν την εικόνα της δράσεώς του. Η εργασία, τέλος, διανθίζεται με φωτογραφικό και άλλο αρχειακό υλικό. Ολόκληρη η μελέτη βασίζεται στο πλούσιο αρχειακό υλικό, του οποίου η συλλογή κατέστη δυνατή μετά από επίπονη έρευνα πλήθους αρχείων τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, όπως προαναφέραμε, έρευνα όμως η οποία δεν θα πραγματοποιούνταν χωρίς την συμβολή πολλών προσώπων. Πρωτίστως θέλουμε να ευχαριστήσουμε τον Παναγιότατο Οικουμενικό Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίο και τον αρχειοφύλακα του Οικουμενικού Θρόνου κ. Νικόλαο Πετροπέλλη, τόσο για την άδεια που μου παρασχέθηκε αλλά και για βοήθεια στην ανεύρεση του αρχειακού υλικού. Τον Μακαριότατο Αρχιεπίσκοπο Αθηνών κ. Χριστόδουλο και τους υπαλλήλους και αρχειοφύλακες της Συνόδου για την πολύτιμη βοήθειά τους στην έρευνα του αρχείου της. Ευχαριστίες οφείλονται και στους μητροπολίτες Θεσσαλονίκης, Ιωαννίνων και Κίτρους για την πολύτιμη άδειά τους να ερευνήσω τα αρχεία των μητροπόλεων. Πολλές ευχαριστίες οφείλονται στους υπαλλήλους και συνεργάτες, του Ιστορικού Αρχείου του Υπουργείου Εξωτερικών, της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, του Ιστορικού Αρχείου Μακεδονίας, του Μουσείου Μπενάκη, του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, του Δήμου Κατερίνης, της Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, του Ιδρύματος Εθνικού και Θρησκευτικού Προβληματισμού, της Εθνικής Βιβλιοθήκης, της Βιβλιοθήκης της Βουλής, Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών και της Βιβλιοθήκης του Δήμου Κοζάνης, για διευκολύνσεις που μου παρείχαν στην μελέτη των αρχείων και των συλλογών τους και για την ευγένεια και την καλοσύνη με την οποία αντιμετώπισαν τα πιεστικά και αγχώδη, πολλές φορές, αιτήματά μου. Επίσης θέλω να ευχαριστήσω τον κ. Αθ. Αγγελόπουλο, καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ, για την διάθεση προς μελέτη, του αρχείου του πατέρα του Αναστασίου Αγγελοπούλου, γραμματέως της μητροπόλεως Κίτρους. Τον Ε. Ζεγκίνη, καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ για την αμέριστη βοήθεια στην ανεύρεση σχετικών πηγών από τα οθωμανικά αρχεία και την πρόθυμη βοήθεια στην μετάφρασή τους. Τον κ. Κωνσταντίνο Βλάχο, καθηγητή φιλόλογο και ρέκτη ιστορικό των Ιωαννίνων και της Ηπείρου γενικότερα, για την

14 14 πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε στην έρευνα του αρχείου της Ζωσιμαίας Σχολής. Τον κ. Δημήτριο Τσιουπλή, εξάδελφο της μητέρας μου, και μέχρι πρότινος ανώτατο στέλεχος του ΝΑΤΟ, για την μεγάλη του βοήθεια στην ανεύρεση και απόκτηση σχετικού αρχειακού υλικού από το αρχείο του Βελγικού Βασιλικού Υπουργείου Εξωτερικών. Τον συνάδελφο κ. Αντώνιο Τερζή για τα σημαντικά έγγραφα τα οποία απεκόμισα από το προσωπικό του αρχείο. Τον δικηγόρο Στέφανο Βαρδάκα, συγγενή και απόγονο της οικογένεια του Παρθενίου, για την προσφορά όλων των στοιχείων που διασώθηκαν από το προσωπικό αρχείο του Παρθενίου. Τον κ. δικηγόρο κ. Θεοχάρη Μωυσίδη, για τις νομικές αποφάσεις και το φωτογραφικό υλικό που μου παραχώρησε σχετικά με το κληροδότημα του Παρθενίου. Τον αγαπητό συνάδελφο κ. Νικόλαο Γραίκο για το πλούσιο φωτογραφικό υλικό που έθεσε στην διάθεσή μου. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στην σύντροφο της ζωής μου Βασιλική Μανώλη Τζουμέρκα και στα τέσσερα παιδιά μου, για την υπομονή και ανοχή τους. Χάρη στις δικές τους θυσίες ήλθε σε πέρας η παρούσα εργασία. Μέγιστες ευχαριστίες οφείλονται στον σεβαστό σύμβουλο καθηγητή μου κ. Αθανάσιο Αγγελόπουλο, γιατί, χωρίς την δική του παρέμβαση και επιμονή, κάποιες πόρτες αρχείων θα παρέμεναν μέχρι σήμερα κλειστές, αλλά και για τις εύστοχες επισημάνσεις και παρατηρήσεις του, που βελτίωσαν την εμφάνιση της εργασίας αυτής. Επίσης, ευχαριστίες οφείλονται και στους σεβαστούς καθηγητές κ. Σωτήριο Βαρναλίδη και κ. Αθ. Καραθανάση, μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής, για τις σοφές και πολύτιμες επιστημονικές τους υποδείξεις. Ελπίζουμε ότι συμβάλαμε στην παρουσίαση και ανάδειξη της προσωπικότητας «ενός ξεχασμένου αξίου Ηπειρώτη ιεράρχη». Τελειώνοντας θέλουμε να επισημάνουμε ότι η αποπεράτωση της εργασίας αυτής συμπίπτει με ένα χρονικό ορόσημο, την επέτειο των εκατό χρόνων από την ανάληψη της ποιμαντορίας της επισκοπής Κίτρους από τον Παρθένιο Βαρδάκα ( ). Κατερίνη Αύγουστος 2004 Παναγιώτης Τζουμέρκας

15 15 Σ Υ Ν ΤΟ Μ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ AAK ΑΑΤ AAFIHC ΑΒΕ ΑΔΙΣ ΑΔΚ ΑΕΒ ΑΕΕΚ ΑΖΣ AIMXA ΑΙΣEE ΑΜΑΕΒ ΑΜΘ ΑΜΙ ΑΜΚ ΑΜΜ ΑΜΜΑ ΑΟΠ ΑΠΑ АПРИ ΑΣΔ Αρχείο Αγαθοεργών Καταστημάτων Αρχείο Αντωνίου Τερζή Archives of American Family Immigration History Center Αρχείο Βασικών Εγγράφων Αρχείο Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού Αρχείο Δήμου Κατερίνης Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου Αρχείο Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας Κατερίνης Αρχείο Ζωσιμαίας Σχολής Αρχείο Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου Αρχείο Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος Archives Ministère des Affaires Etrangères de Belgique Αρχείο Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης Αρχείο Μητροπόλεως Ιωαννίνων Αρχείο Μητροπόλεως Κίτρους Αρχείο Μουσείου Μπενάκη Αρχείο Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα Αρχείο Οικουμενικού Πατριαρχείου Αρχείο Πανεπιστημίου Αθηνών Архив Политики Российской Империиб Αρχείο Στέφανου Δραγούμη

16 16 ΑΥΕ ΒΑΔΣ ΒΟΑ BS ΓΔΜ ΓΕΣ ΓΕΤ ΓΠ ΔΙΣ Ε ΕΑ ΕΕ ΕΕΑΕΣΘ Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών Βιβλίο Αποφάσεων Δημαρχιακού Συμβουλίου Başbakanlik Osmanli Arşivi Balkan Studies Γενική/ός Διοίκηση/τής Μακεδονίας Γενικό Επιτελείο Στρατού Γενικό Εκκλησιαστικό Ταμείο Γρηγόριος o Παλαμάς, Θεσσαλονίκη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού Εκκλησία, Αθήνα Εκκλησιαστική Αλήθεια, Κωνσταντινούπολη Εκκλησιαστική Επιθεώρησις, Κωνσταντινούπολη Επιστημονική Επετηρίδα Ανωτέρας Εκκλησιαστικής Σχολής Θεσσαλονίκης ΕΕΘΣΠΘ Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΕΕΘΣΠΘ/ΤΘ Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης/ Τμήμα Θεολογίας ΕΕΚ Ευαγγελική Εκκλησία Κατερίνης ΕΕΣΝΟΕΠΘ Επιστημονική Επετηρίδα Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΕIF ΕΜΣ ΕΠΚΒΕ Ellis Island Foundation Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Εφημερίς Προσωρινής Κυβερνήσεως Βασιλείου της Ελλάδος ΕΣΥΕ ΗΕ Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος Ηπειρωτική Εστία, Ιωάννινα

17 17 ΗΗ Θ ΘΗΕ ΙΑΜ ΙΕΕ ΙΕΘΠ ΙΜΚ ΙΜΧΑ Κ ΚΑΜΘ ΚΙΔΘ ΚΠΑ ΚΠΕΣΜΘ Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα Θεολογία, Αθήνα Θρησκευτική Ηθική Εγκυκλοπαιδεία Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Ίδρυμα Εθνικού και Θρησκευτικού Προβληματισμού Ιερά Μητρόπολις Κίτρους Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου Κοινωνία, Αθήνα Κώδιξ Αλληλογραφίας Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης Κέντρο Ιστορίας Δήμου Θεσσαλονίκης Κώδιξ Πατριαρχικής Αλληλογραφίας Κώδιξ Πρακτικών Επισκοπικής Συνόδου Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης ΚΤΣ ΜΕΕ ΜΗΣ ΜΜΑ ΝΕ Ο ΟΕ ΠΒΧΝ Α Κώδιξ Τόμων και Σιγιλίων Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία Μακεδονικό Ημερολόγιο Σφενδόνη Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Νέος Ελληνομνήμων Ορθοδοξία, Κωνσταντινούπολη Ορθόδοξος Επιστασία, Κατερίνη Πιερία στα Βυζαντινά και Νεώτερα Χρόνια, Πρακτικά Α Συνεδρίου, Κατερίνη 1997 ΠΒΧΝ Β Πιερία στα Βυζαντινά και Νεώτερα Χρόνια, Πρακτικά Β Συνεδρίου, Κατερίνη 2002 PG PL ΡΕΣ TFR, 1SL Patrologiae Graeca, Migne Patrologiae Latina, Migne Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή Teftîşât ı Rumeli Selanik

18 18 ΥΠΕΣ Υπουργείο Εσωτερικών

19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΓΚΥΡΙΑ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑ 1. Πλαίσιο αναφοράς Το ιστορικό πλαίσιο περίγραμμα επηρεάζει και καθορίζει λίγο ή πολύ τις ενέργειες και αποφάσεις των ανθρώπων, ιδιαίτερα δε όσων ασκούν ένα είδος πολιτικής εξουσίας ή εκκλησιαστικής διακονίας και καθορίζουν με τη στάση τους την εν γένει ζωή των ανθρώπων που εξουσιάζουν ή διακονούν. Είναι γνωστό εξ άλλου ότι κανένα τοπικό η μεμονωμένο ιστορικό γεγονός δεν μπορεί να αναλυθεί, εάν πρωτίστως δεν ενταχθεί και εξεταστεί η συνολική πραγμάτωσή του στο ιστορικό πλαίσιο της γενικής ιστορίας, στην δική μας περίπτωση της ιστορίας της Μακεδονίας, και κάτω από τις υπό διαμόρφωση ενεργούμενες κάθε φορά ιστορικές συγκυρίες, όπως, για παράδειγμα, στην χρονική περίοδο που εξετάζουμε: οθωμανοκρατία, απελευθέρωση, μικρασιατική καταστροφή, μεσοπόλεμος 1. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η αναφορά στην ιστορική πραγμάτωση της εκκλησιαστικής ζωής, όπως αυτή προβάλλεται μέσω της ανώτατης εκκλησιαστικής συσσωμάτωσης, της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Το τελευταίο δεν ορίζει μια συγκεκριμένη ιστορική εποχή, ούτε το ίδιο ορίζεται από μεμονωμένες ιστορικές συγκυρίες, απλώνει τις ρίζες του στο ιστορικό παρελθόν, αποτελώντας σπουδαίο παράγοντα για τον προσδιορισμό της ορθόδοξης εκκλησιαστικής αυτοσυνειδησίας. Η αναφορά αυτή επιβάλλεται να γίνει, γιατί το Οικουμενικό Πατριαρχείο διαδραμάτισε πρωταρχικό ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας στην περιοχή της Μακεδονίας και επειδή ο ιεράρχης που μας απασχολεί, ο Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας, απετέλεσε επίσκοπος του θρόνου αυτού. Ακόμη και ο αυξημένος ρόλος της Εκκλησίας αυτής στην ιστορική προβολή και δημιουργία όλων των ιστορικών εκφάνσεων του ποιμνίου, την εποχή που εξετάζουμε, όχι μόνον σε εκκλησιαστικό επίπεδο αλλά σε ένα ευρύτερο τέτοιο με πολλαπλές αρμοδιότητες, καθιστούν αναγκαία μια τέτοια, έστω, συνοπτική αναφορά. 1 Κάποιες σκέψεις για το ανωτέρω θέμα μπορεί κανείς να δει στο E. H. Carr, Τι είναι η Ιστορία;, Αθήνα 1983.

20 20 2. Ιστορικός Περίγυρος Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες περιόδους για τον Ελληνισμό, και ιδιαίτερα για το τμήμα του το μακεδονικό, είναι η περίοδος κατά την οποία έδρασε ο επίσκοπος και ύστερα μητροπολίτης Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας (1867/ ) και που αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και κοσμογονικές για τον Ελληνισμό και ιδιαίτερα για το τμήμα του τον Μακεδονικό Ελληνισμό. Σε αυτήν την περίοδο τα διαδραματιζόμενα γεγονότα αποτελούν την κορύφωση της κίνησης για την εθνική χειραφέτηση των λαών της Χερσονήσου του Αίμου και την εθνική τους ολοκλήρωση μέσα από την εδαφική επέκταση. Μήλον της έριδος αποτέλεσε η Μακεδονία, η οποία κατέστη το κέντρο της διαμάχης, αφού χωρίς την Μακεδονία κάθε εθνική ολοκλήρωση θα παρέμεινε ημιτελής για τους νεοφωτίστους στην εθνική ιδεολογία λαούς της Χερσονήσου του Αίμου 2. Είναι γνωστό ότι η προβληματική περί την Μακεδονία, το λεγόμενο Μακεδονικό Ζήτημα 3, αποτέλεσε μία από τις κυριότερες φάσεις του Ανατολικού Ζητήματος 4, αφού η Μακεδονία ήταν το κλειδί για τον έλεγχο των εμπορικών οδών προς την Ανατολή 5. Το πρόβλημα αναδείχθηκε και έγινε πιο έντονο, όταν άρχισαν να παρουσιάζονται και να πολλαπλασιάζονται τα σημάδια αποσύνθεσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τότε οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις από τη μια και οι βαλκανικές εθνότητες από την άλλη, κατενόησαν ότι έπρεπε στην θέση της οθωμανικής αυτοκρατορίας να δημιουργηθεί ένα νέο πολιτικο εδαφικό οργανωτικό σχήμα 6. Βεβαίως η οποιαδήποτε διεκδίκηση και συμμετοχή στο νέο αυτό οικοδόμημα θα έπρεπε να στηρίζεται πάνω σε ισχυρά εθνολογικά τεκμήρια. Η ανάγκη αυτή γινόταν ακόμη ισχυρότερη κάτω από τον επηρεασμό της αρχής των εθνοτήτων που αναπτύχθηκε από το κίνημα του Διαφωτισμού και είχε συνεπάρει και φορτίσει ιδεολογικά τα αλυτρωτικά αισθήματα των υπό οθωμανική κυριαρχία λαών της Χερσονήσου του Αίμου 7. 2 Kofos, National, σ , εδώ Λάσκαρι, Διπλωματική, σ Για μια ολοκληρωμένη εικόνα της ιστορικής εξέλιξης του Μακεδονικού Ζητήματος βλ. Κ. Βακαλόπουλου, Το Μακεδονικό. 4 Για το Ανατολικό Ζήτημα βλ. την κλασική μελέτη του Λάσκαρι, Το Ανατολικό. 5 Σχετικά με την σύνδεση των δύο αυτών ζητημάτων που κυριάρχησαν στην διεθνή διπλωματική σκηνή ολόκληρο το 19 ο αι., βλ. Ν. Βλάχου, Το Μακεδονικόν. 6 Kofos, Greece, σ Του ιδίου, Η Ελλάδα, σ Επίσης για τον ανταγωνισμό των Μ. Δυνάμεων βλ. ακόμη Βλάχου, Το Μακεδονικόν,σ και Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί, σ Hobsbawn, Η εποχή, σ Του ιδίου, Έθνη, σ Κιτσίκη, Ιστορία, σ. 158 κ. ε. Κιτρομηλίδης, Η Γαλλική.

21 21 Μετά από την παραπάνω παρουσίαση του Μακεδονικού Ζητήματος εύκολα μπορούμε να αναζητήσουμε τις γενεσιουργές αιτίες της βαλκανικής διαμάχης στα ιστορικά δρώμενα των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι. Δεκαετιών, οι οποίες σημαδεύτηκαν από μια σειρά γεγονότα, τα οποία γιγάντωσαν το εθνικό αίσθημα και διαμόρφωσαν εθνική ιδεολογία, η οποία αποτέλεσε την πεμπτουσία της εθνικής ύπαρξης των λαών αυτών και επηρέασε καθοριστικά από τη μια την εξέλιξη της ιστορίας των λαών της Χερσονήσου του Αίμου και από την άλλη τη διαμόρφωση της εδαφικής ολοκλήρωσης αυτών 8. Ως έναυσμα αυτών των αλλαγών και ανακατατάξεων μπορούν να θεωρηθούν τόσο το γεγονός της ιδρύσεως της Βουλγαρικής Εξαρχίας 9 όσο και η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και το επακολουθήσαν Συνέδριο του Βερολίνου 10. Η χρονική αυτή περίοδος μπορεί να θεωρηθεί ως η πιο σκληρή φάση του Μακεδονικού Ζητήματος, αφού η Μακεδονία αποτέλεσε το κέντρο της επεκτατικής πολιτικής των λαών της γωνιάς της Νοτιοανατολικής Ευρώπης με αιχμή δόρατος τον βουλγαρικό και κατά δεύτερο λόγο τον ρουμανικό και σερβικό επεκτατισμό 11. Ιδιαίτερα ο πρώτος μέσω άλλων μεθόδων προσπάθησε να υλοποιήσει την ματαιωθείσα συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και ουσιαστικά να οδηγηθεί και να πραγματώσει την εθνική του ολοκλήρωση. Πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση αυτή αποτέλεσε η προσπάθεια εκκλησιαστικής χειραφέτησης. Η Εκκλησία, ως θεσμός, θεωρήθηκε πολύτιμο εργαλείο στην ουσιαστική γέννηση και δημιουργία της κοινότητας, της άλλως πως καλούμενης κοινοτικής συσσωμάτωσης. Αυτήν ακριβώς την εκκλησιαστική πραγματικότητα προσπάθησαν να εκμεταλλευθούν οι λαοί της Χερσονήσου του Αίμου. Επιδίωξαν τον έλεγχο της Εκκλησίας για να μεταβάλουν την εκκλησιαστική κοινότητα σε εθνική και να οδηγηθούν μέσω αυτής στην πραγμάτωση της εθνικής τους αυτοσυνειδησία και στην εδαφική τους ολοκλήρωση Ανάλυση του θέματος αυτού βλ. Stuart Woolf, Ο εθνικισμός. Hroch, From National, σ [αναδημ. στα ελληνικά, σ ]. 9 Τα περί ιδρύσεως της Βουλγαρικής Εξαρχίας βλ. ενδεικτικά Γεδεών, Έγγραφα. Νικολαΐδου Κλ., Ιστορία, σ Αγγελοπούλου, Ο Κόσμος, σ. 77 κ. ε. Επίσης Μαξίμου, Το Οικουμενικόν, σ. 323 κ. ε. Γόνη, Ιστορία, σ Για το συνέδριο αυτό και τις επιπτώσεις του στα Βαλκάνια βλ. Νάλτσα, Η συνθήκη. Λάσκαρι, Το Ανατολικό, σ Κωφός, Η Ελλάδα, σ Επίσης πολύτιμες πληροφορίες περιέχονται στα πρακτικά συνεδρίου που διοργανώθηκε στο Mainz (11 15/10/1978) με τίτλο: Der Berliner Kongress. 11 Dakin, The Greek, σ. 30 κ. ε. 12 Σκέψεις γύρω από αυτήν την προβληματική βλ. P. Kitromilides, Enlightenment. Επίσης του ιδίου, Imagined, σ , εδώ 52 κ. ε. Επίσης βιβλιογραφία για το θέμα αυτό βλ. Τζουμέρκα, Η Συμβολή, σ

22 22 Στο πλαίσιο αυτό εντάθηκαν οι βουλγαρικές ενέργειες συμπληρούμενες με τις αντίστοιχες, σε μικρότερο βαθμό βέβαια, ρουμανικές τέτοιες επί των ελληνοβλαχικών πληθυσμών της Μακεδονίας. Τα πράγματα εντάθηκαν μετά την συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, απόρροια της πανσλαβιστικής πολιτικής 13, η οποία συγκλόνισε ολόκληρο τον Ελληνισμό και ιδιαιτέρως τον Μακεδονικό, ο οποίος για την ματαίωσή της επαναστάτησε 14. Οι ελληνικοί πληθυσμοί στην Μακεδονία άρχισαν να πιέζονται ισχυρά, χωρίς βεβαίως πολλές φορές οι ελληνικές κυβερνήσεις να μπορέσουν να προσφέρουν κάποια ουσιαστική βοήθεια, αφού ο καιροσκοπισμός και οι συνεχείς κυβερνητικές αλλαγές στην εξουσία απέτρεπαν την εκπόνηση ενός σχεδίου μακρόπνοης και ρεαλιστικής αντιμετώπισης του προβλήματος 15. Το κυριότερο αδυνατούσαν να παράσχουν συλλογική ασφάλεια και δύναμη στους πιεζόμενους ελληνικούς πληθυσμούς. Παρ όλες αυτές τις διαπιστώσεις και μετά την γιγάντωση της εθνοφυλετικής διαμάχης, οι ελληνικές κυβερνήσεις προσπάθησαν να δράσουν προς έξι κατευθύνσεις: α) ενίσχυση της παιδείας, β) προτάσεις προς το οικουμενικό Πατριαρχείο για εκλογή ικανών ιεραρχών, γ) ενίσχυση των περιοχών αυτών με Έλληνες επιστήμονες και ιδίως γιατρούς, δ) αύξηση των εμπορικών και γενικά των οικονομικών ανταλλαγών με την Μακεδονία και ε) τοποθέτηση αξίων διπλωματικών και προξενικών υπαλλήλων 16 και στ) προσπάθεια για την ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου μεταξύ ελληνικού βασιλείου και της Μακεδονίας 17. Το πρόγραμμα αυτό της ελληνικής κυβέρνησης δεν ήταν εύκολα πραγματοποιήσιμο, γιατί η οθωμανική πολιτική στη Μακεδονία είχε ως πρωταρχικό σκοπό την αποδυνάμωση του ελληνικού στοιχείου, επειδή το τελευταίο κατείχε τεράστια εκπαιδευτική, κοινωνική και οικονομική παρουσία στη Μακεδονία, παρουσία η οποία του προσέδιδε τεράστια ισχύ. Προς αποδυνάμωση και κάμψη αυτής της ισχύος, δημιουργούσε πολλά εμπόδια σε κάθε πρωτοβουλία του, ενώ παρείχε αφειδώς παραχωρήσεις και προνόμια 13 Ο Πανσλαβισμός ξεκίνησε ως μια πνευματική κίνηση του 19ου αιώνα η οποία από τα μέσα του αιώνα εξελίχτηκε σε κίνημα υπέρ της ανεξαρτησίας των σλαβικών λαών από τους Αυστριακούς, τους Ούγγρους και τους Οθωμανούς και ενδεχομένως της ένωσής τους σε ένα κράτος ή συνομοσπονδία. Ο Πανσλαβισμός στην αυστροουγγρική επικράτεια αλλά και στην οθωμανική αυτοκρατορία υποβοήθησε την ανάπτυξη του εθνικισμού ανάμεσα στους Σλάβους. Σχ. Βλ. Milojkovic Djuric, Pan Slavism, σ Σχετικά με αυτές τις επαναστατικές κινήσεις βλ. Ι. Νοτάρη, Αρχείον. Κωφού, Η επανάσταση. Παπαδόπουλου Στ., Οι επαναστάσεις, σ. 53 κ ε. 15 Βλάχου, Το Μακεδονικόν, σ. 228 κ. ε. 16 Kofos, Dilemmas, σ Βακαλόπουλου Κ., Νεότερη, σ Gounaris, Railway, σ Gounaris, Greco Turkish, σ

23 23 προς τους αντιπάλους του, έχοντας ως σκοπό να μειώσει την δύναμη του Ελληνισμού αλλά και να δημιουργήσει ενδοχριστιανικές τριβές 18. Τα πράγματα στο μακεδονικό χώρο χειροτέρευσαν μετά την κατάληψη της Ανατολικής Ρωμυλίας από τους Βουλγάρους 19. Η κίνηση αυτή είχε ως συνέπεια να αυξήσει την βουλγαρική δραστηριότητα στην Μακεδονία. Τότε ιδρύθηκε η ΕΜΕΟ (Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση), η οποία εισήλθε δυναμικά στον αγώνα για την προώθηση των βουλγαρικών εθνικών διεκδικήσεων στη Μακεδονία 20. Προς αντιμετώπιση της αυξανόμενης συνεχώς δραστηριότητας και βλέποντας την δυσχερή θέση στην οποία είχε περιέλθει ο μακεδονικός ελληνισμός, ιδρύθηκε στην Αθήνα το η «Εθνική Εταιρεία», με σκοπό την ενίσχυση του μακεδονικού ελληνισμού, εκτός των άλλων μέσων και με ένοπλα ανταρτικά σώματα τα οποία θα εδραίωναν την ασφάλεια και θα τόνωναν την αυτοπεποίθησή του 21. Οι προσπάθειες της Εταιρείας άρχισαν να αποφέρουν γρήγορα καρπούς, όμως η θετική της αυτή δράση ανακόπηκε μετά τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του , τα αποτελέσματα του οποίου ήταν τραγικά για τον Ελληνισμό. Η απογοήτευση κυριάρχησε στους ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας, σε αντίθεση με τους Βουλγάρους, Ρουμάνους και Τούρκους. Οι δύο πρώτοι έγιναν βιαιότεροι ενώ οι τελευταίοι στράφηκαν με οργή εναντίων των Ελλήνων 23. Την ανώμαλη αυτή κατάσταση προσπάθησαν να περιορίσουν και να εξομαλύνουν οι Μ. Δυνάμεις, ιδιαίτερα η Ρωσία και η Αυστρία, οι οποίες μετά από μακρές διαπραγματεύσεις εκπόνησαν κατά το 1903 σχέδιο μεταρρυθμίσεων χωρίς όμως μεγάλα αποτελέσματα, αφού η κατάσταση είχε εκτραχυνθεί ολοκληρωτικά 24. Αυτή περίπου ήταν η κατάσταση μέχρι την ηρωική θυσία του Παύλου Μελά 25. Η θυσία του αποτέλεσε το σήμαντρο το οποίο ήχησε και συνέγειρε τον ελληνισμό από τον λήθαργο και είχε ως αποτέλεσμα να δραστηριοποιηθεί άμεσα και εντονότερα το ελληνικό βασίλειο. Έτσι 18 Άμαντου, Οι Βόρειοι, σ Σχετικά με την Αν. Ρωμυλία και τα γεγονότα αυτά βλ. Μελά, Ανατολική. Νάλτσα, Η Ανατολική. 20 Kofos, Nationalism, σ Κωφού, Η Μακεδονία, σ. 20 κ. ε. D. Dakin, The struggle, σ. 46 κ. ε. 21 Σχετικά με το έργο της εταιρείας βλ. Γ. Πικρού, Οι εξελίξεις, σ Βακαλόπουλου Κ.,, Η Μακεδονία, σ. 98 κ. ε., όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 22 Για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του πολέμου αυτού και όλα τα διπλωματικά γεγονότα βλ ΓΕΣ ΔΙΣ, Ο Ελληνοτουρκικός. T. G. Tatsios, The Megali. 23 Βλάχου, Το Μακεδονικόν, σ. 230 κ. ε. Βακαλόπουλου Κ., Η Μακεδονία, σ. 135 κ. ε. 24 Βλάχου, Το Μακεδονικόν, σ Για τον Π. Μελά και την θυσία του βλ. Μελά Ναταλία, Παύλος. Νοτάρη, Παύλος Μελάς. Μαραβελέα, Παύλος.

24 24 ξεκίνησε η αλλαγή στάσης του Ελληνισμού καθώς και η δημιουργία δεκάδων ανταρτικών σωμάτων, τα οποία διασπάρθηκαν στην Μακεδονία, ξεκινώντας πλέον την τελευταία και πιο οδυνηρή φάση του αγώνα, την ένοπλη φάση του. Η φάση αυτή κράτησε μέχρι το Κατά την διάρκειά της ο μακεδονικός ελληνισμός έδωσε τα πάντα για την υπεράσπιση της ελληνικότητάς του, αντιμετωπίζοντας με επιτυχία τόσο την βουλγαρική όσο και την ρουμανική δραστηριότητα στην Μακεδονία. Οι επιτυχίες των ελληνικών ανταρτικών σωμάτων, ιδιαίτερα μετά το 1906, εδραίωσαν την παρουσία του ελληνισμού και ενίσχυσαν σε όλους τους τομείς των δραστηριοτήτων του 26 και παράλληλα αποτέλεσαν μια θαυμάσια προετοιμασία για την νικηφόρα έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων 27. Την νικηφόρα έκβαση του Μακεδονικού Αγώνα ανέκοψε η εκδήλωση του κινήματος των Νεοτούρκων, το οποίο εκδηλώθηκε τον Ιούλιο του 1908 στην Θεσσαλονίκη 28. Το κίνημα αυτό αποτέλεσε την αρχή της διαμόρφωσης της τουρκικής εθνικής συνείδησης και ήταν καρπός μακρών διαβουλεύσεων και διαφωνιών μεταξύ των μελών του κατά τις οποίες επικράτησε η παντουρκική πτέρυγα 29. Οι ιδέες της πτέρυγας αυτής αγκαλιάστηκαν από πολύ νωρίς από τους τούρκους αξιωματικούς, οι οποίοι ήθελαν την ύπαρξη μιας αυστηρής κεντρικής εξουσίας η οποία θα προσπαθούσε να ομογενοποιήσει την οθωμανική αυτοκρατορία και να επιβάλει την τουρκοποίηση όλων των κατοίκων της 30. Στην αρχή το κίνημα με τις φιλελεύθερες διακηρύξεις του αγκαλιάστηκε από όλους τους λαούς της αυτοκρατορίας. Μάλιστα σε επίπεδο ελληνικής κυβέρνησης, το κίνημα ενισχύθηκε στα πρώτα στάδια της επικράτησής του 31. Αργότερα όμως, όταν διαφάνηκαν οι βαθύτεροι σκοποί του κινήματος, οι πιέσεις που δέχθηκε ο ελληνισμός, ιδίως της Μακεδονίας, ήταν πολλαπλές. Πρώτη προσπάθεια ήταν η 26 Πολλά έργα έχουν γραφεί για τον αγώνα αυτό. Σχετ. βλ. Π. Τσάμη, Μακεδονικός. ΓΕΣ ΔΙΣ, Ο Μακεδονικός. Μαζαράκης Αινιάν, Ο Μακεδονικός. Βακαλόπουλου Κ., Μακεδονικός. Επίσης πολύτιμα στοιχεία περιέχονται και στους συλλογικούς τόμους ΕΜΣ, Ο Μακεδονικός. ΙΜΧΑ, Ο Μακεδονικός. Επίσης πολλές πληροφορίες και στη σειρά των απομνημονευμάτων των πρωταγωνιστών που έχει εκδώσει το ΙΜΧΑ. 27 Γούναρης, Ο Μακεδονικός, σ Σχετ. με το Νεοτουρκικό κίνημα βλ. Ahmad, The Young, σ. 1969, 14 κ. ε., και στο Ε κεφάλαιο της εργασίας αυτής. 29 Για την ιδεολογική ανάπτυξη του νεοτουρκικού κινήματος και τις εσωτερικές συγκρούσεις που αναπτύχθηκαν εντός του βλ. Kushner, The Rise. Ακόμη διαφωτιστική για τον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο ιδεολογικών ρευμάτων εντός της νεοτουρκικής κίνησης βλ. την υπ αριθμ. 340/ έκθεση της γαλλικής πρεσβείας Κωνσταντινουπόλεως προς το γαλλικό υπουργείου εξωτερικών, στο Ministére des Affaires Étrangéres, Documents σ. 870 κ. ε. αριθμ. εγγράφου Deren, From Pan Islamism, σ , εδώ 130 κ. ε. Akşin, Jön Türkler, σ. 78 κ. ε. 31 Βλ. σχετ. Panayiotopoulos, Early relations, σ

25 25 κατάργηση των προνομίων του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που είχε ως συνέπεια να αναβιώσει εκ νέου, σε βιαιότερη όμως μορφή, το προνομιακό ζήτημα. Οι Νεότουρκοι επεδίωκαν να μεταβάλουν τα προνόμια των κατά τόπους μητροπολιτών και επισκόπων και να υποβιβάσουν τις αρμοδιότητές τους σε αρμοδιότητες όμοιες με αυτές ενός απλού σωματείου. Ακόμη τα εκπαιδευτικά ιδρύματα επιδίωκαν να περάσουν από τον έλεγχο της εκκλησίας και των κοινοτήτων στον έλεγχο της οθωμανικής κυβέρνησης, επίσης το πρόγραμμα σπουδών, τα βιβλία και οι διορισμοί των εκπαιδευτικών να γίνονται από την οθωμανική κυβέρνηση και τέλος, υποχρεώνονταν οι κοινότητες να συντηρούν τα κυβερνητικά σχολεία 32. Το πρόγραμμα των Νεοτούρκων είχε οδυνηρές συνέπειες για όλες τις εθνότητες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, περισσότερο όμως δεινοπάθησε ο ελληνισμός της Μακεδονίας μεταξύ του οποίου και η περιοχή της επισκοπής Κίτρους, όπως θα δούμε παρακάτω. Οι Νεότουρκοι σχεδίασαν και προέβησαν συστηματικά σε δολοφονίες σημαινόντων Ελλήνων και στελεχών της ελληνικής άμυνας κατά το Μακεδονικό Αγώνα 33. Μεταξύ των προγραμμένων ήταν και ο επίσκοπος Κίτρους, Παρθένιος, όπως θα περιγραφεί κατωτέρω. Οι συνεχείς πιέσεις προς τους Έλληνες αλλά και τις άλλες εθνότητες της αυτοκρατορίας είχαν ως αποτέλεσμα να οδηγηθούν σταδιακά σε προσέγγιση για την αντιμετώπιση του νεοτουρκικού εθνικισμού 34. Παράλληλα άρχισαν και σε διπλωματικό επίπεδο οι διαβουλεύσεις και συνεννοήσεις μεταξύ των κρατών της Χερσονήσου του Αίμου για την προστασία των πληθυσμών τους στην Ευρωπαϊκή Τουρκία. Οι προσεγγίσεις αυτές κατέληξαν στην ελληνοσερβική και στην ελληνοβουλγαρική συμμαχία, οι οποίες απέβησαν μοιραίες για τους Τούρκους 35. Έτσι οδηγηθήκαμε στον Α Βαλκανικό Πόλεμο κατά τον οποίο όμως το εδαφικό πρόβλημα κατοχής της Μακεδονίας δεν λύθηκε, επειδή προσέκρουσε στις υπερβολικές εδαφικές απαιτήσεις της συμμάχου Βουλγαρίας 36. Οριστική λύση του προβλήματος επιτεύχθηκε με τον Β Βαλκανικό Πόλεμο, τον καλούμενο και ενδοσυμμαχικό 37. Η συνθήκη του Βουκουρεστίου ρύθμισε οριστικά το 32 Για όλες αυτές τις ενέργειες των Νεοτούρκων βλ. Βλάχου, Ιστορία, σ. 110 κ. ε. Βακαλόπουλου Κ., Νεότουρκοι, ιδιαίτερα μετά την σ Επίσης για το προνομιακό ζήτημα βλ. Μ. Γεδεών, Τα δίκαια, όπου ανάλυση του θέματος των προνομίων και της δικαιοδοσίας του Πατριάρχου και των επισκόπων. Στεφανίδου, Εκκλησιαστική, σ L. S. Stavrianos, The Balkans, σ Χαμουδόπουλου, Ελληνισμός. Επίσης Βακαλόπουλου Κ., Ιστορία, σ. 544 κ. ε. 34 Ahmad, Unionist, σ Για την σταδιακή αυτή προσέγγιση βλ. ενδεικτικά Βλάχου, Ιστορία, σ Για τα πολεμικά γεγονότα και τις εξελίξεις βλ. ΓΕΣ ΔΙΣ, Ο Ελληνικός ΓΕΣ ΔΙΣ, Ο Ελληνικός 1992.

26 26 εδαφικό ζήτημα και καθόρισε τα υφιστάμενα και σήμερα σύνορα των κρατών της Χερσονήσου του Αίμου 38. Το Μακεδονικό Ζήτημα είχε λυθεί τουλάχιστον ως προς το εδαφικό οριστικά. Ο Ελληνισμός μετά από αιματηρούς αγώνες είχε ικανοποιήσει τα εθνικά του όνειρα. Ο μακεδονικός ελληνισμός παρ όλες τις επιτυχείς εκβάσεις των Βαλκανικών Πολέμων, δεν βρήκε ησυχία να απολαύσει την ελευθερία του, αφού η έκρηξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου 39 οδήγησε την Ελλάδα στην διάσπαση της εξωτερικής της πολιτικής και έμπλεξε την Μακεδονία, και δη και την επαρχία Κίτρους, στις διαδικασίες της κορύφωσης του Εθνικού Διχασμού. Η εξωτερική μας πολιτική προσωποποιήθηκε διχοστατικά στα λαοφιλή πρόσωπα του Ελ. Βενιζέλου και του βασιλέως Κωνσταντίνου. Η διαφωνία τους και το πάθος που τους διέκρινε οδήγησε και τους δύο σε λάθη που δημιούργησαν τον Εθνικό Διχασμό 40. Συγκεκριμένα το 1916 εξερράγη στην Θεσσαλονίκη πολιτικοστρατιωτικό κίνημα με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν δύο κυβερνήσεις και ουσιαστικά η Ελλάδα να διχοτομηθεί στα δύο, στο κράτος των Αθηνών και στο κράτος της Θεσσαλονίκης, με τραγικά αποτελέσματα. Επακόλουθο της διχογνωμίας αυτής ήταν να οδηγηθούμε στην μικρασιατική καταστροφή και τον ξεριζωμό χιλιάδων Ελλήνων. Χιλιάδες Έλληνες ξεριζώθηκαν από τις πανάρχαιες Ελλήνων πατρογονικές τους εστίες και κατέφθασαν στην Ελλάδα, ενώ από την άλλη μεριά, μετά την Συνθήκη της Λοζάννης, οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί από την Μακεδονία αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στην Τουρκία 41, ολοκληρώνοντας εν μέρει τις μετακινήσεις και ανταλλαγές πληθυσμών στην περιοχή της Μακεδονίας 42. Η εγκατάσταση μεγάλου τμήματος του ξεριζωμένου μικρασιατικού ελληνισμού στην Μακεδονία καθώς και πολλών προσφύγων από τον Πόντο, Β. Ήπειρο, Βουλγαρία, Σερβία κλπ. είχε ως επακόλουθο να αλλάξει ολοκληρωτικά ο πολιτικός και εκκλησιαστικός χάρτης της Μακεδονίας, αφού νέοι νομοί και νέες επαρχίες δημιουργήθηκαν καθώς και νέες μητροπόλεις για την εξυπηρέτηση του ποιμνίου. Οι νέοι πληθυσμοί μαζί με τους γηγενείς 38 Για την συνθήκη του Βουκουρεστίου βλ. ΙΜΧΑ, Η Συνθήκη. Holmereich, The Diplomacy, σ. 381 κ. ε. 39 Για τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και την εμπλοκή της Ελλάδας και των λοιπών βαλκανικών κρατών βλ. ΓΕΣ ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Stavrianos, The Balkans, σ Για τα γεγονότα αυτά βλ. Γ. Βεντήρη, Η Ελλάς. Κ. Ζαβιτσιάνου, Αι αναμνήσεις. Σακελλαρόπουλου, Η Σκιά. Leon, Greece. Πετσάλη Διομήδη, Η Ελλάδα. Νικ. Ζαχαρόπουλου, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη Θεσσαλονίκη. Το κίνημα της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη στο ιστορικό του πλαίσιο, Θεσσαλονίκη Για τις ανταλλαγές των πληθυσμών βλ. Ladas, The Exchange. Petzopoulos, The Balkan. Τσουλούφη Η ανταλλαγή. 42 Τούντα Φεργάδη, Ελληνο Βουλγαρικές.

27 27 Μακεδόνες κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου αγωνίστηκαν σκληρά συμβάλλοντας στην τεράστια αναπτυξιακή πρόοδο της περιοχής και όχι μόνον. 3. Ιστορικός περίγυρος και Οικουμενικό Πατριαρχείο Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, συναισθανόμενο το βάρος της πνευματικής και πολιτιστικής παραδόσεως του, ποίμανε και στήριξε εκατομμύρια ορθοδόξων και μάλιστα στους δύσκολους καιρούς τους οθωμανοκρατίας 43. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ο εκάστοτε Πατριάρχης, ο οποίος έφερε και τον τίτλο του milletbasi 44, με την περί αυτόν ιερά σύνοδο, σε ολόκληρη την διάρκεια της οθωμανοκρατίας δεν είχε μόνο εξουσία εκκλησιαστικής οργάνωσης του ορθοδόξου γένους, αλλά είχε και εξουσία ρύθμισης πολιτικών ζητημάτων των ομοθρήσκων, όπως εκπαιδευτικών, κοινοτικών, γάμων, δικαστικών, κληρονομικών, κ.α 45. Την ίδια εξουσία ασκούσαν και οι κατά τόπους μητροπολίτες και επίσκοποι. Ο ρόλος αυτός της εθναρχούσας εκκλησίας 46 στους χρόνους της δουλείας, είχε ως αποτέλεσμα οι ορθόδοξοι λαοί της χερσονήσου του Αίμου να διατηρήσουν την πίστη τους, τη γλώσσα τους και τα άλλα εθνικά φυλετικά χαρακτηριστικά και αισθήματα 47. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποδείχτηκε ότι το ίδιο αποτέλεσε το συνεκτικό δεσμό πάντων των ορθοδόξων και κράτησε την πίστη τους, την θεολογία και κατ εξοχήν την κοινοτική ζωή και οργάνωση 48. Τα ευεργετικά αυτά πλεονεκτήματα του Οικουμενικού Θρόνου γεύθηκε και ο μακεδονικός ελληνισμός, ο οποίος ήταν στενά συνδεδεμένος με την Μεγάλη Εκκλησία και διατήρησε χάρη σε αυτήν την ορθόδοξη πίστη του, την γλώσσα του και την οικουμενική εθνική του αυτοσυνειδησία Μεταλληνού, Το Οικουμενικό, σ Τζουμέρκα, Η Συμβολή, σ Για τον τίτλο του milletbasi βλ. την εξαιρετικά πλούσια σε ανάλυση και στοιχεία μελέτη του Alexandris, The Greek, σ Γεδεών, Τα δίκαια, όπου ανάλυση του θέματος των προνομίων και της δικαιοδοσίας του Πατριάρχου και των επισκόπων. Stavrianos, The Balkans, σ Για τον ρόλο αυτό και την ανάλυση του όρου «εθναρχούσα» βλ. Παντελεήμων Ροδόπουλος, Ορθοδοξία, σ Ρωμανίδου, Η ρωμηοσύνη. Επίσης πρβλ. Νανάκη, Εκκλησία, σ. 10 κ. ε. 47 Ζήση, Κωνσταντινούπολη, σ. 68 κ. ε., επίσης, Ostrogorsky, Ιστορία, σ Πρβλ. Αγγελοπούλου, Η συμβολή του Οικουμενικού, σ. 115 κ. ε. Stavrianos, The Balkans, σ Ιεροθέου, Εκκλησιαστικοί, σ Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε ο θεσμός της Επαρχιακής Συνόδου Θεσσαλονίκης. Σχετ. βλ. Αγγελοπούλου, Η Επισκοπική. Αγγελόπουλου, The Episcopal.

28 28 Κατά την διάρκεια της αναπτύξεως των εθνικών ανταγωνισμών του 19 ου αι. η ενότητα του ορθοδόξου γένους διερράγη. Κέντρο των εθνικών ανταγωνισμών κατέστη το ορθόδοξο ποίμνιο της Μακεδονίας και το Οικουμενικό Πατριαρχείο βρέθηκε μέσα σε αυτή την εθνοφυλετική δίνη, γι αυτό ο ρόλος του υπήρξε καίριος. Βεβαίως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το Πατριαρχείο για να μπορέσει να πραγματώσει την διάσταση της οικουμενικότητάς του έπρεπε να ασκήσει μια υπερεθνικού χαρακτήρα πολιτική. Κάτω από αυτό το πρίσμα και την οπτική γωνία πρέπει να ερμηνευτεί η πολιτική του Οικουμενικού Πατριαρχείου τις ταραγμένες αυτές δεκαετίες. Πολιτική βεβαίως, η οποία δεν θα μπορούσε να υπηρετήσει ή να εξυπηρετήσει ή ακόμη να συμβιβαστεί άμεσα μετά πολιτικά και εθνικά ενδιαφέροντα οποιασδήποτε ορθόδοξης χώρας, γιατί θα αλλοίωνε αυτό το πνεύμα της Καθολικής Εκκλησίας. Επειδή ακριβώς διείδε την αλλοτρίωση αυτού του πνεύματος προέβη στην καταδίκη του εθνοφυλετισμού ως αίρεσης 50. Έτσι το Πατριαρχείο στα πλαίσια της οικουμενικής του πολιτικής προσπάθησε να αποφύγει να υποταχτεί κάτω από το «καιρικό» εθνοφυλετικό πνεύμα και συνέχισε να εξυπηρετεί τα συμφέροντα όλων των ορθοδόξων, δηλαδή των Ελλήνων, Σέρβων, Βουλγάρων, Αλβανών κλπ 51. Εξ αιτίας αυτής της πολιτικής του κατηγορήθηκε πολλές φορές 52, ιδιαίτερα από τις ελληνικές κυβερνήσεις, οι οποίες ήθελαν τον εκάστοτε πατριάρχη και τους κατά τόπους επισκόπους να εφαρμόζουν αυστηρά την αλυτρωτική πολιτική του ελληνικού κράτους, σαν να ήταν διπλωματικοί εντεταλμένοι υπάλληλοί του στην Μακεδονία 53. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο σεβόμενο τους θεσμούς, την παράδοση αλλά και τον ρόλο του, εφάρμοσε, ιδιαίτερα μετά τους Γενικούς Κανονισμούς, ενιαία εκκλησιαστική πολιτική. Μάλιστα με οδηγίες του στους κατά τόπους μητροπολίτες και επισκόπους, τους συμβούλευε να μην δημιουργούν έριδες, να συμπεριφέρονται με αγάπη προς όλους του φορείς, να φροντίζουν για την πνευματική, κοινωνική και υλική πρόοδο του ποιμνίου τους. Ακόμη έδειχνε ανοχή και επιείκεια σε κάθε επίθεση εναντίον του. Υποχωρούσε πολλές φορές μπροστά στα αιτήματα των διαφόρων εθνοτήτων τα οποία δεν κολόβωναν την οικουμενική πνευματική αποστολή του. Μάλιστα πολλές φορές επέδειξε μεγάλη διαλλακτικότητα και κατέβαλε 50 Αγγελοπούλου, Ο κόσμος, σ. 77 κ. ε., επίσης Μαξίμου, Το Οικουμενικόν, σ. 323 κ. ε. Επίσης θεολογική ανάλυση του όρου βλ. στο Ιεροθέου, Γέννημα, σ Κονιδάρη, Η Ελληνική, σ Kitromilides, Balkan, σ , ιδίως στις σ Κούκου, Θεσμοί, σ Βερέμης, Κράτος, σ , εδώ σ. 63 κ. ε. Νανάκη, Εκκλησία Εθναρχούσα, σ. 51.

29 29 προσπάθειες για την λύση του βουλγαρικού εκκλησιαστικού προβλήματος. Απέναντι στην Πύλη φρόντιζε από τη μια να συμπεριφέρεται διπλωματικά για την επιδίωξη αθόρυβα των επιδιωκομένων σκοπών και από την άλλη αγωνιζόταν σθεναρά χρησιμοποιώντας όλα τα διαθέτοντα μέσα για την προστασία των συμφερόντων και την προώθηση ευνοϊκών αποφάσεων υπέρ του ποιμνίου του 54. Μετά την προσάρτηση της Αν. Ρωμυλίας και την έξαρση του αγώνα της βουλγαρικής Εξαρχίας συνεπικουρούμενων και από τις ρουμανικές αποσχιστικές προσπάθειες, οι οποίες πολλές φορές ταυτίζονταν με τις επιδιώξεις της οθωμανικής πολιτικής, προσπάθειες στόχος των οποίων κατέστη το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το τελευταίο άρχισε να αμύνεται, αφού στόχος αυτών των ενεργειών δεν ήταν μόνο το ποίμνιο αλλά και το κύρος του, η οικουμενικότητά του και τα συμφέροντά του 55. Πέρα από τις αποσχιστικές προσπάθειες των ομοδόξων δεχόταν και τις ισχυρές πιέσεις της Πύλης. Έκφραση αυτών των πιέσεων ήταν η προσπάθεια κατάργησης του προνομιακού καθεστώτος. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο έντονα διαμαρτυρήθηκε και κάτω από την καθοδήγησή του ο Ελληνισμός προέβαλε σφοδρή αντίδραση σε ολόκληρη την έκταση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αυτό ανάγκασε την Πύλη να υποχωρήσει και να αφήσει άθικτό το προνομιακό καθεστώς 56. Μετά τον πόλεμο του 1897 και την αύξηση της σφοδρότητας της εθνοτικής σύγκρουσης των διαφόρων βαλκανικών λαών στην Μακεδονία, έχουμε την προβολή ενός σφόδρα επιθετικού εθνικισμού. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, διαβλέποντας ότι οι εθνοτικές αυτές διενέξεις στρεφόταν εναντίον του ποιμνίου του, αλλά προ πάντων εναντίον του κυρίου εκφραστή της κατεξοχήν αυτοσυνειδησίας του, του ελληνισμού, αισθάνθηκε την ανάγκη και ένεκα καιρικών περιστάσεων, και της αδυναμίας του ελληνικού κράτους να προστατέψει τους ελληνικούς πληθυσμούς, να αμυνθεί και να αντεπιτεθεί, χωρίς να εγκαταλείψει την εθναρχική του οικουμενική αποστολή, σεβόμενο μέχρι τον Α Παγκόσμιο πόλεμο τις αρχές τις οποίο το ίδιο θεμελίωσε και μετέδωσε σε ολόκληρο τον ορθόδοξο κόσμο 57. Έτσι από την πατριαρχία του Κωνσταντίνου του Ε προσπάθησε να στελεχώσει τις μητροπόλεις και τις επισκοπές της 54 Σχετικά με αυτές τις ενέργειες του Οικουμενικού Πατριαρχείου βλ. Αγγελοπούλου, Το Οικουμενικόν. Καραθανάση, Ο Ελληνισμός, σ Μελά Λ., Πολιτικαί, σ Πλούσια βιβλιογραφία και αναλυτική παρουσίαση αυτής της φάσης του προνομιακού ζητήματος βλ. Καρδαράς, Το Οικουμενικό, σ ΓΕΣ ΔΙΣ, Ο Μακεδονικός, σ

30 30 Μακεδονίας με νέους στην ηλικία και τους πλέον δραστήριους ιεράρχες. Μετά τον Κωνσταντίνο τον Ε στο θρόνο ανήλθε, για δεύτερη φορά, ο Ιωακείμ ο Γ 58, ο οποίος καθ όλη την διάρκεια της πατριαρχίας του δεν απεμπόλησε τα εθναρχικά του δικαιώματα και προσπάθησε μάλιστα, να διαφυλάξει τον εθναρχικό οικουμενικό του ρόλο. Αποτελεί ίσως μία από τις τελευταίες, αν όχι η τελευταία από τις εθναρχικές μορφές του θρόνου 59. Η κατάσταση όμως στην Μακεδονία άρχισε να εκτραχύνεται εξ αιτίας της βουλγαρικής και ρουμανικής δραστηριότητας. Ο Ιωακείμ οξύνους και διορατικός κατάλαβε ότι η εκκλησιαστική διαμάχη είχε αποκτήσει εθνικό χαρακτήρα και ότι πίσω από τις εκκλησιαστικές αντιμαχόμενες ομάδες των «Πατριαρχικών» και «Εξαρχικών» δεν υποδηλωνόταν τίποτε περισσότερο από το Έλληνας και Βούλγαρος αντίστοιχα 60. Κάτω από αυτό το πρίσμα, για να αντιμετωπίσει την κατάσταση συνέχισε την πολιτική του προκατόχου του με μεγαλύτερη ένταση. Αποστέλλει στην Μακεδονία νέους, μορφωμένους και ικανούς αρχιερείς με σκοπό να αντιμετωπίσουν τις εθνικιστικές εξάρσεις και να προστατεύσουν τους κατ εξοχήν βαλλόμενους ελληνικούς πληθυσμούς 61. Οι νέοι ιεράρχες, μεταξύ των οποίων και ο Κίτρους Παρθένιος, αγωνίσθηκαν σθεναρά για να διαφυλάξουν και να ενδυναμώσουν την εθνική συνείδηση του ποιμνίου τους, διασφαλίζοντας παράλληλα και την εκκλησιαστική. Αυτή η προσπάθειά τους βρήκε κοινό τόπο με τις αλυτρωτικές και επεκτατικές προσπάθειες του ελληνικού κράτους, Έτσι στους κόλπους αυτής της νέας ιεραρχίας αναπτύσσεται μια νέα ιδεολογία, η οποία χωρίς να απεμπολή την εθναρχική έκφρασή της ενστερνίζεται την εθνική, γιατί θεωρείται το καλύτερο όπλο απέναντι στην σκληρή επιθετική πολιτική των άλλων βαλκανικών λαών 62. Ο μακεδονικός ελληνισμός χάρη σε αυτούς τους ιεράρχες αντιμετώπισε με σθένος κάθε επιβουλή της βουλγαρικής εξαρχίας, τις ρουμανικές ανεδαφικές βλέψεις, αλλά και τον αύξοντα τουρκικό εθνικισμό, ιδιαίτερα μετά το Την νεοτουρκική έκρηξη η Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως την είδε με σκεπτικισμό. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ κράτησε επιφυλακτική στάση απέναντι στο κίνημα, σε αντίθεση με τους Έλληνες και τις άλλες εθνότητες της αυτοκρατορίας, οι οποίες αγκάλιασαν το κίνημα ευθύς εξ αρχής. 58 Περί της προσωπικότητος του φωτισμένου αυτού Πατριάρχου βλ. Κ. Π. Σπανούδη, Ιστορικαί. Σταυρίδου, Οικουμενικοί, σ Ανεστίδης, Ιωακείμ, σ Kofos, Patriarch, σ Νανάκη, Εκκλησία, σ Πολλά στοιχεία στον τόμο: ΚΙΔΘ, Ο από Θεσσαλονίκης. Επίσης βλ. και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Ιωακείμ. 59 Ανεστίδη, Η Εθναρχική, σ Νανάκη, Εκκλησία, σ Βλ. σχετ. Παπαστάθη, Η Εκκλησία, σ Νανάκη, Από την εθναρχική, σ , εδώ

31 31 Διορατικός όπως ήταν, πρόβλεψε ότι το κίνημα θα στρεφόταν με οξύτητα εναντίων των θρησκευτικών και εθνικών ομάδων της αυτοκρατορίας. Πράγματι δεν άργησε να ξεσπάσει η τρίτη και οδυνηρότερη φάση του προνομιακού ζητήματος, κατά την διάρκεια της οποίας ο Ιωακείμ αγωνίσθηκε σθεναρά 63 για την αντιμετώπιση της επιθετικής πολιτικής της νεοτουρκικής εξουσίας, η οποία ήταν σφοδρή και απόλυτη στην εφαρμογή του ιδεολογικού της προγράμματος, διότι συνδύαζε τόσο τα στοιχεία του επιθετικού ορθολογικού δυτικού εθνικισμού όσο και τα στοιχεία του αυταρχικού δεσποτισμού της Ανατολής. Ο μακεδονικός ελληνισμός και μετά την απελευθέρωση παρέμεινε στενά ενωμένος με την Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως μέχρι το Τότε η περιοχή της Μακεδονίας καθώς και οι άλλες απελευθερωθείσες περιοχές κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, αποτέλεσαν τις Νέες Χώρες, οι οποίες υπήχθησαν στην Εκκλησία της Ελλάδος κάτω από ένα ιδιόμορφο εκκλησιαστικό καθεστώς. Ανακεφαλαιώνοντας μπορούμε να πούμε ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο, παρά την αντιθετικότητα του σχήματος εθναρχίας εθνικισμού που εμφανίσθηκε στην Μακεδονία από τους ιεράρχες του Θρόνου λόγω των καιρικών περιστάσεων και λόγω της σφοδρότητας της εθνικιστικών επιδιώξεων εκκλησιαστικής αυτονομίας των βαλκανικών λαών και όχι μόνο κατά το 19 ο και 20 ο, συνέχισε καθ όλο αυτό το διάστημα, αν και τραυματισμένο και έχοντας να αντιπαλέψει με ιδέες και ρεύματα ξένα προς την παραδοσιακή σκέψη της ορθοδοξίας, να εκφράζει την εμπράγματη ενότητα της καθ ημάς οικουμένης, διασώζοντας παράλληλα την ελληνικότητα όχι σαν φυλετική ιδιαιτερότητα αλλά ως ιστορική συνιστώσα της ορθόδοξης Εκκλησίας. Μέσα σε αυτό το ιστορικό εκκλησιαστικό πλαίσιο δραστηριοποιήθηκε και ο Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας, ιεράρχης του Οικουμενικού Θρόνου στην Μακεδονία, κατά την δυσκολότερη ιστορική της περίοδο στα νεότερα χρόνια. Ο βίος και οι αγώνες του εξιστορούνται στα επόμενα εννέα κεφάλαια της εργασίας αυτής. Με την εξιστόρηση αυτή πραγματώνεται και αποδεικνύεται ουσιαστικά η καίρια συμβολή της Εκκλησίας στην διαμόρφωση του ιστορικού γίγνεσθαι της Μακεδονίας τόσο μέσω της έκφρασης της εκκλησιαστικής συσσωμάτωσης του ποιμνίου όσο και μέσα από τους 63 Για τους αγώνες αυτούς βλ. ΕΑ από τ. 33 (1909) μέχρι 35(1911) όπου δημοσιεύονται τα σχετικά έγγραφα και τακρίρια του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Επίσης βλ. Βακαλόπουλου Κ., Νεότουρκοι, σ. 175 κ. ε. Επίσης Ζώγου Καραστεργίου, Το Οικουμενικό, σ

32 32 αγώνες για την διατήρηση της ενότητάς του αυτής, ενάντια στις μύριες και διαλυτικές πιέσεις της συνοχής του εκκλησιαστικού σώματος.

33 ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ Η ιχνηλάτηση λεπτομερώς του βίου και της δράσης των επισκόπων των κατά τόπους εκκλησιαστικών επαρχιών αποτελεί σπουδαίο κλάδο της τοπικής και της σύνολης εκκλησιαστικής ιστορίας, αφού η προβολή της εμπειρίας ενός εκκλησιαστικού προσώπου μέσω της βιογραφίας του, συμβάλλει καθοριστικά στην σκιαγράφηση μιας εποχής και αποτελεί, πολλές φορές, πηγή ανάδειξης της εκκλησιαστικής συσσωμάτωσης και εμπειρίας, δίδοντας παράλληλα τα αρχέτυπα για έμπνευση και φρονηματισμό. Μέσα από αυτόν τον αξιολογικό άξονα παρουσιάστηκε σκιαγραφήθηκε, για πρώτη φορά στο σύνολό της, η προσωπικότητα του επισκόπου και έπειτα μητροπολίτου Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα (1867/ ), ενός ιεράρχη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, του Οικουμενικού Πατριαρχείου, το οποίο αποτέλεσε κατά την μακραίωνη διαδρομή του τους πνεύμονες, με τους οποίους ανέπνεε ο υπόδουλος ελληνισμός. Ο Παρθένιος Βαρδάκας, βλαχικής καταγωγής και γέννημα της ευάνδρου Ηπείρου και της πρωτεύουσας αυτής της πόλης των Ιωαννίνων, σπούδασε στα Ιωάννινα και στην Αθήνα. Κατόπιν μετέβη στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπου διακόνησε επί επταετία τον Θρόνο και άρδευσε από τα νάματα της πλούσιας μακραίωνης εμπειρίας της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, τοποθετήθηκε στην επισκοπή Κίτρους σε ηλικία 37 ετών και σε εποχή κατά την οποία ολόκληρη η Μακεδονία δονούνταν από την εθνοτική διαπάλη και αιμορραγούσε από τα βαθιά τραύματα της διάσπασης της καθολικότητας του εκκλησιαστικού σώματος. Αναλαμβάνοντας το πηδάλιο της μικρής πλην λίαν ιστορικής επισκοπής Κίτρους, της μητρόπολης Θεσσαλονίκης, επιδόθηκε σε ένα πολύπλευρο και μεγαλεπήβολο έργο, μέσα από το οποίο αναδείχθηκαν οι έξοχες ποιμαντικές, διοικητικές και μαχητικές του ικανότητες. Το έργο του ήταν τέτοιας έκτασης και έντασης, ώστε, αξιολογούμενο σήμερα, μπορούμε να σημειώσουμε ότι είναι τεράστιο, πρωτοποριακό και ανεπανάληπτο ως προς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες υλοποιήθηκε.

34 278 Ο Παρθένιος, έχοντας πρακτικό οργανωτικό πνεύμα, συνέλαβε με απόλυτη ακρίβεια τα κελεύσματα, τις προκλήσεις και τους ρυθμούς της εποχής του. Η εκκλησιαστική του δράση συμπορεύτηκε με εκείνη του Οικουμενικού Πατριαρχείου ως προς τις προθέσεις, επιδιώξεις και στόχους. Έτσι επιδόθηκε σε έναν πολυσύνθετο αγώνα με πολλούς στόχους όπως: α) αναδιοργάνωση της επισκοπής Κίτρους, β) αναδιοργάνωση και ενίσχυση της κοινοτικής λειτουργίας και των κοινοτικών θεσμών, γ) οργάνωση και πολλαπλασιασμός της εκπαιδευτικής διαδικασίας και ανάδειξη της εκπαίδευσης ως του κατ εξοχήν παράγοντα συντηρήσεως της συλλογικής μνήμης και της δημιουργίας ισχυρής εθνικής συνείδησης, δ) διατήρηση της καθολικότητας και της ενότητας της εκκλησιαστικής συσσωμάτωσης του ποιμνίου, σε εποχή που οι διχοστασίες και υποθάλπουσες αποσχιστικές τάσεις βρίσκονταν σε έξαρση, ε) προστασία και ανάδειξη της μοναστικής ζωής, γιατί οι μονές αποτελούσαν και αποτελούν τα κάστρα της ορθοδοξίας και του γένους, στ) καλλιέργεια των ψυχικών και ηθικών δυνάμεων του ποιμνίου, ώστε από τη μια να μπορεί να αντισταθεί στις κάθε είδους αυθαιρεσίες και επιδιώξεις της οθωμανικής διοίκησης, και όχι μόνο, και από την άλλη να προετοιμαστεί κατάλληλα για την απελευθέρωσή του. Σε όλη την διάρκεια της ποιμαντορίας του επέδειξε ακατάπαυστη κινητικότητα για την ανέγερση ναών και σχολείων. Πολυετείς υπήρξαν οι αγώνες του εναντίων όλων εκείνων που επιβουλεύονταν το ορθόδοξο ποίμνιο, ιδιαίτερα των επιδιώξεων της ρουμανικής προπαγάνδας, τόσο κατά την διάρκεια της Οθωμανοκρατίας αλλά και μετά την απελευθέρωση. Η εθνική του δράση υπήρξε απαράμιλλη και μοναδική για την επαρχία Κίτρους. Έτσι βρέθηκε αντιμέτωπος με τις ραδιουργίες της ρουμανικής προπαγάνδας αλλά και την εχθρική στάση των οθωμανικών αρχών. Στηρίγματα στην προσπάθειά του αυτή, εκτός από το ποίμνιό του, είχε την συνεχή βοήθεια του Οικουμενικού Πατριαρχείου, της μητρόπολης Θεσσαλονίκης και των προξενικών αρχών. Την ένταση του έργου του και την μήνη τη οποία προκάλεσε, φανερώνουν τόσο οι πολυπληθείς τσεκερέδες, διαταγές της Πύλης για την απομάκρυνσή του από την επαρχία του όσο και οι τρεις δολοφονικές απόπειρες που εξυφάνθηκαν εναντίον του. Και μετά την απελευθέρωση εργάσθηκε για την οικοδόμηση του ποιμνίου σε νέα όμως βάση, αφού τώρα έπρεπε να αντιμετωπίσει τα ιδεολογικοπολιτικά ρεύματα αλλά και τις επιπτώσεις του εθνικού διχασμού και της επακολουθησάσης μικρασιατικής καταστροφής, ενισχύοντας το ποίμνιο στην αντιμετώπιση όλων αυτών των προκλήσεων. Την περίοδο αυτή αναδείχθηκε πρώτος μητροπολίτης

35 279 Κίτρους, αφού οι γενικότερες εκκλησιαστικοπολιτικές μεταβολές επέτρεψαν την ανύψωση της επισκοπής του σε μητρόπολη. Η δράση του επεκτείνεται και εκτός της επαρχίας του, αφού συμμετέχει στις εκκλησιαστικές εξελίξεις και δρώμενα της εποχής του. Είναι μια περίοδος η οποία δονείται από μεγάλες κοινωνικοπολιτικές αλλαγές οι οποίες επηρεάζουν βαθιά και το εκκλησιαστικό σώμα. Συντελούνται μεγάλες διεργασίες τόσο μέσα στους κόλπους της Επισκοπικής Συνόδου της μητρόπολης Θεσσαλονίκης όσο και στις επαρχίες των Νέων Χωρών. Ο Κίτρους Παρθένιος συμμετέχει σε όλες αυτές τις διεργασίες με σύνεση και μετριοπάθεια, μακριά από κομματικούς και άλλους φανατισμούς της εποχής, ιστάμενος πάντοτε μέσα στο πλαίσιο της ορθόδοξης παράδοσης και σεβόμενος τους μακραίωνους ορθοδόξους θεσμούς και κανόνες. Διακόνησε το ποίμνιό του και με το συγγραφικό του έργο, το οποίο, έχοντας στο μεγαλύτερο μέρος του απολογητική μορφή και περιεχόμενο, αποσκοπούσε στην οικοδομή του ποιμνίου, ώστε αυτό να μπορεί να αντιμετωπίζει το εκκοσμικευμένο πνεύμα των καιρών και τις πολλαπλασιαζόμενες αθεϊστικές και υλιστικές ιδέες, που εκείνη την εποχή εισέβαλλαν ραγδαία στον ελληνικό χώρο. Ακόμη το έργο του για την επισκοπή Κίτρους αποτελεί μοναδική μελέτη, που μας δίδει άπειρες πληροφορίες για την επισκοπή και τους κατοίκους της. Τέλος, σαφές δείγμα της αρετής του αλλά και της σπουδής του για την ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου της επαρχίας του αλλά και της αγάπης του για την ορθόδοξη μόρφωση των νέων της, ήταν ότι διέθεσε όλη την περιουσία του συστήσας δε με την διαθήκη του κληροδοτήματα, στην Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή και το Πανεπιστήμιο Αθηνών, με την ρητή αξίωση να σπουδάζουν κάθε φορά, δύο φερέλπιδες νέοι από την επαρχία του. Είναι το μοναδικό κληροδότημα, το οποίο υπάρχει στην επαρχία Κίτρους. Κανείς άλλος μέχρι σήμερα δεν έχει συστήσει κανένα είδους κληροδότημα στον νομό Πιερίας. Αυτό, και μόνο αυτό, αποτελεί ύψιστο δείγμα της αξίας της προσωπικότητάς του, αλλά καταδεικνύει και την λαμπρή παράδοση των Ηπειρωτών, να κρατούν αυτοί πάντοτε τα σκήπτρα των ευεργετών του έθνους, κάτι στο οποίο ο Παρθένιος δεν θέλησε να υστερήσει. Ο μητροπολίτης Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας εγκατέλειψε τα γήινα και χοϊκά στις 25 Φεβρουαρίου του 1933, αφήνοντας την τελευταία του πνοή στην Κατερίνη, έδρα της μητρόπολής του. Το πλούσιο εκκλησιαστικό και εθνικό του έργο τον ανέδειξαν σε εντυπωσιακή φυσιογνωμία, η οποία απολάμβανε σεβασμό και τιμή από ολόκληρο το ποίμνιο της επαρχίας. Η σύνολη δράση του άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα της στην μητρόπολη Κίτρους. Η πιερική γη αγκάλιασε τον ποιμένα της, τον γόνο αυτό της λεβεντογένας ηπειρωτικής γης, και σεμνύνεται μέχρι σήμερα για τις πολυσχιδείς και

36 280 πολύτιμες υπηρεσίες του. Ίσως μια προτομή του θα μπορούσε, επιτέλους, να κοσμήσει κάποια πλατεία της πόλης της Κατερίνης ή την αυλή του επισκοπικού μεγάρου, όχι ως δείγμα ματαιοδοξίας, αλλά ως πρότυπο και επίρρωση της συλλογικής ιστορικής μνήμης, της τόσο βάναυσα στον καιρό μας κακοποιούμενης.

37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Ο ΠΑΡΘΕΝΙΟΣ ΒΑΡΔΑΚΑΣ ΩΣ ΤΗΝ ΑΡΧΙΕΡΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΚΛΟΓΗ 1. Καταγωγή Ο Παρθένιος Βαρδάκας γεννήθηκε στην πόλη των Ιωαννίνων τον Οκτώβριο του και έλαβε το όνομα Περικλής 2. Πατέρας του ήταν ο Κωνσταντίνος Βαρδάκας και μητέρα του η Αικατερίνη Βαρδάκα το γένος Δημητρίου Κυριακοπούλου. Το όνομα του πατέρα του και της μητέρας του γνωρίζουμε τόσο από την διαθήκη του 3 όσο και από την αφιέρωση που υπάρχει στο πρώτο βιβλίο το οποίο εξέδωσε, στην τρίτη σελίδα του οποίου γράφει ο Παρθένιος: «Ταῖς σεπταῖς ψυχαῖς τῶν ἀειμνήστων γονέων μου, Κωνσταντίνου Ι. Βαρδάκα καί Αἰκατερίνης τό γένος Δημητρίου Κυριακοπούλου, τῶν ἐξ Ἰωαννίνων, τό βιβλίο τοῦτο ἀνατίθημι, ὁ γράψας υἱός» 4. Ο κατά κόσμον Περικλής Βαρδάκας ήταν το πρώτο από τα πέντε τέκνα της οικογενείας του. Τα υπόλοιπα αδέλφια του ήταν: η Καλλιόπη, ο Νικόλαος, ο Στέφανος και μία ακόμη αδελφή η οποία απεβίωσε σε νεαρή ηλικία 5. Η Καλλιόπη ήταν δεύτερη στην σειρά και θα πρέπει να γεννήθηκε μεταξύ 1867 και 1879 παντρεύτηκε τον Απόστολο Νούσια και έζησε στα Ιωάννινα 6. Ο 1 Πανελλήνιον Λεύκωμα, σ Οικονόμου, Η Ιερατική, σ Το κείμενο της διαθήκης του βλ. στο Ζ κεφ. της μελέτης. Επίσης βλ. Βέργου, Ιστορικόν, σ Αγγελοπούλου, Ο Κίτρους Παρθένιος, σ Σωτηριάδη, Πανόραμα, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ Πληροφορίες Γρηγορίου Βαρδάκα κατά την συνέντευξη από τον γράφοντα στις ΑΑΤ, βλ. την με ημερομηνία επιστολή του Αποστόλου Νούσια προς τον γυναικάδελφό του Στέφανο Βαρδάκα. Η Καλλιόπη απέκτησε έξι παιδιά, τρία αγόρια και τρία κορίτσια βλ. σχετ. την με αριθμό 16/ επιστολή του Παρθενίου προς τον Αρχμ. Χρυσόστομον Παπαδόπουλον διευθυντή της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής, αυτόθι. Πρβλ και Βέργου, Ιστορικόν, σ Ακόμη ο μικρότερος γιος της, ο Ιωάννης, σπούδασε στην Ριζάρειο κατά τα έτη , κατόπιν επιθυμίας του Παρθενίου, βλ. ΡΕΣ, Πανηγυρικός, σ. 140 και σ. 740, αριθμ

38 34 Νικόλαος πρέπει να γεννήθηκε το 1879, γιατί σύμφωνα με το φύλλο μεταναστεύσεως του όταν μετανάστευσε στις ΗΠΑ το 1911, ήταν 32 ετών 7 αυτός σπούδασε στην Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή 8 και για μερικά χρόνια δίδαξε στα Κοτύωρα του Πόντου 9, το 1911 μετανάστευσε στις ΗΠΑ και εγκαταστάθηκε στην Βοστόνη όπου έζησε εκεί μόνιμα 10. Τελευταίος ήταν ο Στέφανος, ο οποίος γεννήθηκε το 1882 ή το , αυτός αφού σπούδασε νομικά στο Παρίσι 12, εγκαταστάθηκε στην Κατερίνη, παντρεύτηκε την Ευρυδίκη Φούντου 13 και διακρίθηκε ως δικηγόρος και πολιτικός 14 μέχρι το θάνατό του το Σε όλα τα συγγράμματα που εξέδωσε, αλλά και στην διαθήκη του, ο Παρθένιος υπεγράφετο ως «εξ Ιωαννίνων» και πράγματι, όπως προαναφέραμε, είχε γεννηθεί στα Ιωάννινα. Μερικοί όμως νεότεροι ερευνητές αναφέρουν ότι η οικογένειά του καταγόταν εκ Μετσόβου και ήταν μάλιστα βλάχικης καταγωγής 16. Στο Μέτσοβο, πράγματι, το όνομα Βαρδάκας απαντά τόσο στον Κώδικα της Χώρας Μετσόβου του 18 ου αιώνος 17 όσο και στον Κώδικα του 19 ου αιώνος 18. Ακόμη πολύ γνωστοί Μετσοβίτες με το όνομα Βαρδάκας, πιθανόν συγγενείς 19 του Παρθενίου, ήταν ο λόγιος ιερομόναχος Τρύφων Βαρδάκας 20 καθώς και ο ανεψιός αυτού, ξακουστός και σπουδαίος δάσκαλος Δημήτριος Βαρδάκας 21. Σπουδαία μαρτυρία, η οποία επιβεβαιώνει την καταγωγή της οικογένειας του Παρθενίου από το Μέτσοβο, αποτελεί η αναφορά του Γεωργίου Πλατάρη ότι ο Παρθένιος Βαρδάκας ήταν «ένα μεγάλο τέκνο του Μετσόβου» 22, επιβεβαιώνοντας έτσι, μέσα από πρωτογενές 7 EIF/AAFIHC, Passengers record, f ΡΕΣ, Πανηγυρικός, σ. 728, αριθμ Αγαπίδη, Ελληνικαί, σ ΑΑΤ, βλ. την με ημερομηνία επιστολή του Νικολάου προς τον αδελφό του Παρθένιο. Από τον λογότυπο στην κεφαλίδα της επιστολής αυτής μαθαίνουμε πως ο Νικόλαος πρέπει να ασχολούνταν με τυπογραφικές επιχειρήσεις. 11 Η ληξιαρχική πράξη θανάτου του το 1943 αναφέρει ετών 61 οπότε πρέπει να γεννήθηκε το 1882, βλ. ΑΔΚ, Βιβλίο Ληξιαρχείου 1943, αριθμ Στα μητρώα αρρένων του Δήμου Κατερίνης φέρεται να γεννήθηκε το 1883, βλ. ΑΔΚ, Βιβλίο Μητρώου, τ. 1 ος, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΜΚ, Βιβλίο Γάμων, τ. 1 ος, έτος 1920, σ. 96, αριθμ Βαρνάβα, Ο νομός, σ , εδώ Α Κ, Βιβλίο Ληξιαρχείου 1943, αριθμ Βλ. σχετ. Τρίτου, Βλάχοι, σ Έξαρχου, Οι ελληνόβλαχοι, σ. 226 και Σπανού, Τα ονόματα 1, σ , εδώ 74 και Σπανού, Τα ονόματα 2, σ , εδώ 457 και Πληροφορίες Γ. Βαρδάκα και Βεατρίκης Βαρδάκα. 20 Αραβαντινού, Βιογραφική, σ Αραβαντινού, Περιγραφή, σ Σοφιανού, Τρύφων Βαρδάκας, σ , όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. 21 Αραβαντινού, Βιογραφική, σ. 17. Τρίτου, Η Πατριαρχική, σ , όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. 22 Πλατάρη, Το σημειωματάρι, σ. 45 και υποσημ. 69.

39 35 πηγαίο υλικό, την μετσοβίτικη καταγωγή του Παρθενίου. Το ότι ο Παρθένιος δεν αναφέρει τίποτε για την μετσοβίτικη καταγωγή του οφείλεται στο ότι η οικογένεια είχε αρκετά χρόνια που είχε μετοικήσει στα Ιωάννινα 23 ή στο ότι «πολλοὶ ἐξ ἑτέρων μερῶν τῆς Ἠπείρου καταγόμενοι ἐπεγράφοντο ἐξ Ἰωαννίνων διὰ τὸ ἐπίσημον τῆς πόλεως» 24. Κατά πληροφορίες των συγγενών του, η μητέρα του πρέπει να ήταν συγγενής του Οικουμενικού Πατριάρχου Ανθίμου Ζ 25. Ακόμη ο πατέρας του συγγένευε με τον Κωνσταντίνο Βαρδάκα, πιθανόν να ήταν εξάδελφός του, σπουδαίο λόγιο μουσικό, γνώστη τόσο της εκκλησιαστικής μουσικής όσο και της κοσμικής, ο οποίος είχε δημιουργήσει την περίφημη μουσική σχολή των Ιωαννίνων 26. Μάλιστα φημολογείται ότι ο Παρθένιος ήταν καλλίφωνος και άριστος γνώστης της εκκλ. μουσικής, ίσως μπορούμε να υποθέσουμε ότι διδάχθηκε κάποια μαθήματα από τον μουσικό συγγενή του. Ακόμη στην ιερατική σχολή των Ιωαννίνων στην οποία σπούδασε δάσκαλό του στην εκκλησιαστική μουσική είχε τον Αλέξανδρο Χαρισιάδη ο οποίος μαζί με τον Κωνσταντίνο Βαρδάκα και Κωνσταντίνο Ξανθόπουλο ήταν οι ιδρυτές της περίφημης μουσικής σχολής Ιωαννίνων 27. Η οικογένεια κατοικούσε στην συνοικία του Αγίου Νικολάου 28, υποσυνοικία ουσιαστικά της μεγαλύτερης ταύτης Μπαχράμ Πασά 29 και η οποία πήρε το όνομά της από τον ναό του Αγίου Νικολάου της Αγοράς, όπως ήταν και είναι γνωστός ο ναός μέχρι σήμερα 30. Ο πατέρας του, σύμφωνα με πληροφορίες των συγγενών του, διέθετε κατάστημα στα Ιωάννινα 31. Από την ληξιαρχική πράξη θανάτου του Παρθενίου μαθαίνουμε ότι ο πατέρας του ήταν σανδαλοποιός στο 23 Πιθανόν η μετοίκηση της οικογενείας να πραγματοποιήθηκε όταν αρκετοί Μετσοβίτες εγκαταστάθηκαν στο Γιάννενα και έλαβαν ενεργό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη της κατεστραμμένης πολιτείας στα μετεπαναστατικά χρόνια, βλ. σχετ. Β. Σκαφιδάς, Ιστορία του Μετσόβου, (ανατ. από ΗΕ 10(1961). Μια άλλη περίπτωση κατά την οποία πολλοί Μετσοβίτες μετακινήθηκαν στα Ιωάννινα ήταν μετά την επανάσταση του Γρίβα στα 1854, όταν καταστράφηκε το Μέτσοβο, βλ. σχετ. Π. Αραβαντινού, Περιγραφή της Ηπείρου, τ. Β, Ιωάννινα 1984, σ. 276 κ. ε. 24 Παρανίκα, Σχεδίασμα, σ Πληροφορίες Γρηγορίου Βαρδάκα, ό. π. 26 Σχετ. με τον Κωνσταντίνο Βαρδάκα βλ. Παπαδοπούλου, Ιστορική, σ. 218, υποσημ. 1. Επίσης Τ. Καλογερόπουλου, Το λεξικό της ελληνικής μουσικής, Αθήνα 1998, τ. 1 ος, σ Παπαδοπούλου, Ιστορική, σ. 218, υποσημ ΑΜΙ/ΑΑΚ/ Φ. Κληροδοτήματα Ευεργετών/Υποφ. Χρ. Ευθυμίου/έγγραφο ΑΒΕ Σχετικά με τον αριθμό και τις ονομασίες των συνοικιών της πόλεως Ιωαννίνων βλ. Λαμπρίδου, Ηπειρωτικά 1, σ. 19. Επίσης βλ. Δημητριάδη, Το Βιλαέτι,, σ Για τον ναό του Αγίου Νικολάου βλ. Λαμπρίδου, Περί των εν Ηπείρω, σ. 11. Οικονόμου Φ., Η εν Ιωαννίνοις, σ Πληροφορίες Γρηγορίου Βαρδάκα, ό. π.

40 36 επάγγελμα 32. Η λέξη όμως «σανδαλοποιός» απαντά στην ελληνική γλώσσα μετά το και μάλιστα αναφορά για το ισνάφι των σανδαλοποιών των Ιωαννίνων γίνεται μόνον μετά το Ο λαογράφος των Ιωαννίνων Δ. Σαλαμάγκας μας πληροφορεί πώς σανδαλοποιοί λέγονταν οι τσαρουχάδες 35. Συμπερασματικώς λοιπόν μπορούμε να πούμε πως ο Κωνσταντίνος Βαρδάκας διέθετε κατάστημα παραγωγής τσαρουχιών και πιθανόν ήταν αρκετά ευκατάστατος, αφού την εποχή εκείνη τα ισνάφια 36 μέχρι το 1870 περίπου είχαν ενισχυμένη οικονομική δύναμη 37, το ισνάφι των τσαρουχάδων είχε ισχυρή οικονομική και συντεχνιακή δύναμη 38, ακόμη εκτελούσε και μεγάλες παραγγελίες κατασκευής τσαρουχιών για τον τουρκικό στρατό 39. Κατά την μεγάλη όμως πυρκαγιά των Ιωαννίνων, τον Ιούλιο του 1869, έργο του Βαλή της Ηπείρου Ρασήμ Πασά, ολόκληρη η γιαννιώτικη αγορά έγινε παρανάλωμα του πυρός, τότε κατεστράφησαν όλα τα ξύλινα καταστήματα, μεταξύ των οποίων και του Κωνσταντίνου Βαρδάκα 40. Η αποζημίωση που δόθηκε ήταν πολύ μικρή, η οποία δεν επήρκεσε για την εκ νέου δημιουργία των επιχειρήσεων 41. Πολλοί καταστράφηκαν οικονομικά, μεταξύ των οποίων ήταν και ο πατέρας του Παρθενίου, και δεν μπόρεσαν να ορθοποδήσουν εκ νέου 42. Έκτοτε άρχισε η παρακμή της οικογένειας, ο πατέρας δεν μπόρεσε να ξεπεράσει το γεγονός αυτό και σιγά σιγά η υγεία του άρχισε να επιδεινώνεται και μετά την γέννηση του τελευταίου υιού του πέθανε, πιθανόν το Η οικογένεια βρέθηκε σε δύσκολη οικονομική κατάσταση την οποία επιδείνωσε ακόμη 32 ΑΔΚ, Βιβλίο ληξιαρχείου 1933, αριθμ. 65/Α. 33 Μπαμπινιώτη, Λεξικό, σχετικό λήμμα σ Σαλαμάγκα, Τα ισνάφια, σ Σαλαμάγκα, Λαογραφικά, σ. 168, όπου χαρακτηριστικά λέγει ο συγγραφέας ότι τα τσαρούχια ονομάσθηκαν σανδάλια εξ αιτίας του λογιοτατισμού που είχε συνεπάρει τους πάντες. Επίσης βλ. Βρέλλη Ζάχου, Τα τσαρούχια, σ Για την λειτουργία των ισναφίων συντεχνιών κατά την Τουρκοκρατία βλ. ενδεικτικά Χατζημιχάλη, Μορφές, σ Καλινδέρη, Αι Συντεχνίαι. 37 Οι συντεχνίες μετά το 1773 και την έκδοση του φιρμανιού με το οποίο καθιερώνονταν ο θεσμός των συντεχνιών, αποτελούν τις κατεξοχήν παραγωγικές δυνάμεις του αστικού (σε αντίθεση με τον αγροτικό) χώρου της Ηπείρου μέχρι το 1870, βλ. σχετ. Δημητριάδη, Το Βιλαέτι, σ 35 κ. ε. 38 Παπαγεωργίου, Οικονομικές, σ Παπαγεωργίου, Οι συντεχνίες, σ Για την πυρκαγιά των Ιωαννίνων βλ. Παπαγεωργίου, Οι συντεχνίες, σ. 245 κ. ε. 41 Αυτόθι, σ Επίσης Δημητριάδη, Το Βιλαέτι, σ 90 κ. ε. 42 Οι συντεχνίες λειτουργούσαν μόνον προστατευτικά και αδυνατούν μετά το 1870 να αντεπεξέλθουν στην οργανωμένη επίθεση του καλά οργανωμένου δυτικοευρωπαϊκού εμπορίου και του πλήθους των φθηνών προϊόντων που αυτό παρείχε. Σχετ. βλ. Παπαγεωργίου, Οι συντεχνίες, σ Πληροφορίες Γρηγορίου Βαρδάκα, ό. π.

41 37 περισσότερο ο θάνατος του πατέρα. Το τιμόνι της οικογενείας ανέλαβε η μητέρα του Παρθενίου Αικατερίνη η οποία αναγκάσθηκε να πουλήσει το σπίτι όπου έμειναν και να μετακομίσει σε μικρότερη και φτωχότερη οικία και για να θρέψει την οικογένειά της κατασκεύαζε πλίθους Μόρφωση Σπουδές Τα Γιάννενα την εποχή του Παρθενίου ήταν ονομαστά για την επίδοσή τους στα γράμματα, αφού από πολύ παλιά λειτουργούσαν φημισμένα σχολεία, τα οποία συνετέλεσαν τα μέγιστα να καταστεί η πόλη μοναδικό κέντρο πνευματικής καλλιέργειας του υπόδουλου ελληνισμού 45 και όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Μ. Παρανίκας «εις την πόλιν των Ιωαννίνων χρεωστεί η Ελλάς την αναγέννησιν της παιδείας» 46. Ο Παρθένιος, ευρισκόμενος σε ένα τέτοιο πλούσια πνευματικό περιβάλλον, είχε αρκετές ευκαιρίες να μορφωθεί. Δυστυχώς όμως για αυτόν τροχοπέδη για την μόρφωσή του αποτελούσε η κακή οικονομική κατάσταση της οικογενείας του, αφού έπρεπε να προσφέρει στα οικογενειακά βάρη, μιας και ήταν ο πρώτος υιός της οικογενείας και φυσικός προστάτης της μετά το θάνατο του πατέρα του. Παρ όλα αυτά, τελείωσε το δημοτικό σχολείο. Σε ποιο δημοτικό σχολείο φοίτησε δεν το γνωρίζουμε, πιθανόν σε αυτό το οποίο ήταν κοντινότερο στην ενορία 47 του και ως τέτοιο ήταν το Καπλάνειον 48. Αργότερα, όπως μας γίνεται γνωστό από ένα σύντομο βιογραφικό του, τελείωσε και το σχολαρχείο Ιωαννίνων 49, σε άλλο δε βιογραφικό του αναφέρεται ότι τελείωσε και την Ζωσιμαία Σχολή ΑΜΙ/ΑΑΚ/ Φ. Κληροδοτήματα Ευεργετών/Υποφ. Χρ. Ευθυμίου/έγγραφο ΑΒΕ 373, όπου μερικές πληροφορίες για την οικονομική κατάσταση της οικογενείας. 45 Για την εκπαίδευση στα Ιωάννινα βλ. Λάμπρου, Η παιδεία. Μιχαλόπουλου, Τα Γιάννενα. Αραβαντινού, Περιγραφή, σ Οκονόμου Φ., Η Εκκλησία, σ Νικολαΐδου, Σχολεία, σ Παρανίκα, Σχεδίασμα, σ Σχετικά με την χωροταξική κατανομή των ενοριών και των σχολείων των Ιωαννίνων βλ. Δημητριάδη, Το Βιλαέτι, σ. 124 κ. ε. 48 Σχετικά με την ιστορία της Καπλαναίας Σχολής βλ. Λαμπρίδου, Ηπειρωτικά 1, σ Η Καπλαναία σχολή ήταν ονομαστή στα Ιωάννινα, μάλιστα σε αυτήν σπούδασαν αρκετοί λόγιοι Ηπειρώτες και δίδαξαν ονομαστοί δάσκαλοι, όπως ο Αθ. Ψαλίδας. Στα χρόνια του Παρθενίου, τέλη 19 ου αι., είχε μετατραπεί σε δημοτικό σχολείο. Βλ. σχετ. Νικολαΐδου, Τα σχολεία, σ. 170 κ. ε. 49 Πανελλήνιον Λεύκωμα, σ Κωσταρίδου, Η σύγχρονος, σ. 203.

42 38 Σχολαρχείο 51 όμως δεν καταγράφεται στα εκπαιδευτήρια των Ιωαννίνων. Το σωστό είναι ότι τελείωσε την ελληνική σχολή της Ζωσιμαίας, η οποία ήταν τριτάξια και λειτουργούσε παράλληλα με το γυμνάσιο της ίδιας σχολής 52. Τούτο επαληθεύεται και από το αρχείο της σχολής, στο οποίο βλέπουμε ότι ο Περικλής Κ. Βαρδάκας φοίτησε στη σχολή τρία χρόνια και συγκεκριμένα από το 1878 έως το Για το έτος , όπως προκύπτει από το ίδιο αρχείο, ο Παρθένιος δεν φοίτησε ή διέκοψε την φοίτηση 54, πιθανόν λόγω της ασθένειας και του θανάτου του πατέρα του Κωνσταντίνου Σε ηλικία δεκαοκτώ ετών εγγράφεται στην Ιερατική Σχολή της Νήσου Ιωαννίνων 55. Η σχολή αυτή ιδρύθηκε στο νησί των Ιωαννίνων και στην μονή Ελεούσας από τον ηγούμενο την μονής Αββακούμ με το όνομα «Ιερά Σχολή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος», πολλές φορές όμως αποκαλούνταν και «Αββακούμειος» Σχολή εκ του ιδρυτού της 56. Ο τελευταίος την προίκισε με μεγάλη ακίνητη περιουσία και αρκετά εισοδήματα για να μπορεί να έχει οικονομική αυτοτέλεια και να λειτουργεί απρόσκοπτα 57. Ήταν η πρώτη ιερατική σχολή που ιδρυόταν στα ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 58. Η σχολή ιδρύθηκε το μετά από έγκριση του Οικουμενικού Πατριαρχείου και ήταν κάτω από την εποπτεία του σοφού μητροπολίτου Ιωαννίνων Σωφρονίου του Χρηστίδου 59. Από το 1879 την 51 Σχολαρχείο αποκαλούνταν το «Ελληνικό Σχολείο» στο οποίο η φοίτηση ήταν τριετούς διάρκειας. Ένας από τους σκοπούς ιδρύσεώς του ήταν προπαρασκευή των μαθητών για το γυμνάσιο. 52 Βακαλόπουλου Κ., Ιστορία, σ ΑΖΣ, Γενικός Έλεγχος, Αυτόθι, όπου σημειώνεται «ανεξέταστος» 55 Οικονόμου, Η Ιερατική, σ Σχετικά με την ιστορία της σχολής βλ. Λάμπρου, Ηπειρωτικά, σ Οικονόμου, Η Ιερατική, σ και Οικονόμου Φ., Η εν Ιωαννίνοις, σ Οικονομίδου, Η Αββακούμειος. Οικονόμου Φ., Η Εκκλησία, σ Χαραμαντά, Η υπό του μητροπολίτου. Τζάνου Μπαμίδης, Αρχεία, σ Λάμπρου, Ηπειρωτικά, σ Στο λόγο των εγκαινίων ο μητροπολίτης Σωφρόνιος ανέφερε σχετικά για τις προσπάθειες του Αββακούμ «ὁ φιλόμουσος Ἡγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἐλέους, Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Ἀββακούμ, εἰς τὸν ὁποῖον κατὰ καθῆκον ὀφείλομεν ἀποδοῦναι τὸν δίκαιον ἔπαινον, διότι, ἀναλαβῶν οἴκοθεν τὴν δαπάνην τῆς οἰκοδομῆς τοῦ κομψοῦ τούτου τῆς Σχολῆς οἰκοδομήματος, καὶ προικίσας αὐτὴν δι ἱκανοῦ κατ ἔτος χρηματικοῦ ποσοῦ ἐκ τοῦ ταμείου τῆς Ἱερᾶς αὐτοῦ Μονῆς, συνετέλεσεν οὕτως εἰς τὴν θεραπείαν τῆς σπουδαιοτάτης ταύτης ἀνάγκης Εἴθε μιμηθείησαν καὶ ἄλλοι τὸ φιλάνθρωπον καὶ κοινωφελὲς τοῦτο παράδειγμα τοῦ σεβασμίου τούτου Ἡγουμένου» (στο Χαραμαντά, Η υπό του μητροπολίτου, σ. 13). 58 ΕΕ, τ. Α, τεύχ. 1, σ Χαραμαντά, Η υπό του μητροπολίτου, σ. 970 κ. ε.

43 39 διεύθυνση της σχολής ανέλαβε ο ανεψιός του ηγουμένου Μελέτιος 60, ο μετέπειτα επίσκοπος Περιστεράς, ο οποίος λάμπρυνε την σχολή και ανέβασε το επίπεδό της με αποτέλεσμα η σχολή να αποκτήσει φήμη και οι ιερείς απόφοιτοι αυτής της σχολής να είναι περιζήτητοι 61. Κατά την σχολαρχεία του Μελετίου φοίτησε και ο Παρθένιος από το 1885 μέχρι το Σύμφωνα με τον κανονισμό της Σχολής ο εγγραφόμενος στην σχολή υποχρεούνταν να υποσχεθεί «διά ἐγγυήσεως, εἴτε ἀτομικῆς εἴτε ἐκ μέρους Κοινότητος τινός, ὅτι μετά τό πέρας τῶν μαθημάτων του γενήσεται Ἱερεύς καί ἐν περιπτώσει ἀθετήσεως τῆς ὑποσχέσεώς του, νά ἀποτίῃ εἰς τήν Σχολήν ἀνά γρόσια κατ ἔτος, λόγω τῶν γενομένων εἰς αὐτόν ἐξόδων» 63. Η εγγραφή όπως βλέπουμε του Παρθενίου στην Σχολή έγινε με τον σκοπό να ιερωθεί. Η διάρκεια φοίτησης στη σχολή την εποχή του Παρθενίου ήταν τετραετής 64. Αν παρατηρήσουμε το παράρτημα του κανονισμού της σχολής θα δούμε το αναλυτικό πρόγραμμα των μαθημάτων τα οποία διδάσκονταν στην σχολή. Τα μαθήματα αυτά ήταν Αρχαία Ελληνικά, Πατερικά Κείμενα, Ιερά Ιστορία, Εισαγωγή στην Αγία γραφή, Εβραϊκή Αρχαιολογία, Κατήχησις, Ποιμαντική, Ερμηνεία των Αγίων Ευαγγελίων, Λειτουργική, Πρακτική Αριθμητική, Ιστορία, Γεωγραφία, Φυσικά, Σωμασκία, κλπ 65. Επίσης γινόταν και πρακτική άσκηση των μαθητών στον όρθρο, εσπερινό, θεία λειτουργία και άλλες ακολουθίες της εκκλησίας 66. Στο αρχείο της σχολής σώζονται διαγωνίσματα των μαθητών, ζητήματα εξετάσεων, σημειώσεις παραδόσεων κ.α. με τα 60 Ο Μελέτιος Γεωργιάδης σπούδασε στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης και το 1899 χειροτονήθηκε επίσκοπος Περιστεράς, βλ. σχετ. Οικονόμου, Η Ιερατική, σ Σταυρίδου, Η Ιερά Θεολογική, σ Οικονόμου, Η Ιερατική, σ Αυτόθι σ ΑΜΙ, Αρχείο Ιερατικής Σχολής /Κανονισμός της εν Νήσω Ιωαννίνων Σχολής /άρθρο Α. 64 Η φοίτηση στην σχολή κατά τη διάρκεια ιδρύσεως της ήταν διετής, όπως περιγράφεται και στο Β άρθρο του κανονισμού της, το οποίο προβλέπει σχετικά: «Ἡ σχολὴ ἐπαγγέλεται διετῆ διδασκαλίαν, μέχρις ὅτου προϊόντος τοῦ χρόνου, βελτιωθώσιν τὰ κατ αὐτὴν καὶ ὁρισθώσιν ἐντελεστέρως ὅσα ὁ προορισμὸς της ἀπαιτεῖ» (αυτόθι άρθρο Β. Πρβλ. Χαραμαντά, Η υπό του μητροπολίτου, σ. 971). Αργότερα, όταν η σχολή ορθοπόδησε και κάτω από την διεύθυνση του Μελετίου, ο οποίος ήταν απόφοιτος της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, η σχολή γίνεται τετραετής, σχετ. βλ. Λάμπρου, Ηπειρωτικά, σ ΑΜΙ/Αρχείο Ιερατικής Σχολής /Κανονισμός της εν Νήσω Ιωαννίνων Ιερατικής Σχολής /άρθρο Β. Πρβλ. Χαραμαντά, Η υπό του μητροπολίτου, σ Οικονόμου, Η Ιερατική, σ

44 40 οποία μπορούμε να διαπιστώσουμε με σαφήνεια ότι η σχολή παρείχε ένα άριστο και υψηλό επίπεδο σπουδών 67. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον βρέθηκε και φοίτησε ο Περικλής τότε Βαρδάκας. Καθ όλη την διάρκεια των σπουδών του υπήρξε άριστος μαθητής και διακρίθηκε όχι μόνο στην επίδοση των μαθημάτων αλλά και στην αυστηρότητα του ήθους του 68. Μάλιστα οι παρεχόμενες ευκολίες της σχολής προς τους μαθητές, όπως τροφή, στέγη, ρουχισμό και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, ανακούφισαν την οικογένειά του, αφού δεν χρειαζόταν να ξοδεύει χρήματα για τις σπουδές του 69. Ο Παρθένιος, κατά κόσμον Περικλής, αποφοίτησε από την σχολή το 1889 με βαθμό άριστα, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από την υποτροφία που του χορηγήθηκε 70. Μετά την αποφοίτησή του χειροτονήθηκε διάκονος και έλαβε το όνομα Παρθένιος 71. Σχετικά με την χειροτονία του σε διάκονο δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Λαμβάνοντας όμως υπ όψιν ότι η μητέρα του Παρθενίου ήταν συγγενής του Ανθίμου Τσάτσου, του μετέπειτα Οικουμενικού Πατριάρχου Ανθίμου Ζ 72, και αναλύοντας διάφορα γεγονότα μπορούμε να προβούμε με κάποια επιφύλαξη στις εξής διαπιστώσεις. Ο Άνθιμος Τσάτσος μέχρι το 1888 ήταν μητροπολίτης Αίνου 73. Τον Οκτώβριο του ιδίου έτους μετατέθηκε στην μητρόπολη Αγχιάλου 74, μη αποδεχόμενος όμως την μετάθεσή του παραιτήθηκε και εφησύχαζε στα Ιωάννινα ως πρώην Αγχιάλου και παράλληλα βοηθούσε τον μητροπολίτη Ιωαννίνων Σωφρόνιο 75, με την βοήθεια του οποίου είχε 67 Βλ. σχετ. ΑΜΙ/Αρχείον Ιερατικής Σχολής, διάφορα λυτά έγγραφα και σημειώσεις παραδόσεων, ιδίως του διευθυντού αυτής, Αρχμ. και αργότερα επισκόπου περιστεράς Μελετίου. Επίσης πληροφορίες βλ. και Τζάνου Μπαμίδη, Αρχεία, σ Βλ. επιστολή σχολής προς εφόρους των εν Ιωανίνοις αγαθοεργών καταστημάτων ΑΜΙ /Αρχείο Αγαθ. Καταστημάτων/ό. π., έγγραφο Σχετικά με τις παρεχόμενες ευκολίες της σχολής προς τους τροφίμους της, βλ. Κανονισμός της εν Νήσω Ιωαννίνων Ιερατικής Σχολής, ό. π., άρθρο Θ. 70 ΑΜΙ /Αρχείο Αγαθ. Καταστημάτων/ό. π., έγγραφο Οικονόμου, Η Ιερατική, σ Σχετικά με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Άνθιμο Ζ βλ. Παπαδοπούλου, Η σύγχρονος, σ. 1 κ. ε. «Οικουμενικός Πατριάρχης Άνθιμος Τσάτσος» Δωδώνη, εικονογραφημένον, σ Γκατσόπουλου, Άνθιμος. Βιτάλη, Η Ζωή, και Σταυρίδου, Οι Οικουμενικοί, σ Χαρμαμαντά, Επισκοπική, σ Χαραμαντά, Τα επίσημα. 73 Από Παραμυθίας προήχθη στην μητρόπολη Αίνου στις μέχρι βλ. σχετ. Παπαδοπούλου, Η σύγχρονος, σ Αυτόθι. Επίσης βλ. Μαυροπούλου, Πατριαρχικαί, σ Πρόκειται για τον Σωφρόνιο Χρηστίδη ο οποίος εποίμανε την μητρόπολη Ιωαννίνων δύο φορές από 1869 έως 1889 την πρώτη και από 1902 έως 1906 την δεύτερη. Βλ. σχετ. Φιλιππαίου, Εκκλησίας, σ Οικονόμου Φ., Η εν Ιωαννίνοις, σ

45 41 προαχθεί στο επισκοπικό αξίωμα 76. Πιθανόν ο χειροτονήσας τον Παρθένιο σε διάκονο να ήταν ο Άνθιμος και μάλιστα το όνομα Παρθένιος να του το έδωσε ο ίδιος προς τιμήν του γέροντός του, προστάτη και συμπαραστάτη του κατά τα χρόνια της ιερατικής του πορείας που ήταν ο μητροπολίτης Ιωαννίνων Παρθένιος ο από Ερσεκίου 77. Για να συνεχίσει τις σπουδές του ο Παρθένιος έπρεπε να ενισχυθεί οικονομικά μιας και η οικογένειά του δεν είχε τα κατάλληλα οικονομικά μέσα. Η λύση δόθηκε μέσω ενός κληροδοτήματος του οποίου ο Παρθένιος έγινε υπότροφος. Το κληροδότημα αυτό ήταν του Χριστόδουλου Ευθυμίου 78. Αυτός ήταν Γιαννιώτης εγκατεστημένος στην Αθήνα. Με την διαθήκη του άφησε σεβαστή ακίνητη περιουσία και χρεόγραφα ως κληροδότημα με τον όρο να σπουδάζουν δύο νέοι από τα Ιωάννινα με την υποχρέωση να ιερωθούν και να διακονήσουν στην πατρίδα τους 79. Με την βοήθεια αυτού του κληροδοτήματος στις 20 Σεπτεμβρίου του 1890, ο Παρθένιος, ως διάκονος πλέον, εγγράφεται στην Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή Αθηνών 80. Η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή, είχε ιδρυθεί με το κληροδότημα του Ηπειρώτη Μάνθου Ριζάρη με σκοπό, σύμφωνα με τον διαθέτη, την «ἀνύψωσιν καί βελτίωσιν τῆς καταστάσεως τοῦ κλήρου» 81. Η σχολή χάρη στο υψηλό παρεχόμενο εκπαιδευτικό έργο είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη τόσο εντός του ελλαδικού βασιλείου αλλά και σε ολόκληρο τον ελληνισμό 82. Διοικούνταν από δεκαμελές διοικητικό συμβούλιο και την 76 Μετά από πρόταση του μητροπολίτη Σωφρόνιου το 1869, όταν ήταν συνοδικός στο Φανάρι, εκλέχτηκε επίσκοπος Παραμυθίας. Ο ίδιος τον χειροτόνησε Άνθιμο, πρεσβύτερο και επίσκοπο. Χαραμαντά, Τα επίσημα, σ Ο μητροπολίτης Ιωαννίνων Παρθένιος χειροτόνησε διάκονο, τον κόσμον Άγγελο Τσάτσο και τον ονόμασε Άνθιμο. Με την υποστήριξη του ιδίου φοίτησε, ο Άνθιμος, στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης και όταν στα 1861 έλαβε το πτυχίο του, διορίσθηκε ιεροκήρυκας στα Ιωάννινα. Βλ. σχετ. Βιτάλη, Η ζωή, σ Χαραμαντά, Επισκοπική, σ. 4. Για τον Παρθένιο βλ. ΕΑ 30(1910) 349. Θ. Φιλιππαίου, Εκκλησίας, 538. Οικονόμου Φ., Η εν Ιωαννίνοι, σ Σχετικά με το κληροδότημα του Χριστόδουλου Ευθυμίου βλ. σχετ. Διαθήκαι των αειμνήστων, σ Μπέτη, Ηπειρωτική, σ Διαθήκαι των αειμνήστων, σ Ράδου, Τα κατά, σ Νησιώτη, Η Ριζάρειος, σ Ο κυριότερος σκοπός ιδρύσεως της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής ήταν να χορηγεί ικανοποιητική μόρφωση στους νέους και ιδιαίτερα στους Ηπειρώτες οι οποίοι «ἔχοντας τὰς ἀπαιτουμένας προπαιδευτικάς γνώσεις τά αὐτά διδακτικά μέσα, ὥστε νά εἶναι εἰς θέσιν νὰ ἐνδυθοῦν τὸ τῆς ἱερωσύνης σχῆμα μετά τήν ἀποπεράτωσιν τῆς πενταετοῦς ἐν αὐτῇ σπουδῆς». ( Μπρατσιώτου, Η Ριζάρειος, σ Ράδου, Τα κατά, όπου λεπτομερής περιγραφή όλων αυτών των γεγονότων. Επίσης βλ. και Μπρατσιώτου, Η Ριζάρειος, σ

46 42 λειτουργία της επόπτευε το αρμόδιο υπουργείο των Εκκλησιαστικών και Παιδείας 83. Την εποχή όμως που εισήλθε ο Παρθένιος στη σχολή, αυτή σπαρασσόταν από μεγάλα εσωτερικά προβλήματα διοικητικής, τα περισσότερα, μορφής, τα οποία όμως αντικαθρεπτίζονταν, επηρεάζοντας αρνητικά, και στο διδακτικό και στο παιδαγωγικό έργο της σχολής. Η ρίζα των προβλημάτων αυτών βρισκόταν τόσο στην απραγία και στο παρακωλυτικό έργο του υπουργείου Εκκλησιαστικών όσο και στη διχογνωμία του διοικητικού συμβουλίου της σχολής. Οι συχνές αλλαγές των διευθυντών αυτής, οι οποίοι, κατά παράβαση της διαθήκης του ιδρυτού, ήταν λαϊκοί, είχαν ως αποτέλεσμα η σχολή να δείχνει σημάδια αποσυνθέσεως και να χάνει τον εκκλησιαστικό της χαρακτήρα, αλλά και το άριστο υψηλό επίπεδο στο οποίο είχε αναχθεί 84. Μέσα σε αυτό το κλίμα φοιτούσε ο Παρθένιος προσπαθώντας να πορευθεί κατά την δύσκολη αυτή κατάσταση. Ευτυχώς όμως το πηδάλιο της σχολής, περίπου δύο χρόνια πριν αποφοιτήσει ο Παρθένιος, ανέλαβε ο Μητροπολίτης Πενταπόλεως, ο Άγιος Νεκτάριος ο Κεφαλάς 85. Ανέλαβε την διοίκηση της σχολής το Μάρτιο του Η κατάσταση που βρήκε κάθε άλλο από εύρυθμη και όπως γράφει ο αρχμ. Ιωακείμ Σπετσιέρης, ο οποίος ήταν τρόφιμος της σχολής,: «καί εἶναι ἀληθές ὅτι πρό τοῦ διορισμοῦ τοῦ Πενταπόλεως ὡς διευθυντοῦ ἡ Ριζάρειος Σχολή εὐρίσκετο πάντοτε ἐν ταραχῇ. Μόλις ὅμως ἀνέλαβε τήν διεύθυνσιν αὐτῆς, εἰρήνευσεν αὕτη καί ἔλαβεν τήν κανονικήν της κατεύθυνσιν» 87. Πράγματι από την πρώτη μέρα, κατά την υποδοχή του, ως διευθυντού της, επιβλήθηκε τόσο με τον λόγο του όσο και με την εμφάνισή του 88. Κατά την περίοδο της διεύθυνσης της σχολής από τον Άγιο Νεκτάριο, η Ριζάρειος μεταβλήθηκε και αποτέλεσε το φυτώριο από το οποίο εξέρχονταν πλέον λειτουργοί του υψίστου, θεράποντες της θεολογίας αλλά και υποστηρικτές της αλήθειας και της 83 Χρ. Παπαδοπούλου, «Επισκόπησις της ιστορίας της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής, από της ιδρύσεως αυτής (1844) μέχρι το 1919», Εβδομηκονταπενταετηρίς, σ Για όλα τα ανωτέρω Παπαδοπούλου Χρ., Ιστορία, σ Περί του αγίου και του βίου του έχουν γραφεί πλήθος μονογραφιών και συνθετικών έργων, ενδεικτικά βλ. Βαρνάβα, Ο Άγιος. Ματθαιάκη, Όσιος Νεκτάριος. Ζήση, Ο άγιος. Θεοκλήτου, Ο άγιος. Στρογγύλη, Ο Άγιος Νεκτάριος. Δημητρακόπουλου, Ο άγιος Νεκτάριος, η οποία είναι η πιο πλήρης από αυτές που έχουν εκδοθεί μέχρι τώρα και χρησιμοποιεί ολόκληρη την προϋπάρχουσα βιβλιογραφία. 86 Ανέλαβε υπηρεσία στη Σχολή στις , βλ. σχετ. Δημητρακόπουλος, Ο άγιος Νεκτάριος, σ Σπετσιέρη, Βιογραφική, σ. 12. Πρβλ. και Δημητρακόπουλου, Ο άγιος Νεκτάριος, σ Θεοκλήτου, Ο Άγιος, σ. 76.

47 43 ελευθερίας 89. Ο Παρθένιος φοίτησε τον υπόλοιπο χρόνο μέσα σε μια σχολή πνευματικό φυτώριο. Ως διάκονος διακονούσε στον ναό της Σχολής. Δέθηκε με όλους τους συμμαθητές του και, όπως περιγράφει ένας συμμαθητής του, αλησμόνητες ήταν οι γόνιμες συζητήσεις τους ιδιαίτερα στον κήπο της σχολής γύρω από διάφορα θεολογικά και φιλοσοφικά θέματα 90. Η μορφή του Αγίου Νεκταρίου και η όλη πολιτεία του επηρέασαν την ψυχή του τότε διακόνου Παρθενίου. Κοντά σε αυτόν τον εμπνευσμένο διδάσκαλο ο Παρθένιος ενωτίσθη τα θεία ρήματα της ορθοδοξίας, την ανακαινιστική και ζωοποιούσα χάρη της. Τα λαμπρά χρόνια των σπουδών του τον οδήγησαν στο να αγαπήσει τόσο πολύ την Ριζάρειο ώστε μετά τον θάνατό του να της αφήσει ένα σεβαστό κληροδότημα 91. Επίσης η αγάπη του για την Ριζάρειο φαίνεται και στο ότι μία από τις φιλοσοφικές του μελέτες την αφιέρωσε σε αυτήν γράφοντας σχετικά: «τῇ σεπτῇ μοί τροφῷ Ἐκκλησιαστικῇ Ριζαρείῳ Σχολῇ εὐγνωμοσύνης ἕνεκεν ἀνατίθημι» 92. Ακόμη και ο απολογητικός χαρακτήρας που εμφανίζει το συγγραφικό έργο του Παρθενίου φαίνεται πόσο είχε επηρεαστεί από τον διευθυντή της σχολής του Άγιο Νεκτάριο 93. Ο Παρθένιος απεφοίτησε από την Ριζάρειο με άριστα 94, το και τα πτυχία στους αποφοιτήσαντες ριζαρίτες επιδόθηκαν από τον διευθυντή της στις Ο νεαρός διάκονος θέλησε να συνεχίσει τις σπουδές του και στο Πανεπιστήμιο, όμως έπρεπε πρώτα να εξασφαλίσει οικονομική υποστήριξη. Έτσι στις υποβάλλει επιστολή προς τους εφόρους και επιτρόπους «των εν Ιωαννίνοις φιλανθρωπικών καταστημάτων» με αίτημα την οικονομική ενίσχυσή του 97. Οι έφοροι διαβιβάζουν την αίτηση του Παρθενίου προς τους εκτελεστές της διαθήκης του Χρ. Ευθυμίου. Οι διαχειριστές του κληροδοτήματος με την από επιστολή τους ενέκριναν την αίτησή του και χορήγησαν υπέρ αυτού «μηνιαίον μισθόν εκ δρ. 89 Για το έργο του Αγίου ως διευθυντού της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής βλ. Ζήση, Ο Άγιος, σ Δημητρακόπουλου, Ο Άγιος Νεκτάριος, σ , όπου αρκετά ιστορικά στοιχεία για την «διακονία» του Αγίου στη Ριζάρειο. Επίσης Γιαννακοπούλου, Ο Άγιος, σ. 50 κ. ε. 90 Φραγκούλης, Το όνειρο, σ Βλ. αναλυτικότερα στο έβδομο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης. 92 Παρθενίου, Απολογητικαί, σ Βλ. αναλυτικότερα στο ένατο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης. 94 ΕΑ 20(1897) Παπαδοπούλου Χρ., Ιστορία, σ Ιερός Σύνδεσμος, έτος 1 ο, φ. 33/ Μαζί με τον Παρθένιο αποφοίτησαν οι: Σ. Τσακμάκης, Ι. Λαμπρίδης, Β. Οικονόμου, ιερομόναχος Άνθιμος Λελεδάκης, Αγ. Χρυσικός, Κ. Γουρτζής, Ν. Τσιγκιρίδης, Γ. Μαστρογιαννόπουλος, Επ. Παπασπηλίου, Μελ. Παπανδρέου. 97 ΑΜΙ, Αρχείο αγαθοεργών Καταστημάτων/Φ. Κληροδοτήματα ευεργετών/υποφ. κληροδ. Χρ. Ευθυμίου/ΑΒΕ 373/έγγραφο 36: 1 2, 1.

48 44 πεντήκοντα» 98. Μετά από αυτό ο Παρθένιος εγγράφηκε στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών 99. Εκ των αρχείων του Πανεπιστημίου Αθηνών εξάγεται ότι ο Παρθένιος δεν αποφοίτησε από την Θεολογική Σχολή. Από τα μητρώα της Θεολογικής Σχολής δεν φαίνεται πουθενά να χορηγήθηκε πτυχίο της Σχολής στον Παρθένιο Βαρδάκα 100. Σε ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα αναφέρεται ότι «παρακολούθησε επί τριετίαν τα μαθήματα της Θεολογικής Σχολής» 101, ακόμη κατά την πρόσληψή του στα Πατριαρχεία στα προσόντα του αναφέρεται ότι ήταν «δευτεροετή[ς] τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀθήνησι Πανεπιστημίου» 102. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι ο Παρθένιος δεν αποφοίτησε από την Θεολογική Σχολή 103. Η πιθανότερη αιτία που δεν τελείωσε την σχολή μπορεί να είναι το γεγονός ότι από τον Ιανουάριο του 1897 μέχρι τέλους του 1903 υπηρετούσε ως διάκονος των Πατριαρχείων, οπότε η υπηρεσία του στο Φανάρι δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει τις πανεπιστημιακές του σπουδές. 3. Διακονία στο Φανάρι Το 1895 είχε εκλεγεί Οικουμενικός Πατριάρχης ο από Λέρου και Καλύμνου Άνθιμος ο Ζ 104, Γιαννιώτης την καταγωγή και συγγενής του Παρθενίου όπως προαναφέραμε. Τον Ιανουάριο του 1897 ο Παρθένιος μεταβαίνει στο Φανάρι και στις 8 Ιανουαρίου διορίζεται από τον Οικουμενικό Πατριάρχη διάκονος των Πατριαρχείων, αναλαμβάνοντας το οφίκιο του Δευτερεύοντος 105, αφού η θέση είχε 98 Αυτόθι, έγγραφο 37: 1 4, Εκείνη την χρονιά όλοι οι απόφοιτοι της ΡΕΣ εγγράφηκαν στην Θεολογική Σχολή, βλ. σχετ. Ιερός Σύνδεσμος, έτος 1 ο, φ. 47/ ΑΠΑ, Βιβλίο Πτυχίων Θεολογικής Σχολής, , όπου φαίνεται ότι δεν έχει εκδοθεί πτυχίο Θεολογικής Σχολής στο όνομα του Παρθενίου. 101 Πανελλήνιον Λεύκωμα, σ ΕΑ 20(1897) Μια έμμεση μαρτυρία για το ότι ο Παρθένιος δεν τελείωσε την Θεολογική Σχολή αποτελεί η αναφορά του Μανουήλ Γεδεών ότι ο Παρθένιος τελείωσε την Ριζάρειο μόνο Εκκλησιαστική Σχολή και όχι την Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βλ. σχετ. Γεδεών, Μνεία, σ Σχετικά με την πατριαρχεία του Ανθίμου βλ. Σταυρίδου Οι Οικουμενικοί, σ Γκατσόπουλου, Άνθιμος. Μαυροπούλου, Πατριαρχικαί, σ Ο Δευτερεύων ανήκει, σύμφωνα με τις αποκρίσεις του Ιωάννου επισκόπου Κίτρους, στην δωδέκατη σειρά των κληρικών των εχόντων οφίκια (αξιώματα) και μάλιστα σημειώνει ότι: «Ἡ προχείρισις δὲ τοῦ δευτερεύοντος τῶν διακόνων οὒχ ἁπλῶς γίνεται, ἀλὰ κατ ἐκλογὴν δεῖται γὰρ τὸ τοιοῦτον ὀφφίκιον ἀνδρὸς ἱκανοῦ καὶ

49 45 κενωθεί μετά την προαγωγή του πρώην δευτερεύοντος Μακαρίου 106. Το επίσημο δελτίο του Οικουμενικού Πατριαρχείου έγραφε σχετικά: «Τῆς θέσεως τοῦ Δευτερεύοντος τῶν Πατριαρχείων κενῆς διατελούσης ἕνεκα τῆς προαγωγῆς τοῦ τέως Δευτερεύοντος πανοσιολ. Μακαρίου εἰς ἡγούμενον τῆς ἐν Πριγκήπῳ Ἱ. Μονῆς τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, ἡ Α. Θ. Παναγιότης διώρησε προχθές τοιοῦτον τόν ἐκ τῶν ἀριστούχων ἀποφοίτων τῆς Ριζαρείου Σχολῆς καί δευτεροετῆ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀθήνῃσι Πανεπιστημίου ἱερολογ. ἱεροδιάκονον Παρθένιον Βαρδάκαν, φέροντα πάντα τά ἀπαιτούμενα διά τήν θέσιν ταύτην προσόντα. Ὁ νέος Δευτερεύων ἀνέλαβεν ἀπό σήμερον τά καθήκοντα αὐτοῦ» 107. Ο Παρθένιος κατά την περίοδο της διακονίας του στο Φανάρι, βρέθηκε να συνυπηρετεί με κληρικούς, οι οποίοι δέσποσαν στα εκκλησιαστικά πράγματα. Ο Μ. Πρωτοσύγκελος ήταν ο Αρχμ. Χρυσόστομος Καλαφάτης, ο αργότερα μητροπολίτης Δράμας και μετά Σμύρνης 108 ο Ιωακείμ Φορόπουλος ως αρχειοφύλακας των Πατριαρχείων ο μετέπειτα Μελενίκου και αργότερα Πελαγωνίας 109 ο Μεγάλος Αρχιδιάκονος Λαυρέντιος, ο μετέπειτα Χαλδίας και αργότερα Δράμας 110 ο Αρχιγραμματέας Φώτιος, ο μετέπειτα μαρτυρικός μητροπολίτης Κορυτσάς 111 ο γραμματέας της Συνόδου Γεννάδιος, ο μετέπειτα Λήμνου και αργότερα Θεσσαλονίκης 112 ακόμη πρέπει να προσθέσουμε τον Μανουήλ Γεδεών, αρχισυντάκτη της «Εκκλησιαστικής Αλήθειας» 113. Οι περισσότεροι εκ των συνυπηρετούντων κληρικών στο Φανάρι, τοποθετήθηκαν αργότερα ως ἐπιτηδείου εἰς τὸ ἐκπληροῦν ἀμέμπτως τὰς ἁρμόζουσας τούτω διακονίας», Ιωάννου, επισκόπου Κίτρους, «Αποκρίσεις προς τον Κωνσταντίνον αρχιεπίσκοπον Δυρραχίου τον Καβάσιλαν», στο Ράλλη και Ποτλή, Σύνταγμα, σ Ο Χρύσανθος Ιεροσολύμων τοποθετεί το οφίκιο του δευτερεύοντος τελευταίο στην έκτη πεντάδα αναφέροντας ότι «οὗτος λέγεται δεύτερος ὄχι πρὸς τοὺς λοιποὺς Διακόνους ἀναφερόμενος, ἀλλὰ πρὸς τὸν Ἀρχιδιάκονον», βλ. σχετ. Χρυσάνθου, Συνταγμάτιον, σ. 19. Επίσης βλ. Κ.Μ. Ράλλη, «Περί του δευτερεύοντος των διακόνων», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 11(1936) Ο Μακάριος τοποθετήθηκε ηγούμενος στην Ι. Μ. Σωτήρος Χριστού στην Πρίγκηπο. 107 ΕΑ 20(1897) Για τον Χρυσόστομο Δράμας και μετέπειτα Σμύρνης βλ. Σολομωνίδη, Ο Σμύρνης. Διονυσίου, Ιστορία, σ και Γαλίτη Ο Μητροπολίτης. Νανάκη, Επιπτώσεις. Ζήση, Ιεράρχες, σ Επίσης Αλεξανδρής, Το αρχείον. 109 Για τον Ιωακείμ Φορόπουλο βλ. Πανελλήνιον Λεύκωμα, σ Φοροπούλου, Ιωακείμ 1. Γερομιχαλού, Η εθνική. 110 Διονυσίου, Ιστορία, σ Φοροπούλου, Φώτιος. Μπέλλου Θρεψιάδη, Μορφές, σ. 79, Τα σχετικά με τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο Αλεξιάδη, βλ. στον τόμο ΚΙΔΘ, Ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος Αλεξιάδης ( ), Πρακτικά Συμποσίου, Θεσσαλονίκη Σκιαγράφηση του βίου του βλ. σχετ. Ανεστίδη, Η εθναρχική.

50 46 επίσκοποι και μητροπολίτες σε επισκοπές και μητροπόλεις δύσκολες, σε μια κρίσιμη περίοδο, κατά την οποία η εθνικιστική έξαρση, αντιπαράθεση και ωμότητα είχε αρχίσει να λαμβάνει εξοντωτικό χαρακτήρα. Η θητεία του Παρθενίου στο Φανάρι υπήρξε γι αυτόν πλουσίως καρποφόρα. Η είσοδος στην πατριαρχική αυλή για κάθε κληρικό ήταν (και είναι) σπουδαίο γεγονός, αφού αυτή συνιστούσε ένα κέντρο συνεχούς κατάρτισης και επαύξησης των θεολογικών και εκκλησιαστικών γνώσεων όλων των υπηρετούντων στα διάφορα αξιώματα κληρικών της 114. Η πατριαρχική αυλή αποτελούσε (και αποτελεί) το φυτώριο των στελεχών του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ο Παρθένιος διακόνησε την Μεγάλη Εκκλησία μέσα από το οφίκιο του Δευτερεύοντος σε αρκετούς τομείς. Η διακονία του αυτή οδήγησε τον νεαρό Διάκονο στο να αποκτήσει πολύτιμη εμπειρία και να συγκροτήσει έναν άρτιο θεολογικό και διοικητικό καταρτισμό, ο οποίος θα του αποδειχθεί πολύ χρήσιμος όταν θα ανέλθει στο επισκοπικό αξίωμα. Αμέσως μετά την πρόσληψή του ως Δευτερεύοντος των Πατριαρχείων, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Άνθιμος Ζ, διαφώνησε με την Σύνοδο και το Μεικτό Εθνικό Συμβούλιο δημιουργήθηκε οξύτατη κρίση για την εκτόνωση της οποίας ο Πατριάρχης υπέβαλε την παραίτησή του 115. Νέος Πατριάρχης αναδείχθηκε ο από Εφέσου Κωνσταντίνος Ε 116. Κατά το πρώτο διάστημα της θητείας του νέου Πατριάρχου, ο Παρθένιος υποβιβάζεται στο αξίωμα του Τριτεύοντος 117 διακόνου και την θέση του Δευτερεύοντος καταλαμβάνει ο Λαυρέντιος ο μέχρι πρότινος Μ. Αρχιδιάκονος 118. Αργότερα το 1899 διορίζεται από τον Πατριάρχη Κωνσταντίνο πάλι ως Δευτερεύων 119. Καθ όλη την διάρκεια της διακονίας του στο Φανάρι εκτελούσε με ζήλο τα οριζόμενα από το οφίκιό του καθήκοντα. Συναντούσε Αρχιερείς, μετέφερε τις ευχές του Πατριάρχου σε κληρικούς και λαϊκούς, κήρυττε, παρευρισκόταν σε διάφορες τελετές εκ μέρους του Πατριάρχου, έγραφε άρθρα στην Εκκλησιαστική Αλήθεια. Μέσα σε αυτά τα καθήκοντα του δόθηκε η ευκαιρία να συναντηθεί και με τον 114 Σταυρίδου, Η Θεολογία, σ Γύρω από το ζήτημα αυτό βλ. Σταυρίδου, Οικουμενικοί, σ , όπου και ολόκληρη η προϋπάρχουσα βιβλιογραφία. 116 Για την εκλογή του Οικουμενικού Πατριάρχου Κωνσταντίνου και τα της πατριαρχίας του βλ. Σπανούδη, Ιστορικαί, σ. 102 κ. ε. 117 ΕΑ, 20( ) Αυτόθι, σ. 98. Τις μετακινήσεις αυτές επέφερε ο διορισμός του μέχρι της εκλογής του από Εφέσου Πατριάρχου Κωνσταντίνου, αρχιδιάκονός του Διόδωρος στην θέση του Μ. Αρχιδιακόνου των Πατριαρχείων. 119 ΕΑ 23(1899) 254.

51 47 Διευθυντή της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής άγιο Νεκτάριο τον Κεφαλά κατά την επίσκεψη του τελευταίου στην Πόλη 120. Το 1901 παραιτείται ο Πατριάρχης Κωνσταντίνος ο Ε 121 και στον πατριαρχικό θρόνο ανέρχεται, για δεύτερη φορά, ο Ιωακείμ ο Γ, ιεράρχης μεγάλου κύρους, ο οποίος συνέδεσε το όνομά του με σημαντικά γεγονότα, τα οποία σημάδευσαν καθοριστικά την πορεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Γένους 122. Μετά την εκλογή του Πατριάρχου Ιωακείμ Γ, τα δύο μεγάλα σώματα εξέλεξαν μια επιτροπή, η οποία θα παραλάμβανε τον Ιωακείμ από τον Αγιώνυμο Άθω όπου εφησύχαζε. Στην επιτροπή αυτή συμμετείχε και ο Παρθένιος μαζί με τον Μ. αρχιδιάκονο Λαυρέντιο 123. Ο Παρθένιος με τον νέο Πατριάρχη συνεχίζει την υπηρεσία του ως Δευτερεύων των Πατριαρχείων και να εκτελεί τα καθήκοντά του. Ο Ιωακείμ πρέπει να συμπάθησε τον διάκονο Παρθένιο, γι αυτό του ανέθεσε διάφορες εξαρχικές 124 αποστολές προς τακτοποίηση διαφόρων εκκρεμών υποθέσεων του Πατριαρχείου. Η διακονία του αυτή του καλλιέργησε το οργανωτικό πνεύμα και είχε ως αποτέλεσμα την απόκτηση διοικητικής πείρας που αργότερα θα τον βοηθήσει αρκετά στα επισκοπικά του καθήκοντα. Η πρώτη εξαρχική αποστολή που του ανατέθηκε ήταν το Συγκεκριμένα στις η σύνοδος του Πατριαρχείου τον διορίζει έξαρχό της προς παραλαβή της περιουσίας του αποβιώσαντος μητροπολίτου Πρεβέζης Κοσμά 125. Ο τελευταίος είχε αποβιώσει εν πλω και είχε ενταφιασθεί στην Κέρκυρα 126. Ο αποβιώσας μητροπολίτης Κοσμάς ήταν λόγιος αλλά προπάντων εξαίρετος μουσικός 127. Μεταβαίνων ο Παρθένιος και απογράφοντας την περιουσία του μητροπολίτου Κοσμά, βρήκε ένα μουσικό όργανο δικής του εμπνεύσεως, σχεδιάσεως και κατασκευής. Επειδή και ο Παρθένιος 120 ΕΑ 23(1899) Σταυρίδου, Οικουμενικοί, σ Περί της προσωπικότητας του φωτισμένου αυτού Πατριάρχου βλ. Σπανούδη, Ιστορικαί. Σταυρίδου, Οικουμενικοί, σ Ανεστίδης, Ιωακείμ. Kofos, Patriarch. Νανάκη, Εκκλησία, σ Επίσης πολλά στοιχεία στον τόμο: ΚΙΔΘ, Ο από Θεσσαλονίκης. 123 Κ. Π. Σπανούδη, Ιστορικαί, σ Σχετικά με τα καθήκοντα των εξάρχων και τις εξαρχικές αποστολές βλ. ενδεικτικά Ράλλη, Περί των εκκλησιαστικών. Επίσης βλ. Αγγελοπούλου, Η Εκκλησία, σ Του ιδίου, «Πατριαρχικές Εξαρχίες στην Νησιωτική Ελλάδα», στον τ. Αναδρομή. Τιμητικόν Αφιέρωμα εις τον Αρχιεπίσκοπον πρ. Αθηνών και πάσης Ελλάδος κυρόν Ιάκωβον Βαβανάτσον, Μέγαρα 1991, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 73, σ , αριθµ. 5609/ (ΕΑ 25(1901) 376). 126 Περί του μητροπολίτου Πρεβέζης Κοσμά βλ. ΕΑ 25(1901) 373. Επίσης Κούρτη, Η ιερά μητρόπολη, σ Αυτόθι, σ. 38.

52 48 ήταν καλλίφωνος και είχε μεγάλη αγάπη προς την εκκλησιαστική και γενικά προς την εθνική μας μουσική 128 «καί τήν σπουδαιότητα καί τήν σημασίαν αὐτοῦ διαγνούς, θέλων δ ἅμα ἵνα οἱ πολυετεῖς μόχθοι τοῦ ἀειμνήστου περί τήν ἠμᾶς μουσικήν μή καταστραφώσιν ἀλλά μελετηθώσιν προσηκόντως» 129 έπεισε την δημογεροντία της πόλεως της Πρεβέζης να δωρίσει το ανωτέρω μουσικό όργανο στον Εκκλησιαστικό Μουσικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως. Έτσι το συσκεύασε και το μετέφερε με ασφάλεια στην Κωνσταντινούπολη και το παρέδωσε στο Σύλλογο, ο οποίος εξέφρασε με επιστολή του προς το Πατριαρχείο τον έπαινο και τις θερμές ευχαριστίες προς τον Παρθένιο 130. Τον Ιούνιο του 1902 διορίζεται από τον Πατριάρχη και την Σύνοδο μέλος της επιτροπής 131 για την χειροτονία του εψηφισμένου 132 μητροπολίτου Σκοπίων Φιρμιλιανού 133. Η χειροτονία έγινε στην Ι.Μ. Σκαλωτής της μητροπόλεως Αίνου 134. Μετά την επιστροφή του συνέταξε έκθεση περιγράφοντας με οξυδέρκεια, σαφήνεια και άριστη παρατηρητικότητα την όλη αποστολή και τα διαδραματισθέντα γεγονότα σε αυτή. Επειδή η έκθεση ήταν καλογραμμένη και πλούσια σε πληροφορίες για την γενικότερη περιοχή από όπου διήλθε η επιτροπή, ενθουσίασε τον Μαν. Γεδεών, αρχισυντάκτη τότε του περιοδικού του Πατριαρχείου Εκκλησιαστική Αλήθεια, ο οποίος αποφάσισε και δημοσίευσε ένα μεγάλο τμήμα τής εκθέσεως αυτής, κυρίως το ιστορικογεωγραφικό, στο ανωτέρω περιοδικό Σχετικά με την αγάπη του Παρθενίου προς την εκκλησιαστική και εθνική μας μουσική βλ. Παρθενίου, Περί νεοελληνικής μουσικής. 129 ΕΑ 26(1902) Αυτόθι σ Την επιτροπή αποτελούσαν: οι μητροπολίτες Χίου Κωνσταντίνος, Βοδενών Νικόλαος και Λιτίτσης Νικηφόρος δύο πατριαρχικοί εφημέριοι και δύο ιεροδιάκονοι μεταξύ των οποίων και ο Παρθένιος, βλ. σχετ. EA 26(1902) Ο μητροπολίτης Σκοπίων Φιρμιλιανός, Σέρβος την καταγωγή, είχε εκλεγεί μητροπολίτης Σκοπίων τον Οκτώβριο του 1899, βλ. σχετ. ΕΑ 23(1899) 400. Επειδή όμως η εκλογή του δημιούργησε αντιδράσεις από ελληνικής πλευράς και περιέπλεξε και τις ρωσοβουλγαρικές σχέσεις, η χειροτονία του έγινε το 1902, βλ. σχετ. Δημ. Φιλιππίδου, Το Φιρμιλινιάνειον Ζήτημα ήτοι ο εκ Σερβίας κίνδυνος της Μακεδονίας και του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήναι Νανάκη, Νέα ιστορικά, σ , όπου η έκθεση του Μητροπολίτη Αγχιάλου Βασιλείου για το λεγόμενο Σκοπιανό ζήτημα. Βακαλόπουλου Κ., Η Μακεδονία, σ Снегаров, Отношенията. Грьнчаров, Политически, σ Για τον μητροπολίτη Φιρμιλιανό βλ. ΕΑ 27(1903) 522. Φιλιππαίου, Εκκλησίας, σ. 74. Επίσης βλ. Αγγελοπούλου, Πατριαρχικά, σ. 118 κ. ε. 134 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 74 σ. 235, αριθµ. 3975/ Για την Ι. Μ. Σκαλωτής βλ. ενδεικτικά, ΕΑ 26(1902) Χ. Τζώγα «Αίνου Μητρόπολις», ΘΗΕ, 1(1962), στ , εδώ Παρθενίου, Η επίσκεψις, σ Προλογίζοντας ο Μαν. Γεδεών την δημοσίευση αυτή βρήκε την ευκαιρία να σημειώσει τα εξής: «Ὁ γράψας αὐτήν ἀφηγεῖται τήν μέχρι τῆς ἱερᾶς πατριαρχικῆς μονῆς τῆς Θεοτόκου Σκαλωτῆς μετάβασιν καὶ τήν ἐκεῖθεν

53 49 Λίγες μέρες μετά από την επιστροφή του από την αποστολή αυτή, πεθαίνει στα Ιωάννινα η μητέρα του Αικατερίνη 136. Το βάρος πλέον ολοκλήρου της οικογένειας πέφτει στους ώμους του, ιδιαίτερα έπρεπε να φροντίσει για την αποκατάσταση της αδελφής του Καλλιόπης και για τις σπουδές του μικρότερου του αδελφού Στεφάνου. * * * Δεύτερη εξαρχική αποστολή ανατέθηκε στον Παρθένιο από τον Πατριάρχη Ιωακείμ και την Σύνοδο το Φεβρουάριο του Συγκεκριμένα του ανατέθηκε πρώτα να μεταβεί στο Μέτσοβο για την εκλογή της εφοροδημογεροντίας και έλεγχο των λογαριασμών της εφορείας και κατόπιν από εκεί να μεταβεί στα Ιωάννινα για να ελέγξει την διαχείριση των εν τη νήσω Ιωαννίνων ευρισκομένων Ιερών Μονών 137. Με την εν λόγω εξαρχική αποστολή διδόταν στον Παρθένιο η ευκαιρία να επισκεφθεί την γενέτειρά του ηπειρωτική γη. Ο Παρθένιος αναχώρησε από την Πόλη στις 23 Φεβρουαρίου 1903 με πρώτο σταθμό το Μέτσοβο πατρίδα καταγωγής της οικογενείας του 138. Στο Μέτσοβο εκείνη την εποχή υπήρχε μεγάλος αναβρασμός ο οποίος είχε ξεκινήσει από το 1901, όταν οι εφοροδημογεροντία και ιδιαίτερα οι έφοροι των κληροδοτημάτων έπαυσαν τον πατριαρχικό έξαρχο Μετσόβου Βενέδικτο Βοΐλα 139. Η αυθαίρετη αυτή πράξη, όλως αντικανονική, θορύβησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο την θεώρησε άκυρη. Για να δώσει όμως λύση στο ζήτημα ζήτησε από τον πατριαρχικό έξαρχο Μετσόβου να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη για να απαντήσει επί των κατηγοριών που του καταλόγιζαν. Ο έξαρχος μετέβη στην πόλη και αφού απολογήθηκε υπέβαλε την παραίτησή του 140. Μετά την παραίτηση του Βενεδίκτου, ο φατριασμός κατέλαβε ολόκληρο το Μέτσοβο. Οι Μετσοβίτες χωρίστηκαν σε δύο αντιμαχόμενες μερίδες που η κάθε μία ήθελε να επιβάλει τον δικό της έξαρχο. Για την αντιμετώπιση της καταστάσεως και την αποσόβηση και σοβαρότερων γεγονότων το Πατριαρχείο έδωσε εντολή στον ἐπιστροφήν τῶν τε σεβασμ. Μητροπολιτῶν καὶ τῆς εὐαγοῦς συνοδίας αὐτῶν, σημειῶν εἴ τι ἄν εἶδε παρατηρήσεως ἄξιον. Καλόν ἤθελεν εἶναι εἴπερ οἱ ἐφ οἱᾳδήποτε ἀποστολῇ μεταβαίνοντες εἰς ἐπαρχίας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου κληρικοί, δυνάμενοι μάλιστα νά λάβωσιν ἐξ αὐτοψίας πολλάς πληροφορίας ἀπροσίτους εἰς λαϊκούς, ἐτήρουν σημειώματά τινα περί ναῶν καὶ μονῶν, κειμηλίων τῆς ἱερᾶς ἤ τῆς θύραθεν τέχνης ὡς καὶ περί ἠθικῆς, θρησκευτικῆς καὶ κοινωνικῆς τῶν κατοίκων καταστάσεως, ἀποσώζοντες ἀπό τῶν ὀδόντων τοῦ πανδαμάτορος χρόνου εἴ τι ἄν ἄχρις ἡμῶν, θείᾳ μοίρᾳ περιεσώθη.» (αυτόθι, σ. 324). 136 ΕΑ 26(1902) ΑΟΠ, ΠΑ, Α 77, σ. 161, έγγραφο 1355/ Επίσης ΕΑ 27(1903) Αυτόθι, σ Τρίτου, Η Πατριαρχική, σ ΕΑ 25(1901) 376. Επίσης αναλυτικότερα βλ. Τρίτου, Η Πατριαρχική, σ. 55.

54 50 επίσκοπο Περιστεράς και σχολάρχου της Ιερατικής Σχολής της Νήσου Ιωαννίνων Μελέτιο να προσπαθήσει να συμβιβάσει τις δύο αντιμαχόμενες μερίδες και να εξευρεθεί αποδεχτός και κατάλληλος κληρικός που θα αναλάμβανε το αξίωμα του εξάρχου. Ο Μελέτιος όμως καθυστερούσε να μεταβεί στο Μέτσοβο εξ αιτίας μακροχρόνιας ασθένειας και του χειμώνα 141. Τότε το Πατριαρχείο διόρισε ως προσωρινό έξαρχο τον Δωρόθεο Πίπο 142. Ο επίσκοπος Περιστεράς Μελέτιος μετέβη στο Μέτσοβο για να εκτελέσει την εντολή που του ανέθεσε το Πατριαρχείο 143. Η κατάσταση όμως δεν διορθώθηκε, αφού η εμπλοκή του Γρεβενών Αγαθαγγέλου στην εκλογή των εφοροδημογερόντων του Μετσόβου, περιέπλεξε τα πράγματα 144. Έτσι το Πατριαρχείο αποφάσισε και έστειλε στο Μέτσοβο με εξαρχική αποστολή τον Παρθένιο 145 με την εντολή πρωταρχικά να πραγματοποιήσει καθετί δυνατόν για να καταπαύσει η διχόνοια 146. Πράγματι ο Παρθένιος τον Μάρτιο του 1903 φθάνει στο Μέτσοβο και αρχίζει τις διεργασίες για να πραγματοποιηθεί η εκλογή της εφορείας της κοινότητας χωρίς φατριασμούς. Μετά από αρκετές διαβουλεύσεις κατάφερε να ενώσει τις δύο αντιμαχόμενες μερίδες και να διεξαγάγει ομαλές εκλογές για την ανάδειξη των μελών της εφορείας της κοινότητας 147, αλλά και να αποκαταστήσει τα κακώς κείμενα 148. Ίσως σε αυτό να βοήθησε και η βλάχικη μετσοβίτικη καταγωγή του. Το Πατριαρχείο ενημερώθηκε για το αίσιο αποτέλεσμα των εκλογών 149 έδωσε όμως εντολή στον παρθένιο να παραμείνει στο Μέτσοβο και να φροντίσει να επισπευσθεί ο έλεγχος των λογαριασμών της εφορείας ώστε η Σύνοδος να αποφασίσει για τα περαιτέρω 150. Μετά την εντολή αυτή ο Παρθένιος διόρισε εξελεγκτική επιτροπή με πρόεδρο τον Δ. Ι. Τσανάκα προς παραλαβή των λογαριασμών της προηγούμενης εφορείας. Κατά τον έλεγχο διαπιστώθηκε ότι δεν έγινε κατάχρηση χρημάτων αλλά ότι υπήρχαν δείγματα κακής διαχείρισης 151. Μετά το πέρας και του διαχειριστικού 141 ΕΑ 26(1902) Αυτόθι. Επίσης Τρίτου, Η Πατριαρχική, σ. 55. Για τον πατριαρχικό έξαρχο Μετσόβου Δωρόθεο Πίπο βλ. Πλατάρη Τζίμα, Δωρόθεος. 143 ΕΑ 26(1902) Πλατάρη, Το σημειωματάρι, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 75, σ. 161, αριθμ. 1355/ Σχετικά με την κατάσταση που επικρατούσε στο Μέτσοβο κατά την εκεί έλευση του Παρθενίου, μας δίνει αρκετές πληροφορίες αλλά και καυτηριάζει με δεικτικό τρόπο τα γεγονότα η εφημερίδα Φωνή της Ηπείρου, φ. 521/ σ Αυτόθι, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 75, σ. 244, αριθμ. 2562/ ΕΑ 27(1903) Αυτόθι. 151 Πλατάρη, Το σημειωματάρι, σ

55 51 ελέγχου ο Παρθένιος υπέβαλε λεπτομερή έκθεση στο Πατριαρχείο και έλαβε την εντολή να μεταβεί στα Ιωάννινα ώστε να συνεχίσει και να ολοκληρώσει την ανατεθείσα εξαρχική αποστολή του. Αναχώρησε από το Μέτσοβο πιθανόν το καλοκαίρι του Η συνέχιση της εξαρχικής αυτής αποστολής, τα βήματα της οποίας τον οδηγούσαν στην γενέθλιό του πόλη, των Ιωαννίνων, του έδινε την ευκαιρία να επισκεφθεί και να προσκυνήσει στους τάφους των γονέων του και ιδιαίτερα να τελέσει το ετήσιο μνημόσυνο της μητέρας του Αικατερίνης. Στα Ιωάννινα ο Παρθένιος διέμεινε μέχρι αρχές Οκτωβρίου 152. Διόρισε εξελεγκτική επιτροπή και εξέλεγξε τις διαχειρίσεις 153 όλων των μονών της Νήσου Ιωαννίνων και ιδιαίτερα της Ι. Μ. Ελεούσης 154 στην οποία είχαν προσαρτηθεί οι περισσότερες από τις μονές του νησιού 155. Στα μοναχολόγια της ανωτέρω μονής πρέπει να είχε γραφεί και ο Παρθένιος μιας και χειροτονήθηκε διάκονος κατά την αποφοίτησή του από την Ιερατική Σχολή της Νήσου Ιωαννίνων. Αφού τακτοποίησε όλα τα ζητήματα που αφορούσαν την οικονομική διαχείριση των μονών της Νήσου, υπέβαλε σχετική έκθεση στην Σύνοδο του Πατριαρχείου και αναχώρησε από τα Ιωάννινα και επανέκαμψε στην Πόλη αρχές Νοεμβρίου Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο Πατριάρχης Ιωακείμ διόρισε τον Παρθένιο ως μέλος της επιτροπής του Αγίου Μύρου. Συγκεκριμένα Πρόεδρος ορίσθηκε ο Ξάνθης Ιωακείμ, και μέλη εκτός από τον Παρθένιο, ο Μ. Εκκλησιάρχης Καλλίνικος και ο Κωνσταντίνος Ν. Θωμάδης ως μυρεψός 157. Κατά την διαδικασία της τελετής 158 παρασκευής του Αγίου Μύρου ο Παρθένιος δεν έλαβε μέρος γιατί το διάστημα εκείνο, όπως περιγράψαμε πιο πάνω, βρισκόταν στο Μέτσοβο εκτελώντας την ανατεθείσα εξαρχική αποστολή, στο οποίο Μέτσοβο θα έκαμε και το Πάσχα. 152 Επέστρεψε στην Πόλη αρχές Νοεμβρίου, βλ. σχετ. ΕΑ 27(1903) Η εξαρχική αυτή αποστολή προκλήθηκε από παράπονα κατοίκων των Ιωαννίνων «κατά τοῦ τρόπου τñς διοικήσεως τῶν ἐν τῇ νήσῳ Ἰωαννίνων ἱερῶν Μονῶν», βλ. σχετ. ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 75, σ. 160, αριθμ. 1355/ Για τη Ι. Μ. Ελεούσης βλ. Λάμπρου, Ηπειρωτικά, σ Φοροπούλου, Ελεούσης. Οικονόμου Φ., Η εν Ιωαννίνοις, σ Παπαδοπούλου Ν., Η μονή. 155 Λάμπρου, Ηπειρωτικά, σ. 19 κ. ε. 156 ΕΑ 27(1903) ΕΑ 26(1902) Τα σχετικά με την τελετή βλ. ΕΑ 27(1903) Επίσης Μενεβίσογλου, Το Άγιον Μύρον, σ. 108, υποσημ. 1.

56 52 4. Εκλογή του ως επισκόπου Κίτρους Όταν ο Παρθένιος επανέκαμψε 159 από την εξαιρετικά επιτυχημένη εξαρχική αποστολή του στο Μέτσοβο και στα Ιωάννινα, ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ αποφάσισε να τον κάμει επίσκοπο. Ο Μ. Γεδεών μας πληροφορεί ότι από το τέλος Νοεμβρίου ο Παρθένιος προοριζόταν για επίσκοπος Κίτρους. Χαρακτηριστική είναι η φράση του ότι ο Παρθένιος Βαρδάκας «φίλησε χέρι» 160. Ήδη το Πατριαρχείο προσανατολιζόταν στην απομάκρυνση του επισκόπου Κίτρους Θεοκλήτου 161, ο οποίος ήταν ασθενής και δεν μπορούσε να ποιμάνει την επαρχία, ακόμη δημιουργούσε προβλήματα στους εφοροδημογέροντες της Κατερίνης και δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την ρουμανική προπαγάνδα που οργίαζε στην επαρχία του 162. Λίγες μόνο μέρες μετά την επιστροφή του στην Πόλη παραιτήθηκε από Δευτερεύων των Πατριαρχείων 163, επειδή προσλήφθηκε στην υπηρεσία του πρότινος εκλεγέντος μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Αλεξάνδρου του από Νεοκαισαρείας 164. Ως Δευτερεύων ο Παρθένιος εκπλήρωσε «μετά ζήλου καί ἀφοσιώσεως ἐπί ἑπταετίαν τά καθήκοντα αὐτοῦ καί ἐπιδειξάμενος πολιτείαν καί τρόπων χρηστότητα ἀξία ἐπαίνων» 165. Ο μητροπολίτης Αλέξανδρος την Τρίτη 8 Δεκεμβρίου 1903 κατά την Θεία Λειτουργία που τέλεσε στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου χειροτόνησε σε πρεσβύτερο τον Παρθένιο και του απέδωσε και το οφίκιο του Αρχιμανδρίτου, παράλληλα τον διόρισε και Πρωτοσύγγελο της Ι. Μ. Θεσσαλονίκης 166. Η εφημερίδα της Θεσσαλονίκης «Αλήθεια» έγραψε: «χθές ἐν τῷ Πατριαρχικῷ ναῷ τήν θείαν λειτουργίαν ἐτέλεσεν ὁ σεβ. ἁγ. Θεσσαλονίκης Ἀλέξανδρος χειροτονήσας εἰς πρεσβύτερον τόν τέως δευτερεύοντα τῶν Πατριαρχείων Παρθένιον ὅν 159 Επέστρεψε στην Πόλη στις , βλ. ΕΑ 27(1903) Γεδεών, Μνεία, σ Ο επίσκοπος Κίτρους Θεόκλητος μετατέθηκε στην επισκοπή Κίτρους μετά την κατάργηση της επισκοπής Πέτρας, βλ. σχετ. Αγγελοπούλου, Η συμβολή. Για την προσωπικότητά του βλ. ακόμη Ανδρεάδη, Ο Κίτρους. Μωραλίδη, Ο Μακεδονομάχος. Επίσης βλ. και Καραθανάση Σατραζάνη, Πρακτικά, passim. Καραθανάση.Τριανταφυλλίδη, Ιωακείμ, σ ΑΜΘ, Φ 103, αριθμ. 6, όπου η από αναφορά της Δημογεροντίας Κατερίνης και Φ. 127, αριθμ. 397, όπου η από επιστολή του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Επίσης Φαργκάνης, Η επαρχία, σ ΕΑ 27(1903) Ο μητροπολίτης Αλέξανδρος είχε μετατεθεί στην μητρόπολη Θεσσαλονίκης τον Νοέμβριο του 1903, βλ. ΕΑ 27(1903) 451. Σχετικά με την προσωπικότητά του βλ. ΓΠ 12(1928) σ και Ο3(1928) σ Κωνσταντινίδη, Αλέξανδρος. 165 ΕΑ 28(1904) ΕΑ 27(1903) 519.

57 53 προσέλαβε ἀρτίως εἰς τήν ὑπηρεσίαν τῆς ἐπαρχίας Θεσσαλονίκης ἐν ᾑ καταλλήλως θά χρησιμοποιηθώσιν ἡ ἀνεγνωρισμένη αὐτοῦ ἱκανότης καί ἡ πεῖρα ἥν ἀπέκτησε κατά τό δεκαετές(sic) διάστημα τῆς ὑπηρεσίας του ἐν Πατριαρχείοις..» 167. Ο μητροπολίτης Αλέξανδρος, μαζί με τον Πρωτοσύγκελό του πλέον Παρθένιο Βαρδάκα αναχώρησαν από την Κωνσταντινούπολη στις 17 Δεκεμβρίου και στις έφθασαν στην Θεσσαλονίκη όπου επεφυλάχθηκε στον νέο Μητροπολίτη θερμότατη παλλαϊκή υποδοχή 168. Στις 20 Ιανουαρίου 1904 παραιτήθηκε ο Κίτρους Θεόκλητος για λόγους υγείας 169. Στην έγγραφη παραίτησή του που υπέβαλε στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και στην περί αυτόν Επαρχιακή Σύνοδο ανέφερε: «...μή δυνάμενος ἕνεκα τῆς κατατρυχούσης με χρονίας σωματικῆς ἀσθενείας νά ἐπαρκέσω εἰς τάς ἀνάγκας τῆς Ἐπαρχίας καί τῶν χριστιανῶν μου καί διοικήσω αὐτήν, παραιτοῦμαι ταύτης...» 170. Η παραίτηση του Θεοκλήτου ανακοινώθηκε από τον Πρόεδρο της Επαρχιακής Συνόδου κατά την συνεδρίαση αυτής την 18η Φεβρουαρίου Μετά από αυτό η Επαρχιακή Σύνοδος αποφάσισε να πληρώσει την κανονικώς χηρεύουσα επισκοπή Κίτρους. Κατά την σχετική εισήγηση του ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης και Πρόεδρος της Επαρχιακής Συνόδου σημείωσε ότι η αντικατάσταση του πρώην Κίτρους πρέπει να γίνει από ικανό και κατάλληλο αρχιερέα «δυναμένου κατά τάς παρούσας περιστάσεις, ὁπότε μάλιστα καί ρωμανίζοντες ὑπάρχουσι καί μιμούμενοι τό παράδειγμα τῶν σχισματικῶν Βουλγάρων καί παραπείθοντες καί παραπλανόντες τούς ἡμετέρους καί περί ὤν ὡς γνωστόν ἡ Μ. Ἐκκλησία ἐξέδωκεν ἐσχάτως ἐγκύκλιον, ν ἀνταποκριθῇ πρός τάς ἀνάγκας τῆς ἐπαρχίας Κίτρους, συνέστησε τῇ ἐπαρχιακῇ Συνόδῳ ἵνα ὑποδείξωσι τρεῖς κατάλληλους πρός τοῦτο ὑποψηφίους...» 172. Όπως βλέπουμε από την εισήγηση του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης προς την Επαρχιακή Σύνοδο, ένας από τους λόγους για την ανάδειξη ικανού ιεράρχη στην επισκοπή Κίτρους ήταν η ρουμανική προπαγάνδα η οποία την εποχή εκείνη άρχισε να ενισχύεται στην Μακεδονία και την Ήπειρο. Αυτό ανάγκασε το Οικουμενικό Πατριαρχείο να εκδώσει 167 ΑΣΔ, Φ183.3, εφημ. Αλήθεια, φ. 80/ Αυτόθι, φ /25 και Ο Κίτρους Θεόκλητος ως επίσκοπος Πέτρας είχε υποβάλει στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Αθανάσιο επιστολές με τις οποίες παραπονιόταν πως τα προβλήματα υγείας του δεν του επέτρεπαν να ασκεί τα καθήκοντά του. Σχετικά βλ. ΑΜΘ, Φ22, αριθμ. 4728, όπου η από επιστολή του Θεοκλήτου προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και το αριθμ. 4732, όπου η από επιστολή του για το ίδιο θέμα. 170 Το κείμενο της παραιτήσεώς του βλ. Αγγελοπούλου, Η Επισκοπική, σ ΚΠΕΣΜΘ, σ Αυτόθι, σ

58 54 την από εγκύκλιό του, την οποία μνημονεύει στην παραπάνω εισήγησή του ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, προς τους μητροπολίτες και επισκόπους των περιοχών αυτών, εφιστώντας τους την προσοχή επί των έξωθεν εισερχομένων προπαγανδών, όπου εντόπιοι και ξένοι προπαγανδιστές εισάγουν «ἰδέας καί ἀρχάς φυλετικάς ἀντικείμενας τοῖς ἐκκλησιαστικοῖς θεσμίοις, τῆς ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας κηρύττουσιν ἐθνισμοῦ ρουμανικοῦ προσηλυτισμόν παντίοις μέσοις καί τρόποις διενεργούσι καί τήν ἐντός τοῦ ἑνός καί ἀδιαιρέτου της ὀρθοδοξίας ἱεροῦ περιβόλου πῆξιν ἀλλοτρίων θυσιαστηρίων ἐπιδιώκουσιν» 173. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ γνώριζε άριστα την εκκλησιαστική κατάσταση τόσο στην Μακεδονία όσο και στην Ήπειρο. Ιδιαίτερα γνώριζε την μητρόπολη Θεσσαλονίκης και τις από αυτήν εξαρτώμενες επισκοπές μιας και είχε διατελέσει στο παρελθόν μητροπολίτης της 174. Η επισκοπή Κίτρους παρ όλο που ήταν μία εκ των μικρών επισκοπών τής μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, έπρεπε, κατά την βούληση του Πατριάρχου, να ενισχυθεί με την εκλογή ενός ιεράρχη ο οποίος θα μπορούσε να αντιμετωπίσει την υπάρχουσα δύσκολη κατάσταση και ως τέτοιον προέκρινε τον διάκονο Παρθένιο Βαρδάκα. Δύο γεγονότα συνηγορούν προς αυτήν την άποψη, πέρα από την έγκυρη αναφορά του Μ. Γεδεών, από τη μια είναι το γεγονός ότι ο Παρθένιος παρέμεινε στην θέση του Πρωτοσύγκελου μόνο δύο μήνες και από την άλλη σε επιστολή του ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ προς τον Θεσσαλονίκης Αλέξανδρο τον συγχαίρει για την αίσια και κανονική διευθέτηση του ζητήματος αυτού 175 και τα δύο δείχνουν ότι ο Παρθένιος είχε ήδη από δευτερεύων των Πατριαρχείων επιλεγεί για την θέση του Κίτρους. Ουσιαστικά βλέπουμε εδώ μια έμμεση επέμβαση του Πατριαρχείου στην εκλογή επισκόπου της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης 176. Πράγματι, το Οικουμενικό Πατριαρχείο εκείνη την εποχή της έξαρσης των θρησκευτικών και εθνικών ερίδων και προπαγανδών, φρόντιζε για την εκλογή ικανών και δυναμικών ιεραρχών οι οποίοι θα μπορούσαν να 173 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 75, σ Πρβλ. και Τρίτου, Ο Οικουμενικός, σ. 187 [αναδημ. ΗΗ, , σ. 273]. 174 Βλ. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Ιωακείμ. 175 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 85, αριθμ. 1619/ Επί αυτού πρέπει να αναφερθεί ότι ο Παρθένιος στο βιβλίο του Περιγραφή, σ. 8, λέγει τα εξής: «ἀνελάβομεν τὴν ποιμαντορίαν τῆς περιφερείας ταύτης, προαχθέντες ἀπὸ τῆς θέσεως τοῦ Δευτερεύοντος τῶν σέβ. Πατριαρχείων Κανσταντινουπόλεως ἐπὶ τῆς πατριαρχείας Ἰωακεὶμ τοῦ Γ» 176 Σχετικά με το ζήτημα αυτό το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε ζητήσει από τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης σε περίπτωση που δεν μπορέσει η Επαρχιακή Σύνοδος να δώσει λύση στο ζήτημα της επισκοπής Κίτρους να παραπέμψει την υπόθεση στην Ιερά Σύνοδο του Πατριαρχείου. Σχετικά βλ. ΚΠΕΣΜΘ, σ. 103 κ. ε. και Αγγελοπούλου, Η Επισκοπική, σ. 803.

59 55 διαποιμάνουν τις επαρχίες τους και να φέρουν σε πέρας την αποστολή τους εν μέσω των δυσκολιών που δημιουργούσαν εθνικοθρησκευτικές διαμάχες 177. Έτσι λοιπόν η Επαρχιακή Σύνοδος έχοντας κατά νου τόσο την βούληση του Πατριαρχείου, μετά από την εισήγηση του μητροπολίτου Αλεξάνδρου, κατήρτισε το τριπρόσωπο 178. Ο Καμπανίας Παρθένιος πρότεινε τον Πρωτοσύγκελο της μητρόπολης Θεσσαλονίκης Παρθένιο Βαρδάκα, ο Πολυανής Παρθένιος πρότεινε τον μητροπολίτη πρώην Μελενίκου Κωνσταντίνο 179 και ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης τον αρχιδιάκονο της μητροπόλεως Προύσης Νεόφυτο Ευαγγελίδη 180. Μετά το σχηματισμό του τριπρόσωπου τα μέλη της Επαρχιακής Συνόδου μετέβησαν στον ναό του Αγίου Νικολάου και εξέλεξαν παμψηφεί ως επίσκοπο Κίτρους τον Πρωτοσύγκελο της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης Παρθένιο Βαρδάκα. Το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας ανακοινώθηκε από τον Καμπανίας Παρθένιο 181. Ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης το ανακοίνωσε τηλεγραφικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο 182, το οποίο με τη σειρά του απέστειλε συγχαρητήρια επιστολή προς τον νέο επίσκοπο 183. Την Κυριακή 22 Φεβρουαρίου, μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, χειροτονήθηκε επίσκοπος από τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και των επισκόπων της Επαρχιακής Συνόδου Καμπανίας Παρθενίου, Πολυανής Παρθενίου και Αρδαμερίου Δωροθέου 184. «Νέος ἔτι καί ὑπό πολύν ζῆλον ἐμφορούμενος θέλει εὕρει ἐν τῇ διοικήσει τῆς ἀνατεθείσης αὐτῷ ἐπισκοπῇς εὐρύ στάδιον ἐργασίας, ἀνορθώσεως τῶν κακῶς ἐχόντων καί θεραπείας τῶν ἀναγκῶν τῶν ἐν αὐτῇ συμπαγῶν ὁμογενῶν κοινοτήτων», σημείωνε η «Η Φωνή της 177 Σχετ. βλ. Αγγελοπούλου, Το Οικουμενικόν. Νανάκη, Εκκλησία, σ. 74 κ. ε. Νανάκη, Από την Εθναρχική, σ , ιδιαίτερα ΚΠΕΣΜΘ, σ Πρόκειται για τον Κωνσταντίνο Ασημάδη από την Καλλίπολη, βλ. Σταυρίδου, Η Ιερά Θεολογική, σ Πρόκειται για τον μετέπειτα μητροπολίτη Ελασσόνας, βλ. Σταυρίδου, Η Ιερά Θεολογική, σ Βέλκου, Η επισκοπή, σ ΚΠΕΣΜΘ, σ ΕΑ 28(1904) ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 80 γράμμα 1374/ Στην επιστολή του ο Πατριάρχης έγγραφε: «Πάνυ ἡδέως πληροφορηθέντες περὶ ταῖς ψήφοις κανονικαῖς ἐκλογῆς αὐτῆς καὶ ἀναδείξεως ὡς ἐπισκόπου τῆς ἱερᾶς ἐπισκοπῇς Κίτρους, ἄσμενοι προαγόμεθα νῦν, διαγνώμῃ καὶ τῆς Ἁγίας καὶ Ἱερᾶς Συνόδου, συγχαρήναι τε αὐτῇ πατρικῶς ἐπὶ τούτῳ καὶ ἅμα ἐπεύξασθαι ἐγκαρδίως ὅπως ὁ Κύριος καὶ Θεὸς καταξιώσῃ αὐτὴν ἀναδειχθῆναι ἐργάτην δόκιμον, θεοφιλῶς καὶ θεαρέστως διὰ παντῶς τοῦ βίου τὰ μεγάλα τῆς ἀρχιερωσύνης καὶ τῆς ποιμαντορίας καθήκοντα, ἐφ ἃ ἡ ἐκκλησία ἐκάλεσεν αὐτὴν, ἐκπληροῦσαν ὡς διεξάγουσαν.». 184 ΕΑ 28(1904) 89.

60 56 Ηπείρου» 185. Πράγματι ο Παρθένιος αναλάμβανε την επισκοπή σε ηλικία 37 ετών γεμάτος όρεξη και ζήλο. Ο νέος στην ηλικία και δραστήριος ιεράρχης, οδήγησε την επισκοπή Κίτρους στην πιο γόνιμη και στην πιο λαμπρή περίοδο της ιστορίας της. Με την εκλογή του Παρθενίου η επισκοπή Κίτρους μπορούμε να πούμε πως γύρισε σελίδα στην ιστορική της πορεία και ξεκίνησε μια νέα εποχή τέτοιας σε έκταση αναδιοργανώσεως και τέτοιων σε βάθος αλλαγών οι οποίες ήταν πρωτόγνωρες τουλάχιστον στον γνωστό ιστορικό της βίο. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι ήταν ο δεύτερος, γνωστός, Ηπειρώτης και μάλιστα Γιαννιώτης την καταγωγή που αναλάμβανε την επισκοπή Κίτρους πρώτος υπήρξε ο Λεόντιος Ελευθεριάδης 186 και επίσης, ήταν πάλι ο δεύτερος Ριζαρίτης επίσκοπος Κίτρους με πρώτον τον επαναστάτη επίσκοπο Νικόλαο Λούση 187. Ποια όμως ήταν η επαρχία Κίτρους και ποια κατάσταση θα αντιμετώπιζε ο Κίτρους Παρθένιος αναλαμβάνοντας τον οίακα της μικρής αυτής επισκοπής; 185 Φωνή της Ηπείρου, φ. 565/ Σχετικά με την καταγωγή του Λεόντιου Ελευθεριάδη, βλ. Λαμπρίδου, Ηπειρωτικά 1, σ Βλ. Νοτάρη, Ο επίσκοπος, σ, 87. Επίσης βλ. ΡΕΣ, Πανηγυρικός, σ. 715, αριθμ. 167.

61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΕΠΙΣΚΟΠΗ ΚΙΤΡΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΉ ΤΗΣ ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑΣ ΤΟΥ 1. Σύντομη ιστορική αναδρομή Μέχρι σήμερα δεν έχει γραφεί μια συστηματική ερευνητική ιστορική μελέτη μονογραφία που να παρουσιάζει συνολικά την μακραίωνη ιστορική πορεία της επισκοπής Κίτρους. Πρώτος μελετητής της ιστορίας της μπορεί να θεωρηθεί ο λόγιος μητροπολίτης Κίτρους Βαρνάβας Τζωρτζάτος, ο οποίος σε σύντομο χρονικό της ιστορίας της ανέφερε σχετικά: «Ἡ Μητρόπολις Κίτρους εἶναι ἐκ τῶν ἀρχαιοτέρων ἐν Μακεδονίᾳ Ἐπισκοπῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχικοῦ Θρόνου (Ἐπισκοπή Κίτρους ἤ Κίτρου ἤ Κύτρου), ταὐτιζομένη πρός τήν ἀρχαίαν Ἐπισκοπήν Πύδνης, κατά μαρτυρίας ἀναγομένας εἰς τόν ΙΔʹ ΙΣΤʹ αἰῶνα, ἐν αἷς ἀναφέρεται Ἐπισκοπή Κίτρους, ἤτοι Πύδνης» 1. Σήμερα μελετώντας καλύτερα τις πηγές και αξιολογώντας τα πλούσια αρχαιολογικά δεδομένα μπορούμε να αναγάγουμε την ιστορία της προς τα κάτω μέχρι τα μέσα του 5 ου μ.χ. αιώνα 2. Πιθανό όμως είναι, ότι η επισκοπή παρουσιάζεται με το όνομα Πύδνης ή και Κίτρους 3 κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και μάλιστα κατά την εποχή οργανώσεως του επισκοπικού 1 Βαρνάβα Τζωρτζάτου, μητροπολίτου Κίτρους, Χρονικόν, σ. 3. Το παραπάνω κείμενο εμπλουτισμένο με περισσότερα ιστορικά στοιχεία δημοσιεύθηκε ως Βαρνάβα Τζωρτζάτου, «Κίτρους Μητρόπολις», ΘΗΕ 7(1965) στ Ευτέρπη Μαρκή, Ανασκαφές, σ Σχετικά με το όνομα της επισκοπής πρέπει να σημειωθεί ότι μπορεί να εμφανίσθηκε η επισκοπή πρωταρχικά με την ονομασία ως Πύδνας. Αυτή η υπόθεση ισχυροποιείται και από το γεγονός ότι στο τακτικό του Λέοντος του Σοφού αναφέρεται «ὁ Κίτρου ἤτοι Πύδνης». Σχετικά στα γεωγραφικά του Στράβωνος σημειώνεται: «ἐν ἧ καί πόλις Πύδνα, ἥ νῦν Κίτρον καλεῖται.», πιθανότερο όμως είναι η ονομασία Κίτρους να είναι προσθήκη του επιτομέα του Στράβωνα, γιατί δεν μνημονεύεται από άλλους συγχρόνους του Στράβωνος. Αργότερα με την δημιουργία της ισχυρής καστρόπολης του Κίτρους, πρέπει η νέα ονομασία να επιβλήθηκε και ως όνομα της επισκοπής.

62 58 θεσμού 4 και ιδιαιτέρα μετά την ταύτιση «μια ευχαριστία εις επίσκοπος εις εκάστη εκκλησία» 5. Περαιτέρω εξέλιξη της θεμελιώδους αυτής εκκλησιολογικής αρχής έκαμε την εμφάνιση επισκόπων σε κάθε πόλη, όπως φυσικά καθόρισε και η Αʹ Οικουμενική Σύνοδος 6, αλλά και το διάταγμα του αυτοκράτορα Ζήνωνος (τέλη του 5 ου αι.), το οποίο προέβλεπε την ίδρυση επισκοπής σε κάθε αστικό κέντρο 7. Μεγάλες πόλεις κατά την ρωμαϊκή εποχή στην Πιερία ήταν το Δίο και η Πύδνα 8. Ουσιαστικά και στις δύο αυτές πόλεις, με την ανάπτυξη του επισκοπικού θεσμού, θα πρέπει να δημιουργήθηκαν επισκοπές. Από την σύνοδο της Σαρδικής μαθαίνουμε για την ύπαρξη επισκοπής Δίου 9. Δυστυχώς όμως για την ύπαρξη επισκοπής Κίτρους ή Πύδνης δεν υπάρχουν γραπτές πηγές των πρώιμων χριστιανικών χρόνων. Παρ όλα αυτά την ανωτέρω υπόθεση για την ύπαρξη επισκοπής από τα παλαιοχριστιανικά ακόμη χρόνια ενισχύουν γεγονότα, όπως η ύπαρξη της παράδοσης διέλευσης του Απ. Παύλου από την Πιερία και μάλιστα η επιβίβασή του από το μικρό λιμάνι της Μεθώνης, βορείως της Πύδνας για να κατευθυνθεί προς Αθήνα 10, το μαρτύριο του Αγίου Αλεξάνδρου Πύδνης 11, ο οποίος μαρτύρησε το 303 μ.χ. Ακόμη, οι πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές και έρευνες και ιδιαίτερα η ανακάλυψη επισκοπικού συγκροτήματος στην περιοχή 4 Κονιδάρη, Γενική, σ Στεφανίδου, Εκκλησιαστική, σ Ιωάννου Ζηζιούλα, μητροπολίτου Περγάμου, Η ενότης της Εκκλησίας εν τη Θεία Ευχαριστία και τω επισκόπω κατά τους τρεις πρώτους αιώνας, Εν Αθήναις , σ. 63 κ. ε. και 151 κ. ε. Επίσης Φειδά, Εκκλησιαστική, σ. 179 κ. ε. 6 Κανόνας η, βλ. σχετ. Αλιβιζάτου, Ιεροί, σ Codex Justinianus, III, 35(36), 8 Μ. Δήμιτσα, Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας Β, Θεσσαλονίκη , σ και 59. Papazoglou, Les villes, σ G. D. Mansi, Sacrorum Consiliorum nova et amlissima collectio, Parisiis Arnheim Leipzig , t. III, col. 39. Επίσης Tafel, De Thessalonica, σ Η παράδοση αυτή έχει την αναφορά της στις Πράξεις των Αποστόλων, κεφ. Ιζ, Παλαιότεροι και νεότεροι ερευνητές δέχονται την ερμηνεία ότι ο Απ. Παύλος μετέβη στην Αθήνα μέσω των ακτών της Πιερίας. Σχετικά με το θέμα βλ. Κονιδάρη, Εκκλησιαστική, σ Meyer, Paulus, σ Morton, In the steps, σ Χιονίδη, Ζητήματα, σ. 253 κ. ε., ιδιαίτερα στις σ Δημητρακόπουλου Φ., Άγιος, σ Ευτέρπη Μαρκή, «Το σταυρικό μαρτύριο και οι χριστιανικοί τάφοι της οδού Γ Σεπτεμβρίου στη Θεσσαλονίκη», ΑΕ, 1981, σ Πασχαλίδη, Τα αγιολογικά, σ

63 59 Λουλουδιά του Κίτρους, τοποθετούν την ύπαρξη της επισκοπής Κίτρους στα μέσα του 5 ου αιώνα 12. Πρώτη γραπτή μνεία της επισκοπής γίνεται στο τακτικό που περιλαμβάνεται στον παρισινό κώδικα 1555A, το λεγόμενο «εικονοκλαστικό τακτικό» 13, στο οποίο και, κατά την απαρίθμηση των επισκοπών της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, εμφανίζεται η επισκοπή Κίτρους δωδέκατη, τελευταία στην σειρά των επισκοπών των εξαρτωμένων από τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης 14. Πρέπει να σημειωθεί ότι μέχρι το 731/2 η Μητρόπολη και οι Επισκοπές της Θεσσαλονίκης καθώς και ολόκληρο το Ανατολικό Ιλλυρικό υπαγόταν στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία του πάπα Ρώμης 15. Για το χρονικό αυτό διάστημα, μέχρι δηλαδή την υπαγωγή του Α. Ιλλυρικού στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, οι πηγές σιωπούν και δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτε. Μόνον από τα αρχαιολογικά ευρήματα μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα και να αναχθούμε σε υποθέσεις. Μετά την εκκλησιαστική υπαγωγή του Αν. Ιλλυρικού στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως μαρτυρία για την επισκοπή 12 Μαρκή, Ανασκαφές, σ [αναδημ. Στον. Τ. Αρχμ. Ιγνατίου Σωτηριάδη, Πανόραμα ιστορίας της Ιεράς Μητροπόλεως Κίτρους, Κατερίνη 1999, σ ]. Μαρκή, Κίτρος, σ. 19 κ. ε. 13 Για την ονομασία και το σχολιασμό του τακτικού αυτού βλ. Κονιδάρη, Αι Μητροπόλεις. 14 Αυτόθι, σ. 94. Επίσης βλ. J. Darrouzès, Notitiae, σ. 236, n Για το ιστορικό την εκκλησιαστική υπαγωγή του Αν. Ιλλυρικού στον Πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως βλ. Θεοφάνης, 410. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή, σ Dvornik, The Slavs, σ Για τους λόγους της υπαγωγής του Αν. Ιλλυρικού στην Κωνσταντινούπολη βλ. ενδεικτικά την μελέτη του D. Mandi, «Dalmatia in the Exarchate of Ravenna from middle or the VI until the middle of the VIIIc.», Byzantion 34(1964) Για δε τον χρόνο της προσαρτήσεως είχε προταθεί η άποψη ότι αυτή συνέβη μετά το 754 βλ. σχετ. V. Grumel, «L annexion de l Illyricum oriental, de la Sicile et la Calabre au patriarcat de Constadinople», Recherches de Science Religieuse 40( ) Την παλαιότερη επικρατήσασα άποψη περί της ημερομηνίας του 732/3 επιβεβαίωσε με την μελέτη του ο Μ. Anastos, «The transfer of Illyricum, Calabria and Sicily to the jurisdiction of the Patriarchate of Constantinople in », Silloge Byzantina in onore de S. G. Mercati, Rome 1957, σ [αναδημ. Studi Bizantini e Neoellinici 9(1957) σ ]. Πρβλ. Γ. Θεοχαρίδου, Ιστορία της Μακεδονίας κατά τους μέσους χρόνους ( ), Θεσσαλονίκη 1980, σ Αγγελοπούλου, Η Εκκλησία, Γύρω από το ζήτημα αυτό υπάρχει και η άποψη ότι δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε επακριβώς τον χρόνο κατά τον οποίο πραγματοποιήθηκε η εκκλησιαστική απόσπαση του Αν. Ιλλυρικού, για το ζήτημα αυτό βλ. Ι. Καραγιαννόπουλου, «Το χρονολογικό ζήτημα της απόσπασης του Ιλλυρικού από τη Ρώμη», στο Αφιέρωμα εις τον Κ. Βαβούσκον, τ. Ε, Θεσσαλονίκη 1992, σ

64 60 Κίτρους, συναντάται επίσης στα πρακτικά των Συνόδων του και , στα οποία εμφανίζεται να υπογράφει ο επίσκοπος Κίτρους Γερμανός 16. Σε ένα άλλο τακτικό του 10 ου αι., της εποχής του Λέοντος Στ του Σοφού, που προλογίζεται από τον πατριάρχη Νικόλαο τον Μυστικό, η μητρόπολη Θεσσαλονίκης περιλαμβάνει δώδεκα επισκοπές και η επισκοπή Κίτρους καταλαμβάνει την πρώτη θέση με την ονομασία «Κίτρους, ἤτοι Πύδνης» 17. Δεν γνωρίζουμε ποια εκκλησιαστικά γεγονότα επηρέασαν τις ανακατατάξεις στην τάξη των επισκοπών της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης και την κατάταξη της Κίτρους ως πρώτης των επισκοπών. Έκτοτε η επισκοπή Κίτρους, σε όλα τα τακτικά, αναφέρεται πάντοτε ως επισκοπή υποκείμενη στην μητρόπολη Θεσσαλονίκης και καταλαμβάνει την πρώτη θέση των υπό τον Θεσσαλονίκης εξαρτωμένων επισκοπών 18. Ο εκάστοτε επίσκοπος Κίτρους έφερε τον τίτλο του «πρωτόθρονου Θεσσαλονίκης» που του έδινε το δικαίωμα να προεδρεύει στην Επαρχιακή Σύνοδο Θεσσαλονίκης όταν απουσίαζε ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης από την έδρα του και να διαχειρίζεται τα της μητροπόλεως όταν η έδρα χήρευε 19. Κατά την εποχή της λατινοκρατίας διαθέτουμε μαρτυρία για την ύπαρξη της επισκοπής Κίτρους από επιστολή του πάπα 16 Υπογράφει ως «Γερμανός Κίτροις», βλ. G. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum, v. XVI, col 194 και v. XVII XVIII, col 357. M. Le Quien, Oriens Christianus in quatuor patriarchatus digestus, Parisiis 1740 (ανατύπωση, Graz 1958), τ. 2, σ Darrouzès, Notitiae, σ. 278, n Τα τακτικά συγκεντρώθηκαν και σχολιάστηκαν από τον J. Darrouzès στην ανωτέρω μελέτη του. 19 Αγγελοπούλου, Η επισκοπική, σ. 795, 798. Επίσης Βαρνάβα, Εκκλησιαστικαί, σ. 51. Κονιδάρη, Περί την ιστορίαν, σ. 7. Σταυρίδου, Ο συνοδικός θεσμός, σ. 51 κ. ε. Ο όρος «Πρωτόθρονος» διασώθηκε στην φήμη του επισκόπου Κίτρους μέχρι το 1924 έτος κατά το οποίο η επισκοπή ανυψώθηκε σε Μητρόπολη. Μάλιστα κατά τις ακολουθίες στο Ι.Ν. Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης υπήρχε συγκεκριμένη τάξη στάσεως των επισκόπων της επαρχιακής συνόδου Θεσσαλονίκης, όπου ο Κίτρους ως «Πρωτόθρονος» κατελάμβανε εξέχουσα θέση, αριστερά του Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης. Βλ. σχετ. Φουντούλη, Μαρτυρίαι, σ Ακόμη πρέπει να λεχθεί ότι ο επίσκοπος κίτρους Μελέτιος απαγχονίζεται στη Θεσσαλονίκη το 1821, ακριβώς για τον ανωτέρω λόγο, αφού ως Πρωτόθρονος αντικαθιστούσε τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ιωσήφ, ο οποίος απουσίαζε ως συνοδικός στην Κωνσταντινούπολη, βλ. σχετ. Χριστιανική Μακεδονία. Ο Εθνομάρτυς Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωσήφ (+1821, Κωνσταντινούπολις), Επιστημονικό συμπόσιο (επιμ. Αθ. Αγγελόπουλος), Θεσσαλονίκη 2002, όπου αρκετές πληροφορίες.

65 61 Ιννοκεντίου προς τον Λατίνο μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γουαρίνο 20. Μάλιστα ο πάπας ζήτησε από τους επισκόπους της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης να δηλώσουν υποταγή στον ίδιο και να υπακούουν στον έξαρχό του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης 21. Οι επίσκοποι αρνήθηκαν και την αρνητική τους αυτή απάντηση διαβίβασε στον πάπα με επιστολή του ο επίσκοπος Κίτρους 22 γιατί ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος ο Μεσοποταμίτης είχε καταφύγει στην Νίκαια, διαμαρτυρόμενος για την εγκατάσταση Λατίνου μητροπολίτη στην Θεσσαλονίκη 23. Παρόλες τις προσπάθειες του πάπα, οι ορθόδοξοι επίσκοποι παρέμειναν στις θέσεις και διατήρησαν και κάποια προνόμια 24. Κατά την παλαιολόγια εποχή η επισκοπή Κίτρους συνεχίζει, παρά την μείωση των επισκοπών της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, να αποτελεί την «πρωτόθρονη» επισκοπή της Μητροπόλεως 25. Η επισκοπή συνεχίζει τον βίο της και επί της περιόδου της Oθωμανοκρατίας, της άλλως πως καλούμενης Tουρκοκρατίας, προσαρμοζόμενη πλέον στις νέες πολιτικές και κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, παραμένοντας μέχρι το 1924, έτος ανύψωσής της σε Μητρόπολη, ως επισκοπή του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης 26. Την εποχή αυτή συνεχίζει την ιστορική της πορεία κάτω από ιδιάζουσες συνθήκες που κάθε άλλο παρά εύκολες ήταν. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους τα όρια της επισκοπής δεν μπορούν εύκολα να περιγραφούν. Στην Πιερία, χώρα η οποία ορίζεται μεταξύ Ολύμπου, Πιερίων, Αλιάκμονος και Θερμαϊκού κόλπου, εκτός από την επισκοπή Κίτρους εμφανίστηκαν και άλλες επισκοπές, όπως: η Δίου 27, η Πέτρας 28 και η Πλαταμώνος 29. Κατά τους 20 Την επιστολή αυτή βλ. PL, 216, στ. 557 κ. ε. Σε αυτήν ο πάπας απαριθμεί τις έντεκα επισκοπές της Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης με πρώτη στην απαρίθμηση την επισκοπής Κίτρους. 21 PL, 215, στ και 216, PL, 215, col Λέτσα, Ιστορία, σ Ν. Ι. Ζαχαρόπουλου, Η Εκκλησία στην Ελλάδα κατά την Φραγκοκρατία, Θεσσαλονίκη , σ Σταυρίδου Ζαφράκα, Η Πιερία, σ B. Hendrickx, Η Πιερία, σ Tafrali, Thessalonique, σ Χρυσάνθου, Συνταγμάτιον, σ. 72. Ράλλη Ποτλή, Σύνταγμα, σ. 478 και Η ύπαρξη της επισκοπής Δίου μας είναι γνωστή από τα πρακτικά της Συνόδου της Σαρδικής όπου ο επίσκοπος Παλλάδιος υπογράφει τα πρακτικά ως ʺΔίουʺ, βλ.

66 62 πρωτοχριστιανικούς αιώνες η Πιερία πιθανόν διαμοιραζόταν μεταξύ των επισκοπών Δίου και Κίτρους ή Πύδνης. Η εξασθένηση της επισκοπής Δίου 30 και η γενικότερη μεταβολή της αρχαϊκής πόλης από ελεύθερο ανοικτό αστικό και εμπορικό κέντρο, σε καστρόπολη 31, δημιούργησε δύο νέες επισκοπές στα εδάφη της Πιερίας, αυτές της Πέτρας και του Πλαταμώνος. Η περιοχή που καταλαμβάνει η επισκοπή Κίτρους κατά τους ύστερους βυζαντινούς χρόνους και κατά την διάρκεια της Οθωμανοκρατίας είναι η κεντρική πεδινή και η βόρεια Πιερία. Συγκεκριμένα από την Κατερίνη και βόρεια μέχρι την δεξιά κοίτη του Αλιάκμονα ποταμού. Προς τα δυτικά εκτείνεται από την γραμμή που σχηματίζουν τα χωριά Μπουντάγια (σημερινό Μιλιάδι) Ρυάκια Παλιόστανη Κολινδρός Νησέλι (Ημαθία). Την δυτική ορεινή Πιερία κατελάμβανε η επισκοπή Πέτρας και την νότια Πιερία (από το ύψος του ποταμού Μαυρονερίου;), η επισκοπή Πλαταμώνος 32. Το 1881/1882 καταργείται η επισκοπή Πλαταμώνος λόγω διχοτομήσεώς της, μετά την χάραξη της νέας μεθοριακής γραμμής μεταξύ του ελληνικού Βασιλείου και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας 33. Τα εδάφη της που παρέμεναν κάτω από οθωμανική V. Mansi, concil. vol. 3, p. 39. M. Le Quien, Oriens Christianus, στ Επίσης, Tafel, De Thessalonica. Darrouzès, Notitiae, σ Αγγελοπούλου, Η Εκκλησία, σ Η επισκοπή Πέτρας εμφανίζεται στα τακτικά από τον 10ο αι. και μέχρι την κατάργησή της το 1896 αποτελεί επισκοπή υποκείμενη στο μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Σχετ. βλ. Darrouzès, Notitiae, σ. 69, 269, Κατσαρός, Πέτρα, σ Αγγελοπούλου, Η συμβολή. Αγελοπούλου, Η επισκοπή Πέτρας. 29 Η επισκοπή εμφανίζεται αρχές του 13 ου αι. Σχετικά βλ. Αγγελοπούλου, Η επισκοπή Πλαταμώνος. Γλαβίνα, Ο επίσκοπος. Γλαβίνα, Παρατηρήσεις. Παπαδημητρίου Νόννας, Η επισκοπή. Παπαδημητρίου Νόννας, Άγνωστος. 30 Η εξασθένιση της επισκοπής οφείλονταν είτε σε φυσικές καταστροφές είτε σε καταστροφικές επιδρομές. Σχετ. βλ. Παντερμαλή, Οι παλαιοχριστιανικές. Αρ. Μέντζου, «Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Πιερίας στην πρώτη βυζαντινή περίοδο» στον τ. ΠΒΝΧ Α, σ. 159 κ. ε. Παπαζώτου, Μεσαιωνική, σ Επίσης Χιονίδη, Ιστορία, σ Σχετικά με την εξελικτική πορεία της πόλης κατά τους πρώιμους και μέσους βυζαντινούς χρόνους βλ. C. Mango, Βυζάντιο. Η αυτοκρατορίας της Νέας Ρώμης, Αθήνα , σ. 77 κ. ε. Επίσης βλ. Σταυρίδου Ζαφράκα, Η Πιερία, σ. 115, όπου και σχετική βιβλιογραφία. 32 Σχετ. βλ. Παπαζώτου, Μεσαιωνική, σ Αγγελοπούλου, Η επισκοπή Πλαταμώνος, σ Αγγελοπούλου, Η επισκοπή Πέτρας, σ Η συνοριακή γραμμή, η οποία καθορίσθηκε με την συμφωνία της Κωνσταντινουπόλεως στις , διήλθε νοτίως του σημερινού χωριού Ν. Πόροι και από την τοποθεσία Παπαπούλι και ακολουθούσε την κορυφογραμμή του κάτω Ολύμπου. Σχετικά με όλες αυτές τις ανακατατάξεις βλ. Νικολάου, Διεθνείς, σ Κωφού, Ο Ελληνισμός, σ Θεοδοσίου Σφήκα, Η προσάρτηση.

67 63 διοίκηση, περιήλθαν στην επισκοπή Πέτρας 34. Το 1896 καταργείται 35 η επισκοπή Πέτρας και τα εδάφη της που ανήκαν στον Καζά Αικατερίνης περιήλθαν στην κυριότητα της επισκοπής Κίτρους 36. Έτσι η επισκοπή επεκτείνεται προς νότο και αγκαλιάζει ολόκληρο τον Καζά Αικατερίνης. Κατά τα πρώιμα χριστιανικά χρόνια, σχετικά με την έδρα της επισκοπής, μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε και αυτές με τη βοήθεια των αρχαιολογικών ευρημάτων. Ως αρχική έδρα της επισκοπής πρέπει να θεωρηθεί η πόλη της Πύδνας η οποία αποτελούσε αστικό και λιμενικό εμπορικό κέντρο, το οποίο συνεχίζει, αν και μειωμένη αστική λειτουργία, την πορεία του και κατά τα ρωμαϊκά και πρωτοχριστιανικά χρόνια. Αργότερα έδρα της επισκοπής καθίσταται η πολίχνη του Κίτρους, βορειότερα της Πύδνας, η οποία δίδει και το όνομα στην επισκοπή, όνομα το οποίο συνεχίζει να φέρει μέχρι σήμερα, διασώζοντας έτσι την μακραίωνη ιστορική της συνέχεια και μνήμη 37. Στα τέλη όμως του 18 ου αιώνα και λόγω της δράσεως των αλβανικών ληστρικών σωμάτων 38, το Κίτρος 34 Αγγελοπούλου, Η επισκοπή Πλαταμώνος, σ Πρέπει να λεχθεί ότι ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Αθανάσιος Μεγακλής δεν επιθυμούσε την κατάργηση της επισκοπής Πέτρας. Βλ. σχετ. Παπάζη, Ο Μητροπολίτης, σ Με την κατάργηση της επισκοπής Πέτρας περιήλθαν στην επισκοπή Κίτρους δεκαπέντε χωριά. Τα χωριά που προσαρτήθηκαν στην επισκοπή Κίτρους ήταν: Βροντού, Καρυαί, Μόρνα (Φωτεινά), Μηλιά, Ζιάζιακος (Λόφος), Κουντουριώτισσα, Σπι (Ν. Έφεσος), Βλαχοκάλυβα (Αγ. Σπυρίδων), Καρίτσα, Μαλαθριά (Δίον), Λιτόχωρον, Λεπτοκαριά, Σκοτίνα, Παντελεήμων, σχετ. βλ. Αγγελοπούλου, Η συμβολή, σ Στον Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο με τον οποίο καταργείτο η επισκοπή Πέτρας δεν γίνεται μνεία για τα χωριά Δριάνιστα (Μοσχοπόταμος), Ρητίνια (Ρητίνη), Σκουτέρνα (Ελατοχώρι) τα οποία τουλάχιστον μέχρι το 1878, σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Κίτρους Νικολάου (Λούση), υπήγοντο στην Επισκοπή Πέτρας, βλ. σχετ. Κωφού, Ο Αντάρτης, σ Πιθανόν(;) τα χωριά να είχαν περιέλθει στην επισκοπή Κίτρους κατά το χρονικό διάστημα , δηλαδή πριν από την κατάργηση της επισκοπής Πέτρας και για το λόγο αυτό δεν αναφέρονται στον Τόμο καταργήσεώς της. 37 Σχετ. βλ. Ευτέρπη Μαρκή, «Η βυζαντινή Πύδνα» στον τ. Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία, Θεσσαλονίκη 1985, σ Μαρκή, Κίτρος, σ. 49 κ. ε. 38 Σχετικά με την δράση των αλβανικών σωμάτων τα οποία βρέθηκαν στη Μακεδονία μετά την λήξη του ρωσοτουρκικού πολέμου και των επαναστατικών ενεργειών στη νότια Ελλάδα, βλ. Βακαλόπουλου, Ιστορία Μακεδονίας, σ. 307 κ. ε. Βακαλόπουλου, Η Μακεδονία, σ. 389 κ. ε. Ο επίσκοπος Καμπανίας Θεόφιλος ( ) σε επιστολή του προς τον Κυζίκου Αγάπιο, του έγραφε (Ιούνιος 1791) πως η επαρχία Κίτρους «όλως ηρημώθη» από τις επιδρομές των Αλβανών, βλ. σχετ. Στογιόγλου, Ιστορία, σ Η κατάσταση επιδεινώθηκε όταν η περιοχή περιήλθε

68 64 αρχίζει να φθίνει και οι επίσκοποι οδηγούμενοι προς ασφαλέστερη έδρα επιλέγουν τον Κολινδρό 39, κωμόπολη αναπτυγμένη την εποχή εκείνη και ασφαλέστερη, αφού βρισκόταν εκτός της μεγάλης οδού, η οποία οδηγούσε προς νότο 40. Κατά την μακραίωνη ιστορικής της πορεία πολλοί ήταν οι επίσκοποι που διακόνησαν την επισκοπή Κίτρους. Πολλές προσπάθειες καταβλήθηκαν και καταβάλλονται για την ολοκλήρωση του επισκοπικού καταλόγου. Αρκετοί ερευνητές έχουν ασχοληθεί συστηματικά για την αρτιότερη παρουσίαση και πληρέστερη παρουσίαση του καταλόγου των επισκόπων Κίτρους. Η προσπάθεια απέβη καρποφόρα και τουλάχιστον για την περίοδο της τουρκοκρατίας ο κατάλογος είναι πιο πλήρης. Η έρευνα συνεχίζεται και σταδιακά συμπληρώνει τον επισκοπικό κατάλογο 41. Από τον Γερμανό των συνόδων της εποχής του Φωτίου μέχρι τον Παρθένιο Βαρδάκα, πολλοί επίσκοποι εκάθησαν στον θρόνο της επισκοπής κάτω από την εξουσία του Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Βλ. σχετικά Βακαλόπουλου, Ιστορία Μακεδονίας, σ. 475 κ. ε. 39 Ξένοι περιηγητές που πέρασαν από το Κίτρος τέλη του 18ου και αρχές 19ου αι. σημείωσαν πως το Κίτρος εκείνη την εποχή ήταν ένα μικρό χωριό κατοικούμενο, ως επί το πλείστον, από Τούρκους, Βλ. D. E. Clarke, Travels in various countries of Europe, Asia and Africa, Cambridge , vol. 2, σ. 321 κ. ε. H. Holland, Travels in the Ionian isles, Albania, Thessaly, Macedonia e.t.c. during the years 1812 and 1813, London 1815, σ Για την ασφαλέστερη έδρα του Κολινδρού, βλ. Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ. 255 κ. ε. Αγγελίδη, Αναδρομή, σ. 257 κ. ε. 40 Για το πότε ακριβώς μεταφέρθηκε η έδρα της επισκοπής από το Κίτρος στον Κολινδρό είναι άγνωστο. Πάντως σύμφωνα με ένα Αυτοκρατορικό έγγραφο του 1785 (17 Ιουλίου), ο επίσκοπος Κίτρους ( το όνομα δεν μπορεί να αναγνωσθεί) είχε έδρα τον Κολινδρό. Βλ. σχετ. Βασδραβέλλη, Ιστορικά, σ [Ο Απ. Γλαβίνας, Επίσκοποι Κίτρους, σ , ταυτίζει τον ανώνυμο επίσκοπο Κίτρους, του Αυτοκρατορικού εγγράφου, με τον Κοσμά που αρχιεράτευσε μετά τον Κωνστάντιο (1784) και πριν τον Ιγνάτιο (1791), ενώ ο Σωτηριάδης, Το παλαιότερο, σ , ταυτίζει τον επίσκοπο με τον Κωνστάντιο και απορρίπτει την ύπαρξη επισκόπου με το όνομα Κοσμάς]. Επίσης από την αλληλογραφία του επισκόπου Καμπανίας Θεοφίλου μαθαίνουμε πως ο επίσκοπος Κίτρους Ιγνάτιος βρισκόταν στον Κολινδρό, βλ. Στογιόγλου, Ιστορία, σ. 110 κ. ε. 41 Οι προσπάθειες για την σύνταξη του επισκοπικού καταλόγου της επισκοπής κίτρους ξεκίνησαν από τον Άνθιμο Αλεξούδη, μητροπολίτου Αμασείας στο «Χρονολογικοί κατάλογοι των από Χριστού αρχιερατευσάντων κατ επαρχίας», Νεολόγος, , φ. 6824, σ. 3. Ακολούθησε ο μητροπολίτης Κίτρους Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Χρονικό, σ Νεότερες μελέτες βλ. Γλαβίνα, Επίσκοποι. Σωτηριάδη, Κατάλογος. Γλαβίνα, Επίσκοποι Κίτρους, όπου παρουσιάζεται η προγενέστερη βιβλιογραφία στο ανωτέρω θέμα του επισκοπικού καταλόγου. Σωτηριάδη, Πανόραμα. Σωτηριάδη, Το παλαιότερο. Π. Τζουμέρκα, «Επισκοπή Κίτρους ήτοι Πύδνης, ερευνητικοί προβληματισμοί», ανακοίνωση στο Γ συνέδριο Η Πιερία στα Βυζαντινά και Νεώτερα Χρόνια, (υπό δημ.).

69 65 Κίτρους. Οι ονομαστότεροι από αυτούς ήταν ο Ιωάννης ο Σηκουντηνός (1295) 42 ονομαστός κανονολόγος, ο Ιωακείμ 43, συγγραφέας Νομοκάνονα ( ), ο Ζαχαρίας 44, ο Μελέτιος ο Κυριακός, ο εθνομάρτυρας (1815; +1821) 45, και ο επαναστάτης επίσκοπος Νικόλαος Λούσης ( ) Τα σχετικά στοιχεία για τον συγκεκριμένο επίσκοπο βλ. Κατσαρού, Ο επίσκοπος. [αναδημ. στον τόμο, Πανόραμα ιστορίας της ιεράς μητροπόλεως Κίτρους, ό. π., σ ]. 43 Γλαβίνα, Επίσκοποι, σ Γλαβίνα, Επίσκοποι, σ. 82. Σωτηριάδη, Πανόραμα, σ. 20, και Για τον Μελέτιο βλ. Φαργκάνη, Ο εθνομάρτυρας. 46 Για την προσωπικότητά του βλ. Νοτάρη, Ο επίσκοπος. Κωφού, Ο επίσκοπος. Κωφού, Ο αντάρτης, σ Αγαθονίκου, Ο Παλαιών.

70 66 2. Η κατάσταση της επισκοπής Κίτρους στα τέλη του 19 ου αρχές του 20 ου αι. Η επισκοπή στα τέλη του 19 ου αιώνα, όπως προαναφέραμε, εκτείνονταν εδαφικά στην κεντρική πεδινή και βόρεια Πιερία. Αποτελούνταν από τις κωμοπόλεις Αικατερίνη (Κατερίνη) και Κολινδρό και περίπου είκοσι χωριά 47. Ήταν από τις φτωχότερες επισκοπές της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης 48. Η οικτρά οικονομική κατάσταση της επισκοπής οφειλόταν στο ότι τα περισσότερα χωριά της ήταν μικρά, με ελάχιστες ελεύθερες καλλιεργητικές εκτάσεις 49. Η ύπαρξη τσιφλικιών 50 και το δυσβάσταχτο φορολογικό σύστημα του οθωμανικού κράτους 51 δεν επέτρεπε την συσσώρευση προϊόντων και των εξ αυτών εξαρτωμένου πλούτου, αφού κάθε μορφή παραγωγής ήταν έρμαια στην διάθεση των γαιοκτημόνων 52. Έκτός των ανωτέρω 47 Τα χωριά από τα οποία αποτελούνταν η επισκοπή Κίτρους ήταν: Βρομερή Κορινός, Κίτρος, Πάλιανη, Μακρύγιαλος, ΙΙαλαιό και Νέον Ελευθεροχώριον, Καταχάς, Λιμπάνοβο, Λώτζιανος, Μυλοβός, Σφίντζα, Πρόδρομος, Τρίχλιαβο, Καστανιά, Μελίκη, Νεόκαστρο, Βούλτιστα Παλιονέστανη, Ρυάντανη, Κολοκούριον, Κεραμίδιον, Χράνη και Αγιάννης. 48 Κωφού, Ο Αντάρτης, σ. 55 και Στην Πιερία και στις αρχές του 20 ου αιώνα υπήρχαν τα εξής τσιφλίκια (υποστατικά): Αγίου Ιωάννη και Κίτρους (Ν. Μπίτσιου) στρεμ., Λιμπανόβου (Χαμδή Βέης) στρεμ., Βρωμερής (Ντοτίρ Βέης) στρεμ., Κουντουριωτίσσης (ιδιοκτήτης ; ) στρεμ., Κορινού (ιδιοκτήτης ;) στρεμ., Κεραμιδίου (ιδιοκτήτης ;) ΑΥΕ, 1907/Φ. 69/υποφ. ζ, Απόρρητες εκθέσεις, διάφορα, έγγραφο: Πίνακας εμφαίνων τα υποστατικά Κατερίνης. 50 Σχετ. με την έννοια τσιφλίκι (Çiftlik) βλ. Κιτσίκη, Ιστορία, σ Επίσης βλ. Σαρρή, Οσμανική, σ. 132 κ. ε. Τσιφλίκια της επισκοπής Κίτρους ήταν τα χωριά: Βρομερή, Κορινός, Κίτρος, Καταχάς, Λιμπάνοβον, Μυλοβός, Πρόδρομος, Μελίκη, Νεόκαστρον, Βούλτιστα, Καστανιά, Παλιονέστανη, Ρυάντανη, Αγιάννης, Χράνη, Κεραμίδιον, Κολοκούριον. Σχετ. βλ. Παρθενίου, Περιγραφή, σ Επίσης κάποιες σκέψεις για τους λόγους επέκτασης των τσιφλικιών βλ. G. Baer, «De l extension du système çiftlig sur les territoires albanais (fin du XVIIIe du XIXe siècles)», στο Deuxième conférence des études albanologiques, τ. 2, Tirana 1970, σ , ιδίως σ Σχετ. με την φορολογική πολιτική του οθωμανικού κράτους βλ. Βισβίζης, Η κοινοτική. Σαρρή, Οσμανική, σ. 158 κ. ε. Επίσης βλ. Β. Δημητριάδη, «Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία» Μακεδονικά 20(1980), σ Σχετικά με την οικονομική κατάσταση στην Μακεδονία και την αγροτική παραγωγή βλ. Γούναρη, Οικονομικές, σ Επίσης στα απομνημονεύματά του ο

71 67 δυσχερειών, την οικονομική κατάσταση των κατοίκων επιδείνωνε ακόμη περισσότερο η ύπαρξη του φαινομένου της ληστείας από την οποία υπέφερε μεν ο δυνάστης, υπέφερε όμως και ο λαός, ο οποίος αιμορραγούσε οικονομικά 53. Έτσι, για τον εκάστοτε αρχιερέα ήταν δύσκολο να συλλέγει τις αρχιερατικές χορηγίες και να αποστέλλει μέρους αυτών στο Οικουμενικό Πατριαρχείο 54. Η κατάσταση επιδεινώθηκε μετά το 1878 όταν ξέσπασε η επανάσταση Ολύμπου Πιερίων κατά την οποία η περιοχή καταστράφηκε οικονομικά, αφού σοδειές και περιουσίες έγιναν παρανάλωμα του πυρός και του πλιάτσικου των Τουρκαλβανών 55. Εξ αιτίας των γεγονότων αυτών το 1891 ο τότε επίσκοπος Λεόντιος Ελευθεριάδης σε γράμμα του προς την Επαρχιακή Σύνοδο, περιέγραφε την αθλία οικονομική κατάσταση της επισκοπής και ζητούσε, για την εύρυθμη λειτουργία της, να καταργηθεί η επισκοπή του και να διαμοιραστεί μεταξύ της επισκοπής Πέτρας και της μητροπόλεως Βεροίας 56. Η κατάσταση άλλαξε προς το καλύτερο όταν μετά από απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, διαλύθηκε η επισκοπή Πέτρας το και το μεγαλύτερο κομμάτι της ενσωματώθηκε στην επισκοπή Κίτρους 58. Το σύνολο των κατοίκων της επισκοπής ήταν χριστιανοί ορθόδοξοι Έλληνες, πολλοί βλαχικής καταγωγής 59. Οθωμανικοί πληθυσμοί υπήρχαν μόνο στην Κατερίνη, στο Λιμπάνοβο (Αιγίνιο), επίσκοπος Κίτρους Νικόλαος Λούσης αναφέρει πολλά στοιχεία για τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν στην επαρχία του και περιγράφει με παραστατικότητα τα δεινά του ποιμνίου του εξ αιτίας των απαιτήσεων των τοπικών αγάδων και των ιδιοκτητών των τσιφλικιών, σχετ. βλ. Κωφού, Ο Αντάρτης, σ. 59 κ. ε. 53 Αγγελοπούλου, Νεώτερα, σ Για το ζήτημα της ληστείας στην επαρχία Κίτρους βλ. και παρακάτω στην παρούσα μελέτη. 54 Φαργκάνη, Η επαρχία, σ Σχετικά μετά διαδραματισθέντα γεγονότα και τις επιπτώσεις των επαναστατικών αυτών ενεργειών στην περιοχή, βλ. Κωφού, Η επανάσταση. Αγγελοπούλου, Η επανάστασις. Παπαδοπούλου Στ., Οι επαναστάσεις, σ. 54 κ. ε. Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ. 30 κ. ε. 56 ΚΠΕΣΘ, σ. 14. Πρβλ. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ Σχετικά με τις ενέργειες για την διάλυση της επισκοπής Πέτρας βλ. Αγγελοπούλου, Η συμβολή, σ. 48 όπου και ο τόμος καταργήσεώς της. 58 Για τα χωριά που περιήλθαν στην επισκοπή Κίτρους βλ. ανωτέρω σημ Από τις περίπου κατοίκους του Καζά Κατερίνης οι περίπου ήταν χριστιανοί Ορθόδοξοι Έλληνες. Σχετ. Βλ. ΔΙΣ/ΜΑ, ΦΑΚ 92/Υποφ. 29/τμήμα Η / έγγραφο 1, 1:22, Στατιστική των καζάδων του Σαντζακίου Θεσσαλονίκης/Καζάς Κατερίνης, σ

72 68 Κορινό και το χωριό Τόχοβα (Τρίλοφος) 60. Συμπαγείς βλαχικοί πληθυσμοί υπήρχαν στην Κατερίνη και στα χωριά Χράνη, Καλύβια Κουντουριωτίσσης (Άγιος Σπυρίδωνας), Καρίτσα, Δίο και διάσπαρτες οικογένειες σε όλα σχεδόν τα χωριά της Πιερίας 61. Τέλη 19ου αι., αρχές του 20 ου, οι επίσκοποι Κίτρους αρχίζουν να μετακινούνται μεταξύ Κολινδρού και Κατερίνης. Μετά την ενσωμάτωση της επισκοπής Πέτρας ο επίσκοπός της Θεόκλητος εκλέγεται επίσκοπος Κίτρους και διαμένει μόνιμα στο Λιτόχωρο 62, επισκέπτεται πιο συχνά την Κατερίνη και ελάχιστα τον Κολινδρό 63. Ουσιαστικά εγκαταλείπεται ο Κολινδρός ως έδρα της επισκοπής Κίτρους. Από του Παρθενίου και έπειτα, το , η έδρα της επισκοπής μεταφέρεται 65 στην Κατερίνη 66, το νέο αναπτυσσόμενο διοικητικό κέντρο το οποίο ήταν και έδρα του καϊμακάμη και των άλλων οθωμανικών διοικητικών υπηρεσιών και βρισκόταν παράλληλα και στο κέντρο του Καζά Κατερίνης (Katrin Kazâsi), ο οποίος είχε δημιουργηθεί μετά το 1881 και ύστερα από την αυξημένη γεωστρατηγική σημασία που απέκτησε η περιοχή, αφού κατέστη σύνορο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με το τότε ελληνικό Βασίλειο Αυτόθι. Οι Οθωμανοί κατανέμονταν ως εξής: Στην Κατερίνη διαβιούσαν περί τους 2100, στο Λιμπάνοβο, 250, στον Κορινό 300 και στην Τόχοβα, (ήταν αμιγώς οθωμανικού πληθυσμού) Παρθενίου, Περιγραφή, στις σχετικές περιγραφές. 62 Αδαμοπούλου, Τα σχολεία, σ Ανδρεάδη, Ο Κίτρους, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ Στην μεταφορά της έδρας συνετέλεσαν η καταστροφή του Κολινδρού, η δημιουργία του Καζά Κατερίνης και η ενσωμάτωση των εδαφών της επισκοπής Πέτρας με την οποία η Κατερίνη κατέστη το φυσικό κέντρο της επαρχίας. Σχετ. βλ. Τζουμέρκα, Το καθεστώς, σ Η Κατερίνη ή Αικατερίνη κατά το 1900 είχε περί τους κατοίκους, από τους οποίους οι περίπου ήταν χριστιανοί Ορθόδοξοι και υπόλοιποι ήταν Οθωμανοί, σχετ. βλ. ΑΔΙΣ/ΜΑ, ΦΑΚ 92/Υποφ. 29/τμήμα Η / έγγραφο 1, 1:22, Στατιστική των καζάδων του Σαντζακίου Θεσσαλονίκης/Καζάς Κατερίνης, σ. 10. Ο επίσκοπος Κίτρους Παρθένιος αναφέρει ότι κατά το 1905 η Αικατερίνη είχε άνω των κατοίκων, εκ των οποίων οι ήταν μωαμεθανοί, σχετ. Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 6. Το πιθανότερο όμως ήταν ότι κατά το 1904, όταν ανέλαβε ο Παρθένιος την επισκοπή τα πληθυσμιακά στοιχεία της στατιστικής του 1900 για την Κατερίνη να μην είχαν διαφοροποιηθεί αρκετά. Πιθανόν ο Παρθένιος να αναφέρεται στην πληθυσμιακή κατάσταση της πόλης μετά την απελευθέρωση. 67 Η δημιουργία του Καζά Κατερίνης πρέπει να τοποθετηθεί μετά το Μέχρι τότε η περιοχή υπαγόταν διοικητικά στον Καζά Βεροίας. Τούτο φαίνεται από ένα Αυτοκρατορικό έγγραφο του 1869 με το οποίο δινόταν άδεια για ανέγερση

73 69 Η κοινοτική οργάνωση ήταν υποτυπώδης χωρίς ιδιαίτερη αναπτυγμένη συλλογική ζωή, αφού οργανωμένες δημογεροντίες υπήρχαν στις τρεις κωμοπόλεις Κολινδρού, Κατερίνης και Λιτοχώρου και πιθανόν σε ορισμένα κεφαλοχώρια 68. Σύμφωνα με την περιγραφή του Παρθενίου η επισκοπή του αποτελούνταν από σαράντα χωριά και οικισμούς 69. Τουρκική όμως περιγραφή καταγράφει εβδομήντα δύο (72) χωριά και οικισμούς 70. Πιθανόν να υπάρχει κάποιο λάθος στην τουρκική απογραφή γιατί η επαρχία Πιερίας ούτε σήμερα έχει τόσους πολλούς οικισμούς 71. Οι υπάρχουσες κοινότητες εκτελούσαν εντελώς υποτονικά τα εφοροδημογεροντιακά καθήκοντά τους χωρίς να εκμεταλλεύονται κατά το μεγαλύτερο δυνατόν τις δυνατότητες που τους παρείχαν οι Γενικοί Κανονισμοί 72. Η κακή οικονομική και οργανωτική κατάσταση των κοινοτήτων αποτυπωνόταν σαφέστατα και στην εκπαιδευτική λειτουργία. Η εκπαίδευση στην επισκοπή ήταν «λίαν ευτελής» 73. Υπήρχαν σχολεία στον Κολινδρό 74 το Λιτόχωρο 75 και ένα υποτυπώδες εκκλησίας στον Κολινδρό, όπου αναφέρεται ότι η περιοχή Αικατερίνης υπήγετο στην Βέροια (Βλ. Βασδραβέλλη Ιστορικά, σ. 397). Επίσης ο επίσκοπος Κίτρους Νικόλαος στα απομνημονεύματά του, κατά την περιγραφή της Πιερίας, αναφέρει ότι αυτή υπαγόταν πολιτικώς στον Καζά Βεροίας (βλ. Κωφού, Ο Αντάρτης, σ. 56). Η μαρτυρία αυτή του Κίτρους Νικολάου έρχεται σε αντίθεση με την έκθεση του Γεν. Προξένου Θεσσαλονίκης Κ. Βατικιώτη (1877) όπου αναφέρει την ύπαρξη Καζά Κατερίνης (Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Στρατιωτικαί και Στατιστικαί Πληροφορίαι , Κ. Βατικώτης, Εκθέσεις των επαρχιών Καμπανίας, Κίτρους και του νοτίου της επαρχίας Βοδενών/Α.Π. 57/ Πρβλ. και Κωφού, Ο Αντάρτης, σ. 20). Πιο σωστή είναι η πληροφορία του Κίτρους Νικολάου, γιατί ο Καζάς Κατερίνης πρέπει να ιδρύθηκε μετά τις διοικητικές αλλαγές που συνέβησαν στην Μακεδονία λόγω τις προσάρτησης της Θεσσαλίας από το ελληνικό κράτος. Προσάρτηση με την οποία η περιοχή Πιερίας κατέστη σύνορο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τούτο καθίσταται πιο πειστικό από ένα έγγραφο που υπάρχει στο Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών (ΑΥΕ φ. 5/1 (1882) έγγραφο 1545) στο οποίο περιλαμβάνεται μια αναφορά του διοικητικού συμβουλίου του Σαντζακίου Θεσσαλονίκης προς την Υψηλή Πύλη, με την οποία προτείνονταν η σύσταση των Καζάδων Γευγελής και Αικατερίνης (βλ. σχετ. Αγγελοπούλου, Αι ξέναι, σ. 103). 68 Φαργκάνη, Η επαρχία, σ. 62 κ. ε. 69 Παρθενίου, Περιγραφή, σ Selânik vilâyet sâi nâmesi, 10. tab., 1307=1889/ Τριάντα εννέα χωριά είχε ο Καζάς Κατερίνης και κατά το Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν, συμπλήρωμα, επιμ. Ν.Γ. Πολίτης, Αθήνησι 1902, σ Κωφού, ΟΑντάρτης, σ Αυτόθι, σ και παράρτημα σ Επίσης ΚΠΕΣΜΘ, σ. 14. Πρβλ. και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ. 19 και Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ. 263 κ. ε.

74 70 στην Κατερίνη 76 καθώς και μερικά στα μεγάλα χωριά. Στα υπόλοιπα δεν λειτουργούσε κανονικό σχολείο αλλά γραμματοδιδασκαλεία και σε μερικά δεν υπήρχε ίχνος εκπαιδευτικής διαδικασίας 77. Παρά την μεγέθυνσή της, το χάραμα του 20 ου αι. βρίσκει την επισκοπή Κίτρους να αντιμετωπίζει αρκετά προβλήματα όπως η οικονομική δυσπραγία συνεχίζει να ταλανίζει την επισκοπή, οι αντεθνικά δρώσες εντός των ορίων της προπαγάνδες, κυρίως η ρουμανική, το πρόβλημα της έναρξης της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγώνος και τέλος το πρόβλημα της διοικητικής της δυσλειτουργίας εξ αιτίας του επισκόπου Θεοκλήτου, ο οποίος βρισκόταν σε συνεχή ρήξη με τα κατά τόπους εκκλησιαστικά συμβούλια και ιδίως με την δημογεροντία Κατερίνης 78. Οι διαμάχες αυτές, οι οποίες αποδιοργάνωσαν την επισκοπή Κίτρους, σε μια εποχή που κάθε άλλο, έπρεπε αυτή να βρίσκεται σε ισχυρή θέση για να μπορέσει να αντιμετωπίσει δυναμικά τις προκλήσεις των καιρών και να διαφυλάξει το ποίμνιό της από παντοίους κινδύνους. Αυτή ήταν, σε γενικές γραμμές, η κατάσταση της επισκοπής κατά την εποχή της εκλογής ως επισκόπου Κίτρους του Παρθενίου Βαρδάκα. Ο νέος και τη ηλικία επίσκοπος ανέλαβε τον οίακα της μικρής, μα ιστορικής, επισκοπής σε εποχή κρίσιμη για την ιστορική πορεία του αλύτρωτου μακεδονικού ελληνισμού. Την εποχή εκείνη η επισκοπή Κίτρους χρειαζόταν έναν δυναμικό ιεράρχη για να μπορέσει να ξεπεράσει τις όποιες εθνικές, διοικητικές, ποιμαντικές αδυναμίες και προβλήματα υπήρχαν και τα οποία επιδρούσαν δυσμενώς στο εθναρχικό της έργο. Ο Παρθένιος συναισθανόμενος τις απαιτήσεις των καιρών προσπάθησε να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων και να αντιμετωπίσει με σθένος, όπως θα δούμε παρακάτω, κάθε δυσκολία και εμπόδιο. 75 Αδαμοπούλου, Τα σχολεία, σ. 29 κ. ε. 76 ΚΠΕΣΜΘ, σ. 14. Πρβλ. και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ. 19 και Αρκετές πληροφορίες βλ. Κωφού, Ο Αντάρτης, σ Αγγελοπούλου, Η Συμβολή, σ Βλ. σχετ. υποσημ. 151 και 152 του Α Κεφαλαίου. Επίσης Αγγελοπούλου, Η Επισκοπική, σ. 820.

75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΤΟ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΚΟΠΗ ΚΙΤΡΟΥΣ 1. Ποιμαντικές και διοικητικές φροντίδες Ο Παρθένιος μετά την χειροτονία του παρέμεινε στην Θεσσαλονίκη μέχρι να έλθει το «υψηλόν βουγιουρουλδίον» (διαταγή) 1 με το οποίο η Πύλη τον αναγνώριζε ως επίσκοπο Κίτρους και του έδιδε την άδεια να εγκατασταθεί στην επαρχία του, παρέχοντάς του παράλληλα, όλα τα προνόμια που αυτός έφερε εκ της θέσεώς του 2. Έτσι μόλις εκδόθηκε το ανωτέρω έγγραφο ο Κίτρους Παρθένιος μετέβη στην επαρχία του. Η ενθρόνισή του έγινε την 25 ην Μαρτίου 1904, ημέρα του Ευαγγελισμού η οποία συνέπεσε να είναι και Μ. Πέμπτη 3. Σύσσωμη η επαρχία υποδέχθηκε τον νέο ποιμενάρχη της, με μεγαλειώδη συγκέντρωση όλων των κατοίκων της Κατερίνης, αλλά και πολλών κατοίκων από τα χωριά επαρχίας 4. Έγινε δεκτός με ακράτητο ενθουσιασμό από το ποίμνιο το οποίο ζητούσε νέο, γεμάτο σθένος ιεράρχη, ο οποίος θα μπορούσε να αναδιοργανώσει την επισκοπή και να αποκαταστήσει τα εν ανωμαλία ευρισκόμενα στην επαρχία, ιδιαίτερα στην έδρα αυτής την Κατερίνη. Η 25 η Μαρτίου για την Κατερίνη, αλλά και για την επαρχία ολόκληρη ήταν ημέρα χαράς. Για τους υπόδουλους Έλληνες η υποδοχή νέου επισκόπου στην έδρα του αποτελούσε μια θρησκευτική και εθνική εορτή, η οποία λάμβανε πανηγυρικό χαρακτήρα, γιατί μέσα από αυτήν ο υπόδουλος Ελληνισμός εύρισκε ευκαιρία να τονώσει τα θρησκευτικά και εθνικά του αισθήματα. Ήταν ημέρα φωτός στο σκοτάδι της δουλείας. 1 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 102, έγγραφο αριθμ. 2040/ Σχετικά με την διαδικασία έκδοσης των σουλτανικών διαταγών για την εγκατάσταση των Πατριαρχών και επισκόπων στις έδρες τους βλ. Π. Κονόρτα, Οθωμανικές Θεωρήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο 17 ος αρχές 20 ου αιώνα, Αθήνα Παρθενίου, Περιγραφή, σ Αυτόθι, σ. 12.

76 72 Μετά την υποδοχή του νέου επισκόπου, τελέσθηκε πανηγυρική δοξολογία κατά την διάρκεια της οποίας ο νέος ιεράρχης εκφώνησε τον ενθρονιστήριο λόγο του. Στον λόγο αυτό περιέγραψε με σαφήνεια το πλαίσιο των ενεργειών του, τους στόχους και τους σκοπούς της ποιμαντικής του διακονίας 5. Πολλά περίμενε ο λαός από τον νέο ποιμενάρχη του. Αμέσως μετά την ενθρόνισή του και, αφού εορτάσθηκε το Πάσχα, ο νέος επίσκοπος συγκάλεσε όλους τους δημογέροντες, προκρίτους και εφόρους, καθώς και κάθε σημαίνον πρόσωπο της επαρχίας του για να πληροφορηθεί για την κατάσταση που επικρατούσε στην επισκοπή 6. Η οργάνωση και το έργο της επισκοπής είχαν περιπέσει σε μια χαλαρότητα, εξ αιτίας των προβλημάτων της ασθένειας του πρ. Κίτρους Θεοκλήτου, της δραστηριότητας της ρουμανικής Προπαγάνδας, της αναπτύξεως των ληστρικών συμμοριών και των ενδοκοινοτικών ερίδων 7. α. Πτυχές ποιμαντικής δράσης Πρώτο μέλημά του ήταν να αποκτήσουν όλα τα χωριά και οι συνοικισμοί της επαρχίας του, ναούς και σχολεία. Έπρεπε επίσης να αναγνωρισθούν και να επισκευαστούν οι υπάρχοντες ναοί. Αυτή η προτεραιότητα για τους ναούς δόθηκε από τον νέο επίσκοπο, όχι μόνο γιατί ο ναός ήταν ο φυσικός χώρος λατρείας του ποιμνίου, αλλά, το κυριότερο, απέδιδε μεγάλη σημασία στην ύπαρξη των ναών εξ αιτίας της ισχυρής συμβολικής και πνευματικής επίδρασης που είχαν στους ορθοδόξους, αφού ήταν το μοναδικό καταφύγιο του ποιμνίου και ελεύθερος χώρος συγκέντρωσης, μέσω της οποίας εκφραζόταν η εκκλησιαστική και κοινωνική συσσωμάτωση των χριστιανών και συντελούνταν η θρησκευτική και εθνική του τόνωση. Αυτούς τους χώρους κοιτίδες της ελευθερίας προσπάθησε ο Παρθένιος να διατηρήσει και να επαυξήσει. Σε αρκετά χωριά υπήρχαν ναοί οι οποίοι είχαν κτισθεί παράνομα ή ήταν αρκετά αρχαίοι και δεν είχαν αναγνωρισθεί επίσημα από την οθωμανική διοίκηση, Η μη αναγνώρισή τους από τη μια έδινε την ευκαιρία στη τελευταία να τους κατεδαφίσει ή να τους οικειοποιηθεί ανά πάσα στιγμή και από την άλλη δεν ήταν δυνατό να ζητηθεί σχετική άδεια επισκευών. 5 Αλήθεια, φ. 74/ Αυτόθι. 7 Σχετ. βλ. ΑΜΘ, Φ 103, αριθμ. 6, όπου η από αναφορά της Δημογεροντίας Κατερίνης και Φ. 127, αριθμ. 397, όπου η από επιστολή του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Επίσης Αγγελοπούλου, Η Επισκοπική, σ. 803 κ. ε.

77 73 Όπως είναι γνωστό η διαδικασία ανεγέρσεως ή επισκευής ναών κατά την διάρκεια της Οθωμανοκρατίας ήταν πολύπλοκη και σχεδόν απαγορευτική. Μετά την έκδοση του Χάτι Χουμαγιούν (Hatti Hümayunu), με το οποίο, θεωρητικά τουλάχιστον, γινόταν σεβαστά τα ατομικά δικαιώματα όλων των κατοίκων της οθωμανικής αυτοκρατορίας 8, επήλθε χαλάρωση ως προς το θέμα των ναών, η διαδικασία όμως συνέχιζε να αποτελεί επίπονη και αμφιβόλου αποτελέσματος κοπιαστική προσπάθεια. Για παράδειγμα η εκ βάθρων οικοδόμηση ναών ήταν σχεδόν απαγορευμένη, ακόμη και η επισκευή των ναών γινόταν πολλές φορές κάτω από αυστηρές εντολές και οδηγίες της Πύλης. Η διαδικασία απαιτούσε πρώτα την έγκριση των τοπικών οθωμανικών δικαστικών αρχών και στη συνέχεια υποβάλλονταν τα σχετικά έγγραφα στην Πύλη για να εκδοθεί η επίσημη διαταγή (σουλτανικό φιρμάνι) 9. Ο Παρθένιος άρχισε, αμέσως μόλις ανέλαβε, να συμβουλεύει τις κοινότητες και τους συνοικισμούς να προβούν στις απαραίτητες ενέργειες. Το χωριό Ζιάζιακο χρειαζόταν μια καινούρια μεγαλύτερη εκκλησία, διότι ήταν μια αρκετά μεγάλη, για τα δεδομένα της εποχής, κοινότητα. Ο Παρθένιος ήλθε σε συνεννόηση με τους κατοίκους και υποβλήθηκε αίτηση, μετά από τη σύμφωνη γνώμη του καδή Κατερίνης, προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το τελευταίο μετά από ενέργειες κατάφερε να εκδοθεί το συγκεκριμένο αυτοκρατορικό φιρμάνι 10 για την ανέγερση του ναού του Αγίου Γεωργίου Ζιαζιάκου 11. Στο ίδιο χωριό υπήρχε και ο αρχαίος κοιμητηριακός ναός του Τιμίου Προδρόμου 12, ο οποίος δεν ήταν επίσημα αναγνωρισμένος από τις οθωμανικές αρχές. Για να διατηρηθεί και να μπορέσει η κοινότητα να προβεί σε εργασίες επισκευών και συντήρησης έπρεπε πρώτα να αναγνωρισθεί και 8 Σχετ. για το διάταγμα αυτό βλ. Κιτσίκη, Ιστορία, σ. 171 κ. ε. Stavrianos, The Balkans, σ. 381 κ. ε. 9 Σχετ. με την διαδικασία ανέγερσης ναών κατά την διάρκεια της Οθωμανοκρατίας βλ. Χώρα, Η ανέγερσις, ιδιαίτερα στις σελίδες , οι οποίες αναφέρονται στα τελευταία χρόνια της Οθωμανοκρατίας. Για την πολιτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έναντι των χριστιανικών ναών βλ. Χρυσάνθη Χατζηγιαννιού Δεληβογιατζή, «Η αντιμετώπιση των χριστιανικών ναών κατά την Τουρκοκρατία», Μνημεία και Περιβάλλον 1(1993), σ Rossita Gradera, «Ottoman policy towards church buildings», Etudes Balkaniques 4(1994), σ Το φιρμάνι ανέγερσης της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου σώζεται και φυλάσσεται στον ναό αυτόν μέχρι σήμερα. 11 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 80, σ. 132, έγγραφο 2366/ Σχετικά ιστορικά στοιχεία για τον ναό αυτό βλ. Κοινότητα Λόφου, Ογδόντα χρόνια κοινότητα Λόφου, , Κατερίνη 1998, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 99. Σχετικά ιστορικά στοιχεία για τον ναό αυτό βλ. Κοινότητα Λόφου, Ογδόντα χρόνια κοινότητα Λόφου, σ. 13, με την παρατήρηση ότι η ύπαρξη του ανωτέρου ναού ανάγεται παλαιότερα του έτους 1914.

78 74 ύστερα να ζητήσει η κοινότητα την έκδοση σχετικού φιρμανίου για επισκευή και συντήρησή του. Ο Παρθένιος απέστειλε γράμμα προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ζητώντας σχετικές πληροφορίες για το θέμα 13. Το τελευταίο ενημέρωσε λεπτομερώς τον Παρθένιο για την κανονική διαδικασία. Ο τελευταίος με την σειρά του προέβη στις απαραίτητες ενέργειες και έτσι αναγνωρίσθηκε επισήμως ο ναός αυτός. Το ίδιο έπραξε και για την εκκλησία του χωριού Καρίτσα. Και για τις δύο εκδόθηκε το απαραίτητο αυτοκρατορικό φιρμάνι 14. Οι κάτοικοι του Λιτοχώρου, το έτος 1909, θέλησαν να χτίσουν έναν ναό αφιερωμένο στην Αγία Μαρίνα. Έγιναν οι σχετικές προσπάθειες τόσο των κατοίκων όσο και του Παρθενίου προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο για να εκδοθεί η σχετική άδεια, η οποία τελικά δόθηκε 15. Ο καθεδρικός ναός της Θείας Αναλήψεως στερούνταν κωδωνοστασίου και περιβόλου. Ο Παρθένιος συγκέντρωσε την εκκλησιαστική επιτροπή του ναού και την δημογεροντία Κατερίνης. Μετά από σύσκεψη αποφάσισαν να προβούν στις κατάλληλες ενέργειες προς τις αρχές, αλλά και ίδιος να φροντίσει μέσω Πατριαρχείου, για την έκδοση της σχετικής αδείας. Πράγματι το Οικουμενικό Πατριαρχείο κατόρθωσε να εκδοθεί το σχετικό φιρμάνι 16, με την ευκαιρία του οποίου οι κάτοικοι προέβησαν, εκτός από το κτίσιμο του κωδωνοστασίου και σε βελτιωτικές εργασίες συντήρησης και καλλωπισμού του ίδιου του ναού 17. Ακόμη στο χωριό Δρυάνιστα (Μοσχοπόταμος), το οποίο ήταν από τα μεγαλύτερα και πλούσια κεφαλοχώρια της επαρχίας 18, υπήρχε ο ναός των Αγίων Αποστόλων ο οποίος ήταν κοιμητηριακός 19. Οι κάτοικοι επιθυμούσαν να τον συντηρήσουν. Έγιναν αρκετές προσπάθειες και εκδόθηκε το σχετικό φιρμάνι, όμως υπήρχε σε αυτό κάποιο λάθος, πιθανόν στο όνομα του ναού, οπότε χρειάστηκε το Πατριαρχείο να προβεί σε νέες ενέργειες προς τη Πύλη για την επανέκδοση του φιρμανίου, πράγμα το οποίο τελεσφόρησε και έτσι οι κάτοικοι μπόρεσαν να εκτελέσουν τις απαιτούμενες επισκευές 20. Επίσης και ο ναός του Αγίου Νικολάου Σκουτέρνης 13 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ. 10, έγγραφο 235/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ. 70, έγγραφο 1153/ και ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ. 262, έγγραφο ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ. 441, έγγραφο 6909/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ , έγγραφο 8358/ Παρθενίου, Περιγραφή, σ Πληροφορίες για τον Μοσχοπόταμο βλ. Ν. Βαρμάζη, Δύσκολα χρόνια στην Πιερία, Κατερίνη 2002, σ Αυτόθι, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 84, σ. 16, έγγραφο 444/

79 75 (Ελατοχωρίου), ο οποίος είχε κτισθεί από το 1779, λόγω των καθιζήσεων του εδάφους, είχε υποστεί εκτεταμένες ζημιές και έπρεπε να στερεωθεί και να ανακαινισθεί. Πράγματι οι κάτοικοι μετά από προτροπή του επισκόπου Παρθενίου, πέτυχαν να στερεώσουν και να καλλωπίσουν τον ναό, ο οποίος σώζεται μέχρι σήμερα. Μάλιστα η υπάρχουσα υπέρθυρη επιγραφή της νότιας εισόδου μας διασώζει την μαρτυρία αυτή των εργασιών: «Ο ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΟΥΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΕΚΤΙΣΘΗ ΔΙ / ΕΞΟΔΩΝ ΤΟΥ ΓΕΡΟΤΟΛΙΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ 1779 ΕΤΙ ΔΕ / ΑΝΑΚΑΙΝΗΣΘΗΣ ΔΙ ΕΞΟΔΩΝ Της ΚΟΙΝΟΤΗΤΟΣ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ / ΠΙΤΡΟΠΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΚΟΝΤΑΚΤΣΗ ΕΠ ΗΜΕΡΩΝ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ / ΑΓΙΟΥ ΚΥΤΡΟΥΣ Κ Κ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ 1906» Σε περιπτώσεις νέων συνοικισμών, οι οποίοι δεν είχαν αναγνωρισθεί επίσημα και ήταν δύσκολη η έκδοση αδείας για το κτίσιμο ναών, αυτοί οικοδομούνταν παράνομα και κάτω από διάφορες προφάσεις. Ως παράδειγμα αναφέρουμε την περίπτωση του συνοικισμού Τάχνιστα (Κάτω Μηλιά), ο οποίος είχε δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια της Οθωμανοκρατίας. Οι κάτοικοι είχαν μεγάλη ανάγκη από την δημιουργία ναού. Ο Παρθένιος τους διέθεσε ιερέα και τους συμβούλεψε να κτισθεί ο ναός χωρίς άδεια. Πράγματι οι κάτοικοι, με την βοήθεια του οπλαρχηγού του Μακεδονικού Αγώνα καπετάν Ματαπά, άρχισαν να κτίζουν ένα ορθογώνιο οικοδόμημα λέγοντας στους Τούρκους ότι προορίζεται για αποθήκη της δεκάτης. Όταν όμως η οικοδομή προχώρησε και άρχισε πλέον να παίρνει σχήμα του ναού, για να συνεχιστεί το κτίσιμο χρειάσθηκε να πληρωθούν οι Οθωμανοί υπάλληλοι για να αποφευχθεί ο έλεγχος. Έτσι αποπερατώθηκε το κτίσιμο του ναού, ο οποίος αφιερώθηκε προς τιμή του Αγίου Δημητρίου 21. Συνυφασμένο με την ύπαρξη ναών ήταν και η εξεύρεση ιερέων. Μεγάλο υπήρξε και επί Παρθενίου το πρόβλημα εξεύρεσης ιερέων για την στελέχωση όλων των υφισταμένων ενοριών της επαρχίας. Ικανοποιητική στελέχωση υπήρχε μόνον στις κωμοπόλεις και στα κεφαλοχώρια 22. Στις υπόλοιπες ενορίες, επειδή ήταν φτωχές, σπανίως ιερείς δέχονταν να χειροτονηθούν γι αυτές 23. Τα προβλήματα στελεχώσεως των ενοριών και τις προσπάθειες του Παρθενίου περιγράφει με γλαφυρότητα ο ιερεύς Γεώργιος Τσιρώνης, ο οποίος αναφέρεται στο χ. Μηλιά 24. Ο Παρθένιος προσπαθούσε πολλές φορές να στελεχώσει τις ενορίες αυτές και με ιερείς χαμηλών 21 Για όλες αυτές τις πληροφορίες βλ. Τσιρώνη, Ιστορία, σ Σχετικές πληροφορίες στο έργο του Παρθενίου, Περιγραφή. 23 Ενδεικτικά βλ. Τσιρώνη, Ιστορία, σ Αυτόθι, σ

80 76 προσόντων. Αυτές οι προσπάθειες του είχαν ως αποτέλεσμα να δέχεται τις επιπλήξεις του Πατριαρχείου, γιατί δεν εφήρμοζε κατά γράμμα τις διατάξεις για τα προσόντα των εφημερίων 25. Ακόμη υπήρξαν περιπτώσεις που έρχονταν λαϊκοί στην επαρχία του από το ελληνικό βασίλειο με την πρόθεση να ιερωθούν και την υπόσχεση να υπηρετήσουν ενορίες της επαρχίας. Αυτοί, αφού χειροτονούνταν κάθονταν για λίγο χρονικό διάστημα στην νέα τους θέση και ύστερα την εγκατέλειπαν και επέστρεφαν στον τόπο καταγωγής τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, από τη μια το πρόβλημα στελεχώσεως των ενοριών να παραμένει άλυτο και από την άλλη την δημιουργία παραπόνων προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο από την Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος για αντικανονικές επεμβάσεις και χειροτονίες 26. Τέλος πολλές φορές χειροτονούσε ιερείς εκ του ποιμνίου της επαρχίας του, οι οποίοι τοποθετούνταν στην ενορία για την οποία χειροτονήθηκαν και αφού παρέμειναν για κάποιο χρονικό διάστημα επέστρεφαν στο χωριό της καταγωγής τους 27. Σε περιπτώσεις όμως που υπήρχε πρόβλημα δραστηριότητας ξένων προπαγανδών, τότε προσπαθούσε να τοποθετεί ιερέα και στην πιο μικρή ενορία και μάλιστα για τον σκοπό αυτό ζητούσε την οικονομική ενίσχυση του τοποθετούμενου ιερέα από το ταμείο της μητρόπολης Θεσσαλονίκης. Ένα τέτοιο ζήτημα δημιουργήθηκε με το μικρό χωρίο Χράνη, στο οποίο δραστηριοποιούνταν η ρουμανική προπαγάνδα. Το χωριό αυτό ήταν τσιφλίκι του Χρ. Τζέγκα, ο οποίος ήταν ένας εκ των αρχηγών της ρουμανικής δραστηριότητας στην επαρχία Κίτρους 28. Λόγω αυτού του προβλήματος ο Παρθένιος τοποθέτησε ικανό ιερέα, τον ιερομόναχο Παχώμιο 29, για τον οποίο όμως ζήτησε και πέτυχε να πληρώνεται όχι μόνο από τους κατοίκους αυτού του χωριού, οι οποίοι ήταν λίγοι, αλλά και από την μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Η ενέργειά του αυτή απέτρεψε τον διορισμό ιερέα οπαδού της ρουμανικής προπαγάνδας 30. Το πρόβλημα των ιερέων και της υφισταμένης ένδειας που τους μάστιζε ήταν οξύτατο σε ολόκληρη την Μητρόπολη 25 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 95, σ. 189, έγγραφο 1333/ Επίσης βλ. Στράγκα, Εκκλησίας Ελλάδος A, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ , έγγραφο 3346/ Το έγγραφο απεστάλη και προς τους επισκόπους Καμπανίας Φώτιο, Ιερισσού και Αγίου Όρους Παρθένιο, Αρδαμερίου, Δωρόθεο και πρ. Μετρών Δοσίθεο. 27 Τσιρώνη, Ιστορία, σ Περισσότερα στοιχεία για τον ίδιο και την δραστηριότητά του βλ. στην ενότητα που αναφέρεται στην ρουμανική προπαγάνδα στην επαρχία Κίτρους. 29 ΑΥΕ, 1905/ Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα 1, έγγραφο , Ο Κίτρους Παρθένιος προς την Μητρόπολη Θεσσαλονίκης. 30 ΑΥΕ, 1905/ Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα 1, έγγραφο , Η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης προς τον Κίτρους Παρθένιο.

81 77 Θεσσαλονίκης. Η λύση του προβλήματος και η εξεύρεση τρόπου οικονομικής ενίσχυσης τους, απασχόλησε πολλές φορές την Επισκοπική Σύνοδο Θεσσαλονίκης. Αρκετές αποφάσεις της και υπομνήματα προς τις κυβερνητικές αρχές έθιγαν το ζήτημα, χωρίς βεβαίως να βρεθεί άμεση και ικανοποιητική λύση 31. * * * Μέρος των ποιμαντικών φροντίδων του ήταν και η προστασία του γάμου μέσα στους δύσκολους εκείνους τους καιρούς. Ο επίσκοπος έπαιζε σημαντικό ρόλο ως πνευματικός ποιμένας στην ενίσχυση του οικογενειακού βίου. Πολλές φορές απευθύνθηκε προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο για έκδοση αδειών γάμου κατ οικονομίαν λόγω υπάρξεως κωλυμάτων (συνήθως συγγενείας έκτου ή εβδόμου βαθμού) ιδιαιτέρως για την προστασία της τιμής των γυναικών 32. Ακόμη πολύ λίγα ήταν τα διαζύγια που εξέδωσε ο Κίτρους, αφού πάντα προσπαθούσε να διασώζει το δεσμό του γάμου 33. Μόνο σε περιπτώσεις δύσκολες και πάντα προς όφελος των συζύγων έκρινε ως καλύτερη λύση την διάλυση του γάμου. Ως παράδειγμα αναφέρουμε ότι σε μία περίπτωση προέβη στην λύση γάμου, επειδή κινδύνευε η ζωή της γυναίκας, αφού δερνόταν ανηλεώς από τον σύζυγό της 34. * * * Ιδιαίτερη βαρύτητα έδειξε ο Παρθένιος και στην ανάπτυξη του πνευματικού και φιλανθρωπικού έργου. Για την πνευματική καθοδήγηση του ποιμνίου φρόντιζε ο ίδιος, περιτρέχοντας ακούραστα τα χωριά της επαρχίας του λειτουργώντας, κηρύττοντας και νουθετώντας τους κατοίκους, προσπαθούσε να αφουγκραστεί τα προβλήματά τους και να δώσει λύσεις 35. Αυτή η προσπάθεια είχε 31 Για το φλέγον αυτό ζήτημα βλ. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 174, έγγραφο 3564/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 95, σ. 48 έγγραφο 320/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 96, σ. 25, έγγραφο 2845/ Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΜΘ, φ. 147, έγγραφο 842/ , Ο Κίτρους προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 35 Παρθενίου, Περιγραφή, Passim. Η προφορική παράδοση διασώζει ότι περιερχόταν τα χωριά της επαρχίας του ιππεύοντας ένα άσπρο άλογο, ζωσμένος με σπαθί και τουφέκι. Μάλιστα το σπαθί είχε παρουσιασθεί σε έκθεση του Δήμου Κατερίνης που πραγματοποιήθηκε με την ευκαιρία των εορτασμών για τα ογδόντα χρόνια από την απελευθέρωση της Κατερίνης από τον Οθωμανικό ζυγό.

82 78 επισημανθεί από τις οθωμανικές αρχές, οι οποίες άρχισαν να υποπτεύονται τον επίσκοπο για ανατρεπτική δράση 36. Προς ενίσχυση της πνευματικής οικοδομής των πιστών είχε γίνει πρόταση από τον Πρόεδρο της Επισκοπικής Συνόδου Θεσσαλονίκης Ιωακείμ για την πρόσληψη σε κάθε επισκοπή της μητροπόλεως ενός ιεροκήρυκα 37. Η πρόταση της Επαρχιακής Συνόδου Θεσσαλονίκης να ενισχυθούν οι επισκοπές της μητροπόλεως με ιεροκήρυκες δεν τελεσφόρησε. Οι προσπάθειες που έγιναν από τον Παρθένιο για πρόσληψη ιεροκήρυκα στην επαρχία του, δεν καρποφόρησαν, αφού οι κοινότητες αδυνατούσαν να σηκώσουν το οικονομικό βάρος της συντηρήσεως ιεροκήρυκα 38. Επίσης η πρόταση του Παρθενίου να καλυφθούν τα έξοδα της πρόσληψης ιεροκήρυκα από την κυβέρνηση, ενώ έγινε αποδεκτή από την Επισκοπική Σύνοδο Θεσσαλονίκης δεν προχώρησε 39. Η ανάγκη αυτή θεραπεύονταν από τον ίδιο τον Παρθένιο, ο οποίος ακατάπαυστα μέχρι της τελευτής του όπως έλεγε «ὡς ἔθος ἡμῖν ἐστιν τοῦ ἱεροῦ κηρύγματος» 40. Οι προσπάθειες του Παρθενίου για να τοποθετηθεί ιεροκήρυκας στην μητρόπολη του δεν ευοδώνονταν εξ αιτίας της παρακώλυσης του από τις κρατικές υπηρεσίες λόγω μη ύπαρξης πιστώσεων 41. Το πρόβλημα λύθηκε μερικώς όταν δημιουργήθηκε το Γυμνάσιο Κατερίνης. Σε αυτό τοποθετήθηκε κληρικός καθηγητής θρησκευτικών ο οποίος μετά από παράκληση του Παρθενίου ανέλαβε και κηρυκτικό έργο 42. Παράλληλα μετά την απελευθέρωση εργάσθηκε για την ανάπτυξη του θεσμού των κατηχητικών σχολείων και της οικονομικής ενίσχυσης του θεσμού μέσα από τα περισσεύματα του μονοπωλίου κεριών. Ακόμη ο ίδιος έκαμε διαλέξεις κάθε Κυριακή συνήθως απολογητικού και αντιαιρετικού χαρακτήρα 43. Ως προς την φιλανθρωπία και την κοινωνική πρόνοια ο Παρθένιος παρά την μικρή έκταση της επαρχίας είχε οργανώσει σε ικανοποιητικό βαθμό το φιλανθρωπικό έργο ιδρύοντας για τον σκοπό αυτό το «Το Ταμείο των Πτωχών» 44. Προς την πραγμάτωση αυτού του έργου συνεργάζονταν μαζί του και οι αδελφότητες «Πιερία», «Φιλόπτωχος Αδελφότης» και «Ελεημοσύνη». Το φιλανθρωπικό έργο 36 ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2653, έγγραφο 1651/ , Το οθωμανικό υπουργείο δικαιοσύνης προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη, όπου περιέχονται κατηγορίες κατά του Κίτρους Παρθενίου. 37 ΚΠΕΣΜΘ, σ Αυτόθι, σ Αυτόθι, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 12. Επίσης βλ. Τερζή, Λειμωνάριον, σ Ε 4(1926) Ε 10(1932) 20 και Ε 11(1933) Ε 10(1932) Ε 11(1933) 63.

83 79 ενισχύονταν και από τα περισσεύματα του μονοπωλίου κεριών, ιδιαίτερα μετά την απελευθέρωση, όταν μειώθηκε η εισφορά του μονοπωλίου αυτού υπέρ των σχολείων της επαρχίας 45. Το έργο της φιλανθρωπίας και της κοινωνικής μέριμνας δεν απευθύνονταν μόνο στους χριστιανούς κατοίκους της επαρχίας, αλλά και στους μουσουλμάνους κατοίκους 46 καθώς και σε άτομα και φιλανθρωπικά σωματεία εκτός της επαρχίας 47. Ακόμη η επισκοπή δραστηριοποιούνταν και προς την κατεύθυνση της οργάνωσης μαθητικών συσσιτίων για τους οικονομικά ασθενέστερους μαθητές των δημοτικών σχολείων 48. Μεγίστη έκφραση της αγάπης του προς την φιλανθρωπία αποτελεί η ίδρυση, με ιδίους πόρους, ομωνύμου κληροδοτήματος στην ΡΕΣ για να σπουδάζουν δύο νέοι από την επαρχία του 49. * * * Ένα σοβαρό καθήκον του επισκόπου ήταν η προστασία του ποιμνίου από κάθε είδους αυθαιρεσίες των τοπικών Οθωμανικών αρχών. Βεβαίως σε αυτές τις περιπτώσεις, ο επίσκοπος έπρεπε να κινείται με διακριτικότητα και μέσα στο πλαίσιο των νόμων και των εξουσιών που προέκυπταν από το αξίωμά του. Σε δύσκολες όμως περιπτώσεις και μπροστά στο γενικότερο συμφέρον δεν φοβόταν να συγκρουστεί με τις αρχές 50. Ο Παρθένιος αρκετές φορές χρειάσθηκε να βοηθήσει το ποίμνιό του και μάλιστα κάποιες φορές όταν δεν μπορούσε να λύσει επί τόπου το πρόβλημα, προσέφευγε στον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και μέσω αυτού στον διοικητή του Βιλαετίου ή ακόμη και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Μια τέτοια περίπτωση συνέβη το 1907 όταν συνελήφθη από τις Οθωμανικές αρχές Κατερίνης ο φαρμακοποιός Δημήτριος Παρασκευάς, ο οποίος ήταν ένας από τους σημαίνοντες Έλληνες της Κατερίνης. Η αιτία της σύλληψής του ήταν ότι είχε στην κατοχή του ένα βιβλίο ποιημάτων του Αχ. Παράσχου, το οποίο θεωρήθηκε ανατρεπτικό από τις οθωμανικές αρχές. Μετά την σύλληψή του οδηγήθηκε στη Θεσσαλονίκη όπου δικάστηκε και καταδικάστηκε σε πολυετή φυλάκιση. Ο Παρθένιος με επιστολή του ενημέρωσε το 45 Αυτόθι. 46 Νέα Αλήθεια, φ. 213 (2121), Για παράδειγμα βλ. εγκύκλιο του Παρθενίου αρ. 49/ προς τους ιερούς ναούς της επαρχίας του. Επίσης πρέπει να αναφερθεί και το ποσό των δραχμών το οποίο έστειλε η επαρχία Κίτρους μετά από έρανο τον οποίο διενήργησε η επαρχία με προτροπή του Παρθενίου για το θύματα του Α Παγκοσμίου Πολέμου, βλ. σχετ. ΓΠ 2(1918) Ε 10(1932) Περισσότερα για το ανωτέρω θέμα βλ. έβδομο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης. 50 Αρκετά στοιχεία γι αυτήν του τη δράση θα δούμε στις παρακάτω συνάφειες.

84 80 Οικουμενικό Πατριαρχείο αναφέροντας λεπτομερώς το περιστατικό και παρακάλεσε για την μεσολάβηση του τελευταίου προς το αναθεωρητικό δικαστήριο για την αθώωση και αποφυλάκιση του φαρμακοποιού. Παράλληλα ενημέρωσε και το Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης. Το τελευταίο με την σειρά του ενημέρωσε την ελληνική πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη ώστε να προβεί στις κατάλληλες πιέσεις 51. Η πρεσβεία και ιδιαιτέρα το Πατριαρχείο πίεσαν τον αναθεωρητικό δικαστήριο και πέτυχαν την αθώωση του Δημητρίου Παρασκευά 52. Για την αίσια κατάληξη της υπόθεσης αυτής το Οικουμενικό Πατριαρχείο ενημέρωσε τον επίσκοπο Παρθένιο για την αθώωση του και του απέστειλε και τα σχετικά προς τούτο έγγραφα 53. Άλλη μια τέτοια περίπτωση υπήρξε η σύλληψη με την κατηγορία της ανατρεπτικής δράσης του δικαστικού αζά Κατερίνης Ιωακείμ Αναστασιάδου. Και σε αυτήν την περίπτωση ο Παρθένιος απευθύνθηκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, αιτούμενος την συνδρομή του τελευταίου προς την Υψηλή Πύλη για να μην καταδικαστεί ο ανωτέρω, αλλά να αθωωθεί γιατί οι κατηγορίες που του αποδίδονταν ήταν ανυπόστατες. Το Πατριαρχείο ζήτησε περισσότερες πληροφορίες για να ενεργήσει και να υποστηρίξει την υπόθεση, ώστε να επιτευχθεί αίσια κατάληξη 54. Υπήρξαν και μερικές περιπτώσεις αλλαξοπιστίας χριστιανών κοριτσιών για να παντρευτούν μουσουλμάνους Οθωμανούς. Και στις περιπτώσεις αυτές προσπαθούσε ο Παρθένιος να μεταπείσει τα κορίτσια αυτά και να τα αποτρέψει από την εξωμοσία εφ όσον του επέτρεπαν οι Οθωμανικές αρχές να έρχεται σε επαφή μαζί τους, σε αντίθετη περίπτωση ενημέρωνε τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης για την επίλυση τέτοιων ζητημάτων. Για παράδειγμα μια νεαρή κοπέλα στην Κατερίνη, μετά από παραινέσεις της μητέρας της θέλησε να παντρευτεί έναν Τούρκο χωροφύλακα, μόλις το έμαθε ο Παρθένιος προσπάθησε να έρθει σε επαφή μαζί της. Οι αρχές όμως της Κατερίνης την έκλεισαν στο διοικητήριο και απαγόρευσαν στον Παρθένιο να την συναντήσει. Μετά από αυτό ο Παρθένιος ενημέρωσε τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης για να ενεργήσει περαιτέρω 55. Σε μια άλλη ίδια περίπτωση στο Λιτόχωρο, η έγκαιρη επέμβαση του Παρθενίου μετά από την ενημέρωσή του από τους 51 ΑΥΕ, 1907/φ. 69/υποφ. 2/έγγραφο 746/ , Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης προς την Βασιλική Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως. 52 ΑΥΕ 1907/φ. 69/υποφ. 2/έγγραφο 93/ , Η Βασιλική Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως προς το Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης. 53 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 80, σ. 474, έγγραφο 475/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ. 414, έγγραφο 6485/ ΑΜΘ, Φ. Λ, έγγραφο 2717, , Ο Κίτρους Παρθένιος προς το Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.

85 81 ιερείς του Λιτοχώρου, απέτρεψε την εξωμοσία της κοπέλας και διέκοψε τις σχέσεις αυτές 56. Επίσης για το ίδιο θέμα, άγνωστοι φόνευσαν μια ηλικιωμένη γυναίκα, η οποία εξωθούσε νεαρά κορίτσια του Λιτοχώρου να αλλαξοπιστήσουν και να παντρευτούν Τούρκους στρατιώτες και χωροφύλακες 57. Η προφορική παράδοση διασώζει ότι η σκληρή αυτή τιμωρία επιβλήθηκε προς παραδειγματισμό από μια μυστική οργάνωση, την οποία είχε ιδρύσει ο Παρθένιος, κατά πόσο όμως αληθεύουν αυτές οι πληροφορίες δεν γνωρίζουμε. * * * Την πρώτη δεκαετία του 20 ου αι. την περιοχή της επαρχίας Κίτρους, ως συνοριακή, μάστιζε το φαινόμενο της ληστείας, η οποία είχε φτάσει σε απροχώρητο βαθμό 58. Ο επίσκοπος Παρθένιος προσπαθούσε με τις κατά τόπους περιοδείες και τα κηρύγματά του, καθώς και τα επιτίμια τα οποία εξέδιδε να περιορίσει το πρόβλημα. Μετά την έκρηξη του Μακεδονικού Αγώνα και την εγκατάσταση ελληνικών ανταρτικών σωμάτων στην περιοχή άρχισε απηνής διωγμός εναντίων των ληστών. Ο Παρθένιος συνεργάστηκε με τον αρχηγό των ανταρτικών σωμάτων Ματαπά. Εντός περιορισμένου χρόνου η περιοχή απαλλάχθηκε από τους ληστές και η ληστεία είχε εξαλειφθεί παντελώς από την επαρχία Κίτρους 59. Τα πράγματα χειροτέρευσαν μετά την επιβολή του νεοτουρκικού κινήματος. Τότε τα ανταρτικά σώματα διαλύθηκαν και οι μακεδονομάχοι επέστρεψαν στο ελεύθερο ελληνικό κράτος. Μετά από αυτό στην περιοχή παρατηρήθηκε αύξηση των ληστοσυμμοριών και το φαινόμενο της ληστείας έλαβε ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Η περιοχή ως συνοριακή παρείχε το πλεονέκτημα στις ληστοσυμμορίες, όταν καταδιώκονταν από τις τουρκικές δυνάμεις, να καταφεύγουν στο ελληνικό έδαφος και το αντίθετο όταν την καταδίωξη έκαμαν οι ελληνικές αστυνομικές δυνάμεις, αφού κανένας συντονισμός δεν υπήρχε μεταξύ των αστυνομικών δυνάμεων των δύο πλευρών. Αυτό όμως είχε ως αποτέλεσμα να δεινοπαθούν οι κάτοικοι της Πιερίας τόσο από τους ληστές όσο και από τις κάθε φορά σταθμεύουσες στην περιοχή οθωμανικές καταδιωκτικές δυνάμεις. Οι παραστάσεις του 56 ΑΜΘ, Φ. Λ, έγγραφο 2718, Οι ιερείς του Λιτοχώρου προς τον Κίτρους Παρθένιο. 57 Αδαμοπούλου, Σελίδες, σ Για το ζήτημα της ληστείας στην Ελλάδα και ιδιαίτερα την ανάπτυξη του φαινομένου στην συνοριακή περιοχή βλ. Koliopoulos, Brigandage, στη σελίδα 196 κ..ε για την ληστεία στην περιοχή της Κατερίνης. 59 ΑΥΕ, 1909/Φ. Προξενικά, έγγραφο 811/ , «Έκθεσις περί της καταστάσεως εν τη περιφερεία Θεσσαλονίκης», 1 18: 2 3. ΑΥΕ, 1911/Φ. Προξενικά, έγγραφο 846/ , Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης προς Υπουργό Εξωτερικών.

86 82 Παρθενίου, για την προστασία του ποιμνίου του, προς τις επιτόπιες οθωμανικές και προς τις αρχές του βιλαετίου μέσω του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης ήταν συνεχείς και μόνιμες 60. Τα πράγματα οξύνθηκαν όταν η ληστοσυμμορία του από την Μηλιά καταγόμενου Κ. Χασιώτη άρχισε να λυμαίνεται την ορεινή δυτική Πιερία και τα περίχωρα της Κατερίνης 61. Οι οθωμανικές αρχές άρχισαν απηνή καταδίωξη. Ο Χασιώτης όμως και οι συμμορία του πάντα όταν στριμώχνονταν, κατέφευγαν στο έδαφος του ελληνικού κράτους 62. Η κατάσταση άλλαξε όταν μέλη της συμμορίας του, τα οποία έκαναν δική τους ξεχωριστή ομάδα, λήστεψαν κοντά στην Δρυάνιστα (Μοσχοπόταμος) τον έμπιστο του Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης Ιωάννη Τζουμέρκα 63. Μόλις έγινε γνωστό το γεγονός αυτό, το Υπουργείο Εξωτερικών ζήτησε από το Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης να επιβεβαιώσει την πληροφορία και απαίτησε να προβούν οι ελληνικές συνοριακές αρχές σε κάθε ενέργεια για την σύλληψη των δραστών 64. Μετά από ενέργειες των συνοριακών αστυνομικών σωμάτων πολλά μέλη της συμμορίας συνελήφθησαν, όμως υπαίτιος θεωρήθηκε ο Χασιώτης, οποίος κρυβόταν στα Πιέρια 65. Τότε ο διοικητής των καταδιωκτικών οθωμανικών δυνάμεων Βεχήτ Μπέης, θεωρώντας ότι οι κάτοικοι της Μηλιάς του παρείχαν εφόδια και τις απαραίτητες πληροφορίες για τις κινήσεις των καταδιωκτικών δυνάμεων, περικύκλωσε το χωριό και εισηγήθηκε και έγινε αποδεκτό, από την διοίκηση του Βιλαετίου, την μετεγκατάσταση όλων των 60 Σχετ. βλ. ΑΥΕ, 1909/Φ. Προξενικά/Υποφ. 3/τμήμα2, έγγραφο 788/ , Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης προς Υπουργό Εξωτερικών. ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/υποφ. 2/τμήα 4, έγγραφο Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης προς Στ. Δραγούμη. Ακόμη το πρόβλημα της ληστείας στην περιοχή Κατερίνης αποτυπώνεται στην ολότητά του με τις ανταποκρίσεις της εφημερίδας Νέα Αλήθεια: φ. 111/ , φ. 122/ , φ. 124/ , φ. 133/ , φ. 244/ , φ. 259/ , φ. 260/ κλπ. 61 Νέα Αλήθεια, φ. 133/ ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/υποφ. 2/τμήμα 4, έγγραφο , Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης προς Υπουργείο Εξωτερικών. 62 Νέα Αλήθεια, φ. 133/ Ο Ιωάννης Τζουμέρκας ήταν πρώτος εξάδελφος του παππού μου, ο οποίος έφερε και αυτός το όνομα Ιωάννης. Ήταν μεγαλοκτηνοτρόφος και διατηρούσε στην περιοχή της Δρυανίστης και Σκουτέρνας μεγάλα ποιμνιοστάσια. Παράλληλα ήταν μυστικός πράκτορας του Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης, δίδοντας πληροφορίες για τις κινήσεις του τουρκικού στρατού και βοηθώντας τα ανταρτικά σώματα. Το ποσό της ληστείας ανερχόταν στις 200 οθωμανικές χρυσές λίρες, ποσό αρκετά μεγάλο για την εποχή εκείνη. 64 ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/ υποφ. 2/τμήμα 3, έγγραφο , Υπουργείο Εξωτερικών προς Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης. Αυτόθι, έγγραφο 490/ , Το Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών. 65 Αυτόθι.

87 83 κατοίκων της Μηλιάς στη Δράμα και το κάψιμο του χωριού 66. Μετά από τα παραπάνω οι κάτοικοι της Μηλιάς απευθύνθηκαν προς τον Παρθένιο. Ο τελευταίος επενέβη, προσπάθησε να μεταπείσει τον Βεχήτ Μπέη. Ο ίδιος όμως αρνούνταν κατηγορηματικά. Τότε ο Παρθένιος κατέφυγε στο Βαλή Θεσσαλονίκης 67. Ο τελευταίος δέχθηκε το αίτημα του Παρθενίου για την μη μετακίνηση των Μηλιωτών, θέτοντας όμως ως όρο την παράδοση του ληστή. Πράγματι ο Παρθένιος πήγε στο χωριό και συναντήθηκε με τον Χασιώτη και του ζήτησε να παραδοθεί οικειοθελώς στις οθωμανικές αρχές για το καλό του χωριού. Ο Χασιώτης μετά από πολύωρη συνομιλία με τον Παρθένιο πείσθηκε και παραδόθηκε στις αρχές και έτσι σώθηκε το χωριό από την πυρά και τον εκπατρισμό 68. Όλη αυτή η ποιμαντική και κοινωνική δραστηριότητα του Κίτρους καθώς και η εκπαιδευτική, όπως θα δούμε παρακάτω, είχε ως αποτέλεσμα από νωρίς να τραβήξει την προσοχή της Μεγάλης Εκκλησίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Πατριάρχου. Ο τελευταίος βλέποντας το έργο, που συντελούνταν στην επισκοπή Κίτρους, απέστειλε επιστολή προς τον Παρθένιο, με την οποία του απένειμε «τήν πατριαρχικήν ἡμῶν εὐαρέσκειαν καί τήν εὐμενή διάθεσιν» Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΜΘ, Φ. 59 (103), αριθμ. 2507, τηλεγράφημα 777/1911, Ο Παρθένιος προς τον Βαλή (μέσω Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης) Κυβέρνηση, Βουλή και την Γερουσία. 68 Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 95. Πολλές πληροφορίες για το ανωτέρω ζήτημα μου παρείχε από το πλούσιο αρχείο του, ο Μηλιώτης κ. Γεώργιος Χανδόλιας. Ακόμη από τον ίδιο έμαθα ότι ο Κ. Χασιώτης παρέμεινε στην φυλακή για πολλά χρόνια και μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας. 69 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ. 52, έγγραφο

88 84 β. Διοικητικές ενέργειες Μια από τις πρώτες ενέργειες του Παρθενίου ήταν να αναδιοργανώσει και να τονώσει στο σύνολό του το διοικητικό σύστημα των κοινοτήτων της επαρχίας του. Έχοντας ως βοηθό την πολύτιμη πείρα που απέκτησε από την προϋπηρεσία του στο Πατριαρχείο και γνωρίζοντας τα πλεονεκτήματα που προέκυπταν, για την πρόοδο του υπόδουλου ελληνισμού, από την εφαρμογή των Γενικών Κανονισμών, ξεκίνησε το έργο αυτό. Πίστευε πως μόνον με κατάλληλα οργανωμένη ισχυρή συλλογική ζωή, αυτόνομη βασισμένη και εκμεταλλευόμενη στο έπακρο τις ίδιες δυνάμεις και τα πλεονεκτήματα των Γενικών Κανονισμών θα μπορούσε ο ελληνισμός να αντεπεξέλθει αλώβητος από όλα τα προβλήματα της εποχής και να αποκτήσει ισχύ ώστε να ανταποκριθεί με σθένος στα πολλαπλά κελεύσματα των καιρών. Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή μπορούμε να πούμε πως η ύπαρξη των κοινοτήτων κατέστη πρόσφορη από την αρχή της οθωμανικής κατάκτησης για λόγους κυρίως δημοσιονομικούς, συλλογή φόρων το κυριότερο, ως υποκατάστατα ως ένα βαθμό κρατικής εξουσίας 70. Χωρίς βέβαια να υπάρχει κάποια σταθερή μορφή ως προς τον τρόπο εκλογής των μελών τα οποία διοικούσαν αυτές, αλλά ούτε και σαφής προσδιορισμός των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων αυτών 71. Μόνο μετά την έκδοση των Γενικών Κανονισμών ( ) άρχισε να εφαρμόζεται μια ενιαία μορφή ως προς την διοίκηση των κοινοτήτων. Οι Γενικοί Κανονισμοί, εκδόθηκαν ως συνέπεια του σουλτανικού διατάγματος το καλούμενο Χάτι Χουμαγιούν (1856) το οποίο υπήρξε αρκετά προοδευτικό για τα δεδομένα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αφού, το σημαντικότερο, παρείχε, θεωρητικά τουλάχιστον, εγγυήσεις ισονομίας και ασφάλειας σε όλους τους υπηκόους του Σουλτάνου 72. Μετά την έκδοση αυτού του διατάγματος δόθηκε στο Πατριαρχείο το δικαίωμα να συντάξει κανονισμούς διοίκησης οι οποίοι θα διευθετούσαν τα ζητήματα τόσο της εκκλησιαστικής όσο και της κοινοτικής ζωής των ορθοδόξων 73. Πράγματι το Οικουμενικό Πατριαρχείο, εκμεταλλευόμενο τη νέα αυτή πολιτική κατάσταση συνέταξε τους ανωτέρω κανονισμούς, οι οποίοι επικυρώθηκαν από τον Σουλτάνο 70 Βισβίζης, Η Κοινοτική, σ Πανταζοπούλου, Τα προνόμια, σ. 813 κ. ε. Ζαπάντη, Οι Ελληνικές, σ. 293 κ. ε. 71 Παπαστάθη, Ο κοινοτισμός, σ [αναδημ. στον τ. του ιδίου, Θεσσαλονίκεια, σ ]. 72 Stavrianos, The Balkans, σ. 381 κ. ε. Το κείμενο του διατάγματος αυτού βλ. Παπαστάθη, Οι κανονισμοί, σ Παπαστάθη, Οι κανονισμοί, σ

89 85 και αποτέλεσαν το «Σύνταγμα» του υπόδουλου ελληνισμού. Οι Γενικοί Κανονισμοί έδωσαν παράλληλα την ευχέρεια και υποχρέωση σε κάθε ορθόδοξη κοινότητα να εκπονήσει συντάξει έναν κανονισμό διοίκησης βάσει του οποίου θα οργανωνόταν ο συλλογικός της βίος. Έτσι οι ανά την αυτοκρατορία ορθόδοξες κοινότητες άρχισαν να συντάσσουν κανονισμούς οι οποίοι εγκρίνονταν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο 74. Πρωταρχικό ρόλο στην διοίκηση των ορθοδόξων κοινοτήτων έπαιζε ο κατά τόπους επίσκοπος ο οποίος πάντα ήταν πρόεδρος της δημογεροντίας και περιστοιχιζόταν από τα πιο σημαίνοντα μέλη της κοινότητας, τα οποία συνήθως εκλέγονταν και ως μέλη της δημογεροντίας. Πέρα όμως από την διοίκηση κάθε κοινότητας, σε επίπεδο επαρχίας, υπήρχαν και τα επαρχιακά συμβούλια, στα οποία συμμετείχαν ο επίσκοπος, ο καϊμακάμης (διοικητής του καζά), ο γραμματέας, δύο αζάδες από κάθε θρησκευτική ομάδα και ο οικονομικός επιστάτης (μαλ μουδίρης) 75. Ουσιαστικά η αρμοδιότητα του επισκόπου ήταν, πέρα από τα αυστηρώς θρησκευτικά καθήκοντά του, να εκπροσωπεί το ελληνορθόδοξο ποίμνιο σε κάθε κρατική ή άλλη αρχή. Πάντως μέχρι και την ενθρόνιση του Παρθενίου μόνον στις κοινότητες της Κατερίνης, Κολινδρού και Λιτοχώρου συναντούμε υποτυπώδη κοινοτική οργάνωση, με την ύπαρξη δημογεροντίας και κανονισμού. Πλήρη αναδιοργάνωση της διοικητικής δομής της επαρχίας επήλθε από τον Παρθένιο, ο οποίος αξιοποιώντας όλα τα παρεχόμενα πλεονεκτήματα των Γενικών Κανονισμών, συνέστησε δημογεροντίες και στην πιο μικρή κοινότητα 76. Για τις μεγάλες κοινότητες συνέταξε κανονισμούς διοίκησης και φρόντισε οι δημογεροντίες να στελεχώνονται με τα επιφανέστερα μέλη τους. Επιτηρούσε συνεχώς το έργο τους και δεν δίσταζε να έλθει σε ρήξη μαζί τους όταν έβλεπε ότι παρακωλυόταν το διοικητικό, κοινωνικό ή εκπαιδευτικό έργο. Ουσιαστικά θέλησε η κοινότητα, η κάθε κοινότητα, να δραστηριοποιηθεί και να λειτουργήσει ως αυτόνομο και ανεξάρτητο όργανο με αυξημένη εξουσία ακόμη και επί των μελών της. Δυστυχώς μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί κανένας κοινοτικός κανονισμός, ιδιαίτερα των μεγάλων κοινοτήτων της επαρχίας, της Κατερίνης, του Κολινδρού και του Λιτοχώρου. Μόνο έμμεσες 74 Σχετικά με την διαδικασία εκπονήσεως των «Γενικών Κανονισμών» βλ. Αρχιεπισκόπου Χρυσάνθου, Οι Γενικοί Κανονισμοί. Ακόμη βλ. Παπαστάθη, Ο κοινοτισμός, σ Παπαστάθη, Οι κανονισμοί, σ. 50 κ. ε., όπου τα κείμενα των νόμων που όριζαν την διοίκηση των επαρχιών και την σύσταση των επαρχιακών συμβουλίων. 76 Κωσταρίδου, Η Σύγχρονος, σ. 205.

90 86 πληροφορίες έχουν σωθεί για το περιεχόμενο των κανονισμών αυτών. Για την Κατερίνη την πληροφορία για την σύνταξη νέου κοινοτικού κανονισμού της Κοινότητας έχουμε από τον ίδιο τον Παρθένιο, ο οποίος αναφέρει ότι προέβη στην «σύνταξιν εκλογικού και κοινοτικού κανονισμού» 77. Για το περιεχόμενο και την δομή του κανονισμού αυτού δεν έχουμε πολλά στοιχεία και μόνον υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Πιθανόν στην δομή να έμοιαζε με τους κανονισμούς της κοινότητας Θεσσαλονίκης και της κοινότητας Βέροιας, οι οποίοι συντάχθηκαν και ψηφίστηκαν κατά το ίδιο χρονικό διάστημα 78. Ακόμη από ένα έγγραφο του Παρθενίου προς το Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης μαθαίνουμε ότι τα τέλη από αποφάσεις του εκκλησιαστικού δικαστηρίου καθώς και οι αμοιβές έκδοσης αδειών γάμων και διαζυγίων αποτελούσαν έσοδα του κοινοτικού ταμείου προς χρήση των σχολείων 79. Η δημογεροντία αποτελούνταν, εκτός του Παρθενίου, που ως επίσκοπος ήταν και ο πρόεδρός της, από πέντε ακόμη μέλη. Ως μέλη της δημογεροντίας της Κατερίνης εκλέγονταν σημαίνοντα πρόσωπα της κοινωνικής και πνευματικής ζωής της πόλης. Για παράδειγμα κατά τα χρόνια μέλη της δημογεροντίας Κατερίνης ήταν ο Βασίλειος Κυργιάννης, ο Τ. Τσιώνης, ο Χρ. Φαρδέλας, ο ιατρός Ζήνων Χατζόπουλος, και ο Γ. Λαναρίδης 80. Από έγγραφο του 1907 μαθαίνουμε ότι την εποχή εκείνη τα μέλη της δημογεροντίας ήταν ο Γ. Λαναρίδης, ο ιατρός Ζήνων Χατζόπουλος, ο κτηματίας Βασίλειος Κυργιάννης, ο Ευστάθιος Ζάννας και ο Κωνσταντίνος Μόσχας 81. Ακόμη, το 1910 από πρακτικό της δημογεροντίας μαθαίνουμε ότι τα μέλη της ήταν ο Γ. Λαναρίδης, ο ιατρός Ζήνων Χατζόπουλος, ο κτηματίας Βασίλειος Κυργιάννης, ο δικηγόρος Δημήτριος Τσαλόπουλος και ο Βασίλειος Κωτούλας 82. Το 1908 συντάσσει νέο κανονισμό της κοινότητας Κολινδρού, ο οποίος εκδόθηκε το Πριν μερικά χρόνια υπήρχε αντίτυπό του στον Δήμο Κολινδρού, δυστυχώς όμως χάθηκε 83. Σχετικές πληροφορίες μπορούμε να αντλήσουμε από τις αναφορές που κάνει η Κλεοπάτρα Πολύζου Μαμέλη. Μέλη της κοινότητας 77 Παρθενίου, Περιγραφή, σ Το κείμενο των κανονισμών αυτών βλ. Παπαστάθη, Οι κανονισμοί, σ και αντίστοιχα. 79 ΑΜΘ, φ. 147, έγγραφο 842/ , Ο Κίτρους προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 80 ΑΥΕ, 1905, Φ. 58/υποφ 1/τμήμα 2, το από έγγραφο της δημογεροντίας Κατερίνης προς τον (;;) Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης. 81 ΑΜΘ, Φ. 103, αρ. 2663, Η δημογεροντία Κατερίνης προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 82 ΙΑΜ, ΓΔΜ, Φ. 46, αρ. 56, έγγραφο 59/ Φαργκάνη, Η Επαρχία, σ. 62, σημ. 3.

91 87 ήταν όλοι οι ορθόδοξοι χριστιανοί κάτοικοι της κωμόπολης. Τα μέλη της δημογεροντίας ήταν έξι και εκλέγονταν κάθε χρόνο από τη συνέλευση των κατοίκων. Το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι είχαν όλοι οι άνδρες άνω των 25 ετών οι οποίοι ήταν γραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους (άρθρο 1). Στα άρθρα 2 20 καθορίζονταν τα καθήκοντα της δημογεροντίας. Τα άρθρα αφορούσαν την σχολική εφορεία και διαχείριση των πόρων αυτής 84. Ως μέλη της δημογεροντίας κατά καιρούς διατέλεσαν οι Εμ Αντωνιάδης, ο Σωτ. Θεολογίδης, ο Θωμάς Κομτσελίδης, ο Νικ. Σιούμης, ο Παναγιώτης Στούμπας, ο Αθαν. Γαλατσόπουλος, ο Δημ. Κουλιόβας 85 Κοινοτική οργάνωση υπήρχε και στο Λιτόχωρο, η οποία αναδιοργανώθηκε από τον Παρθένιο. Δυστυχώς και στην περίπτωση του Λιτοχώρου δεν σώθηκε κοινοτικός κανονισμός. Μόνο από διάφορα έγγραφα της δημογεροντίας μπορούμε να γνωρίζουμε τα μέλη της αλλά και την δραστηριότητά της 86. Την μεγάλη δραστηριότητα της δημογεροντίας, επί Παρθενίου, βλέπουμε και στο μεγάλο ενδιαφέρον το οποίο έδειξε αυτή για την αναδιοργάνωση της παιδείας του Λιτοχώρου 87. Η κοινοτική οργάνωση και ενεργοποίηση επί Παρθενίου συνέβαλε στην διατήρηση και ενίσχυση της εθνικής συνοχής των κατοίκων της επαρχίας του * * * Μέρος της κοινοτικής αναδιοργάνωσης υπήρξε και η οικονομική αναδιοργάνωση και ενίσχυση των κοινοτικών ταμείων, ώστε αυτά να είναι ικανά να ενισχύσουν αποτελεσματικά το έργο της κοινότητας, την εκπαίδευση καθώς και την καταβολή των αρχιερατικών επιχορηγήσεων τόσο προς τον αρχιερέα όσο και προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο 88. Τα πρώτα χρόνια της αρχιερατικής του διακονίας έρριξε το βάρος προς την ενίσχυση της παιδείας γι αυτό και αργούσε να καταβάλει τις εισφορές προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο 89, αφού τα χρηματικά περισσεύματα των ναών και κάθε μορφής έσοδα τα χρησιμοποιούσε για την ενίσχυση της παιδείας σε κάθε οικισμό ενορία. Αργότερα, όταν μετά από την αναδιοργάνωση 84 Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ Σχετ. βλ. ΑΜΘ, Φ. Α, αρ. 1001, , Η δημογεροντία Κολινδρού προς τον επίσκοπο Κίτρους Παρθένιο. Επίσης Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΜΘ, Φ. Α αρ. 2624, έγγραφο , Ο Κίτρους Παρθένιος προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. ΑΜΘ, Φ. Λ, αρ. 2686, έγγραφο , Η δημογεροντία Λιτοχώρου προς τον επίσκοπο Κίτρους Παρθένιο. 87 Σχετ. βλ. Αδαμοπούλου, Τα σχολεία, σ. 57 κ. ε. 88 Το ετήσιο ύψος των επιχορηγήσεων αυτών για την επισκοπή Κίτρους είχε ανέλθει στα γρόσια. Σχετικά βλ. «Γενικοί Κανονισμοί», κανονισμός Ε, άρθρο 1 ο, στο Παπαστάθη, Οι Κανονισμοί, σ Επίσης Νανάκη, Εκκλησία, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ. 211, έγγραφο 4919/

92 88 των οικονομικών των κοινοτήτων και την επιτυχή αναδιοργάνωση της παιδείας, προέκυψε πλεόνασμα, ικανοποίησε στο ακέραιο τις οικονομικές απαιτήσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου 90. Φρόντισε με αξιοζήλευτο ζήλο ώστε οι κοινότητες Κολινδρού και Λιτοχώρου να διαχειριστούν με τον καλύτερο τρόπο την κοινοτική τους περιουσία και των υπαρχόντων κληροδοτημάτων για την αύξηση των εσόδων και την αξιοποίησή τους για την ενίσχυση της παρεχόμενης παιδείας, όπως θα δούμε παρακάτω. Επίσης για τον ίδιο σκοπό και μετά από συμφωνία με τους παντοπώλες της Κατερίνης καθιέρωσε το μονοπώλιο του κεριού 91. Τότε ιδρύθηκε στον καθεδρικό ναό της Θείας Αναλήψεως Κηροποιείο στο οποίο, υπό την διεύθυνση του Παρθενίου, υπήχθη ολόκληρη η κατασκευή και διάθεση των κεριών υπό εκκλησιαστικό έλεγχο. Το κηροποιείο διέθετε τα κεριά προς όλους τους ναούς και τα κατά τόπους παντοπωλεία της επαρχίας. Από ένα πρακτικό του διοικητικού κώδικα της δημογεροντίας Κατερίνης μαθαίνουμε ότι το έτος 1910 το περίσσευμα του ναού και του κηροποιείου ανερχόταν στις 250 οθωμανικές λίρες, οι οποίες μετά από απόφαση της δημογεροντίας, κατατέθηκαν σε έντοκο λογαριασμό στο υποκατάστημα της Τραπέζης της Ανατολής στη Θεσσαλονίκη 92. Πρέπει να σημειωθεί ότι το μονοπώλιο του κεριού διατηρήθηκε μέχρι τον θάνατο του Παρθενίου και όπως είδαμε με τα έσοδά του συνέβαλλε στο φιλανθρωπικό και εκπαιδευτικό έργο της επαρχίας 93 * * * Η Κατερίνη ως νέα έδρα της επισκοπής Κίτρους στερούνταν επισκοπικού μεγάρου. Ήταν ένα πρόβλημα το οποίο είχε να αντιμετωπίσει ο Παρθένιος. Η οικοδόμηση επισκοπείου ήταν επιτακτική ανάγκη. Τούτο θα αποτελούσε την παλλόμενη καρδιά της επισκοπής και θα καθίστατο το σύμβολο της κοινωνικής δυναμικής του ελληνισμού της επαρχίας. Παράλληλα η στέγαση των υπηρεσιών της επισκοπής σε ιδιόκτητο κτήριο θα επηρέαζε προς το καλύτερο την λειτουργία της διοικητικής της δραστηριότητας. Το έργο της οικοδόμησης του επισκοπείου ήταν δύσκολο, γιατί τα οικονομικά της επισκοπής και των κοινοτήτων δεν επέτρεπαν την οικοδόμηση ενός ευμεγέθους κτηρίου. Ο Παρθένιος το γνώριζε αυτό, γιατί ο ίδιος είχε ρίξει το βάρος στην ανάπτυξη της εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Τα περισσότερα χρήματα των κοινοτικών ταμείων με δική του προτροπή δαπανούνταν για την ενίσχυση της παιδείας. 90 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 80, σ , έγγραφο 6982/ Αυτόθι, σ ΙΑΜ, Φ. 46, αρ. 56, έγγραφο 59/ Ε 11(1933) 63.

93 89 Πρώτη του κίνηση για την εξεύρεση χρημάτων ήταν προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο στο οποίο απέστειλε επιστολή το 1906 με το αίτημα να δωρηθούν από το Πατριαρχείο τα καταβαλλόμενα χρήματα της επαρχίας προς το εθνικό ταμείο του έτους 1906, όμως η αίτησή του αυτή δεν έγινε δεκτή από το Πατριαρχείο 94. Έτσι ανέλαβε προσωπικά, με δικά του έξοδα, την ανέγερση του επισκοπείου. Πράγματι αγόρασε στην συνοικία Σεφηέ, από τις κεντρικότερες της Κατερίνης, οικόπεδο εκτάσεως δύο χιλιάδων πήχεων, και άρχισε να οικοδομεί σε αυτό ένα ευμέγεθες επισκοπείο 95. Στο ισόγειο υπήρχαν εννιά εργαστήρια. Πάνω από τα εργαστήρια, στον πρώτο όροφο, υπήρχαν δώδεκα δωμάτια και στον δεύτερο όροφο τρία δωμάτια με όλα τους βοηθητικούς χώρους 96. Η αξία του οικοδομήματος ανήλθε στα διακόσιες χιλιάδες γρόσια. Επειδή όμως οι δαπάνες ανεγέρσεως και αποπερατώσεως του όλου οικοδομήματος, ήταν υπέρογκες ο Παρθένιος απέστειλε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο επιστολή στην οποία περιέγραφε το συντελεσθέν οικοδομικό έργο αλλά και την εθνική και κοινωνική αποστολή που αυτό θα επιτελούσε και παρακαλούσε τον Πατριάρχη να βοηθήσει στην εξεύρεση χιλιόλιρου δανείου προς εξόφλησιν του εκ της ανεγέρσεως της οικοδομής αυτής προκύψαντος χρέους. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης στην απάντησή του ανέφερε ότι δεν μπορούσε να ικανοποιήσει το αίτημά του και τον συμβούλευε, για την λύση του, να συνεννοηθεί με το ποίμνιο της επαρχίας του 97. Μπρος σε αυτήν την κατάσταση ο Παρθένιος κατέφυγε στους εύπορους προκρίτους της επαρχίας του. Στις βολιδοσκοπήσεις τις οποίες έκαμε βρήκε ως δανειστή τον κτηματία και για χρόνια μέλος της δημογεροντίας Κατερίνης Βασίλειο Κυργιάννη. Με τον τελευταίο σύναψε σύμβαση δανείου πενταετούς διάρκειας, με την οποία δανείσθηκε το ποσό των χιλίων εκατό λιρών, βάζοντας υποθήκη το κτήριο 98. Αργότερα ο Παρθένιος πρόσθεσε ακόμη μία πτέρυγα με τέσσερα καταστήματα. Τα δωμάτια του πρώτου ορόφου ανήλθαν σε τριάντα δύο 99. Εντός δε της εσωτερικής αυλής του οικοπέδου έκτισε παρεκκλήσιο αφιερωμένο στην μνήμη του αγίου Παρθενίου 100. Το 94 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ. 170, έγγραφο 3922/ ΑΑΤ, Απόσπασμα Πράξεως εκ του Βιβλίου Οθωμανικού Αυτοκρατορικού Κτηματολογίου Διοικήσεως Θεσσαλονίκης, αρ. 5/8 5 (1326)1910 περί οικοπέδου Παρθενίου Βαρδάκα. 96 Αυτόθι. 97 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 86, σ. 340, έγγραφο 560/ ΑΑΤ, Έγγραφο δανείου επί υποθήκη αστικών κτημάτων και γαιών της (1912). 99 Βέργου, Ιστορικόν, σ Αγγελοπούλου, Ο Κίτρους Παρθένιος, σ. 368 όπου και φωτογραφία του παρεκκλησίου.

94 90 κτήριο μέχρι το θάνατο του Παρθενίου αποτελούσε κατοικία του και στέγαζε και τις υπηρεσίες της επισκοπής και ύστερα μητρόπολης. Μπορεί να λεχθεί ότι μαζί με την αστική σχολή της Κατερίνης ήταν τα κτήρια τα οποία δέσποζαν αρχιτεκτονικά στο αρχιτεκτονικό χάος των χαμόσπιτων της Κατερίνης εκείνης της εποχής και λειτουργούσαν ως σύμβολα της δημιουργικής πνοής του ελληνισμού απεικονίζοντας παράλληλα την ρωμαλεότητα της κοινωνικής και πνευματικής του ζωής μέσα στην σκλαβιά.

95 91 2. Μέριμνα για τα Μοναστήρια της Επαρχίας α. Μέχρι την απελευθέρωση Ο μοναχισμός αντιπροσώπευε, και αντιπροσωπεύει, την ζώσα δύναμη της θρησκευτικής επιβίωσης και πνευματικής αναγέννησης μιας περιοχής ή εκκλησιαστικής περιφέρειας, ιδιαίτερα σε καιρούς δύσκολους, όταν επικρατεί πολιτική ή πνευματική δουλεία. Στην επαρχία Κίτρους και στα όρη των Πιερίων και του Ολύμπου ο μοναχισμός αναπτύχθηκε από τα βυζαντινά ακόμη χρόνια με την ίδρυση αρκετών μοναστηριών και εξαρτημάτων τους. Την εποχή που ο Παρθένιος αναλάμβανε την διαποίμανση της επαρχίας Κίτρους υπήρχαν πέντε μονές, εκ των οποίων τέσσερις σταυροπηγιακές 101 και μία ενοριακή. Σταυροπηγιακές ήταν οι της Παναγίας των Κανάλλων, Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, Παναγίας της Πέτρας και Αγίου Αθανασίου Σφίνιτζας ή Σφίντζας, ενώ ενοριακή ήταν η Παναγία Μακρυρράχης 102. Τα μοναστήρια αυτά αγκάλιαζαν ολόκληρη την επαρχία Κίτρους από Βορρά προς Νότο. Κατά την διάρκεια της αρχιερατείας του Παρθενίου πολλά ήταν τα προβλήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι μονές αυτές, για την αντιμετώπιση των οποίων πολλές φορές αγωνίστηκε ο Παρθένιος ως επόπτης τους. Πτυχές της δράσης αυτής θα αναπτύξουμε παρακάτω. Τα πρώτα προβλήματα εμφανίσθηκαν με την μονή της Παναγίας των Κανάλλων, τα οποία προκλήθηκαν από την συμπεριφορά και τις πράξεις του πρώην ηγουμένου αυτής Ιακώβου. Η μονή Κανάλλων βρίσκεται στον Όλυμπο, κοντά στο χωριό Καρυά Ελασσόνας, στα όρια των Ν. Πιερίας και Λαρίσης και το 101 Σχετικά με τον όρο «σταυροπηγιακό και σταυροπήγιο», καθώς και το σταυροπηγιακό δίκαιο βλ. Μουτζούρη, Σταυροπήγιον. Φειδά, Εκκλησιαστική, σ Βλ. Φειδά, Σταυροπηγιακές Μονές και Πατριαρχικά Δίκαια», στον τ. Χριστιανική Θεσσαλονίκη, Σταυροπηγιακές και Ενοριακές Μονές, Θεσσαλονίκη 1995, ΚΙΔΘ αρ. 19, σ Σπ. Τρωιάνου, «Τα κανονικά δικαιώματα επί των Πατριαρχικών Σταυροπηγιακών Μονών», στον τ. Χριστιανική Θεσσαλονίκη, Σταυροπηγιακές και Ενοριακές Μονές, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 5. Ο Παρθένιος τα απαριθμεί όλα ως σταυροπηγιακά, όμως η μονή της Παναγίας Μακρυρράχης ανακηρύχθηκε σταυροπηγιακή επί δικής του αρχιερατείας. Ακόμη τα μοναστήρια είχαν και εξαρτήματα και μετόχια όπως του Αγίου Γεωργίου Ρητίνης, Ζωοδόχου Πηγής στην Περίσταση, Αγίας Παρασκευής στο Δίον και Προφήτη Ηλία στο Λιβάδι.

96 92 καθολικό αυτής τιμάται στη Γένεση της Θεοτόκου 103. Πρώτη μαρτυρία για την ύπαρξή της έχουμε από το , πιθανόν όμως η ίδρυσή της να ανάγεται σε παλαιότερους χρόνους 105. Κατά την επανάσταση του 1878 στην περιοχή του Ολύμπου αλλά και κατά την μετακίνηση τουρκικών στρατευμάτων το από και προς τη Θεσσαλία, η μονή καταστράφηκε από τις συχνές λεηλασίες των Τούρκων 106. Η μονή ανοικοδομήθηκε εκ νέου μετά το 1883 και προσπάθησε να αποκτήσει την αρχαία της δόξα. Δυστυχώς αυτό δεν επιτεύχθηκε και η μονή άρχισε να παρακμάζει. Αυτό συνέβη εξ αιτίας μείωσης των εσόδων, αφού η μονή παρά τους αγώνες που διεξήγαγε δεν μπορούσε επαρκώς να εξασφαλίσει και να αξιοποιήσει την περιουσία της, αλλά και από τις άστοχες πολλές φορές, αποφάσεις και ενέργειες των ηγουμένων της που αφορούσαν την διαχείριση της περιουσίας της 107. Οι κάτοικοι της περιοχής βλέποντας ότι η μονή δεν θα μπορούσε να περισωθεί, υπέβαλαν αναφορά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και ζήτησαν να ανακηρυχθεί σταυροπηγιακή. Το Πατριαρχείο, εξετάζοντας το θέμα, απέστειλε με εξαρχική αποστολή τον Ξανθουπόλεως Ιωάννη για να το μελετήσει επιτόπου και να προβεί στις δέουσες προτάσεις προς την Μεγάλη Εκκλησία. Όντως, ο Ξανθουπόλεως Ιωάννης μετέβη στην μονή εξέτασε την κατάσταση και εισηγήθηκε την προαγωγή της ανωτέρω μονής μαζί με την μονή της Πέτρας 108. Έτσι το Πατριαρχείο εξέδωσε το σιγιλιώδες γράμμα 109 προαγωγής της μονής σε σταυροπηγιακή και κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη τον ηγούμενό της αρχιμανδρίτη Ιάκωβο για να του δοθούν οι απαραίτητες οδηγίες και συστάσεις 110. Ο τελευταίος όμως είχε ήδη δημιουργήσει προβλήματα 111 με την διαχείριση της 103 Σχετικά με την ιστορία της μονής αυτής βλ. Κασαπίδη, Η ιστορία. Κουγιουμτζόγλου, Η Ιερά. Κουκουσά, Πνευματικός. Δαραρά, Μοναστηριολογία, σ Παπάζη, Ανέκδοτα κείμενα, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. 104 Παπαδημητρίου Νόννας, Επισκοπή Πλαταμώνος, σ. 168, Κασαπίδη, Η ιστορία, σ Κατά το πρωτόκολλο παράδοσης της περιουσίας της μονής στην μονή του Αγίου Διονυσίου ως έτος ίδρυσης της μονής αναγράφεται το Ο L. A. Heuzey, ανάγει την ίδρυση της μονής στον Η αιώνα. Σχετ. βλ. Δαραρά, Μοναστηριολογία, σ. 175 κ. ε. 106 Κασαπίδη, Η ιστορία, σ Κουκουσά, Πνευματικός, σ Δαραρά, Μοναστηριολογία, σ ΕΑ 26(1902), Το κείμενο του σιγιλίου αυτού βλ. ΑΟΠ, ΚΤΣ, Α β /4, σ Το ίδιο βλ. και ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 75, σ Πρβλ. και Παπάζη, Ανέκδοτα κείμενα, σ ΕΑ 26(1902), Ήδη κατά την μετάβασή του στην Κωνσταντινούπολη είχε αφήσει χρέος ως έξοδα για την διαμονή του 963 γρόσια, το οποίο ποτέ δεν εξόφλησε. Έτσι οι ιδιοκτήτες του πανδοχείου απευθύνθηκαν προς το Πατριαρχείο για να εισπράξουν τα χρήματα. Το τελευταίο με αρκετά γράμματα (το τελευταίο το 1909) ζήτησε από

97 93 περιουσίας της μονής, όπως μαθαίνουμε από γράμμα προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Αθανάσιο, εκποιώντας και παραχωρώντας κτήματα και δασικές εκτάσεις της κατά βούληση, με αποτέλεσμα την οικονομική ζημία της μονής 112. Ο μητροπολίτης Αθανάσιος κήρυξε άκυρες τις ενέργειες του ηγουμένου και απέστειλε τον μοναχό Μελέτιο της μονής Αγίου Διονυσίου Ολύμπου για να αναλάβει προσωρινά την διαχείριση. Ο ηγούμενος αρχιμανδρίτης Ιάκωβος απέστειλε έκθεση προς τον μητροπολίτη Αθανάσιο με την οποία τον πληροφορούσε για τα ζητήματα της μονής και απαντούσε στις κατηγορίες 113. Ο μητροπολίτης Αθανάσιος με την σειρά του ενημέρωσε το Πατριαρχείο, περιγράφοντας το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει η μονή από τις ενέργειες του ηγουμένου Ιακώβου και οι οποίες είχαν σχέση με την κακή αξιοποίηση της κτηματικής και δασικής περιουσίας της 114. Μετά από αυτό το Πατριαρχείο έδωσε εντολή μέσω του μητροπολίτη Αθανασίου, στον αρχιμανδρίτη Ιάκωβο να παραδώσει το μοναστήρι προσωρινά στον οικονόμο της μονής Κλημάδων Στέφανο 115. Όταν ανέλαβε ο Παρθένιος, το Πατριαρχείο τον διόρισε επόπτη της μονής και του ανέθεσε να διευθετήσει κατά τον καλύτερο τρόπο, και προς το συμφέρον της μονής τις υπάρχουσες εκκρεμότητες 116. Ο Παρθένιος, αφού προέβη σε λεπτομερή έλεγχο της μονής, ενημέρωσε το Πατριαρχείο, με έκθεσή του, περιγράφοντας αναλυτικά την κατάστασή της. Σύμφωνα με αυτήν την αναφορά ο πρ. ηγούμενος Ιάκωβος είχε καταφύγει σε συγγενικά του πρόσωπα στο χωριό Νιζηρός (σημ. Καλλιπεύκη) και υπεξαίρεσε πολλά κειμήλια της μονής, τα οποία εκποιούσε προς ίδιο όφελος. Επίσης κατείχε την σφραγίδα της μονής και προέβαινε σε συμβολαιογραφικές δικαιοπραξίες οι οποίες αφορούσαν τα κτήματά της 117. Ο Πατριάρχης Ιωακείμ μετά την λεπτομερή αναφορά του Κίτρους απέστειλε επιστολή προς τον πρεσβευτή της Ελλάδος στην Κωνσταντινούπολη στην οποία, αφού περιέγραφε τις ενέργειες του πρ. ηγουμένου της μονή Κανάλλων Ιακώβου, ζητούσε να μεριμνήσει την μονή να καλύψει αυτό το χρέος. Δεν γνωρίζουμε όμως πως λύθηκε αυτή η υπόθεση. Πάντως μετά το 1909 δεν έχουμε καμία σχετική αναφορά. Βλ. σχετ. ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ. 1, έγγραφο 20/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ , έγγραφο 2434/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ. 383, έγγραφο 5102/ ΑΜΘ, φ. 30, υποφ. 4 Βθ, αρ. 4030, έγγραφο ΑΜΘ, φ. 30, υποφ. 4 Βθ, αρ. 4434, έγγραφο Παπάζη, Ο Μητροπολίτης, σ ΑΜΘ, ΚΑΜΘ 19, αρ. 60, έγγραφο 316/ , ο μητροπολίτης Αθανάσιος προς τον ηγούμενο Ιάκωβο. Για όλα αυτά βλ. επίσης και Παπάζη, Ο Μητροπολίτης, σ. 206 κ. ε. 116 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 113, έγγραφο 1818/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ , έγγραφο 3791/

98 94 να γίνουν οι απαραίτητες ενέργειες από την ελληνική πολιτεία ώστε να επιστραφούν τα κειμήλια της μονής το οποία είχαν υπεξαιρεθεί 118. Ο πρεσβευτής ενημέρωσε το Υπουργείο Εξωτερικών για το θέμα ζητώντας να γίνουν τάχιστα ενέργειες ώστε να αποφευχθεί μεγαλύτερη ζημία της μονής 119. Η υπόθεση ανατέθηκε στο Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως το οποίο έδωσε εντολή στο νομάρχη Λαρίσης να κινητοποιήσει τις αστυνομικές αρχές για να δοθεί λύση στην υπόθεση. Πράγματι κινήθηκαν οι αρχές, συνέλαβαν τον πρ. ηγούμενο Ιάκωβο και κατέσχεσαν τα κειμήλια της μονής και ενήργησαν να προωθηθούν προς την μονή 120. Μετά την λύση του ανωτέρω ζητήματος ο Παρθένιος προέβη στις κατάλληλες ενέργειες για να ορθοποδήσει η μονή. Πρώτα ξεκίνησε από την σωστή διαχείριση. Το Πατριαρχείο επιδοκίμασε τις προσπάθειες του Παρθενίου. Μάλιστα σε γράμμα του ο Οικουμενικός Πατριάρχης τόνιζε: «ταῦτα οὒν διαβιβάζοντες ἀπαντητικῶς τῇ αὐτῇ Θεοφιλία μετὰ τῶν πατριαρχικῶν ἡμῶν ἐπαίνων καὶ εὐχαριστιῶν οὐκ ἀμφιβάλλομεν ὅτι καὶ ἐν ταὶς ὑποδεικνυομένοις προθυμήσεται ἐνεργῆσαι τὰ προσήκοντα ἐν τῷ ἀκραιφνεῖ αὐτοὶς ὑπὲρ τῶν συμφερόντων τῆς Μονῆς ζήλῳ» 121. Ο Παρθένιος δεν ήταν ικανοποιημένος με την διαχείριση του προσωρινού υπευθύνου της μονής οικονόμου Στεφάνου, γι αυτό με επιστολή του προς το Πατριαρχείο είχε προτείνει να τοποθετηθεί ως ηγούμενος ο αρχιμανδρίτης Θεόφιλος 122. Το Πατριαρχείο συμφώνησε στην τοποθέτηση νέου ηγουμένου αλλά όχι του προτεινόμενου από τον Παρθένιο. Αποφάσισε και τοποθέτησε ως ηγούμενο της μονής Κανάλλων τον πρ. ηγούμενο της μονής Δεμεράδων Ιωακείμ Κάρδαρι 123. Ο τελευταίος όμως δεν πρόλαβε να αναλάβει την ηγουμενία της μονής και παύθηκε, για άγνωστους λόγους, από τη Σύνοδο του Πατριαρχείου, η οποία τελικά εξέλεξε ως ηγούμενο τον 118 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 211, έγγραφο 3791/ ΑΥΕ, 1904/Φ. 21/υποφ. 1, έγγραφο 1079/ ΑΥΕ, 1904/. 21/υποφ. 1, έγγραφο 13603/ , το υπουργείο Εκκλησιαστικών προς το Υπουργείο Εξωτερικών. Επίσης αυτόθι βλ. έγγραφο 3485/ , ο νομάρχης Λαρίσης προς το Υπουργείο Εκκλησιαστικών. Ακόμη βλ. ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 369, έγγραφο 7722/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 311, έγγραφο 6569/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ. 94, έγγραφο 1921/ Από αυτό το γράμμα και από γράμμα που απέστειλε ο ηγούμενος Στέφανος προς το Πατριαρχείο, βλ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 296, έγγραφο 6183/ , εξάγεται το συμπέρασμα ότι η σχέση του Παρθενίου με τον προσωρινό ηγούμενο Στέφανο δεν ήταν σε ικανοποιητικό επίπεδο 123 ΕΑ 28(1904), 598.

99 95 προτεινόμενο από τον Παρθένιο αρχιμανδρίτη Θεόφιλο και εξέδωσε και το σχετικό ηγουμενικό γράμμα 124. Ο Παρθένιος συνέχισε να διευθετεί τα ζητήματα της μονής σε συνεργασία με τους πατέρες, γι αυτό και το Πατριαρχείο του εξέφραζε τις ευχαριστίες του 125. Επίσης ανοικοδομήθηκε 126, μετά από προσπάθειες του, ο περίβολος της μονής και συντηρήθηκαν τα κελιά και το καθολικό της. Η μονή λόγω των οικονομικών προβλημάτων των οποίων είχε, δεν μπορούσε πολλές φορές να ανταποκριθεί στις οικονομικές της υποχρεώσεις, ιδιαίτερα έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Πολλές φορές το τελευταίο με συχνές επιστολές του προς τον Παρθένιο ζητούσε να προβεί στην διευθέτηση των οικονομικών υποχρεώσεών της προς το εθνικό ταμείο 127. Ακόμη ο Παρθένιος είχε να αντιμετωπίσει και τις διενέξεις της μονής με τους κατοίκους των γειτονικών χωριών και ιδιαίτερα με τους κατοίκους του Λιτοχώρου με τους οποίους η μονή είχε αρκετές διαφορές για κτήματα, τα πιο πολλά βοσκότοποι), που αυτή κατείχε 128. Ο Παρθένιος βλέποντας πως οι συνεχείς προστριβές και διενέξεις ήταν εις βάρος της ομαλής λειτουργίας της μονής, απέστειλε λεπτομερή αναφορά στο Πατριαρχείο, προτείνοντας ως λύση να γίνει συμβιβασμός της μονής με τους κατοίκους του Λιτοχώρου, πρόταση την οποία και αποδέχθηκε το Πατριαρχείο 129 και έτσι λύθηκε το πρόβλημα. Τέλος, η μονή λόγω της δυσπρόσιτης θέσης στην οποία βρισκόταν, αποτέλεσε, κατά την διάρκεια του μακεδονικού αγώνα, καταφύγιο των Ελλήνων ανταρτών. Ο Παρθένιος οργάνωσε μυστικά τους μοναχούς της μονής για να βοηθήσουν στην διέλευση, στην υλική υποστήριξη και στην απόκρυψη των ελληνικών σωμάτων 130, 124 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ , έγγραφο 1920/ , όπου και το ηγουμενικό γράμμα. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Δ. Παπάζης στην μελέτη του Ανέκδοτα κείμενα, σ. 265 σημ. 13, διατυπώνει την άποψη ότι ό Θεόφιλος δεν αντικατέστησε τον Στέφανο. Μόνο το 1907 και μετά την ηγουμενία του Φιλάρετου, πιθανόν να ανέλαβε ο Θεόφιλος. Όπως προκύπτει από την αλληλογραφία του Οικουμενικού Πατριαρχείου αυτή η άποψη δεν ισχύει. Ο αρχιμανδρίτης Θεόφιλος ανέλαβε την άνοιξη του 1905 και τουλάχιστον μέχρι το 1913 παρέμεινε συνεχώς ηγούμενος της μονής, επίσης πουθενά δεν εμφανίζεται ηγούμενος με το όνομα Φιλάρετος. 125 Για παράδειγμα βλ. ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ. 227, έγγραφο 4181/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ. 238, έγγραφο 5740/ Για παράδειγμα βλ. ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ. 181, έγγραφο 4303/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ. 333, έγγραφο 8029/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 80, σ. 275, έγγραφο 4546/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 81, σ. 517, έγγραφο 8762/ , κλπ. 128 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ , έγγραφο 1410/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ. 531, έγγραφο 7692/ ΑΜΚ, Φ. Εκθέσεις Αναφορές Ενοριών για τον Μακεδονικό Αγώνα.

100 96 μάλιστα κατά τα χρόνια εκείνα στην μονή και στους γύρω χώρους λειτούργησε μυστικό στρατόπεδο εξάσκησης των κατοίκων στα όπλα και στην τακτική μάχης 131. Βορειότερα από την μονή Κανάλλων ήταν η μονή του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, η πιο ονομαστή μονή της επαρχίας Κίτρους 132. Η δημιουργία της οφείλεται στον Άγιο Διονύσιο ο οποίος είναι και ο ιδρυτής της 133. Ιδρύθηκε κατά το πρώτο μισό 16 ου αι. και πριν το 1541, έτος κοίμησης του αγίου, και από τότε συνεχίζει αδιάκοπα τον βίο της μέχρι σήμερα 134. Από την αρχή της λειτουργίας της είχε καθεστώς σταυροπηγιακό 135. Στα χρόνια του Παρθενίου η μονή παρουσίαζε εξαιρετική δραστηριότητα, χωρίς προβλήματα, χάρη στις προσπάθειες του ηγουμένου αυτής Γενναδίου, σε αντίθεση με τις άλλες μονές της επαρχίας 136. Ο Παρθένιος ως επόπτης της μονής προσπαθούσε ώστε αυτή να έχει σωστή διαχείριση και να ανταποκρίνεται προς τις υποχρεώσεις της προς το Πατριαρχείο. Τα περισσότερα θέματα με τα οποία ασχολήθηκε ο Παρθένιος αφορούσαν τα οικονομικά και την διαχείρισή της. Για παράδειγμα, επειδή λόγω και των προβλημάτων του πρ. Κίτρους Θεοκλήτου δεν είχαν σταλεί στο Πατριαρχείο εκθέσεις διαχείρισης των ετών , το τελευταίο ζήτησε από τον Παρθένιο να καταστήσει τριμελή επιτροπή και να υποβάλει στο Πατριαρχείο τα αποτελέσματα του διαχειριστικού ελέγχου για αυτά τα έτη 137. Ο Παρθένιος μετά από την εντολή αυτή διόρισε τριμελή επιτροπή αποτελούμενη από τους Βασ. Κυργιάννη, Γ. Λαναρίδη και Γ. Τσιαμόπουλο, η οποία με πρόεδρο 131 Αδάμου, Κοκκινοπλός, σ Αρκετοί ερευνητές έχουν ασχοληθεί με την ιστορία της μονής, βλ. σχετ. Γενναδίου, Η Ιερά. Αθηναγόρα, Η εν Ολύμπω. Βαρνάβα, Μονή. Αναγνωστοπούλου, Αρχαία, σ Γλαβίνα, Η εν Ολύμπω. Δαραρά, Μοναστηριολογία, σ Παπαδάκη, Η Ιερά. M. Kurz, Όλυμπος, σ (κυρίως χρησιμοποιεί την περιγραφή του L. Heuzey, Le Mont Olympe et l Acarnanie). Φαργκάνη, Η εν Ολύμπω. 133 Σχετικά με τον βίο του Αγίου Διονυσίου βλ. Δαμασκηνού, Συναξάριον, σ Βαρνάβα, Ακολουθία. Βαρνάβα, Ο Άγιος Διονύσιος. Γλαβίνα, Ο Άγιος. Γλαβίνα, Ο Ολυμπίτης. Γλαβίνα, Ανέκδοτος. Δήμος Κατερίνης, Διονύσιος. 134 Σχετ. βλ. Γενναδίου, σ Γλαβίνα, Ο Ολυμπίτης, σ Εφραίμ Ολυμπίτου, ιερομονάχου, «Προεκτάσεις στην ιστορία της Ι. Μ. Αγίας Τριάδος Ολύμπου ως συνέχεια της μοναχικής, ησυχαστικής Ορθοδόξου Παραδόσεως του κτήτορός της Οσίου Διονυσίου», στον τ. Δήμος Κατερίνης, Διονύσιος, σ , εδώ Για την κατάσταση της μονής τα χρόνια εκείνα βλ. Γενναδίου, Η Ιερά. Ο μητροπολίτης Γεννάδιος γνώριζε άριστα την κατάσταση της μονής γιατί κάθε καλοκαίρι «παραθέριζε» σε αυτήν για αρκετό χρονικό διάστημα. 137 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ. 236, έγγραφο 5607/

101 97 τον Παρθένιο εξέτασε τα οικονομικά στοιχεία της μονής και απέστειλε στο Πατριαρχείο το με ημερομηνία πόρισμά της κατά το οποίο τα πάντα βρέθηκαν να είναι εντάξει 138. Ακόμη την ίδια περίοδο το Πατριαρχείο ζήτησε να του αποσταλεί το πλήρες κτηματολόγιο της μονής, έτσι ο ηγούμενος Γεννάδιος υπό την εποπτεία του Παρθενίου συνέταξε το κτηματολόγιο της μονής το οποίο και υποβλήθηκε στο Πατριαρχείο 139. Το 1909 η μονή με τα περισσεύματα κάποιων ετών κατασκεύασε σύγχρονο, τελευταίας τεχνολογίας, υδρόμυλο κοντά στο χωριό Κεραμίδι 140. Το έργο αυτό το επόπτευσε ο Παρθένιος, ο οποίος και στις 22 Νοεμβρίου 1909 τέλεσε τον αγιασμό των εγκαινίων του υδρόμυλου αυτού μαζί με τον ηγούμενο της μονής Γεννάδιο 141. Τον υδρόμυλο αυτό νοίκιασε ο Ν. Πόδας 142, και γι αυτό ενημερώθηκε το Πατριαρχείο. Tο τελευταίο απέστειλε προς τον Παρθένιο επιστολή 143 ζητώντας από αυτόν να ενημερώσει τους πατέρες της μονής για την ορθή τήρηση των όσων διαλαμβάνονταν στο συμβόλαιο ενοικίασης του υδρόμυλου. Πρόβλημα με την περιουσία της μονής δημιουργήθηκε μετά την επικράτηση της νεοτουρκικής επανάστασης και την επανεμφάνιση, σε οξύτερη μορφή του προνομιακού ζητήματος. Τότε οι οθωμανικές αρχές της Κατερίνης ζήτησαν από την μονή να προσκομίσει, σε σύντομο χρονικό διάστημα, όλους τους τίτλους ιδιοκτησίας από την κατεχόμενη περιουσία της, σε άρνησή της δε να συμμορφωθεί με την εντολή αυτή, θα της απαγορευόταν κάθε εκμετάλλευση της περιουσίας αυτής. Μετά από αυτό ο Παρθένιος ζήτησε την γνώμη του Πατριαρχείου για το ανωτέρω ζήτημα. Το Πατριαρχείο ενημερώνοντας τον Παρθένιο του ζήτησε να χειριστεί το ζήτημα ο ίδιος με προσοχή, συνεργαζόμενος με τους πατέρες της μονής. Επίσης του τόνιζε ότι θα πρέπει να δοθούν αντίγραφα των τίτλων και όχι τα πρωτότυπα και να προστατεύσει τα συμφέροντα της μονής απέναντι στις κάθε είδους απαιτήσεις Γενναδίου, Η Ιερά, σ Το κτηματολόγιο φέρει την ημερομηνία και υπογράφεται από τον Παρθένιο και τον ηγούμενο της μονής Γεννάδιο, βλ. σχετ. Παπαζώτου, Το κτηματολόγιο, σ Ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος τον παρουσιάζει ως πραγματικό εργοστάσιο, το δε κόστος ανέγερσής του ανήλθε στις 900 οθωμανικές λίρες, σχετ. Γενναδίου, Η Ιερά, σ Νέα Αλήθεια, φ. 165/ Αυτόθι. 143 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 84, σ. 369, έγγραφο 9604/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 84, σ , έγγραφο 4134/ βλ.

102 98 Τέλος ένα ζήτημα που απασχόλησε την μονή και τον Παρθένιο ήταν το ζήτημα της κλοπής της κάρας του Αγίου Διονυσίου 145. Το ζήτημα δημιουργήθηκε από μία αναφορά σε ένα δημοσίευμα ότι αυτή βρισκόταν στην μονή Δοχειαρίου του Αγίου Όρους 146. Οι πατέρες τις μονής μαζί και ο Παρθένιος έγραψαν προς το Πατριαρχείο να απευθυνθεί προς την μονή Δοχειαρίου ώστε να αποδοθεί η κάρα του αγίου στην μονή του. Το τελευταίο απαντώντας στις παραπάνω επιστολές ανέφερε ότι δεν βρέθηκε να υπάρχει η κάρα του αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στην μονή Δοχειαρίου 147. Η τρίτη σταυροπηγιακή μονή της επαρχίας, ήταν η μονή των Εισοδίων της Παναγίας, η επονομαζόμενη της Πέτρας, η οποία βρίσκεται στην βόρεια πλευρά του Ολύμπου και κοντά στην οχυρή θέση των ομώνυμων στενών 148. Η μονή πρέπει να κτίσθηκε στις αρχές του 12 ου αι. και αποτέλεσε στα χρόνια του Βυζαντίου και της πρώιμης Οθωμανοκρατίας έδρα του επισκόπου Πέτρας 149. Η ζωή και η ιστορία της πέρασε από πολλές διακυμάνσεις εξ αιτίας της συμμετοχής της σε όλα τα επαναστατικά κινήματα της Πιερίας 150. Την εποχή του Παρθενίου είχε περιπέσει σε κατάσταση παρακμής 151. Εξ αιτίας του γεγονότος αυτού οι κάτοικοι της περιοχής ζήτησαν, όπως ακριβώς και με την μονή των Κανάλλων, για την προστασία της, να ανακηρυχθεί αυτή σε σταυροπηγιακή. Το Πατριαρχείο μετά από την έκθεση του εξάρχου Ξανθουπόλεως Ιωάννη ενέκρινε το αίτημα 152 και το 1903 την ανακήρυξε σταυροπηγιακή 153, αφήνοντας 145 Η κλοπή της κάρας του αγίου συνέβη στην Νιγρίτα Σερρών στις Βλ. σχετ. Γενναδίου, Η Ιερά, σ Επίσης, Κατανάς Πορφύριος, Η κοίμηση, σ και Η αναφορά αυτή περιέχεται στο βιβλίο του ιερομονάχου Γερασίμου Σμυρνάκη, Το Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη , σ. 572, (πρώτη έκδοση το 1902). 147 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ , έγγραφο 3996/ Το ζήτημα επανήλθε στην επιφάνεια το 1918 όταν η μονή Δοχειαρίου απέστειλε γράμμα στις με το οποίο αρνήθηκε την ύπαρξη της κάρας του αγίου στην μονή. Το γράμμα δημοσιεύθηκε μαζί με σχόλια από τον πρ. Λεοντοπόλεως Σωφρόνιο, βλ. σχετ. Σωφρονίου, Η ιερά κάρα, σ Για την ιστορία της μονής αυτής βλ. Αναγνωστοπούλου, Η αρχαία, σ Παπαζώτου, Μεσαιωνική, σ. 40 [αναδημ. στο Οι Αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 59]. Αραμπατζή Κραλίδη, Τα μοναστήρια, σ Αγγελοπούλου, Η επισκοπή Πέτρας. Δαραρά, Μοναστηριολογία, σ Παπάζη, Ανέκδοτα, όπου και πλούσια βιβλιογραφία. Κατσαρού, Πέτρα, σ Αγγελοπούλου, Η επισκοπή Πέτρας, σ Κωφού, Η επανάστασις, σ. 82, 108, 118, 120, 125. Κωφού, Ο Αντάρτης, σ και 105, 114. Παπαδοπούλου Στ., Οι επαναστάσεις, σ. 76, 83 και Χιονίδη, Η εκστρατεία, σ Δαραρά, Μοναστηριολογία, σ ΕΑ 26(1902), 453 και 488.

103 99 τον ίδιο ηγούμενο, τον ιερομόναχο Νικηφόρο, ο οποίος διοικούσε την μονή τα τελευταία σαράντα χρόνια 154. Ο Παρθένιος ως επόπτης της μονής ενδιαφέρθηκε άμεσα για αυτήν. Ο Νικηφόρος εξ αιτίας των γηρατειών του παραιτήθηκε από την ηγουμενία της μονής. Τότε ο Παρθένιος έγραψε προς το Πατριαρχείο και ζήτησε να διορισθεί προσωρινός διευθυντής της μονής ο ιερομόναχος Στέφανος, αίτημα το οποίο το Πατριαρχείο ενέκρινε 155. Η μονή αντιμετώπιζε σοβαρό πρόβλημα με τα κελιά και τον περίβολό της τα οποία χρειάζονταν ανοικοδόμηση. Ο Παρθένιος για την ανοικοδόμηση ζήτησε άδεια από το Πατριαρχείο 156. Το Πατριαρχείο, αφού μελέτησε το ζήτημα ενέκρινε την πρόταση και προέβη σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες για την έκδοση της σχετικής αδείας, η οποία μετά από πολλές προσπάθειες δόθηκε το 1911, όπως μας γίνεται γνωστό από επιστολή του Πατριαρχείου προς τον Παρθένιο. Από την ίδια επιστολή μαθαίνουμε ότι έπρεπε η μονή να καταβάλει 800 γρόσια για τα έξοδά της έκδοσης της 157, ποσό το οποίο η μονή αμέσως απέστειλε στο Πατριαρχείο 158. Τέλος, η μονή αντιμετώπιζε πρόβλημα και με το ιδιοκτησιακό καθεστώς των δασών της στην περιοχή της Λόκοβης. Όπως μπορούμε να εξάγουμε από τις λίγες πληροφορίες που διαθέτουμε, αμφισβητούνταν το ιδιοκτησιακό καθεστώς των δασών αυτών και πιθανόν η μονή ή κάποιος άλλος ο οποίος είχε συμφέρον, κατέφυγε στα δικαστήρια για την προάσπισή τους 159. Πάντως η πρωτόδικη απόφαση δεν πρέπει να ικανοποίησε τους ενάγοντες γιατί από μεταγενέστερη επιστολή του Πατριαρχείου προς τον Παρθένιο βλέπουμε πως του συνιστά να διορίσει σε συνεργασία με τους πατέρες της μονής δικηγόρο για να προασπίσει τα συμφέροντα της μονής στο ακυρωτικό δικαστήριο 160. Προς το παρόν δεν γνωρίζουμε την κατάληξη της υποθέσεως αυτής. Το πιθανότερο είναι η μονή να κέρδισε την δίκη, αφού οι δασικές αυτές εκτάσεις απαλλοτριώθηκαν από το δημόσιο κατά τα έτη μετά την απελευθέρωση. Ακόμη πρέπει να σημειώσουμε πως η μονή όπως και στους προηγούμενους επαναστατικούς αγώνες στην Πιερία, πρωτοστάτησε και στον μακεδονικό αγώνα. Οι μοναχοί κάτω από την καθοδήγηση 153 Το κείμενο του σιγιλίου βλ. ΑΟΠ, ΚΤΣ, Α β /4, σ Πρβλ. και Παπάζη, Ανέκδοτα, σ ΕΑ 27(1903) ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ , έγγραφο 7770/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ. 235, έγγραφο 5153/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 333, έγγραφο 1706/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 402, έγγραφο 1706/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ , έγγραφο 1932/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ , έγγραφο 8636/

104 100 του Παρθενίου 161 οργάνωσαν το μοναστήρι και υποδέχονταν τα μακεδονικά σώματα και τα φιλοξενούσαν, προμηθεύοντάς τα παράλληλα με τα κατάλληλα τρόφιμα και οδηγούς για την κίνησή τους στα Πιέρια 162. Η τέταρτη σταυροπηγιακή μονή ήταν της Παναγίας της Μακρυρράχης. Η μονή είναι χτισμένη στις αντερεισματικές απολήξεις των Πιερίων και ανάμεσα στα χωριά Ρυάκια, Μηλιά, Παλιόστανη και Κολινδρός, το δε καθολικό της τιμάται στην Κοίμηση της Θεοτόκου 163. Η ύπαρξη της μονής αυτής μας είναι γνωστή από το α μισό του 16 ου αι., σύμφωνα με μια ενθύμηση του 1522 σε ένα παλαίτυπο Τριώδιο του Αγίου Γεωργίου Κολινδρού 164. Από την ίδρυσή της ήταν ενοριακή 165. Στις αρχές του 20 ου αι. και κάτω από την ηγουμενία του π. Δημητρίου ανέκαμψε οικονομικά. Μάλιστα ο Παρθένιος θέλοντας να βελτιώσει περισσότερο την θέση της μονής έστειλε τον μοναχό Αμβρόσιο για συλλογή εισφορών από τις μονές του Αγίου Όρους και προς το σκοπό αυτό έγραψε γράμμα προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης για να του χορηγηθεί σχετική άδεια 166. Για την διατήρηση της ανάκαμψης αυτής και για την εξασφάλιση της περιουσίας της μονής, αλλά και για την διασφάλιση της σωστής και ομαλής διαχείρισης των οικονομικών της, ο Παρθένιος πρότεινε προς το Πατριαρχείο να ανακηρυχθεί η μονή σε σταυροπηγιακή. Το Πατριαρχείο βλέποντας θετικά το ζήτημα, ζήτησε από τον Παρθένιο να υποβάλει τα σχετικά στοιχεία αλλά και τις προτάσεις του για την περαιτέρω βελτίωση της κατάστασης της μονής 167. Ο Παρθένιος απαντώντας περιέγραφε την μέχρι τώρα οικονομική ανάκαμψη η οποία πραγματοποιήθηκε χάρη στην αρμονική συνεργασία των πατέρων της μονής μεταξύ των και με το ίδιο, σημειώνοντας ότι η μονή «χρήζει προνοίας καί μέτρων συντόνων πρός κρείττονα διοίκησιν, ἀσφάλειάν τε καί ἐπίδοσιν» 168 Πράγματι το Οικουμενικό Πατριαρχείο μετά και από την σύμφωνη γνώμη και της Μοναστηριακής Επιτροπής, ανακήρυξε την μονή σε σταυροπηγιακή 161 ΑΜΚ, Φ. Εκθέσεις Αναφορές Ενοριών για τον Μακεδονικό Αγώνα. 162 Ζάννα, Ο Μακεδονικός Αγών, σ Για την ιστορία της μονής βλ. Βαρνάβα, Εκκλησιαστικαί, σ. 59. Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ και Τσουλιά Τσουλιά, Ιερά Μονή. Παπάζη, Νέα στοιχεία. 164 Βλ. σχετ. Παπαζώτου, Κειμήλια, σ. 21. Επίσης βλ. Παπάζη, Νέα στοιχεία, σ Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ. 206 και 245. Επίσης βλ. Κωφού, Ο Αντάρτης, σ ΑΜΘ, Φ. 4, αρ. 2592, ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Αλέξανδρο. 167 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 210, έγγραφο 3073/ ΑΜΘ, Φ. 4, αρ. 2592, ο Κίτρους Παρθένιος προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ. Πρβλ. και ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ. 21, έγγραφο 530/

105 101 και εξέδωσε και το σχετικό Πατριαρχικό και Συνοδικό Σιγίλιο 169. Με αυτό η μονή αναλάμβανε την υποχρέωση να αποστέλλει στο εθνικό ταμείο το ποσό των 600 γροσίων ετησίως 170. Παράλληλα ο Παρθένιος με γράμμα του σύστησε στο Πατριαρχείο να διατηρήσει ηγούμενο τον π. Δημήτριο Ανατολού, γιατί ήταν ικανότατος 171, αίτημα το οποίο αποδέχτηκε Πατριαρχείο 172 και εξέδωσε το σχετικό ηγουμενικό γράμμα από το οποίο μαθαίνουμε ότι ο π. Δημήτριος ηγουμένευε στην μονή επί δεκαπέντε χρόνια 173. Η μονή τα χρόνια εκείνα αντιμετώπιζε αρκετά προβλήματα με την περιουσία της. Οι αδελφοί Αλλατίνη είχαν καταπατήσει το μεγαλύτερο μέρος από το κτήμα που περιέβαλε την μονή. Επίσης οι αδελφοί Παπαγεωργίου είχαν καταπατήσει τις εκτάσεις χωραφιών και δάσους στο χωριό Συκιά, το οποίο ήταν μετόχι της μονής. Ο Παρθένιος με αναφορά του στο Πατριαρχείο εξέθεσε τα γεγονότα και πρότεινε λύσεις για την διαφύλαξη της περιουσίας της μονής. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο βλέποντας ότι οι συνεχιζόμενες καταπατήσεις απαξίωναν ολόκληρη την περιουσία της μονής και ουσιαστικά την οδηγούσαν σε διάλυση, υιοθέτησε τις προτεινόμενες λύσεις του Παρθενίου και ζήτησε από αυτόν να προβεί στις παρακάτω ενέργειες: α) να πουληθούν όλα τα ζώα της μονής ώστε να εξοφλήσει τα χρέη της, β) να πακτωθεί το μετόχι της Συκιάς, πλην του δάσους και με τα χρήματα του ενοικίου να αποπληρωθεί το χρέος προς τους αδελφούς Αλλατίνη και γ) να γίνει συμβιβασμός με τους αδελφούς Παπαγεωργίου με προσοχή, ώστε να μην θιγούν τα δικαιώματα της μονής και βλαφτούν ανεπανόρθωτα τα συμφέροντά της. Όλα τα ανωτέρω θα διεξαγόταν από επιτροπή υπό την προεδρία του τα μέλη της οποίας θα όριζε ο ίδιος από τους δημογέροντες του 169 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ , έγγραφο 530/ , όπου το κείμενο του σιγιλίου. 170 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ , έγγραφο 530/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ. 133, έγγραφο 1602/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ. 144, έγγραφο 1602/ Σε αυτό επίσης το Πατριαρχείο έδιδε εντολή στον Παρθένιο να φροντίσει να στείλει η μονή 500 γρόσια για την έκδοση του ηγουμενικού γράμματος. Παράλληλα στο ίδιο γράμμα βλέπουμε ότι η τακτική δόση της μονής στο Πατριαρχείο από 600 γρόσια γίνεται ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ , έγγραφο 1602/ Το 1908 όπως εξάγεται από την σχετική αλληλογραφία το Πατριαρχείο απάλλαξε τον π. Δημήτριο από την ηγουμενία της μονής και διόρισε προσωρινό επιστάτη της τον μοναχό Αμβρόσιο, παρά την πρόταση του Παρθενίου να διορισθεί ο μοναχός Κωνσταντίνος. Οι λόγοι που οδήγησαν αυτές τις αλλαγές δεν είναι μέχρι τώρα γνωστοί, βλ. σχετ. ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ , έγγραφο 2444/ Αργότερα, το 1910, συναντάμε πάλι τον π. Δημήτριο Ανατολού, ως ηγούμενο της μονής, βλ. σχετ. ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 84, σ. 91, έγγραφο 1854/

106 102 Κολινδρού και από αυτούς που γνώριζαν πολύ καλά τα πράγματα της μονής 174. Ο Παρθένιος προέβη σε όλες τις υποδεικνυόμενες ενέργειες. Συγκρότησε την επιτροπή και απέστειλε στη Θεσσαλονίκη εξουσιοδοτημένα πρόσωπα τον Σ. Θεολογίδη και τον Ε. Αντωνιάδη για να διαπραγματευτούν με τους αδελφούς Αλλατίνη και Παπαγεωργίου ώστε να δοθεί λύση στο ζήτημα της καταπάτησης της περιουσίας της μονής 175. Δεν γνωρίζουμε την κατάληξη αυτής της προσπάθειας. Μπορούμε όμως να συναγάγουμε κάποια συμπεράσματα από τα οικονομικά στοιχεία της μονής. Ο Παρθένιος μαζί με τις υποδείξεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου κατέβαλλε μεγάλες προσπάθειες για την οικονομική ανάκαμψη της μονής. Ως βοηθούς οι οποίοι εξυπηρετούσαν την μονή όρισε τους Π. Στούμπα, Σ. Θεολογίδη και Ε. Αντωνιάδη. Το ότι η μονή ανέκαμψε και ξεπέρασε τα προβλήματά της φαίνεται από τον ισολογισμό του 1914, όπου βλέπουμε ότι έχει έσοδα γρόσια, έξοδα και περίσσευμα γρόσια 176. Αυτό αποδεικνύει ότι οι προσπάθειες του Παρθενίου καρποφόρησαν, αφού τα οικονομικά της μονής βελτιώθηκαν κατά πολύ, χάρη και στην βοήθεια της τριμελούς επιτροπής. Τέλος, πρέπει να μνημονευθεί ότι και η μονή Μακρυρράχης προσέφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες στο Μακεδονικό Αγώνα, με την φιλοξενία και τροφοδοσία των ανταρτικών σωμάτων, με την χρήση των κτηρίων της ως αποθηκών ανεφοδιασμού και με την παροχή πολυτίμων πληροφοριών για την κίνηση των τουρκικών στρατευμάτων και των ρουμανοβουλγαρικών συμμοριών. Αυτό επιτεύχθηκε χάρη στην συνεργασία του Παρθενίου και των πατέρων της μονής, ιδιαίτερα με τον μαχητικό ηγούμενό της π. Δημήτριο Ανατολού 177. Τελευταία σταυροπηγιακή μονή της επαρχίας Κίτρους ήταν η μονή του Αγίου Αθανασίου Σφίνιτζας ή Σφίντζας 178. Πρώτη μαρτυρία για την μονή αυτή έχουμε από τα τέλη του 18 ου αι 179. Η μονή το ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ. 329, έγγραφο 4726/ ΑΜΘ, Φ. 4, έγγραφο Νέα Αλήθεια, φ. (814) 98/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 88, σ , έγγραφο 5146/ Βλ. σχετ. Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ Για την ιστορία της μονής βλ. Χιονίδη, Σύντομη, σ Γλαβίνα, Το μοναστήρι. Παπάζη, Ιερά Μονή. Παπάζη, Ιερά Μονή Αγίου Αθανασίου. Επίσης πολλά στοιχεία για την ιστορία της βλ. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Επισκοπική Σύνοδος, passim. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Ιωακείμ, passim. 179 Γλαβίνα, Το μοναστήρι, σ. 361.

107 103 ανακηρύχθηκε σε σταυροπηγιακή 180. Όταν ανέλαβε ο Παρθένιος την εποπτεία της μονής ηγούμενος ήταν ο Χρύσανθος ο οποίος ήταν πάνω από 80 ετών 181. Το 1909 ο Πατριάρχης Ιωακείμ απέστειλε επιστολή προς τον Παρθένιο στην οποία αναφέρεται στην παραίτηση του ηγουμένου Χρυσάνθου, λόγω γήρατος, και την ανάληψη της ηγουμενίας από τον ιερομόναχο Διονύσιο Παπαμανώλη. Στην ίδια επιστολή μαθαίνουμε ότι ο Χρύσανθος ηγουμένευσε στην μονή για σαράντα χρόνια 182. Παράλληλα το Πατριαρχείο με συχνές επιστολές ζητούσε από τον Παρθένιο συχνή ενημέρωση για την οικονομική διαχείριση της μονής, η οποία ήταν σε ικανοποιητική κατάσταση χάρη στις προσπάθειες του ηγουμένου και των πατέρων της μονής υπό την εποπτεία του Κίτρους Παρθενίου 183. Όλες οι μονές της επαρχίας Κίτρους είχαν την υποχρέωση να αποστέλλουν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο την τακτική ετήσια οικονομική ενίσχυση του εθνικού ταμείου καθώς και ένα ορισμένο ποσό για την λειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Το Πατριαρχείο πολλές φορές με επιστολές του στον Παρθένιο απαιτούσε την καταβολή αυτών των δόσεων, γιατί οι μονές λόγω οικονομικής ανέχειας ή αμέλειας των ηγουμένων τους δεν κατέβαλλαν τα οφειλόμενα αυτά ποσά. Τέλος, όλες οι σταυροπηγιακές μονές της επαρχίας, εκτός της μονής της Παναγίας Μακρυρράχης, από το 1909 είχαν την υποχρέωση να συντηρούν, με τις εισφορές τους, την Ιερατική Σχολή της μονής του Τιμίου Προδρόμου στην Βέροια. Η σχολή αυτή ιδρύθηκε το 1909 μετά από πρόταση του μητροπολίτη Βεροίας Αποστόλου. Ο τελευταίος συνέταξε τον κανονισμό της σχολής και τον υπέβαλε 184 στο Πατριαρχείο το οποίο και τον ενέκρινε και έτσι η σχολή άρχισε να λειτουργεί από το σχολικό έτος , πρώτος διευθυντής της ορίστηκε ο Αστέριος Παπα Αστερίου 186. Ο προϋπολογισμός της σχολής καθορίστηκε στις 200 οθωμανικές λίρες, την δε συντήρηση της σχολής θα αναλάμβαναν οι μονές του Τιμίου 180 Παπάζη, Ιερά Μονή Αγίου Αθανασίου Σφίνιτζας, σ. 633 και το κείμενο του σιγιλίου στις σ Για τον Χρύσανθο βλ. Μαζαράκη Αινιάν, Ο Μακεδονικός, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ , έγγραφο 8362/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 84, σ. 66, έγγραφο 1742/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 421, έγγραφο 8068/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 86, σ. 502, έγγραφο 10024/ κλπ. 184 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ , έγγραφο 5394/ ΕΑ 33(1909) Αυτόθι, σ. 338.

108 104 Προδρόμου της μητρόπολης Βεροίας και η μονή του Αγίου Αθανασίου Σφίνιτζας, της επαρχίας Κίτρους, η οποία θα κατέβαλε ετησίως 50 οθωμανικές λίρες 187. Αργότερα το Πατριαρχείο έκρινε, ότι για την ικανοποιητική λειτουργία της σχολής έπρεπε να συμβάλλουν οικονομικά και οι σταυροπηγιακές μονές της επαρχίας Κίτρους. Έτσι έστειλε επιστολή προς τον Παρθένιο με την οποία του ζητούσε να μεριμνήσει ώστε οι μονές των Κανάλλων, Αγίου Διονυσίου και Πέτρας να συνεισφέρουν ένα ποσό για την λειτουργία της σχολής αυτής 188. Με επιστολή του προς τους ηγουμένους των μονών αυτών καθόρισε ότι το ποσό το οποίο θα κατέβαλλαν θα ήταν χίλια γρόσια ετησίως 189. Οι μονές όμως αδυνατούσαν να εκπληρώσουν την υποχρέωσή τους προς την σχολή, λόγω έλλειψης χρημάτων. Το Πατριαρχείο, επειδή η λειτουργία της σχολής εξαρτιόνταν από την καταβολή αυτών των χρημάτων, απέστειλε επιστολή στον Παρθένιο και του ζητούσε να «ἐπιβληθῇ» στις εν λόγω μονές ώστε να αποστείλουν τα οφειλόμενα αυτά χρήματα 190. Δυστυχώς όμως οι μονές και πάλι δεν ανταποκρίθηκαν στην υποχρέωσή τους. Το φθινόπωρο του 1910 η σχολή βρισκόταν σε απελπιστική κατάσταση, αφού οι μαθητές της στερούνταν τροφής, φωτισμού και ιματισμού 191. Και πάλι το Πατριαρχείο τηλεγραφεί στον Παρθένιο να ενεργήσει ώστε οι μονές να καταβάλλουν τα ορισθέντα χρήματα για να λειτουργήσει η σχολή απρόσκοπτα 192. Το Πατριαρχείο συνεχίζει να ζητά να λήξει υπόθεση, Οι μονές Αγίου Διονυσίου και Σφίνιτζας ανταποκρίνονται και καταβάλουν τις οφειλές τους 193. Οι μονές Κανάλλων και Πέτρας δεν ανταποκρίθηκαν στις εκκλήσεις αυτές του Πατριαρχείου. Το τελευταίο, με γράμμα του προς τους ηγουμένους των δύο αυτών μονών ζητεί από αυτούς να καταβάλουν αμέσως το ποσό και τους απειλεί με την ποινή της αργίας σε περίπτωση που αρνηθούν 194. Μετά από τα ανωτέρω οι μονές κατέβαλαν όλα τα οφειλόμενα ποσά για την λειτουργία της Ιερατικής Σχολής. Αυτό διαπιστώνεται από τον απολογισμό του έτους όπου φαίνεται ότι στα έσοδα της σχολής έχουν συνεισφέρει η μονή Αγίου Αθανασίου Σφίνιτζας γρόσια, η μονή Αγίου Διονυσίου γρόσια, η μονή Κανάλλων 187 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ. 347, έγγραφο 5394/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ , έγγραφο 6494/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 83, σ , έγγραφο 7402/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 84, σ. 318, έγγραφο 9398/ Νέα Αλήθεια, φ. (422) 23/ Αυτόθι. 193 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 8 9, έγγραφο 444/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 226, έγγραφο 4186/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 456, έγγραφο 7329/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 547, έγγραφο 10568/

109 γρόσια (εισφορές δύο ετών) και η μονή Πέτρας γρόσια (εισφορές τριών ετών) 195. β. Μετά την απελευθέρωση Η κρίση την οποία διερχόταν ο μοναχισμός του ελληνικού βασιλείου από τα μέσα του 19 ου αι. και τις αρχές του 20 ου, πέρασε και στα όρια των απελευθερωθεισών περιοχών. Ο κακή πορεία που πήρε ο μοναχισμός οφείλονταν στις νέες ιδέες που κατέκλυζαν την δύση και εισέβαλαν και στην Ελλάδα, στην προϊούσα εκκοσμίκευση, στην εξαχρείωση των ηθών από τους συνεχείς πολέμους, αλλά και στις συνεχείς επεμβάσεις της πολιτείας με στόχο την περιουσία των μοναστηριών. Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα την αποδυνάμωση της μοναχικής ζωής και μείωση των μοναχών κάθε μονής, με αποτελέσματα τραγικά για την πνευματική και ηθική πρόοδο του λαού, αφού τα μοναστήρια του υπήρξαν οι φάροι της πνευματικότητας και της αγωνιστικότητάς του και μάλιστα σε χρόνους δύσκολους 196. Αμέσως μετά την απελευθέρωση το Πατριαρχείο απέστειλε επιστολή προς όλες τις μονές των απελευθερωθεισών περιοχών με την οποία υπενθύμιζε σε αυτές ότι, παρά την αλλαγή του πολιτικού καθεστώτος, το εκκλησιαστικό καθεστώς παρέμενε αμετάβλητο, οπότε όλες οι υποχρεώσεις των μονών προς το εθνικό ταμείο και τα άλλα φιλανθρωπικά καταστήματα παρέμεναν εν ισχύ και έπρεπε να τακτοποιηθούν 197. Ήδη όμως ο άνεμος της εκκοσμίκευσης είχε αρχίσει να φυσά και στις απελευθερωθείσες περιοχές. Για παράδειγμα από γράμμα του Πατριαρχείου μαθαίνουμε πως στην μονή Κανάλλων είχε απομείνει μόνο ο ηγούμενος της Θεόφιλος, ο οποίος μη μπορώντας να μείνει μόνος του στην μονή, κατέφυγε στο διπλανό χωριό Καρυά και παρέμενε εκεί, και ο Πατριάρχης ζητούσε από τον Παρθένιο να λάβει τα κατάλληλα μέτρα ώστε να διαφυλαχθεί η περιουσία της μονής από αλλότριες επεμβάσεις 198. Η ίδια κατάσταση επικρατούσε και στις υπόλοιπες μονές, με εξαίρεση την μονή του Αγίου Διονυσίου, της οποίας η κατάσταση ήταν καλύτερη. Όλες όμως λόγω μη υπάρξεως ικανού αριθμού 195 Βλ. σχετ. Πυρινού, Τα σχολεία, σ. 50 και σημ Για το μεγάλο αυτό θέμα βλ. Χριστοδούλου, Ο Μοναχισμός, ιδιαίτερα στις σ. 69 κ. ε. Γιαννακοπούλου, Η κρίσις. Επίσης για το ιδεολογικοπολιτικό περιβάλλον βλ. Μεταλληνού, Παράδοση, σ. 191 κ. ε. Μεταλληνού, Ελληνισμός, σ. 87 κ. ε. Ζήση, Επόμενοι, σ. 105 κ. ε. Ζήση, Ορθοδοξία, σ. 43 κ. ε. 197 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 87, σ. 212, έγγραφο Πρβλ. και Διονυσίου, Συμβολή, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 87, σ. 165, έγγραφο 1556/

110 106 μοναχών δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στις οικονομικές τους οφειλές προς το Πατριαρχείο. Έτσι το 1914 οι μονές οφείλουν προς το εθνικό ταμείο αρκετά χρήματα, η Αγίου Διονυσίου γρόσια, Αγίου Αθανασίου Σφίνιτζας 1.922, Κανάλλων 7.020, Πέτρας και Μακρυρράχης Τα πράγματα χειροτέρευσαν με την έκρηξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου και τον εθνικό διχασμό που ακολούθησε. Τότε εμφανίσθηκαν και οι πολιτειοκρατικές επεμβάσεις της πολιτείας πάνω στις περιουσίες των μονών, με κατασχέσεις και απαλλοτριώσεις δασικών και κτηματικών εκτάσεών τους, αλλά και με την περιφρόνηση κάθε υπάρχουσας διάταξης που καθόριζαν το καθεστώς λειτουργίας τους. Ακόμη με απόφασή της η Συνέλευση της Ιεραρχίας των Νέων Χωρών, είχε επιβάλει 200 εισφορά 10% επί των εσόδων και των σταυροπηγιακών μονών υπέρ του Γενικού Εκκλησιαστικού Ταμείου, παρόλο που αυτές είχαν και την οικονομική υποχρέωση προς το Πατριαρχείο. Έτσι βλέπουμε αυτές μέχρι το 1918 να έχουν καταβάλει προς το Αρχιερατικό Εκκλησιαστικό Συμβούλιο το ποσό των δραχμών 201. Επίσης το δημόσιο καταπάτησε και απαλλοτρίωσε μεγάλες εκτάσεις δασών από τις περιουσίες των μονών Πέτρας και Σφίνιτζας 202 και τις κήρυξε δημόσιες χωρίς καμία συνεννόηση με τις μονές 203. Ο Παρθένιος προασπιζόμενος τα συμφέροντα των μονών διαμαρτυρήθηκε τόσο προς το Αρχιερατικό Εκκλησιαστικό Συμβούλιο όσο και προς τις κρατικές αρχές. Μετά από αυτές τις διαμαρτυρίες το Υπουργείο Εκκλησιαστικών ζήτησε από τις εισαγγελικές αρχές να προβούν σε ένορκη διοικητική εξέταση για να διαπιστωθεί, εάν οι απαλλοτριωθείσες αυτές εκτάσεις ήταν πράγματι περιουσία των μονών, ώστε να δοθεί σχετική λύση 204. Τελικά μετά από πιέσεις το δημόσιο αναγκάσθηκε να καταβάλει αποζημιώσεις 205. Την περίοδο αυτή το μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου Σφίνιτζας αντιμετώπισε και προβλήματα λειτουργίας που άγγιζαν και αυτή την ίδια την ύπαρξη της μοναστικής αδελφότητας. Το 1922 η μονή επιτάχθηκε και κατασχέθηκε και σφραγίσθηκε ολόκληρη η κινητή και ακίνητη περιουσία της από την Γενική 199 Διονυσίου, Συμβολή, σ Κατά την συζήτηση και ψήφιση της απόφασης αυτής ο Παρθένιος μειοψήφησε. Βλ. σχετικά στο έκτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας. 201 ΓΠ 2(1918) ΓΠ 2(1918) Στράγκα, Εκκλησίας της Ελλάδος Β, σ Αυτόθι. 205 ΓΠ 4(1920) 269.

111 107 Διοίκηση Μακεδονίας (ΓΔΜ) 206. Ο λόγος ήταν ότι οι εγκαταστάσεις της μονής επιλέχθηκαν για να χρησιμεύσουν ως ορφανοτροφείο παιδιών προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής. Τα παιδιά ανήλθαν περίπου στα 300 και εγκαταστάθηκαν στην μονή, στην οποία λειτούργησε το ορφανοτροφείο από το 1923 μέχρι το Το πρόβλημα όμως που δημιουργήθηκε ήταν ότι το ορφανοτροφείο λειτουργούσε υπό την διεύθυνση της αγγλικής φιλανθρωπικής εταιρείας Bible Lands Mission aid Society Strand και υπό την αιγίδα της Αμερικανικής Επιτροπής Περιθάλψεως Εγγύς Ανατολής 208. Αυτή όρισε ως αντιπρόσωπό της τον Α. Μιχιτσόπουλο, ο οποίος ήταν ποιμένας της Ευαγγελικής Εκκλησίας Θεσσαλονίκης 209. Η ΓΔΜ επέμενε ότι για να λειτουργήσει το ορφανοτροφείο έπρεπε οι μοναχοί εγκαταλείψουν τη μονή. Το θέμα αυτό το έθεσε ο Παρθένιος στη Επισκοπική Σύνοδο Θεσσαλονίκης, η οποία έλαβε την απόφαση η Σύνοδος να αποταθεί προς το Πατριαρχείο 210. Ο Παρθένιος μαζί με τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο, ενημέρωσαν γραπτώς το Πατριαρχείο για το θέμα που δημιουργήθηκε, ζητώντας παράλληλα εάν ήταν δυνατόν να παραμείνουν οι μοναχοί στην μονή. Το Πατριαρχείο απαντώντας στον Παρθένιο του δήλωνε ότι επικροτεί την επίταξη της μονής για τον φιλάνθρωπο αυτό σκοπό και ανέφερε ότι και μετόχια του Αγίου Όρους έχουν επιταχθεί για τον σκοπό της στέγασης ορφανών και προσφύγων συνεπεία της μικρασιατικής καταστροφής, τόνιζε δε ότι η Εκκλησία πάντα προσέφερε για την ανακούφιση του πονεμένου γένους 211. Συνεχίζοντας ο Πατριάρχης Μελέτιος, υπογράμμιζε στον Παρθένιο ότι για την προστασία του ορθοδόξου φρονήματος των ορφανών «ἐννοεῖται ὅτι ἡ τέλεσις τῆς θείας λειτουργίας καί τῶν λοιπῶν ἐν τῷ ναῷ τῆς Μονῆς δέν πρέπει νά διακοπῇ, πρός τοῦτο δέον ἵνα παραμείνῃ έν τῇ μονῇ τό ἀπαιτούμενον προσωπικόν ἐκ τῆς ἀδελφότητος τῆς Μονῆς προκρινομένων τῶν μάλλων καταλλήλων» 212. Μετά την λήψη της επιστολής η Σύνοδος αποφάσισε να αποταθεί προς τον ΓΔΜ Αχ. Λάμπρου για να δώσει λύση στο 206 ΚΠΕΣΜΘ, φ Μονή Αγίου Αθανασίου Σφηνίτσης, Ο Άγιος, σ. 50 κ. ε. 208 Σχετικά με τα ορφανοτροφεία τα οποία δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα υπό την εποπτεία της American Near East Relief, βλ. σχετ. Αμερικανική Περίθαλψις Εγγύς Ανατολής, Το έργον της Αμερικανικής Περιθάλψεως της Εγγύς Ανατολής εν Ελλάδι (Σεπτέμβριος 1922 Δεκέμβριος 1924), Αθήναι Barton, Story, σ. 207 κ. ε. 209 Ε 7(1929) 70. Επίσης βλ. Αστήρ της Ανατολής 65(1929) και ΚΠΕΣΜΘ, φ Πρβλ. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Επισκοπική Σύνοδος, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 92, σ , έγγραφο 5265/ Αυτόθι, σ. 530.

112 108 πρόβλημα της παραμονής των μοναχών στην μονή 213. Ο τελευταίος αρνήθηκε κατηγορηματικά γιατί η μονή είχε σφραγιστεί και οι μοναχοί δεν είχαν πλέον στην δικαιοδοσία τους τίποτε. Παράλληλα ο Πατριάρχης Μελέτιος έγραψε για το ανωτέρω θέμα προς τον Υπουργό των Εκκλησιαστικών Ι. Σιώτη προτείνοντάς του να παραμείνουν οι επτά μοναχοί στην μονή τους και ζήτησε από τον υπουργό να μεριμνήσει, με ενέργειές του προς τον Υπουργό Περιθάλψεως, να βρεθεί τρόπος να συντηρηθούν, αφού πλέον έχουν στερηθεί των πάντων 214. Πράγματι, μετά από ενέργειες ο Υπουργός Περιθάλψεως έδωσε εντολή να παραμείνουν οι μοναχοί στην μονή, χωρίς όμως υποχρέωση να τους συντηρεί το ίδρυμα. Για την συντήρησή τους θα φρόντιζε να τους χορηγηθεί κάποια ενίσχυση από το Γενικό Εκκλησιαστικό Ταμείο 215. Μετά από αυτό ο Πατριάρχης ενημέρωσε τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και την υπό αυτόν Σύνοδο 216. Τελικά όμως οι μοναχοί μη έχοντας τα κατάλληλα εφόδια για την συντήρησή τους εγκατέλειψαν την μονή 217, μη θέλοντας να παρακωλύσουν το έργο της περίθαλψης των ορφανών παιδιών 218. Το 1924 ο Παρθένιος, μετά από καταγγελίες των μοναχών, αλλά και υπαλλήλων του ορφανοτροφείου, απέστειλε επιστολή προς το Πατριαρχείο, αναφέροντας ότι από έγκυρες πληροφορίες που έχει στο ορφανοτροφείο αναπτυσσόταν θρησκευτική προπαγάνδα. Το Πατριαρχείο απαντώντας στις αιτιάσεις αυτές του Παρθενίου απέστειλε επιστολή στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και στον Παρθένιο με την οποία τους ανέθετε να μεταβούν εξαρχικώς στην μονή και να εξετάσουν με κάθε λεπτομέρεια τα καταγγελλόμενα 219. Ο μητροπολίτης Γεννάδιος, μετά την επιστολή αυτή, απέστειλε στο Πατριαρχείο γράμμα διατυπώνοντας κάποιες επιφυλάξεις για την εξαρχική αυτή αποστολή και κυρίως μήπως υπήρχε κίνδυνος να δυσαρεστηθούν οι ιδρυτές επί ζημία του ορφανοτροφείου. Το Πατριαρχείο απαντώντας, του τόνιζε ότι έπρεπε να μεταβεί με τον Κίτρους Παρθένιο για να μπορέσει η Εκκλησία να σχηματίσει ορθή γνώμη και ακόμη ότι ο Κίτρους Παρθένιος δεν μπορούσε να μεταβεί μόνος του στη μονή, αφού ως κατήγορος δεν μπορούσε να είναι και έξαρχος 220. Η εξαρχική αποστολή ολοκληρώθηκε και υποβλήθηκε στο Πατριαρχείο σχετική έκθεση. Ο μητροπολίτης Γεννάδιος πρότεινε για 213 ΚΠΕΣΜΘ, φ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 93, σ , έγγραφο 632/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 93, σ , έγγραφο 1242/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 93, σ , έγγραφο 1794/ Μονή Αγίου Αθανασίου Σφηνίτσης, Ο Άγιος, σ Σχετικά βλ. Ν. Αδαλόγλου, Το χρονικό, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 91, σ , έγγραφο 2246/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 91, σ , έγγραφο 3294/

113 109 την καλύτερη λειτουργία του ορφανοτροφείου να διορισθεί διευθυντής ο επίσκοπος Καμπανίας. Το Πατριαρχείο αρνήθηκε γιατί ο διορισμός του θα ήταν εις βάρος των ποιμαντορικών του καθηκόντων και έδωσε εντολή στον Παρθένιο να φροντίσει να βρει κατάλληλο πρόσωπο και να καταβάλει κάθε προσπάθεια να διορισθεί διευθυντής στο ορφανοτροφείο «Όλυμπος» 221. Αυτή η προσπάθεια δεν νομίζουμε ότι τελεσφόρησε, αφού την περίοδο εκείνη διευθυντής του ορφανοτροφείου ήταν ο ιατρός Χ. Σιδηρόπουλος, ευαγγελικός το θρήσκευμα 222. Αργότερα το μοναστήρι πέρασε στην δικαιοδοσία 223 του μητροπολίτη Βεροίας Πολυκάρπου. Ο τελευταίος διεκδίκησε το μοναστήρι από την φιλανθρωπική προτεσταντική εταιρεία και άρχισε να συγκρούεται μαζί της 224. Τελικά το θέμα λύθηκε με την κατάργηση του ορφανοτροφείου του 1930 και την απόδοση της μονής στους μοναχούς από τους οποίους επανήλθε μόνον ο ηγούμενός της Διονύσιος και δεν δημιουργήθηκε από εκεί και ύστερα εκ νέου μοναστική αδελφότητα 225. Προβλήματα αυτήν την περίοδο αντιμετώπισε και η μονή Πέτρας, τα οποία δημιούργησε ο ηγούμενός της Δωρόθεος 226. Ο τελευταίος απροκάλυπτα υποστήριξε το αποτυχημένο αντιβενιζελικό κίνημα το οποίο έλαβε χώρα στις Αυτές του οι πεποιθήσεις προκάλεσαν την επέμβαση των αρχών. Ο ΓΔΜ ζήτησε με έγγραφό του από τον υποδιοικητή Κατερίνης να πληροφορηθεί για το ποιόν του ηγουμένου. Ο τελευταίος ενημέρωσε την ΓΔΜ ότι ο ηγούμενος ήταν ακατάλληλος για την θέση αυτή και ενώ είχε απομακρυνθεί επανήλθε στην μονή μετά από πιέσεις ισχυρών φίλων 228. Μετά από αυτό η ΓΔΜ ζητά από τον μητροπολίτη 221 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 94, σ. 214, έγγραφο 2403/ Ο Χ. Σιδηρόπουλος διεύθυνε το ορφανοτροφείο από το 1923 μέχρι το 1927, βλ. σχετ. Ν. Αδαλόγλου, Το Χρονικό, σ Για την προσωπικότητα του Χ. Σιδηροπούλου βλ. Κάλφα Παπαγεωργίου, Ο συνοικισμός, σ , υποσημ. 20 εδώ στη σ Για το θέμα αυτό βλ. έκτο κεφάλαιο της παρούσης μελέτης. 224 Ε 7(1929) 70 και Αστήρ της Ανατολής 65(1929) και Μονή Αγίου Αθανασίου Σφηνίτσης, Ο Άγιος, σ. 44. Σήμερα η μονή λειτουργεί και πάλι, αφού σε αυτήν από το 1994 έχει εγκατασταθεί γυναικεία αδελφότητα. 226 Ο ηγούμενος Δωρόθεος Αιγινίτης είχε αναλάβει καθήκοντα ηγουμένου περί τα τέλη του 1918, μετά από απόφαση του Αρχιερατικού Εκκλησιαστικού Συμβουλίου, βλ σχετ. ΓΠ, 2(1918) Για τα γεγονότα του κινήματος αυτού βλ. Γ. Δαφνή, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, , τ. Α, Αθήναι 1955, σ ΙΑΜ, ΓΔΜ, Φ. 8, αρ. 14, έγγραφο 74/ , ο υποδιοικητής Κατερίνης προς την ΓΔΜ.

114 110 Θεσσαλονίκης να πληροφορηθεί ποιες σκέψεις υπάρχουν σχετικώς με το πρόβλημα του ηγουμένου Δωροθέου 229. Ο μητροπολίτης Γεννάδιος γράφει στον Παρθένιο και του ζητεί να τον ενημερώσει για το θέμα. Ο Παρθένιος, απαντώντας στην επιστολή του μητροπολίτη Γενναδίου, αναφέρει ότι ο Δωρόθεος είναι αντιβενιζελικός, σημειώνοντας ότι αυτό είναι το λιγότερο, γιατί όπως τόνιζε, όλη η πολιτεία του είναι επιλήψιμη: ήταν μέθυσος, ελαφρών ηθών και βαρυνόταν με κατηγορίες κατάχρησης της περιουσίας της μονής και τέλος, ότι έχουν κινηθεί διαδικασίες για την αντικατάστασή του 230. Από την συνέχεια της αλληλογραφίας μαθαίνουμε ότι τελικά ο Δωρόθεος αντικαταστάθηκε, αλλά παρέμεινε στην μονή ως μοναχός 231. Στο μοναστήρι υπήρχαν δύο μοναχοί, ο ηγούμενος Μελέτιος Κρασάκης και ο παυθείς ηγούμενος Δωρόθεος. Η μονή λόγω, της θέσεώς της, είχε επιλεχθεί, το 1927, για την εγκατάσταση σε αυτήν φθισιατρείου με την σύμφωνη γνώμη και του Γενικού Εκκλησιαστικού Ταμείου 232. Επειδή η οριστική απόφαση αργούσε ο Παρθένιος πρότεινε προς την ΙΣ, τα κτήριά της να χρησιμοποιηθούν για την εγκατάσταση ιερατικής σχολής, η οποία θα συντηρούνταν άνετα από τα έσοδα των κτημάτων της. Έτσι η μονή θα συνέχιζε τη λειτουργία της και το θρησκευτικό της έργο, μέσα από την λειτουργία της σχολής 233. Τελικώς στην μονή εγκαταστάθηκε από τον Σεπτέμβριο του 1929 φθισιατρείο και δημιουργήθηκε το λεγόμενο αδελφάτο, κοινότητα, των φθισικών με πρόεδρο τον Παρθένιο. Μετά από αυτό οι δύο μοναχοί παραπονέθηκαν εγγράφως προς τον Παρθένιο ότι στερούνται των πάντων, αφού ολόκληρη η περιουσία της μονής περιήλθε στο αδελφάτο των φθισικών 234. Ο Παρθένιος υποβάλλοντας την αναφορά τους προς την ΙΣ και το ΓΕΤ έγραψε κάτω από την αναφορά αυτή: «οἱ ἀνωτέρῳ μοναχοί δὲν εἶναι 229 ΙΑΜ, ΓΔΜ, Φ. 8, αρ. 13, έγγραφο 1251/ , ο ΓΔΜ προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο ΙΑΜ, ΓΔΜ, Φ. 8, αρ. 12, έγγραφο 96/ , ο Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 231 ΙΑΜ, ΓΔΜ, Φ. 8, αρ. 11, έγγραφο , ο υποδιοικητής Κατερίνης προς την ΓΔΜ, ο οποίος στην επιστολή του σημείωνε ότι έπρεπε να απομακρυνθεί εντελώς από την επαρχία γιατί συντελεί με τις ενέργειές του στην διατάραξη της δημόσιας ασφάλειας βεβαίως τα κίνητρα του υποδιοικητή πέρα από καθαρά ηθικής φύσεως πρέπει να ήταν και πολιτικά, αφού ο Δωρόθεος ήταν αντιβενιζελικός. Για την υπόθεση αυτή βλ. αναλυτικά και Δαραρά, Μοναστηριολογία, σ και ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, υποφ. Μονές μοναχισμός, έγγραφο 1528/ , η ΙΣ προς τον Κίτρους Παρθένιο. 233 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, υποφ. Μονές μοναχισμός, έγγραφο 387/ , ο Κίτρους Παρθένιος προς την ΙΣ. 234 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, υποφ. Μονές μοναχισμός, η από αίτησις των πατέρων της ιεράς μονής Πέτρας Μελετίου Κρασάκη και Δωροθέου Αιγινίτου.

115 111 ἐνδεδειγμένοι διότι ἔχουν καταχρασθῇ τὴν περιουσίαν τῆς Μονῆς» 235. Έτσι μετά από αυτό η μονή πλέον πέρασε στην ιστορία, διαλύθηκε και κάθε μοναχική δραστηριότητα έπαυσε 236. Όλες οι ανωτέρω ενέργειες στις οποίες δεν ήταν άμοιρη ευθυνών και η πολιτεία είχαν ως αποτέλεσμα την παρακμή της μοναστικής ζωής της Πιερίας. Τα μοναστήρια, παρά τις προσπάθειες του Παρθενίου, άρχισαν να φθίνουν, αφού το γενικότερο κλίμα της εποχής δεν ευνοούσε την ανάπτυξη του μοναχισμού. Τη χαριστική βολή έδωσε ο νόμος 4684/1930 και ο επακολουθήσας τροποποιητικός 5141/ , ο οποίος όριζε ότι οι μονές με λιγότερους από έξι μοναχούς συγχωνεύονται και γίνονται μετόχια της μεγαλύτερης μονής της επαρχίας 238. Με βάση αυτόν τον νόμο οι μονές των Κανάλλων και της Μακρυρράχης συγχωνεύτηκαν, αν και σταυροπηγιακές, με την μονή Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω. Κατά τον χρόνο συγχώνευσής τους, η μονή των Κανάλλων είχε έναν μοναχό, τον ηγούμενό της, και η της Μακρυρράχης 4 μοναχούς. Συγκεκριμένα η μονή Κανάλλων είχε έναν μοναχό τον Δαμιανό Γκαρλίδη, ο οποίος μετά την συγχώνευση 239 και την παράδοση της μονής στην του Αγίου Διονυσίου 240, έφυγε και πήγε να μονάσει στην 235 Αυτόθι, όπου κάτω από την αίτηση υπογράφει: Ο Κίτρους Παρθένιος Από την αρχή της δεκαετίας 1960, οι εγκαταστάσεις της μονής χρησιμοποιήθηκαν ως ψυχοθεραπευτικό κέντρο και νοσοκομείο. Σήμερα από τα παλαιά κτίσματα της μονής σώζονται το καθολικό και ο ξενώνας της. Προσφάτως έγινε γνωστό ότι το ψυχιατρικό νοσοκομείο κλείνει με αποτέλεσμα οι περιουσία της μονής να αποδοθεί και πάλι στην εκκλησία, με σκοπό να εγκατασταθεί εκ νέου μοναχική αδελφότητα και να επαναλειτουργήσει η μονή. 237 Για τις ολέθριες επιδράσεις των νομοθετικών αυτών διαταγμάτων βλ. Χριστοδούλου, Ο Μοναχισμός, σ. 90 κ. ε. 238 Βλ. σχετ. την 1570/1054/ και 2891/1706/ εγκυκλίους της Εκκλησίας της Ελλάδος, στο Αι Συνοδικαί Εγκύκλιοι, τ. Α, Αθήναι 1955, σ. 574 και 584 αντίστοιχα. 239 Η συγχώνευση δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 391/ , Περί συγχωνεύσεως της Μονής των Κανάλλων με την μονή Αγίου Διονυσίου. Επίσης βλ. ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, υποφ. Μονές Μοναχισμός, έγγραφο 78605/ , το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Παιδείας προς την ΙΣ. 240 Σχετικά με την παράδοση της μονής βλ. Αν. Δαραρά Β. Κουκουσά, «Το πρωτόκολλο παράδοσης της περιουσίας της μονής Κανάλων στη μονή του Αγίου Διονυσίου», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 40(2001), σ Εδώ χάρη της ιστορικής ακρίβειας πρέπει να σημειωθεί ότι η μονή σήμερα μετά από απόφαση του μητροπολίτη Κίτρους Αγαθονίκου περιήλθε, από το 1986, στην δικαιοδοσία της μητρόπολης Ελασσώνος. Σχετικά με αυτή την μεταβολή βλ. Δαραρά, Μοναστηριολογία, σ , όπου ολόκληρη η σχετική αλληλογραφία για το ζήτημα αυτό.

116 112 μονή Μακρυρράχης 241. Για την μονή Μακρυρράχης η Ι. Σύνοδος ζήτησε πληροφορίες για τον αριθμό των μοναχών. Ο Παρθένιος ανέφερε με έγγραφό του ότι η μονή έχει 4 μοναχούς, όποτε σύμφωνα με τις διατάξεις του σχετικού νόμου μπορούσε να συγχωνευτεί με την μονή του Αγίου Διονυσίου, η οποία είχε άνω των 6 μοναχών 242. Μετά από αυτό εκδόθηκε η απόφαση της συγχώνευσης της μονής Μακρυρράχης με την μονή του Αγίου Διονυσίου 243. Έτσι στην επαρχία από συνολικά τέσσερις σταυροπηγιακές μονές απέμεινε μόνο η μονή του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω. Κλείνοντας το κεφάλαιο αυτό συμπερασματικά θέλουμε να σημειώσουμε τα εξής: Ο Παρθένιος ανέπτυξε πλούσια ποιμαντική, διοικητική και φιλανθρωπική δράση. Προτεραιότητά του ήταν η διατήρηση των ναών και επαύξησή τους, γιατί ο ναός στα δύσκολα χρόνια αποτελούσε το στήριγμα των ορθοδόξων της επαρχίας του, αλλά παράλληλα και το κέντρο όπου με τα κηρύγματα του διατράνωνε την αντιστασιακή φλόγα και τα αισθήματα ελευθερίας των υποδούλων. Μαζί με τους ναούς έρριξε το βάρος στην καθολική και συστηματική οργάνωση και ανάπτυξη της συλλογικής έκφρασης και ζωής του ποιμνίου του, ώστε να μπορεί αυτοδύναμα να αντεπεξέρχεται στις όποιες παρουσιαζόμενες δυσκολίες, αλλά και διαμέσου αυτής να μπορεί να λαμβάνει θάρρος και δύναμη και να προετοιμάζεται για την ελευθερία. Και υπέρ των μονών της επαρχίας του εργάσθηκε ο Παρθένιος. Αγωνίστηκε για την διασφάλιση της περιουσίας τους και την ανάπτυξή τους, ιδιαίτερα κατά τα δύσκολα χρόνια της Οθωμανοκρατίας, αφού οι μονές αποτελούσαν το στήριγμα των χριστιανών, αλλά και τα προπύργια εθνικής αντίστασης των υποδούλων, ήταν δηλαδή τα κάστρα της ορθοδοξίας και του γένους. Δυστυχώς όμως οι έντονες κοινωνικοπολιτικές μεταβολές, οι οποίες 241 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, υποφ. Μονές Μοναχισμός, έγγραφο 3593/ , η Ιερά Σύνοδος προς την μητρόπολη Κίτρους. 242 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, υποφ. Μονές Μοναχισμός, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς την Ι. Σύνοδο. 243 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, υποφ. Μονές Μοναχισμός, έγγραφο 2401/1478/ , η ΙΣ προς τον Κίτρους Παρθένιο, η συγχώνευση δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 329/ Αργότερα η μονή Μακρυρράχης και μετά την κατάργηση της μητρόπολης Κίτρους, συγχωνεύθηκε με την μονή Αγίου Αθανασίου Σφίνιτζας, της μητρόπολης Βεροίας, βλ. σχετ. ΦΕΚ, 173/ Όταν επανασυστήθηκε η μητρόπολη Κίτρους, η μονή Μακρυρράχης επανήλθε στην δικαιοδοσία της μονής του Αγίου Διονυσίου, βλ. σχετ. Τζουμέρκα, Το καθεστώς, σ. 340, σημ. 54. Σήμερα η μονή επανασυστήθηκε και πάλι με την εγκατάσταση σε αυτήν μικρής γυναικείας αδελφότητας.

117 113 επικράτησαν μετά την απελευθέρωση και οι άστοχες πολιτειοκρατικές επεμβάσεις, είχαν ως αποτέλεσμα την κάμψη του μοναχισμού στην Πιερία και όχι μόνον. Άλλωστε η εποχή και το κυρίαρχο ιδεολογικό πλαίσιο (πολιτικό και κοινωνικό), ίσως και το εκκλησιαστικό τέτοιο, δεν ήταν ευνοϊκό για την προστασία και την ανάπτυξη του μοναχισμού.

118 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΜΕΡΙΜΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ 1. Αναδιοργάνωση της Παιδείας Η εκπαίδευση του οθωμανοκρατούμενου μακεδονικού ελληνισμού αποτέλεσε μία από τις κυριότερες επιδιώξεις της Εκκλησίας κατά κύριο λόγο και του ελληνικού βασιλείου κατά δεύτερο. Ιδιαίτερα μετά το 1870, με την ανάπτυξη των εθνικιστικών αντιπαραθέσεων, τα κυριότερα όπλα για την αντιμετώπιση όλων των ξένων προπαγανδών θεωρήθηκαν τα ελληνικά σχολεία, για τα οποία το Οικουμενικό Πατριαρχείο εργάσθηκε σκληρά τόσο για την οργάνωσή τους όσο και για την υλικοτεχνική ενίσχυσή τους. Το έργο αυτό του Πατριαρχείου έγινε συστηματικότερο μετά την εφαρμογή των Γενικών Κανονισμών, οι οποίοι, εκτός από την ρύθμιση εκκλησιαστικών ζητημάτων, ρύθμιζαν την οργάνωση των ορθοδόξων κοινοτήτων καθώς και την οργάνωση και λειτουργία των σχολείων. Η κινητοποίηση αυτή έγινε ως ένα μέτρο αντιμετώπισης της δράσης, στο μακεδονικό χώρο, των ξένων προπαγανδών, οι οποίες σε τελική ανάλυση στρέφονταν προς τους πιστούς του Οικουμενικού Πατριαρχείου και στους ελληνικούς πληθυσμούς. Εκκλησία και παιδεία έγιναν τα όπλα αντίδρασης και επιβίωσης του Ελληνισμού 1. Μέσα από αυτήν την δραστηριότητα παρουσιάζεται μεγάλη άνθιση της ελληνικής παιδείας στη Μακεδονία. Η έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα βρήκε τον μακεδονικό ελληνισμό πνευματικά οπλισμένο. Ο Μακεδονικός Αγώνας, όπως είναι γνωστό, δεν κρίθηκε μόνον στον στρατιωτικό τομέα, αλλά και μέσα από την οργάνωση των ισχυρών εκπαιδευτικών και εκκλησιαστικών δομών. Έπρεπε να αναπτυχθούν και να στερεωθούν τα εθνικά τεκμήρια κάθε εθνικότητας, όπως για παράδειγμα η γλώσσα και συνεκδοχικά η παιδεία. Πρωτοβουλία πάνω σε αυτό αναπτύχθηκε από την Εκκλησία. Η τελευταία θεώρησε χρέος της να αναπτύξει την παιδεία, 1 Παπαδοπούλου Στ., Η παιδεία, σ. 22.

119 116 η οποία θα αποτελούσε ακαταμάχητο όπλο του ορθόδοξου πληρώματος απέναντι στις αυθαιρεσίες της οθωμανικής διοίκησης, αλλά και στην διογκούμενη δραστηριότητα των ξένων προπαγανδών στη Μακεδονία 2. Για την ελληνική πολιτεία η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής ιστορίας εξυπηρετούσε κατά πολύ τη συγκρότηση και ισχυροποίηση της εθνικής συνείδησης και ουσιαστικά εξυπηρετούσε την σύνδεση των ορθοδόξων με τις πατριωτικές αξίες του ελληνικού έθνους και την ταύτισή τους με την μητέρα Ελλάδα 3. Ουσιαστικώς τα σχολεία στη Μακεδονία αποτέλεσαν τους προμαχώνες και κυματοθραύστες του βουλγαρικού επεκτατισμού, της ρουμανικής προπαγάνδας και του προσηλυτισμού. Η επαρχία Κίτρους, ενώ στη Μακεδονία διεξαγόταν εκπαιδευτική δραστηριότητα μεγάλης έντασης και έκτασης, δεν μπόρεσε να ακολουθήσει αυτήν την εκπαιδευτική ανάπτυξη και δεν κατάφερε να αναπτύξει πλούσιο εκπαιδευτικό έργο. Οι παράγοντες που επηρέαζαν αρνητικά την ανάπτυξη της παιδείας, όπως προαναφέραμε 4, ήταν η οικονομική ανέχεια της επαρχίας, η ύπαρξη αυξημένης ληστρικής δραστηριότητας, η μη ανάπτυξη ισχυρής κοινοτικής οργάνωσης, η οποία θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί στο ανώτατο δυνατό σημείο τα πλεονεκτήματα των Γενικών Κανονισμών, τα εσωτερικά προβλήματα που δημιουργούσε η χαλάρωση του επισκοπικού έργου και τέλος, το μικρό ενδιαφέρον του ελληνικού κράτους για την περιοχή της επαρχίας Κίτρους, αφού είχε επικεντρώσει τις δυνάμεις του στην ενίσχυση του ελληνισμού στην μεσαία και άνω ζώνη του μακεδονικού χώρου 5. Όλα τα ανωτέρω είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της δραστηριότητας της ρουμανικής προπαγάνδας στην περιοχή με την ίδρυση ρουμανικού σχολείου στην Κατερίνη, το οποίο συγκέντρωσε αριθμό μαθητών διπλάσιο του ελληνικού 6 και αυτό γιατί η ρουμανική προπαγάνδα φρόντιζε για την συστηματική οργάνωσή τους, οι δάσκαλοι ήταν άριστα εκπαιδευμένοι και ικανοί για προπαγανδιστική δράση και το βασικότερο, όλοι τους αμείβονταν πλούσια 7. Ο Παρθένιος μόλις ανέλαβε το πηδάλιο της επισκοπής Κίτρους, επεχείρησε να ανασυγκροτήσει και να αναδιοργανώσει την κοινοτική ζωή. Αφού μόνο με ισχυρή κοινοτική οργάνωση θα μπορούσε να υπάρξει και ισχυρά οργανωμένη παιδεία. Έτσι με την κοινοτική οργάνωση ξεκίνησε και την αναδιοργάνωση της 2 Βλ. σχετ. Ziogou Karastergiou, The Ecumenical, σ Bonidis, Nationalism, σ Βλ. στο δεύτερο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας. 5 Σχετ. βλ. Βακαλόπουλου Κ., Νεότερη, σ Βούρη, Εκπαίδευση, σ. 50 κ. ε. 6 Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 9. Επίσης Παπαδοπούλου Στ., Μια ανέκδοτη, σ Μπελιά, Η εκπαιδευτική, σ

120 117 εκπαιδευτικής διαδικασίας. Έδειξε αξιοθαύμαστο ζήλο για την αύξηση και καλυτέρευση της εκπαίδευσης στην επισκοπή του, γιατί θεωρούσε την παιδεία ως το καλύτερο όπλο για την αντιμετώπιση των ξένων προπαγανδών και την ισχυροποίηση του εθνικού αισθήματος. Αυτός ο ζήλος ίσως έχει σχέση με τις σπουδές του. Ο Παρθένιος, όπως είδαμε, σπούδασε στη Ριζάρειο και φοίτησε και στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστήμιου Αθηνών. Και τα δύο εκπαιδευτικά ιδρύματα αποτελούσαν την αιχμή του δόρατος για την ανάπτυξη του νεοελληνικού αλυτρωτισμού μέσω της ιδεολογικής ενίσχυσης του υπόδουλου ελληνισμού και της διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού 8. Ο Παρθένιος έχοντας ως βάση αυτές τις προϋποθέσεις πίστευε πως έπρεπε ο ελληνισμός στην επαρχία του να ισχυροποιήσει την πολιτιστική του παρουσία και αυτό έπραξε, ενισχύοντας της εκπαιδευτικές και πολιτιστικές δομές της επαρχίας του, με απώτερο σκοπό να καταστήσει ικανό το ποίμνιο ώστε να μπορεί να αντιμετωπίζει τις πιέσεις τόσο της οθωμανικής διοίκησης όσο και την αυξημένη δραστηριότητα της ρουμανικής προπαγάνδας. Αυτή του η δραστηριότητα, δεν σήμαινε ότι απεμπολούσε τον εθναρχικό του ρόλο. Βεβαίως μπροστά στον κίνδυνο αφανισμού του ποιμνίου του, ο ίδιος δεν δίστασε να υπηρετήσει πρόσκαιρα και να βοηθήσει την ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης του ποιμνίου, χωρίς βεβαίως να απεμπολήσει την πίστη της οικουμενικότητας της Ορθοδοξίας, όπως θα δούμε παρακάτω. Για την οργάνωση της εκπαίδευσης ξεκινά πρώτα από την έδρα της επαρχίας του την Κατερίνη. Όπως ο ίδιος περιγράφει «εὔρομεν ἐν Κατερίνῃ Ρουμανικὴν Σχολὴν ἀπὸ δωδεκαετίας λειτουργοῦσαν καὶ ἔχουσαν προσωπικὸν τεσσάρων ρουμανοδιδασκάλων καὶ περιλαμβάνουσαν ἑκατὸν ἑξήκοντα περίπου μαθητᾶς, ἐνῶ ἡ ὀλίγον κάτωθι ἐν τὴ αὐλὴ τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τῆς Ἁγίας Ἀναλήψεως λειτουργοῦσα ἐν μικρῷ τίνι παλαιῶ κτιρίω Ἑλληνικὴ Σχολὴ μόλις ἠρίθμει ἐνενήκοντα μαθητᾶς μετὰ δυὸ διδασκάλων» 9. Έχοντας να αντιμετωπίσει αυτήν την κατάσταση, θέλησε να κλείσει την ρουμανική σχολή. Προς επιτυχία όμως του σκοπού και της επιδιώξεως αυτής, αποφασίζει την οικοδόμηση ενός νέου σχολείου κατάλληλου για διδασκαλία, αλλά προπάντων τέτοιου, ώστε η ύπαρξή του να λειτουργεί συμβολικά, συνδέοντας το παρελθόν με το παρόν του ελληνισμού. Η οικοδόμηση ενός επιβλητικού κτηρίου θα 8 Σχετικά με το θέμα αυτό βλ. Kitromilides, The Dialectic, σ Δημαράς, Ιδεολογήματα, σ Κιτρομηλίδης, Το ελληνικό, σ. 152 κ. ε. Clogg, A concise, σ Κιτρομηλίδου, Πασχάλης, σ , όπου αρκετές πληροφορίες για τον ιδεολογικό προσανατολισμό της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής. Στρογγύλη, Η συμβολή, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 9.

121 118 ενίσχυε το κύρος του ελληνισμού και θα ανέδυε αρχαίες μνήμες, κατάλληλες για την δημιουργία ισχυρού εθνικού φρονήματος και ταύτισης με την ιδεολογία του ελληνικού κράτους 10. Έτσι συγκροτεί επιτροπή υπό την προεδρία του και μέλη τον Βασίλειο Κυργιάννη, τον Γεώργιο Λαναρίδη και τον Θεόδωρο Κάλφα 11. Πρώτο μέλημα της επιτροπής ήταν να ζητήσει την συνδρομή των μελών της κοινότητας Κατερίνης αλλά και της επαρχίας ολόκληρης, αφού η ανεγειρόμενη σχολή θα αποτελούσε το καύχημα της επαρχίας και σε αυτήν θα εκπαιδεύονταν και μαθητές από τα χωριά της. Το ποσό, μετά από τις ενέργειες της επιτροπής, το οποίο συλλέχθηκε ανήλθε στις τετρακόσιες πενήντα λίρες. Το κτήριο όμως που σχεδίαζε να κατασκευάσει η κοινότητα κόστιζε πολύ περισσότερο. Για την λύση του οικονομικού προβλήματος ο Παρθένιος απέστειλε γράμμα προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης με το οποίο τον πληροφορούσε για το έργο που αναλάμβανε να φέρει σε πέρας και τον παρακαλούσε να τον υποστηρίξει, με την αποστολή στην κοινότητα ποσού λιρών και να καθιερωθεί για την Αστική Σχολή Κατερίνης ετήσιο χρηματικό βοήθημα 50 λιρών. Ακόμη ότι έπρεπε να αποσταλεί προς την κοινότητα το Αυτοκρατορικό Φιρμάνιον (άδεια) προς ανέγερση της σχολής δωρεάν, γιατί το ταμείο της κοινότητας αδυνατούσε να πληρώσει το τέλος των 8 λιρών 12. Παράλληλα ο Παρθένιος απέστειλε επιστολή προς το μεν Οικουμενικό Πατριαρχείο 13, με την οποία παρακαλούσε να του παρασχεθεί κάθε βοήθεια, προς το δε Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης για τον ίδιο σκοπό και την οποία διαβίβασε μέσω του μέλους της επιτροπής Γεώργιο Λαναρίδη 14. Ακόμη ενήργησε και προς τον Καϊμακάμη Κατερίνης, ζητώντας να του χορηγηθεί μέρος βασιλικού δάσους για να μπορέσει η επιτροπή ανεγέρσεως της σχολής να προμηθευθεί την απαραίτητη ξυλεία για την ανοικοδόμηση της σχολής. Μετά την θετική αντιμετώπιση του ζητήματος από τον Καϊμακάμη, απέστειλε νέα επιστολή προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης για να μεσολαβήσει ο τελευταίος για την 10 Θάλεια Μαντοπούλου Παναγιωτοπούλου, «Το Μακεδονικό Ζήτημα ως παράγοντας διαμόρφωσης της αρχιτεκτονικής ιδεολογίας στη Θεσσαλονίκη» (ανάτ. από τον τ. Το Μακεδονικό Ζήτημα: Όψεις και ιστορική εξέλιξη, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 2593, έγγραφο , Ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 13 ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ, έγγραφο 8127/ ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα β, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης.

122 119 έγκριση της αποφάσεως του Καϊμακάμη από τον διοικητή του Βιλαετίου Θεσσαλονίκης 15. Το ζήτημα, μετά από αυτές τις ενέργειες του Παρθενίου, άρχισε να αντιμετωπίζεται θετικά. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο με επιστολή του προς τον πρέσβη της Ελλάδος στην Κωνσταντινούπολη Ι. Γρυπάρη, ζήτησε να ενισχυθούν ο επίσκοπος και η κοινότητα της Κατερίνης για τη ίδρυση της Αστικής Σχολής Αικατερίνης «ἕδρας τῆς ἐπισκοπῆς, ἔνθα σπουδαῖος διεξάγεται ἀγὼν κατὰ τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας» 16. Ο πρεσβευτής ενημερώνει τον Υπουργό των Εξωτερικών και ζητεί την θετική αντιμετώπιση του ζητήματος. Ο τελευταίος με επιστολή του ζητά από το Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης να του διατυπώσει την γνώμη του «περὶ τῆς προτάσεως τοῦ ἐπισκόπου Κίτρους» 17. Ο Γενικός Πρόξενος, γνωρίζοντας το θέμα άμεσα, απέστειλε έγγραφο στο οποίο υποστήριζε και καταδείκνυε την κατεπείγουσα ανάγκη να ανεγερθεί η Σχολή Αικατερίνης για να ανακοπεί η ρουμανική δραστηριότητα και ζητούσε από τον Υπουργό να ενισχύσει την οικοδομή της σχολής από το ποσό των Τσουφλείων Κληροδοτημάτων 18. Την άνοιξη του 1905 άρχισε και η οικοδομή της σχολής. Ο θεμέλιος λίθος της ετέθη στις Ο Παρθένιος και η δημογεροντία Κατερίνης με γράμμα ανακοίνωναν το γεγονός στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης λέγοντας σχετικά «μετὰ πολλῆς τῆς χαρᾶς σπεύδομεν νὰ ἀναγγείλωμεν ὑμὶν ὅτι χθὲς ἀκριβῶς [ ] ἐν συγκινήσει καὶ συρροὴ ἀπείρου πλήθους ἐτέθη ὁ θεμέλιος λίθος τῆς ἐν λόγῳ σχολῆς» 19. Μετά από αυτήν την επιστολή το Υπουργείο (η ευσεβής πηγή) κατέβαλε στη δημογεροντία Κατερίνης, μέσω του γραφείου της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, το ποσό των 160 λιρών 15 ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 2596, έγγραφο , Ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 16 ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ, έγγραφο 8127/ , Ο Οικουμενικός Πατριάρχης προς τον Ι. Γρυπάρη Πρεσβευτή της Ελλάδος στην Κωνσταντινούπολη. 17 ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο 289/ , Ο Υπουργός Εξωτερικών προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης 18 ΑΙΜΧΑ, τμήμα Α /Φ. 3/64, έγγραφο 79/ , Ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς τον Υπουργό των Εξωτερικών. Σχετικά με τα Τσούφλεια Κληροδοτήματα έχουμε να παρατηρήσουμε ότι ιδρυτής τους ήταν ο Ηπειρώτης Αναστάσιος Τσούφλης ο οποίος πέθανε στην Ρωσία το 1870 και άφησε μεγάλη ακίνητη περιουσία και καταθέσεις στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος με σκοπό την διάθεση των εσόδων εξ αυτών προς εκπαιδευτικούς σκοπούς. Από τα έσοδα αυτών ωφελήθηκε πάρα πολύ η ανάπτυξη της εκπαιδευτικής δραστηριότητας του μακεδονικού Ελληνισμού. Βλ. σχετ. Ζερβού, Εθνικά, σ ΑΥΕ, 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , Ο Κίτρους Παρθένιος και η δημογεροντία Κατερίνης προς την μητρόπολη Θεσσαλονίκης.

123 120 για την ενίσχυση της προσπάθειας 20. Επίσης το Οικουμενικό Πατριαρχείο διαισθανόμενο τον καταλυτικό ρόλο, τον οποίο θα επιτελούσε η σχολή αυτή στον περιορισμό και την κατάπαυση της ρουμανικής προπαγάνδας, έσπευσε να βοηθήσει τον Παρθένιο. Μάλιστα με γράμμα του τον πληροφορούσε για την ευόδωση των προσπαθειών αυτών, αναφέροντάς του την έγκριση χορήγησης του ποσού των 150 λιρών 21. Τα σχέδια του κτηρίου της Αστικής Σχολής Αικατερίνης εκπόνησε, όπως μαθαίνουμε από επιστολή του Γενικού Προξένου Θεσσαλονίκης, ο μηχανικός Δημητριάδης 22. Ολόκληρη η αρχιτεκτονική του κτηρίου, που έμοιαζε με τους τύπους της αρχιτεκτονικής που είχε καθιερωθεί στο ελληνικό βασίλειο με βάση το διάταγμα Καλλία, ήταν ένα κυβόσχημο κτήριο έξι τάξεων αρκετά λειτουργικό 23. Βεβαίως στην προκειμένη περίπτωση ο όγκος και το σχήμα του κτηρίου λειτουργούσαν συμβολικά, αφού μέσω αυτών οι υπόδουλοι οδηγούνταν συνειρμικά σε μια ψυχική και ιδεολογική προετοιμασία. Μάλιστα τα διασωζόμενα σε αυτό νεοκλασικά αρχιτεκτονικά πρότυπα, κατ επίδραση του γερμανικού κλασικισμού, και η ήρεμη μεγαλοπρέπεια, συνέβαλλαν στη δημιουργία αυτοπεποίθησης, τόνωσης του πατριωτισμού και εμψύχωσης της ορθόδοξης ελληνικής κοινότητας, λειτουργώντας έτσι ευεργετικά στην εθνική αναγέννηση και ολοκλήρωση 24. Αυτή η καταλυτική επίδραση φαίνεται, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Ν. Βαρμάζης 25, από το ότι οι κάτοικοι δέχθηκαν την προσπάθεια με μεγάλη θέρμη και προσέφεραν από το υστέρημά τους για την ολοκλήρωση αυτού του 20 ΑΥΕ, 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , η μητρόπολη Θεσσαλονίκης προς τον Κίτρους Παρθένιο. 21 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ. 52, έγγραφο , Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ προς τον Κίτρους Παρθένιο. Σε αυτό ο Πατριάρχης έγραφε: «ἀπεφασίσθη ἡ χορηγία 150 λιρῶν ὑπέρ τῆς ἀνεγέρσεως σχολῆς ἐν Αικατερίνῃ, ἕδρα τῆς ἐπαρχίας αὐτῆς». 22 ΑΙΜΧΑ, τμήμα Α /Φ. 3/αρ. 64, έγγραφο 79/ , Ο Γενικός Πρόξενος προς τον Υπουργό των Εξωτερικών. Σχετικά με τον μηχανικό Δημητριάδη σημειώνουμε ότι την εποχή εκείνη στην Θεσσαλονίκη ζούσαν δύο μηχανικοί αρχιτέκτονες με το όνομα Δημητριάδης, ο Γεώργιος Δημητριάδης ένας εκ των κορυφαίων μηχανικών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο οποίος την εποχή εκείνη ήταν αρχιμηχανικός του Βιλαετίου Θεσσαλονίκης, βλ. σχετ. ΜΕΕ, τ. 9, σ Ο έτερος μηχανικός Δημητριάδης ήταν ο Ιωάννης ο οποίος ήταν φίλος του επίσης διακεκριμένου αρχιτέκτονα Ξενοφώντος Παιονίδη. Πιθανόν να πρόκειται για τον Ιωάννη Δημητριάδη ο οποίος μαζί με τον Ξ. Παιονίδη έκτισαν αρκετά δημόσια κτήρια και σχολεία στην Θεσσαλονίκη και στην Μακεδονία, σχετ. βλ. Δημητριάδη Ι., Ξενοφών Παιονίδης, σ Μαντοπούλου Παναγιωτοπούλου, Ο αρχιτέκτων, σ Βαρμάζη Γραίκου, Από την Αστική, σ. 581 κ. ε. 24 Σχετικά με αυτόν τύπο της αρχιτεκτονικής και τις ιδεολογικές νεοκλασικές προβολές της βλ. Σκάρπια Χόιπελ, Η μορφολογία, σ. 116 κ. ε. και 318 κ. ε. 25 Βαρμάζη Γραίκου, Από την Αστική, σ. 579 και

124 121 έργου. Ο ανωτέρω ρόλος του κτηρίου φαίνεται και από την περιγραφή του επιθεωρητή των σχολείων Δ. Σάρρου, «ἐπιβλητικόν δέ καί καλιμάρμαρον προβάλλει ἐν τῇ κεντρικωτάτῃ τῆς πόλεως ὁδῷ παρά τόν εὐρύχωρον τῆς κομψῆς ἐκκλησίας περίβολον» 26. Η εντύπωση που δημιουργούσε το κτήριο και ο ρόλος που αυτό έπαιζε, αποτυπώνεται σε μια περιγραφή ενός εμπορικού επισκέπτη, ο οποίος επισκέφτηκε την Κατερίνη το Συγκεκριμένα γράφει: «Παρὰ τὴν κυριωτέραν ὁδὸν τὴν ἄγουσαν ἀπὸ τοῦ διοικητηρίου εἰς τὴν πλατείαν τῆς ἀγορᾶς, ἐν τῷ εὐρυτάτῳ περιβόλω τῆς Ἐκκλησίας ἴδρυται ἡ Σχολὴ τῆς Κοινότητος, κατάλευκον νεόδμητον οἰκοδόμημα, εὐάερον, σκοπιμώτατα καὶ πρὸς τὸν προοριμὸν τοῦ προσφυέστατα διηρημένον, οἱονεῖ ἔμβλημα τῆς φιλομουσίας καὶ προοδευτικότητος τοῦ Γένους» 27. Η αποπεράτωση της σχολής έγινε το φθινόπωρο του Μάλιστα για την μείωση του κόστους ο Παρθένιος με γράμμα του προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης ζήτησε την παρέμβασή του στην βιομηχανία των αδελφών Αλλατίνη για την χορήγηση δωρεάν υπέρ της σχολής των κεραμιδιών που απαιτούνταν για την στέγασή της 28. Παράλληλα με την προσπάθεια της ανεγέρσεως της σχολής φρόντιζε και για την εγγραφή και φοίτηση όλων των βλαχοφώνων στην σχολή. Με συνεχείς προσπάθειες κατάφερε να εγγράψει το σύνολο σχεδόν των βλαχοφώνων μαθητών στην Ελληνική Αστική Σχολή της Κατερίνης και έτσι να απομείνει χωρίς μαθητές η ρουμανική και να κλείσει. Μάλιστα για να κάμει πιο ελκυστική την εγγραφή των μαθητών στην σχολή εισηγήθηκε και έγινε δεκτό από την σχολική εφορεία, να καταργηθεί το «εισιτήριο ποσό» που επιβαλλόταν να καταβάλουν οι μαθητές για την εγγραφή τους στη σχολή 29. Επειδή όμως η σχολή έχασε ένα μεγάλο μέρος των εσόδων της, εισηγήθηκε, με γράμμα του προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης την αύξηση του ετήσιου επιδόματος που χορηγούνταν στα σχολεία της Κατερίνης από 20 λίρες σε 80. Πράγματι ο Γενικός Πρόξενος Λ. Κορομηλάς στον προϋπολογισμό που κατάρτισε αύξησε το επίδομα αυτό στις 80 λίρες και σε έγγραφό του προς την Επιτροπή προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας (ΕΕΕΕΠ) δικαιολογούσε την αύξηση αυτή λέγοντας: «Τό ἐπίδομα Κατερίνης δέν ηὐξήθη ἀπό 20 μέχρις 80 λιρῶν προς ἀνοικοδόμησιν τοῦ σχολείου, ἀλλά διότι τά ἔσοδα τῆς κοινότητος ἠλαττώθησαν κατά 70 λίρας 26 Παπαδοπούλου Στ., Μια ανέκδοτη, σ La Veritas, φ. (459) 18/ ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 2627, έγγραφο , Ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 29 Αργότερα εισήχθη και πάλι η ετήσια «εισιτήρια εισφορά», η οποία δινόταν από τους γονείς που ήταν οικονομικά ευρωστότεροι, Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 10.

125 122 καταργηθείσης τῆς καταβολῆς τῶν εἰσιτηρίων ἵνα πολεμηθῆ ἡ ρουμανική προπαγάνδα» 30. Μετά από την εισήγηση αυτή το υπουργείο των εξωτερικών έδωσε εντολή στην ΕΕΕΕΠ και το επίδομα καθιερώθηκε στις 80 λίρες 31 μέχρι και το 1909 περίπου 32. Βεβαίως το μέγεθος του κτηρίου και ο μεγαλόπνοος αυτού σχεδιασμός είχαν ως αποτέλεσμα οι δαπάνες να ξεπεράσουν τον προϋπολογισμό και να παρουσιαστούν ελλείμματα, τα οποία η κοινότητα δεν μπορούσε να καλύψει. Για την αντιμετώπισή τους ζητήθηκε για μια ακόμη φορά η ενίσχυσή της κοινότητας μέσω του Υπουργείου Εξωτερικών. Το τελευταίο ενέκρινε την επιχορήγηση από τα Τσούφλεια Κληροδοτήματα με το ποσό των 250 λιρών 33. Όμως ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης έκρινε καλό να αποδώσει στην κοινότητα ποσό μόνον 150 λιρών 34. Για την ενέργειά του αυτή δήλωνε στον Υπουργό «Δὲν ἐδήλωσα δ αὐτοὺς οὐδὲ κατέβαλον ὁλόκληρο τὸ ἀποσταλὲν μοὶ ποσὸ τῶν 250 λιρῶν ὅπερ καὶ πάλιν δὲν θὰ ἐπαρκέση πρὸς ἀποπεράτωσιν τῆς ἔν λόγῳ σχολῆς ἵνα ἐξαναγκασθώσι νὰ περιστείλωσι τᾶς δαπάνας των καὶ φροντίσωσιν ὅπως διὰ συνδρομῶν πορισθώσι χρήματα τίνα διὰ τὸν ἐν λόγῳ σκοπόν, ὑπὲρ οὐ βραδύτερον θὰ καταβάλω καὶ τάς ὑπολειπώμεινάς μοι 100 λ.» 35. Δεν γνωρίζουμε εάν ο Πρόξενος θέλησε να τιμωρήσει την κοινότητα Κατερίνης γιατί δεν άκουσε τις συμβουλές του 36. Ο Παρθένιος και η 30 ΑΥΕ, 1905/Φ. 40/ υποφ. 2/τμήμα α, έγγραφο 554 εμπ./ , Ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς την Επιτροπή προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας. 31 ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/ υποφ. 1/ τμήμα β, έγγραφο 3612/ , ο Υπουργός των Εξωτερικών προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης. 32 Η πιθανή αυτή χρονολογία εξάγεται από το γεγονός ότι κατά την σχολική χρονιά στον προϋπολογισμό των χορηγημάτων το επίδομα των Σχολείων Κατερίνης ανέρχεται στο ποσό των 40 λιρών, βλ. σχετ. ΑΥΕ, 1911/Φ. 88, έγγραφο «Εκπαιδευτικά χορηγήματα Θεσσαλονίκης, Κωνσταντινουπόλεως, Μοναστηρίου. Προϋπολογισμός χορηγημάτων Επιτροπής και Τσουφλείου Κληροδοτήματος ». Ενώ ο Προϋπολογισμός για την σχολική χρονιά και , προβλέπει το ύψος του χηρηγήματος στις 80 λίρες, βλ. σχετ. ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/υποφ. 1, έγγραφο 241/ , Η Επιτροπή προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης. 33 ΑΥΕ, 1905/Φ. 40/υποφ. 2/τμήμα α, έγγραφο 11103/ , ο Υπουργός των Εξωτερικών προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης και έγγραφο 11381/ , ο Υπουργός των Εξωτερικών προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης. 34 ΑΥΕ, 1905/Φ. 40/υποφ. 2/τμήμα α, έγγραφο, , ο Κίτρους Παρθένιος και η δημογεροντία Κατερίνης προς το Γραφείο Εκπαίδευσης της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. 35 ΑΥΕ, 1905/Φ. 40/υποφ. 2/τμήμα α, έγγραφο 530 εμπ./ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς τον Υπουργό των Εξωτερικών 36 Συγκεκριμένα ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης κατά την εκπόνηση του προϋπολογισμού των εκπαιδευτικών χορηγημάτων του σχ. έτους αναφέρει σχετικά για το επίδομα της κοινότητος Κατερίνης: «διότι ἡ κοινότης

126 123 δημογεροντία Κατερίνης ευχαρίστησαν τον Πρόξενο για την χορήγηση της βοήθειας αυτής 37. Για την ιστορία πρέπει να σημειωθεί ότι τις υπόλοιπες 100 λίρες ουδέποτε παρέλαβε η κοινότητα Κατερίνης, γιατί από έγγραφο μαθαίνουμε ότι ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης πρότεινε να δοθούν για την ανέγερση της σχολής στο Σουμπούσκο, πρωτεύουσα του καζά Καρατζά Αμπάτ 38. Η Αστική Σχολή Κατερίνης, εντός του καλλιμάρμαρου κτηρίου της σημείωσε τεράστιο έργο και δικαίως αποτέλεσε το καύχημα της κοινότητος Κατερίνης. Η επιμονή του Παρθενίου για την οικοδόμησή της τον δικαίωσε, γιατί και η ρουμανική προπαγάνδα μέσω αυτής καταπολεμήθηκε και το εθνικό αίσθημα αυτή σφυρηλάτησε και την πολιτιστική και κοινωνική άνοδο της επαρχίας βοήθησε. * * * Δεύτερη μεγάλη κωμόπολη της επαρχίας ήταν ο Κολινδρός στην Β. Πιερία, η άλλοτε έδρα της επισκοπής Κίτρους. Ο Παρθένιος ενδιαφέρθηκε ιδιαιτέρως για την ενίσχυση της παιδείας της κωμόπολης του Κολινδρού, η οποία τότε είχε πάνω από κατοίκους. Την εποχή του Παρθενίου τα σχολεία στον Κολινδρό αντιμετώπιζαν προβλήματα στεγάσεως. Οι κάτοικοι παροτρύνθηκαν από τον Παρθένιο να οικοδομήσουν νέο σχολικό κτήριο. Έτσι με οικονομίες δημιούργησαν ένα απόθεμα ύψους 250 λιρών. Ο Παρθένιος απευθύνθηκε τόσο προς τον Καϊμακάμη Κατερίνης όσο και προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, για να εκδοθεί η σχετική άδεια και να αρχίσουν οι εργασίες ανέγερσης του νέου κτηρίου, το οποίο θα ήταν μεγαλύτερο και λαμπρότερο από το υπάρχον και θα στέγαζε ικανοποιητικώς τα παιδιά της κοινότητος. Ο Καϊμακάμης όμως της Κατερίνης παρενέβαλε εμπόδια και αρνούνταν να κάνει θετική εισήγηση για την έκδοση της αδείας 39. Την άνοιξη του 1905 μετατέθηκε ο ανωτέρω Καϊμακάμης και έτσι βρήκε την ευκαιρία ο Παρθένιος να δραστηριοποιηθεί εκ νέου για την ανέγερση του νέου κτηρίου. Για τον σκοπό αυτό κατήρτισε φιλοτιμηθεῖσα νὰ ἐγείρη ὡραῖον σχολεῖον ὅπως ἀντιδράσει κατὰ τῶν ρουμανιζόντων, ὑπέπεσεν εἰς μεγάλας δαπάνας δὲν ἤκουσεν τὰς συμβουλᾲς μου καὶ νῦν στενοχωρεῖται δεινῶς», ΑΥΕ 1906/ Φ. 15/ υποφ. 1, έγγραφο 475/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς τον Υπουργό των Εξωτερικών. 37 ΑΥΕ, 1905/Φ. 40/υποφ. 2/τμήμα α, έγγραφο, , ο Κίτρους Παρθένιος και η δημογεροντία Κατερίνης προς το Γραφείο Εκπαίδευσης της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. 38 ΑΥΕ, 1908/Φ. 41 υποφ. 4, έγγραφο 17/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς τον Υπουργό των Εξωτερικών. 39 Στ. Παπαδοπούλου, Μια ανέκδοτη έκθεση, ό. π., σ. 7.

127 124 επιτροπή αποτελούμενη από τον ίδιο ως πρόεδρο και μέλη το Δημήτριο Γκουλιόβα, το Χαρίσιο Πλατσά, Κάκο Λιακόπουλο και Θωμά Παπαδημηρίου 40. Παράλληλα με επιστολή του προς το μητροπολίτη Θεσσαλονίκης ζήτησε την παρέμβασή του προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο για να προβεί στις απαραίτητες ενέργειες για την έκδοση από την Πύλη της σχετικής αδείας 41. Δυστυχώς όμως το προηγούμενο ιστορικό και ο γραφειοκρατικός δαίδαλος της Πύλης, είχαν ως αποτέλεσμα η άδεια να καθυστερήσει και μόλις τον Ιούλιο του 1908 ο Παρθένιος ενημερώνεται ότι η άδεια εκδόθηκε και αποστέλλεται 42. Παρά την έκδοση της αδείας, τη συνεχή υποστήριξη του Παρθενίου και τις φιλότιμες προσπάθειές των κατοίκων του Κολινδρού, οι οποίοι μάλιστα για εξοικονόμηση χρημάτων είχαν καταργήσει την Ζ τάξη 43, η οποία άρχισε να λειτουργεί το σχολικό έτος και ισοδυναμούσε με την Α Γυμνασίου, το νέο σχολικό κτήριο αποπερατώθηκε το 1914 και στοίχισε συνολικά λίρες, τα δε εγκαίνιά του τελέσθηκαν πανηγυρικά από τον Παρθένιο στις Τα σχολεία του Κολινδρού, επί Παρθενίου, και παρά την ύπαρξη πλούσιας κτηματικής περιουσίας και κληροδοτημάτων, αντιμετώπισαν πρόβλημα συντηρήσεως τους εξ αιτίας της διαφωνίας για την διαχείριση των κτηματικών εσόδων. Τα έσοδα αυτά προέρχονταν από κτήματα που είχαν οι μη ενοριακές εκκλησίες, τα περισσότερα βοσκότοποι. Αυτά τα κτήματα, από το 1864, είχε αποφασισθεί να ενοικιάζονται στους κτηνοτρόφους από άλλα μέρη και τα χρήματά αυτά να δίδονται προς ενίσχυση των σχολείων. Στα κτήματα αυτά ήταν ελεύθεροι οι Κολινδρινοί κτηνοτρόφοι να βόσκουν τα ζώα τους χωρίς πληρωμή ενοικίου. Οι Κολινδρινοί κτηνοτρόφοι και τα ζώα τους χρόνο με το χρόνο αυξάνονταν με αποτέλεσμα να μην μένει χώρος για ενοικίαση. Έτσι η κοινότητα, το 1903, αποφάσισε, για να μην χαθεί αυτό το σημαντικό έσοδο για τα σχολεία, να φορολογηθούν όλα τα ζώα που βοσκούσαν μέσα στα κτήματα αυτά 46. Το μέτρο αυτό ήταν ευεργετικό για τα σχολεία, αφού το σχολικό ταμείο θα ενισχύονταν με λίρες 47. Το μέτρο όμως 40 Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΜΘ, Φ. Δ, αρ. 2623, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 42 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Ά 82, σ. 334, έγγραφο 5208/ , 43 ΑΜΘ, Φ. Α, αρ. 2695, έγγραφο , η δημογεροντία Κολινδρού προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 44 Κίτσιου, Η εκπαίδευση, σ Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 2624β, έγγραφο , Αντίγραφον Πρακτικού εκ του κώδικος της δημογεροντίας Κολινδρού. 47 Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ. 189.

128 125 δεν εφαρμόστηκε και κανείς κτηνοτρόφος δεν πλήρωνε. Τότε μπρος στον κίνδυνο να κλείσουν τα σχολεία, αφού τα δύο τρίτα των ετήσιων δαπανών τους καλύπτονταν από αυτά τα εισοδήματα, επενέβη ο Παρθένιος. Με την σύμφωνη γνώμη της δημογεροντίας, πραγματοποίησε πλειστηριασμό και ανέθεσε τα κτήματα στους πλειοδότες 48. Τότε άρχισε μια διαμάχη μεταξύ του Παρθενίου και της δημογεροντίας από τη μια και των κτηνοτρόφων από την άλλη που τα «συμφέροντά τους» ζημιώνονταν. Αυτή η διαμάχη κράτησε αρκετά χρόνια, πιθανόν μέχρι το και ήταν μια από τις αιτίες που καθυστέρησε την σύντομη αποπεράτωση του σχολικού κτηρίου. Ο Παρθένιος δεν υπεχώρησε. Με πάθος και πείσμα υποστήριξε τις αποφάσεις του, ώστε με κανένα τρόπο να μη ζημιωθούν τα σχολεία και κλείσουν, αλλά να παραμείνουν ανοικτά με οποιοδήποτε τίμημα 49. * * * Το άλλο μεγάλο κέντρο της επαρχίας Κίτρους ήταν το Λιτόχωρο, κωμόπολη η οποία από τα μέσα του 19 ου αι. είχε αναπτύξει αξιόλογη εκπαιδευτική δραστηριότητα. Μετά την επανάσταση όμως του 1878 και την ολοκληρωτική καταστροφή του, η παιδεία άργησε να αποκτήσει την πρότερή της δόξα. Την εποχή που ανέλαβε ο Παρθένιος υπήρχαν και λειτουργούσαν στο Λιτόχωρο σχολεία, το κτήριο όμως στο οποίο στεγάζονταν ήταν παλαιό και ακατάλληλο, αφού ο αρχικός προορισμός του ήταν για επισκοπείο 50. Ο Παρθένιος, με την ευαισθησία που τον διέκρινε για την εκπαίδευση, διείδε ότι για να αναβαθμιστεί και αναπτυχθεί η παιδεία στο Λιτόχωρο και να αποκτήσει την πρότερη αίγλη της έπρεπε να κτισθεί νέο μεγάλο διδακτήριο, το οποίο να καλύπτει και τις πιο σύγχρονες εκπαιδευτικές και παιδαγωγικές απαιτήσεις. Συνέστησε και εδώ επιτροπή υπό την προεδρία του με σκοπό την ανέγερση νέου σχολικού κτηρίου. Ως μέλη της όρισε τον Γεώργιο Αναγνωστόπουλο, τον Γρηγόριο Φούντο, τον Ιωάννη Γιαννουλόπουλο ή Καταραχιά και τον Ιωάννη Βάρκα ΑΜΘ, Φ. 147, αρ 2624, έγγραφο , ο Κίτρος Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 49 Προβλήματα με την ενοικίαση των κισλάδων προς όφελος των Σχολείων δημιουργούνταν σε αρκετές μητροπόλεις και επισκοπές της Μακεδονίας, για παράδειγμα βλ. Πελαγία Καλτούκη, Ο Κώδικας Αλληλογραφίας της Μητροπόλεως Κασσανδρείας ( ), Θεσσαλονίκη 1997, σ Π. Στάμου, Ο Μητροπολίτης Κασσανδρείας Ειρηναίος, Βιογραφία, Αθήναι 1972, σ Αδαμόπουλου, Τα σχολεία, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 36.

129 126 Η επιτροπή δραστηριοποιήθηκε και σε λίγο χρονικό διάστημα συνέλεξε από προσφορές και δωρεές των Λιτοχωρινών ένα σεβαστό ποσό. Τότε ο Παρθένιος απέστειλε επιστολή προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη με την οποία ζητούσε να εκδοθεί η σχετική άδεια 52. Κάποιες όμως αντιδράσεις του Καϊμακάμη της Κατερίνης 53 είχαν ως αποτέλεσμα το Οικουμενικό Πατριαρχείο να αποστείλει επιστολή προς τον Παρθένιο με την οποία του ζητούσε να πληροφορηθεί όλες τις οικοδομικές λεπτομέρειες της σχολής που θα ανέγειραν οι κάτοικοι, καθώς και να του αποσταλούν λεπτομερή σχέδια του κτηρίου και του οικοπέδου 54. Το σχετικό φιρμάνι όμως αργούσε να εκδοθεί και η επιτροπή ανεγέρσεως του σχολείου του Λιτοχώρου απέστειλε επιστολή ( ) προς τον αυτοκρατορικό πολιτικό πράκτορα της Ρωσίας στη Μακεδονία Nicola Demerik, παρακαλώντας τον να φροντίσει για την έκδοση του πολυπόθητου φιρμανίου 55. Τελικά τον Αύγουστο του 1908, εκδόθηκε η σχετική άδεια για την ανέγερση του νέου σχολικού κτηρίου 56. Η άδεια δόθηκε για την ανέγερση Παρθεναγωγείου 57, τελικώς όμως στεγάσθηκαν το Νηπιαγωγείο και το Παρθεναγωγείο αργότερα σε αυτό στεγάσθηκε η Αστική Σχολή ή το Αρρεναγωγείο Λιτοχώρου 58. Εδώ πρέπει να παρατηρήσουμε ότι οι άδειες τόσο για το Λιτόχωρο όσο και για τον Κολινδρό εκδόθηκαν με αρκετή καθυστέρηση και μάλιστα την ίδια περίπου χρονική περίοδο. Πιθανόν το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην προκειμένη περίπτωση να εκμεταλλεύτηκε την πρωταρχική χαλάρωση και ευφορία που επεκράτησε κατά το πρώτο διάστημα της νεοτουρκικής επανάστασης και έτσι βρήκε την ευκαιρία για να προωθήσει ζητήματα των οποίων τη λύση, για διαφόρους λόγους, κωλυσιεργούσε η οθωμανική διοίκηση. Οι κάτοικοι του Λιτοχώρου έκτισαν το «μεγαλοπρεπές τῶν Μουσῶν μέγαρον» 59 στο κέντρο της κωμόπολης, και όπως το περιγράφει ο λιτοχωρίτης δάσκαλος Αθ. Αδαμόπουλος, ο οποίος διατέλεσε και διευθυντής του: «Το νέο επιβλητικό κτήριο, από τα σπάνια της εποχής στην οποία κτίσθηκε, παραμένει ένα μεγαλοπρεπές μνημείο της εκπαίδευσης των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας 52 ΑΜΘ, Φ. Λ, αρ. 2627, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 53 Αδαμόπουλου, Τα σχολεία, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ. 59, έγγραφο 1434/ ΑΙΜΧΑ/Αρχείο Αυτοκρατορικού (Ρωσικού) Πολιτικού Πρακτορείου Μακεδονίας/Φ. 6/532/φ. 1 2, 56 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ , έγγραφο 5984/ Αυτόθι. 58 Αδαμόπουλου, Τα σχολεία, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 36.

130 127 και αποτελεί για το Λιτόχωρο συμβολικό όριο της εκπαίδευσης μεταξύ δύο διαφορετικών εποχών» 60. Δεν γνωρίζουμε τον μηχανικό αρχιτέκτονα που σχεδίασε το κτήριο, πιθανόν να είναι ο ίδιος που σχεδίασε και το κτήριο της Αστικής Σχολής Κατερίνης. Πάντως το σχέδιο του κτηρίου είναι παρόμοιο με το κτήριο της Αστικής Σχολής Κατερίνης, αλλά και με άλλων σχολών της Μακεδονίας που κτίζονται αυτήν την περίοδο 61. Το ενδιαφέρον του Παρθενίου επεκτάθηκε και στο θέμα της συντηρήσεως των σχολείων με την συνεχή οικονομική τους ενίσχυση, ώστε αυτά να λειτουργούν απρόσκοπτα. Και στο Λιτόχωρο όμως, όπως και στον Κολινδρό εμφανίστηκε το πρόβλημα διαχείρισης των χρημάτων από την ενοικίαση διαφόρων κτημάτων. Συγκεκριμένα στην περιοχή του Λιτοχώρου Βαρικό, νοικιαζόταν μεγάλη έκταση χωραφιών για χειμερινή βοσκή των ζώων και τα χρήματα των ενοικίων δίνονταν στη σχολική εφορεία 62. Τα χωράφια ανήκαν σε πλούσιους κτηματίες του Λιτοχώρου, οι οποίοι κατά την διάρκεια του χειμώνα τα έδιδαν προς ενοικίαση 63. Ουσιαστικά με αυτή τους την παραχώρηση συνέβαλλαν κατά το μεγαλύτερο μέρος στην συντήρηση των σχολείων. Οι τελευταίοι όμως, περί το 1908, ζήτησαν η διαχείριση των χρημάτων αυτών να γίνεται από τους ίδιους και όχι από τους τυχόντες κάθε φορά σχολικούς εφόρους 64. Το Λιτόχωρο χωρίστηκε σε δύο παρατάξεις, η μία αποτελούνταν από τους γαιοκτήμονες οι οποίοι έδιδαν την μερίδα του λέοντος για την συντήρηση των σχολείων και άλλη αποτελούνταν από τους λιγότερο πλούσιους, οι οποίοι συνέβαλλαν λιγότερο στο σχολικό ταμείο. Αυτός ο διχασμός των κατοίκων του Λιτοχώρου δεν ήταν κάτι νέο, το ίδιο είχε συμβεί και το 1870 και απέβη προς ζημία των σχολείων 65. Ο Παρθένιος προσπάθησε να λειτουργήσει συμβιβαστικά, με γνώμονα πάντα το συμφέρον των σχολείων τα οποία έπρεπε να παραμείνουν ανοικτά και ικανά να παρέχουν ικανοποιητική εκπαίδευση. Μαζί με τον επιθεωρητή των ελληνικών σχολείων της Μακεδονίας Μπουντώνα, επισκέφθηκε το Λιτόχωρο και συζήτησε το ζήτημα ακούγοντας τα επιχειρήματα κάθε πλευράς. Ύστερα ο Παρθένιος προέβη σε εκλογή νέας σχολικής εφορείας, στην οποία 60 Αδαμόπουλου, Τα σχολεία, σ. 59. Σήμερα σε αυτό στεγάζεται το Α Δημοτικό Σχολείο Λιτοχώρου. 61 Σχετ. βλ. Β. Κολώνας, Η αρχιτεκτονική, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ Αγγελοπούλου, Η συμβολή, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΜΘ, Φ. Α, αρ. 2678, έγγραφο Δρακιώτου, Ο Κώνωψ, σ. 47.

131 128 μετείχαν μέλη και από τις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις 66. Για να εξασφαλίσει ακόμη περισσότερο την ενέργειά του αυτή συνέταξε καταστατικό συμφωνία, στο 1 ο άρθρο του οποίου αναφερόταν ότι η διαχείριση των βοσκοτόπων αυτών θα γινόταν από εξαμελή επιτροπή γαιοκτημόνων της οποίας τα μέλη θα ανανεωνόταν κάθε τρία χρόνια 67. Περαιτέρω πληροφορίες για το θέμα δεν υπάρχουν, πιθανότατα μετά από την ενέργεια αυτή του Παρθενίου η διαμάχη να κατάπαυσε και να επήλθε ηρεμία στις σχέσεις των μελών της κοινότητος του Λιτοχώρου, η οποία επέδρασε ευεργετικά στα σχολεία της κοινότητος. Με το νέο κτήριο και τον νέο κανονισμό ο οποίος συντάχθηκε από τον διευθυντή του σχολείου και την σχολική εφορεία από την επίβλεψη του Παρθενίου 68, αναβαθμίστηκε ποιοτικά η παρεχόμενη εκπαίδευση. Αυτό αποδεικνύεται και από την αύξηση των μαθητών 69 αλλά και από το ότι ακόμη και οι κυβερνητικοί Οθωμανοί υπάλληλοι προτιμούσαν για την φοίτηση των παιδιών τους την Αστική Σχολή του Λιτοχώρου και όχι το μουσουλμανικό σχολείο 70, δείγμα και αυτό του κύρους, του επιπέδου και της οικουμενικότητας της παρεχόμενης παιδείας στο Λιτόχωρο την εποχή του Παρθενίου. Τέλος, θα πρέπει να λεχθεί ότι ο Παρθένιος έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της παιδείας στις τρεις κωμοπόλεις της επαρχίας του, γιατί και οι τρεις δέσποζαν στις τρεις γεωγραφικές ενότητες της επαρχίας Κίτρους. Ο Κολινδρός στο βορρά, η Κατερίνη στο κέντρο και το Λιτόχωρο στο νότο. Οργανώνοντας τα τρία αυτά κομβικά σημεία της επαρχίας του, ουσιαστικά βοηθούσε στην άνοδο του μορφωτικού και εκπαιδευτικού επιπέδου της επαρχίας, αφού οι γύρω κοινότητες και οικισμοί κάθε μίας από τις παραπάνω κωμοπόλεις θα μπορούσαν να εξυπηρετηθούν από την άριστη λειτουργία των εντός αυτών αστικών σχολών. Και πράγματι έτσι έγινε, αφού στα σχολεία αυτά εγγράφονταν και μαθητές των γειτονικών χωριών, για παράδειγμα στα σχολεία του Λιτοχώρου 66 ΑΜΘ, Φ. Λ, αρ. 2689, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 67 ΑΜΘ, Φ. Λ, αρ. 2690, έγγραφο , όπου αντίγραφο του καταστατικού αυτού και το οποίο φέρει τις υπογραφές 120 γαιοκτημόνων. 68 Ο κανονισμός αποτελείται από 50 άρθρα και είναι αρκετά προοδευτικός για την εποχή του. Φέρει ημερομηνία συντάξεώς του την 31 η Ιουλίου 1907 και στο τέλος υπογράφεται από τον Παρθένιο και τα μέλη της σχολικής εφορείας, σχετ. βλ. Αρρεναγωγείον της Κοινότητος Λιτοχώρου, Βιβλίον του Κανονισμού και των Πρακτικών, σ όπου ο κανονισμός, στην σ. 28 οι υπογραφές. Πρβλ. Αδαμόπουλου, Τα σχολεία, σ , όπου το κείμενο του κανονισμού. 69 Μυρωτής, Παρουσίαση, σ. 193 όπου αναλυτικός πίνακας των κατά έτος εγγραφέντων. 70 Τερζή Ν., Η αποστολή, σ. 22. Επίσης Μυρωτής, Παρουσίαση, σ. 188.

132 129 εγγράφονταν μαθητές από τη Λεπτοκαριά, Σκοτίνα, Μαλαθριά, Καρίτσα, Βροντού κ.α. 71. Ακόμη και για την οικοδόμηση των σχολείων αυτών πάντοτε συνεισέφεραν οικονομικώς και οι γειτονικές κοινότητες, δείγμα και αυτό ότι τα σχολεία αυτά θα ενίσχυαν το εκπαιδευτικό έργο και των όμορων κοινοτήτων 72. Στη συνάφεια αυτή πρέπει να αναφερθεί πως η δυναμική επέμβαση του Παρθενίου και η προσπάθειές του να στηριχθεί με κάθε τρόπο η ανάπτυξη της παιδείας και η συντήρηση των σχολείων οδήγησαν στην δημιουργία συγκρούσεων με τα άτομα ή ομάδες ατόμων των οποίων τα συμφέροντα θίγονταν. Οι συγκρούσεις όμως που δημιουργήθηκαν για αυτό το θέμα, έκαμαν τον συντάκτη έκθεσης του Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης κατά την περιγραφή των συμβάντων και γεγονότων κατά την πρώτη τετραμηνία του 1909, να αναφέρει ότι ο Κίτρους είναι παντελώς ανίκανος. Συγκεκριμένα ανέφερε: «τοῦ ἐπισκόπου Κίτρους παντελῶς ἀνικάνου ὑπὸ πάσαν ἔποψιν, ἱκανοῦ δὲ μόνον εἰς τὸ δημιουργεὶν κοινοτικᾶς ἔριδας οὐ ἕνεκεν αἳ σπουδαιότεραι κοινότητες τοῦ διαμερίσματος τῆς Αἰκατερίνης ἀλληλοτρώγονται» 73. Σε ολόκληρη την έκθεση ο συντάκτης καταφέρεται εναντίων όλων των επισκόπων του διαμερίσματος Θεσσαλονίκης, όπως Βεροίας, Βοδενών, Θεσσαλονίκης κ.α., οι οποίοι κατά αυτόν είναι παντελώς ανίκανοι, γιατί δεν εκτελούν κατά γράμμα τις εντολές των κάθε φορά προξένων. Πριν από ένα δύο χρόνια, όπως θα δούμε σε άλλη συνάφεια, το Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης παρακαλούσε, και επέμενε με αναφορές του προς το Υπουργείο Εξωτερικών, να παραμείνει ο Κίτρους στην θέση του, διότι είναι ικανός και πολύτιμος. Τι είχε αλλάξει και έκαμε τον ανωτέρω συντάκτη να λάβει τέτοια θέση; Σχετικά με τον Παρθένιο, όπως είδαμε, δεν ήταν ο ίδιος ο οποίος δημιούργησε τις διχοστασίες των κοινοτήτων, αλλά τα συμφέροντα κάποιων οι οποίοι κέρδιζαν εις βάρος των ταμείων των σχολείων, κάτι το οποίο ο Παρθένιος, με τον ενθουσιασμό και το πείσμα που τον διέκρινε για την παιδεία, δεν θα άφηνε να διαιωνίζεται. Και αυτό γιατί αγωνιζόταν σθεναρά για «τὰ δικαιώματα τῶν Σχολείων, τῶν 71 Αυτόθι, σ Τόσο η Αστική Σχολή Κατερίνης όσο και η ίδια σχολή του Λιτοχώρου, ενισχύθηκαν οικονομικά και με εισφορές από τις όμορες τους κοινότητες, βλ. σχετ. ΑΜΘ, Φ. Λ, αρ. 8390, έγγραφο , επιστολή Λιτοχωριτών προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Επίσης Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΥΕ, 1909/Φ. Προξενικά/υποφ. Δραστηριότητα Πανελληνίου Οργανώσεως κλπ, έγγραφο, Εκθεσις των γεγονότων και της καταστάσεως εν τη περιφερεία Θεσσαλονίκης κατά την πρώτην τετραμηνίαν του 1909», το Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης, ειδικό γραφείο προς το Υπουργείο Εξωτερικών. Επίσης το ίδιο έγγραφο βλ. ΑΙΜΧΑ/Ζ /Φ. 17/έγγραφο 342/ /34φ./φ. 1 34:11.

133 130 Ἑλληνικῶν Σχολείων, πρὸς διατήρησιν αὐτῶν, διότι τοῦτο καὶ μόνον τοῦτο ζητεῖται, νὰ δυνηθεῖ ἡ [κάθε] κοινότης, νὰ διατηρήσῃ τὰ σχολεῖα ἀνοικτά, νὰ βελτιώσῃ τὴν κατάστασιν αὐτῶν ἐν οἷς θὰ ἐκπαιδευθώσι τὰ τέκνα αὐτῶν ἑλληνοπρεπῶς» 74. Ακριβώς γι αυτό το «ελληνοπρεπώς» αγωνίσθηκε χωρίς να φοβηθεί τα εμπόδια, τις απειλές και τους κόπους. Στο παραπάνω κείμενο παρατηρούμε ότι υπάρχει διαφορά αντίληψης μεταξύ των ιεραρχών και του ελληνικού κράτους όσον αφορά την αποστολή των πρώτων 75. Οι κατά τόπους πρόξενοι και προξενικοί υπάλληλοι, είχαν μια πολύ διαφορετική άποψη για τον ρόλο του κάθε επισκόπου ίσως επειδή είχαν ως βάση τον ρόλο των επισκόπων του ελληνικού κρατιδίου και έτσι δεν μπορούσαν να δεχθούν την πρωτοβουλία και πρωτοκαθεδρία των επισκόπων των αλύτρωτων περιοχών σε κάθε επαρχία, και έτσι πολλές φορές υιοθετούσαν ανεπιφύλακτα κάθε αναφορά κατοίκων μιας επαρχίας εναντίον κάποιου επισκόπου, χωρίς να εξακριβώνουν την αλήθεια του περιεχομένου της. Έχει επισημανθεί άλλωστε, ότι οι πρόξενοι πολλές φορές έδειχναν μεροληψία και καχυποψία σε κάθε ενέργεια των επισκόπων, όταν αυτή δεν συμφωνούσε με τις δικές τους απόψεις 76. Ο Παρθένιος πέρα από τις τρεις ανωτέρω κωμοπόλεις έθεσε ως στόχο να αποκτήσουν αν όχι όλα τα χωριά της επαρχίας του σχολεία, τουλάχιστον τα μεγαλύτερα, και για να εκπληρώσει τον στόχο αυτό κατάβαλε μεγάλες προσπάθειες. Ένα μεγάλο κεφαλοχώρι της επαρχίας ήταν και η Δρυάνιστα (Μοσχοπόταμος). Στο χωριό αυτό υπήρχαν πολλοί μαθητές αλλά το διδακτήριο ήταν μικρό και ακατάλληλο, γι αυτό ο Παρθένιος προέτρεψε τους κατοίκους να χτίσουν ένα καλύτερο και μεγαλύτερο διδακτήριο. Επίσης με γράμμα του προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο ζητούσε την έκδοση της σχετικής αδείας. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο προέβη στις απαραίτητες ενέργειες και τον Οκτώβριο του 1905 απέστειλε στον Παρθένιο την υπουργική άδεια, η οποία επέτρεπε την ανέγερση σχολής αρρένων στο χωριό αυτό. Το σχετικό αυτοκρατορικό φιρμάνι αναγνώρισης και λειτουργίας της σχολής στάλθηκε από το 74 ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 2624, 1 8:7. 75 Η σύγκρουση αυτή ταλάνισε πολλές φορές τις σχέσεις του Φαναρίου με την Αθήνα και απέβη και τροχοπέδη στην επιτυχή έκβαση των αγώνων του αλύτρωτου Ελληνισμού, βλ. Κωφού, Η Ελλάδα, σ Βλ. σχετ. Καρδαρά, Το Οικουμενικό, σ. 211 κ. ε.

134 131 Πατριαρχείο το Με αιματηρές οικονομίες και προσωπική εργασία των κατοίκων, το κτήριο αποπερατώθηκε γύρω στα Το κτήριο ήταν μεγαλοπρεπές, είχε κοινό προαύλιο με την εκκλησία του χωριού και ήταν από τα ελάχιστα μεγαλοπρεπή κτήρια που δημιουργήθηκαν εκείνη την εποχή σε ορεινές κοινότητες 78. Επίσης ένα άλλο μέλημά του ήταν η στελέχωση των σχολείων με δασκάλους. Για παράδειγμα οι κάτοικοι του χωριού Ζιάζιακο (Λόφος) για αρκετό διάστημα αναζητούσαν δάσκαλο για το χωριό τους. Ο Παρθένιος για την λύση του προβλήματος απέστειλε στην Θεσσαλονίκη και στο γραφείο της μητροπόλεως τον πρόκριτο του χωριού Κωνσταντίνο Παπαδημητρίου για να εκθέσει την κατάσταση της κοινότητας και να ζητήσει την τοποθέτηση δασκάλου. Παράλληλα τον εφοδίασε με επιστολή με την οποία ζητούσε την άμεση τοποθέτηση δασκάλου στο χωριό γιατί «πολλᾶς ὑπηρεσίας παρέχουσι καίτοι πανταχόθεν ὑπὸ προπαγανδιστικῶν ρωμουνικῶν ἐνεργειῶν περιβάλλονται» 79. Στην ίδια επιστολή ανέφερε ότι το χωριό μπορεί να καταβάλει 6 λίρες μισθό για τον δάσκαλο 80. Το ίδιο έπραξε και για το χωριό Κεραμίδι το οποίο την εποχή εκείνη στερούνταν σχολείου. Ο Παρθένιος με έγγραφό του προς την μητρόπολη Θεσσαλονίκης πρότεινε, μέχρι να βρει η μητρόπολη κατάλληλο δάσκαλο να διορισθεί ο Δ. Παπακώστας, ο οποίος παρότι ήταν «σμικράς μορφώσεως» μπορούσε να επιτελέσει τα καθήκοντα του δασκάλου με το μικρό ποσό των 6 λιρών ετησίως 81. Και για το χωριό Καλύβια Κουντουριωτίσσης (Άγιος Σπυρίδων), το οποίο είχε 60 μαθητές, ζήτησε με έγγραφό του δάσκαλο, αναφέροντας πώς για να παραμείνει ο δάσκαλος έπρεπε τουλάχιστον να μισθοδοτηθεί με ετήσιο μισθό 12 λιρών. Η μητρόπολη Θεσσαλονίκης αποδεχόμενη το αίτημα του Κίτρους Παρθενίου διόρισε τον δάσκαλο Αργύριο Δημητριάδη με 12 λίρες μισθό από τις οποίες 8 λίρες θα κατέβαλε το γραφείο της μητρόπολης Θεσσαλονίκης και τις υπόλοιπες 4 η 77 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 84, σ. 199, έγγραφο 6576/ Σε αυτό οριζόταν ότι τα δικαιώματα του εθνικού ταμείου ήταν 400 γρόσια τα οποία έπρεπε να καταβάλλει η κοινότητα. 78 Ο Παρθένιος, ενθουσιασμένος από το αποτέλεσμα της προσπάθειας των κατοίκων μας περιγράφει το κτήριο ως εξής: «εὐπρεπὲς σχολικὸν κτήριον, ἀσβεστόκτιστον λίθινον, εὐρύχωρον, εὐάερον, εὐήλιον καὶ πρὸς τὸν προορισμὸν αὐτοῦ λίαν κατάλληλον καὶ μεγαλοπρεπὲς μέγαρον, δι οὗ ὀλίγαι κοινότητες καὶ μεγαλυτέρων ἔτει χωρίων ἔσχον τὴν τύχην νὰ κοσμῶνται», Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς το γραφείο της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. 80 Αυτόθι. 81 ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς το γραφείο της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης.

135 132 δημογεροντία του χωριού 82. Ο διορισθείς μάλιστα δάσκαλος προέβη στην αναδιοργάνωση του σχολείου και το εμπλούτισε και με παιδαγωγικό υλικό, το οποίο ζήτησε από το αρμόδιο γραφείο της μητρόπολης Θεσσαλονίκης 83. Μεγάλες προσπάθειες κατέβαλε ο Παρθένιος και για την ίδρυση σχολείου στο χωριό Χράνη. Το χωριό αυτό ήταν τσιφλίκι του Χρ. Τζέγκα ενός από τους αρχηγούς της ρουμανικής προπαγάνδας στην επαρχία Κίτρους. Ο Παρθένιος με αρκετές επιστολές υποδείκνυε στην μητρόπολη να διορίσει δάσκαλο στο χωριό αυτό 84. Σε άλλη πάλι επιστολή παρακαλούσε για την τοποθέτηση δασκάλου καθ ότι η ρουμανική προπαγάνδα θέριευε «ἀναμένων, ἔγραφε, ἐναγωνίως τὴν ἀποστολὴν διδασκάλου διὰ τὸ χωρίον Χράνη, τὸ τσιφλίκον τοῦ ρωμουνίζοντος Τζέκα καθ ὅσον ἐὰν θὰ ἀργήση ἡ ἀποστολὴ τοῦ διδασκάλου τούτου, εἶναι ζήτημα ἐὰν ἀργότερον θὰ ἔχωμεν τὴν περίστασιν ὡς εἶναι κατάλληλον νὰ θέσωμεν ἐν τῷ χωρίῳ Χράνη Ἕλληνα διδάσκαλον» 85. Τελικώς ιδρύθηκε το 1906 σχολείο στο χωριό αυτό 86.Την ίδια φροντίδα έδειξε ο Παρθένιος και για άλλα χωριά της επαρχίας του, όπως για παράδειγμα για τα χωριά Καρίτσα, Κορινός, Αγ. Ιωάννης, Σκουτέρνα, Μηλιά, Παλιονέστανη κ.α 87. Πολλά χωριά επιθυμούσαν την λειτουργία σχολείων και προσπαθούσαν να διορίζουν εκπαιδευτικούς με την βοήθεια της επισκοπής. Εξ αιτίας όμως της οικονομικής τους δυσπραγίας, αφού με τα περισσεύματα των εκκλησιών τους προσπαθούσαν να συντηρήσουν τα περισσότερα σχολεία, αδυνατούσαν να πληρώσουν τους δασκάλους 88 τους οποίους διόριζαν και έτσι έμεναν τα παιδιά 82 ΑΥΕ, 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα γ, έγγραφο , το γραφείο της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης προς τον Κίτρους Παρθένιο και την δημογεροντία Καλυβίων Κοντουριωτίσσης. 83 ΑΥΕ, 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , η δημογεροντία της ελληνικής κοινότητος Καλυβίων Κοντουριωτίσσης προς την μητρόπολη Θεσσαλονίκης 84 ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς το εν Θεσσαλονίκη γραφείο της Ιεράς Μητροπόλεως. 85 ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς το εν Θεσσαλονίκη γραφείο της Ιεράς Μητροπόλεως. 86 Δασίου, Η εκπαίδευση, σ ΑΥΕ, 1906/Φ. 9/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , ο δάσκαλος Α. Τσικόπουλος προς την μητρόπολη Θεσσαλονίκης. ΑΥΕ, 1906/Φ. 9/υποφ. 1/τμήμα β, έγγραφο , η ελληνική κοινότητα Καρίτσης προς το Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης. ΑΥΕ, 1906/Φ. 9/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς το γραφείο της μητρόπολης Θεσσαλονίκης. Επίσης βλ. Όλγα Δασίου, Η εκπαίδευση στον καζά Κατερίνης, σ Την επώδυνη θέση των δασκάλων, οι οποίοι περίμεναν αρκετούς μήνες να εισπράξουν την αμοιβή τους μας, την παρουσιάζει μια επιστολή ενός δασκάλου του

136 133 τους χωρίς εκπαίδευση, ή σε άλλες περιπτώσεις διόριζαν γέροντες ή μικρής μόρφωσης γιατί τους κόστιζε πιο λίγο, πάλι όμως σε βάρος της εκπαίδευσης των παιδιών τους 89. Για να σταματήσει αυτό έπρεπε να έλθει αρωγός η μητρόπολη Θεσσαλονίκης και η ΕΕΕΕΠ μέσω του Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης. Ο Παρθένιος πίεσε αρκετές φορές να ενισχυθούν τα σχολεία οικονομικά. Τελικά η μητρόπολη Θεσσαλονίκης ενημέρωσε τον Παρθένιο ότι θα ενισχύσει τα σχολεία της Κατερίνης και της υπαίθρου, όμως αξίωνε από τον Παρθένιο να ενημερώσει τις δημογεροντίες ότι οι διορισμοί των δασκάλων έπρεπε να γίνονται κατόπιν συνεννόησης με το γραφείο εκπαίδευσης της μητρόπολης και να έχουν την έγκρισή της 90. Όταν δεν τηρούνταν οι παραπάνω προϋποθέσεις και συνέχιζαν να διορίζονται οι δάσκαλοι από τις δημογεροντίες χωρίς την έγκριση του ανωτέρω γραφείου δημιουργούνταν προβλήματα, αφού το τελευταίο δεν ενέκρινε τους διορισμούς αυτούς και περιέκοβε το επίδομα προς τις κοινότητες αυτές 91. Πάντως μέχρι την απελευθέρωση τα σχολεία της επαρχίας Κίτρους συνέχιζαν να λαμβάνουν επίδομα, το οποίο μετά από ενέργειες του Παρθενίου συνεχώς αυξανόταν 92. Ο Παρθένιος, εκτός του προβλήματος οργανώσεως και αυξήσεως της εκπαιδευτικής λειτουργίας της επαρχίας του, είχε να αντιμετωπίσει και τα προβλήματα που δημιουργούσαν οι οθωμανικές αρχές οι οποίες δεν έβλεπαν ευμενώς την ανάπτυξη της χωριού Κορινός, του Αθανασίου Τσιρωνά ο οποίος σε επιστολή προς τον Αντωνάκη στην Θεσσαλονίκη, του ζητά εναγωνίως χρήματα: «παρακαλῶ ὅπως ἐμβάσητε δυὸ ἄρ. (2) ὄθ. λίρας διότι ἔχωμεν μεγάλην ἀνάγκην ἐνδυμάτων καθὼς γνωρίζητε καὶ σήμερον ἡ Κοινότης δὲν ἔχει ἵνα μου δώσῃ δεκάρα», ΑΥΕ, 1906/Φ. 90/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , ο Αθ. Τσιρωνάς προς τον κ. Αντωνάκη εις Θεσσαλονίκη. Ο παραλήπτης της επιστολής πρέπει να είναι ο γνωστός για την δράση του κατά το Μακεδονικό Αγώνα Αντώνης Αντωνιάδης, ο οποίος όμως στο τέλος δολοφονήθηκε από την ελληνική οργάνωση Θεσσαλονίκης γιατί είχε γίνει όργανο του νεοτουρκικού κομιτάτου, βλ. σχετ. Ζάνα, Ο Μακεδονικός, σ Παπαδοπούλου Στ., Μια ανέκδοτη, σ ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ, έγγραφο , η μητρόπολη Θεσσαλονίκης προς τον Κίτρους Παρθένιο. 91 Σχετικά με τα προβλήματα αυτά βλ. ΑΥΕ, 1908/Φ. 41/υποφ. 4, έγγραφο , η μητρόπολη Θεσσαλονίκης προς την δημογεροντία Κατερίνης. ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ, έγγραφο , η μητρόπολη Θεσσαλονίκης προς την δημογεροντία Κατερίνης. ΑΥΕ, 1906/Φ. 9/υποφ1/τμήμα γ, έγγραφο , η χριστιανική ορθόδοξος κοινότης Καρίτσης προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης. ΑΥΕ, 1906/Φ. 9/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , ο δάσκαλος Αλκιβιάδης Παπαδόπουλος προς τον επιθεωρητή των σχολείων της Μακεδονίας Ε. Μπουντώνα. 92 ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/υποφ. 1, έγγραφο 241/ , Προϋπολογισμός χορηγημάτων Επιτροπής προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας. Επίσης ΑΥΕ, 1911/Φ. 88, Εκπαιδευτικά χορηγήματα Θεσσαλονίκης Κωνσταντινουπόλεως Μοναστηρίου

137 134 παιδείας και μέσω αυτής την ισχυροποίηση των υπόδουλων. Για παράδειγμα ο Καϊμακάμης Κατερίνης βλέποντας την μαρμάρινη επιγραφή που είχε αναρτήσει η δημογεροντία Κατερίνης έξω από την νεότευκτη Αστική Σχολή με τον τίτλο «Ελληνική Αστική Σχολή Αικατερίνης», διέταξε τους εφόρους να την κατεβάσουν, οι οποίοι όμως αρνήθηκαν, τότε ο ίδιος διέταξε και την κατέβασαν οι αστυνομικοί που τον συνόδευαν. Τον ανωτέρω Καϊμακάμη ενόχλησε ο τίτλος «ελληνική» και ότι το χρώμα της σκιάς των στοιχείων της επιγραφής ήταν «ολίγον τι κυανόν» 93. Ο Παρθένιος έλειπε σε περιοδεία και έτσι η δημογεροντία Κατερίνης απευθύνθηκε για το ζήτημα που δημιουργήθηκε στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης 94. Παράλληλα για το συμβάν ενημερώθηκε ο Παρθένιος ο οποίος επέστρεψε στην Κατερίνη, διακόπτοντας την περιοδεία του και αφού ενημερώθηκε για τα γεγονότα, απέστειλε επιστολή προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, αναφέροντάς του πως αιτία του επεισοδίου αυτού ήταν ο φανατισμός του Καϊμακάμη και οι οπαδοί της ρωμουνικής προπαγάνδας, η οποία σε κάθε ευκαιρία προσπαθούσε να διαβάλει και να δημιουργεί προβλήματα 95. Ο ίδιος Καϊμακάμης πρωταγωνίστησε και σε άλλο επεισόδιο πάλι σε σχέση με την σχολή. Περνώντας έξω από την σχολή και βλέποντας τους μαθητές να πραγματοποιούν ασκήσεις βάδην στο μάθημα της γυμναστικής, διέταξε τον διευθυντή της σχολής να σταματήσει το μάθημα αμέσως γιατί προσιδίαζε προς συγκεκαλυμμένες στρατιωτικές ασκήσεις. Ο διευθυντής αμέσως ενημέρωσε τον Παρθένιο 96, ο οποίος ως πρόεδρος της δημογεροντίας είχε την ευθύνη για την λειτουργία των σχολείων και την διεξαγωγή της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ακόμη προβλήματα δημιουργούσε και ο μουδίρης του Κολινδρού, ο οποίος κατά τις σχολικές χρονιές και προέβαλε εμπόδια στην έναρξη των μαθημάτων, αφού απαγόρευε στην κοινότητα να ανοίξει τα σχολεία άνευ αδείας του Καϊμακάμη Κατερίνης 97. Και στις δύο περιπτώσεις ο Παρθένιος επιλήφθηκε του θέματος και έτσι λειτούργησαν τα σχολεία του Κολινδρού. Ακόμη προσπάθησε να αποστείλει νέους για σπουδές στο ελεύθερο ελληνικό κράτος. Με επιστολή του παρακαλούσε το Γενικό 93 ΑΙΜΧΑ/Ζ /Φ. 20/έγρ. 4/φ. 1 14:4. 94 ΑΜΘ, Φ. 103, αρ. 2663, έγγραφο , η δημογεροντία Αικατερίνης προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 95 ΑΙΜΧΑ/Ζ /Φ. 20/έγρ. 4/φ. 1 14:4. 96 ΑΜΘ, Φ. 103, αρ. 1003, έγγραφο , ο διευθυντής της Αστικής Σχολής Αικατερίνης προς τον Κίτρους Παρθένιο 97 ΑΜΘ, Φ Α, αρ. 1001, έγγραφο , η δημογεροντία και η εφορεία σχολείων του Κολινδρού προς τον Κίτρους Παρθένιο.

138 135 Πρόξενο Θεσσαλονίκης να συνηγορήσει στο αίτημά του να σπουδάσουν νέοι της επαρχίας του, οι οποίοι κατάγονταν από το Ζαγόρι της Ηπείρου, στην Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή. Ο Γενικός Πρόξενος διαβιβάζοντας την αίτηση του Παρθενίου συνηγορούσε να ληφθούν σοβαρά υπ όψιν στους χαλεπούς καιρούς μας «καθ ην η ρωμουνική προπαγάνδα οργιάζει προς διαστροφήν των ελληνικών φρονημάτων των βλαχοφώνων Ελλήνων». Δεν γνωρίζουμε την κατάληξη αυτής της προσπάθειας του Παρθενίου, οι πηγές προς ώρας σιωπούν 98. Συμπερασματικά, κλείνοντας την ενότητα αυτή, πρέπει να λεχθεί ότι ο Κίτρους Παρθένιος κατέβαλε κάθε προσπάθεια και συνέβαλε τα μέγιστα στην ενίσχυση της παιδείας του ελληνισμού της επαρχίας του, γιατί διείδε ότι μέσω της παιδείας θα αποκτούσε αρραγή και συμπαγή εθνική συνείδηση κατάλληλη να αντιμετωπίσει με σθένος τις επιδράσεις των ξένων προπαγανδών και να προετοιμαστεί κατάλληλα για την απελευθέρωσή του. Μετά από τόση δραστηριότητα η παιδεία στην επαρχία Κίτρους αυξήθηκε αρκετά, αφού ενισχύθηκαν τα ήδη υπάρχοντα και δημιουργήθηκαν άλλα 31 σχολεία 99. Το σύνολο του μαθητικού δυναμικού από 7,78% 100 του πληθυσμού της επαρχίας ανήλθε περίπου στο 12% 101, αρκετά ικανοποιητικό ποσοστό αν λάβουμε υπόψη μας ότι η εκπαίδευση δεν ήταν υποχρεωτική μέχρι τουλάχιστον την εποχή της ενσωμάτωσης των εκπαιδευτικών δομών των καλουμένων Νέων Χωρών με αυτές της παλαιάς Ελλάδος. Τέλος ένα δημοσίευμα της εφημερίδας «Αλήθεια» δείχνει αυτήν την επιτυχία: «Μετὰ τὴν ἄφιξη τοῦ ἐπισκόπου Παρθενίου. τὰ Σχολεῖα μας εἰσῆλθαν σὲ νέα περίοδο» 102. Το καθεστώς των σχολείων αυτών διατηρήθηκε αναλλοίωτο μέχρι το Τότε με το νόμο , η συντήρησή τους και πάσα άλλη δαπάνη όπως και οι μισθοί των δασκάλων άρχισαν να καταβάλλονται από το Υπουργείο Παιδείας. Έτσι πλέον τα περισσεύματα των ναών από το 1914 διετίθεντο κυρίως για φιλανθρωπικό έργο, χωρίς βεβαίως να σταματήσουν να βοηθούν και 98 ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο 182/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς την Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή. 99 Κωσταρίδου, Η Σύγχρονος, σ Επίσης βλ. Δασίου, Η εκπαίδευση, σ , όπου πίνακας με τα ιδρυθέντα σχολεία. 100 Παπαδοπούλου Στ., Εκπαιδευτική, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ Αλήθεια φ. 203/ ΦΕΚ 348 Α, Ν. 402/

139 136 τα σχολεία. Τα έσοδα του κηροποιείου συνέχιζαν να ενισχύουν τα σχολικά ταμεία μέχρι τον θάνατο του Παρθενίου Ε 10(1932) 20.

140 Σύσταση Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων Παράλληλα με την ανάπτυξη της παιδείας στην Μακεδονία και σε άλλες περιοχές του αλύτρωτου Ελληνισμού, αναπτύχθηκε και η σύμπηξη φιλεκπαιδευτικών συλλόγων, αδελφοτήτων ή σωματείων με σκοπό συνήθως εκπαιδευτικό, εκπολιτιστικό, φιλανθρωπικό κ.α., οι οποίοι και από την δική τους πλευρά συνέβαλαν στην ανάπτυξη της παιδείας όπου εμφανίστηκαν 105. Το φαινόμενο της δημιουργίας αυτών των φιλεκπαιδευτικών συλλόγων εμφανίστηκε ως συλλογική έκφραση των χριστιανικών κοινοτήτων μετά τις μεταρρυθμίσεις που εφαρμόσθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και μετά από την ενίσχυση αυτής της προσπάθειας από το ελληνικό κράτος και του Πανεπιστημίου Αθηνών 106. Με την πνευματική και κοινωνική τους δραστηριότητα επεδίωκαν την ενίσχυση του Ελληνισμού ώστε αυτός να κυριαρχήσει πολιτιστικά και να διαμορφώσει συμπαγή εθνική συνείδηση η οποία θα καθίστατο έτσι ικανή από τη μια να αποτρέψει κάθε σλαβορουμανική διείσδυση και δραστηριότητα και από την άλλη να διεκδικήσει ενεργό πολιτικό ρόλο εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 107. Συνήθως οι ιδρυτές τους ήταν μορφωμένα άτομα τα οποία είχαν σπουδάσει στην Αθήνα ή στην Κωνσταντινούπολη. Στατιστικά πάντως τα περισσότερα άτομα εξ αυτών είχαν σπουδάσει στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους 108, όπως και ο Παρθένιος. Μέλη τους ήταν συνήθως διακεκριμένα πρόσωπα της κάθε τοπικής ελληνικής κοινότητας Για την επαρχία Κίτρους οι πληροφορίες που έχουμε για την ύπαρξη συλλόγων είναι λιγοστές. Φυσικά η κακή οικονομική κατάσταση της επαρχίας, δεν επέτρεπε την ανάπτυξη ευρείας δραστηριότητας τέτοιων συλλόγων, γιατί έλειπαν οι σχετικοί πόροι. Πρώτος σύλλογος που εμφανίστηκε στην επαρχία Κίτρους ήταν ο σύλλογος του Λιτοχώρου «Πρόοδος» και αυτό γιατί την εποχή εκείνη το Λιτόχωρο ήταν κώμη πλούσια με άριστο αναπτυγμένο κοινωνικοοικονομικό ιστό. Το έτος ιδρύσεώς της φαίνεται στη σφραγίδα της: «Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης Η Πρόοδος Εν Λιτοχώρω ΑΩΟΔ». Το κύριο έργο της ήταν η ενίσχυση της παιδείας στο 105 Παπαδοπούλου Στ., Εισαγωγή, σ Μπονίδη, Κοινωνική, σ Παπαδοπούλου Στ., Εισαγωγή, σ. 250 κ. ε. Κωφού, Ο Ελληνισμός, σ Μπονίδης, Η Δραστηριότητα, σ. 58.

141 138 Λιτόχωρο 109. Επί Παρθενίου δεν φαίνεται να λειτουργεί και πιθανόν να είχε διαλυθεί 110. Η δραστηριοποίηση και ενδυνάμωση των συλλόγων στην επαρχία Κίτρους οφείλεται στην δραστηριότητα του Παρθενίου. Το 1908, αμέσως μετά την έκρηξη του νεοτουρκικού κινήματος, κάτω από την καθοδήγηση του Παρθενίου ιδρύεται νέος σύλλογος στο Λιτόχωρο με την επωνυμία «Όλυμπος» 111, υπό την προεδρία του επισκόπου Κίτρους Παρθενίου, ο οποίος αποτελούσε και τον φυσικό προστάτη του σωματείου 112. Στον κανονισμό του σωματείου και στο πρώτο άρθρο διαβάζουμε ότι «[τὸ] ιδρυθέν Σωματείον ο «Ὄλυμπος» 113 σκοπεῖ τὴν ἀνάπτυξιν καί σύσφιγξιν τῶν χριστιανικῶν αἰσθημάτων, τήν ἡθικήν διάπλασιν καί βελτίωσιν καί μόρφωσιν παντός συμπατριώτου πρός κατανόησιν καί ἐμπέδωσιν τῆς θρησκευτικῆς συνειδήσεως καί τῆς πρός τά πάτρια ἐμμονῆς, τήν ἀνακούφισιν παντός ἀπόρου καί τήν χρηματικήν οἰκονομίαν καί ἀλληλοβοήθειαν τῶν μελῶν διά τῆς ἱδρύσεως μετοχικοῦ ταμείου καί ἀποταμιευτηρίου» 114. Ως μέλη του μπορούσαν να εγγραφούν όλοι οι ορθοδόξοι Έλληνες άνω των 20 ετών 115. Πόροι ήταν συνήθως συνδρομές των μελών και διάφορα έσοδα από εκδρομές και ερανικές εξορμήσεις καθώς και έκτακτοι 116 από δωρεές από Λιτοχωρινούς του εσωτερικού και εξωτερικού, όπως για παράδειγμα η αποστολή 20 λιρών Αγγλίας προς τον σύλλογο από τον Λιτοχωρίτη Δημ. Βλαχόπουλο που ζούσε στην Νέα Υόρκη 117. Το σωματείο συνέχισε την δράση του μέχρι το 1932, έτος κατά το οποίο διαλύθηκε 118. Στον Κολινδρό ακριβώς μετά το ξέσπασμα της νεοτουρκικής επανάστασης στις συστήθηκε σύλλογος με την επωνυμία 109 Αδαμοπούλου, Τα σχολεία, σ Αυτόθι, σ Κανονισμός του εν Λιτοχώρω ιδρυθέντος σωματείου ο ΟΛΥΜΠΟΣ υπό την προεδρίαν της Α. πανιερ. Αγίου Κίτρους κ. κ. Παρθενίου, Εν Λιτοχώρω τη 20 Ιουλίου Εδώ θέλω να ευχαριστήσω θερμά τον συνάδελφο και ιστοριοδίφη του Λιτοχώρου κ. Αθανάσιο Αδαμόπουλο ο οποίος μου παραχώρησε εκ του αρχείου του αντίγραφο του κανονισμού αυτού. 112 Κανονισµός, άρθρον 34 ον, σ Η σφραγίδα του συλλόγου αποτελούνταν από δύο ομόκεντρους κύκλους στον εσωτερικό έφερε σύμπλεγμα αποτελούμενο από άγκυρα, σταυρό και καρδιάς, στον δε εξωτερικό κύκλο κυκλική επιγραφή: «ΣΩΜΑΤΕΙΟΝ ΟΛΥΜΠΟΣ, ΛΙΤΟΧΩΡΟ 1908», βλ. σχετικά Κανονισμός, σ. 6 7, άρθρο 40 ο. 114 Αυτόθι, άρθρον 1 ον, σ Αυτόθι, άρθρον 4 ον, σ Αυτόθι, άρθρον 32 ον, σ Αλήθεια, φ. 269/ Αδαμοπούλου, Τα σχολεία, σ. 41.

142 139 «Φιλόμουσος και Φιλόπτωχος Σύλλογος η Πρόοδος» 119. Για την ίδρυσή του εργάσθηκαν η κοινότητα Κολινδρού και ο Παρθένιος από το Σκοπός του ήταν η ηθική και πνευματική ανάπτυξη των μελών του. Τα δε μέσα προς πραγμάτωση των σκοπών αυτού ήταν οι διαλέξεις, η ίδρυση αναγνωστηρίου, βιβλιοθήκης και νυκτερινής σχολής 121. Αμέσως μόλις συστήθηκε ξεκίνησε την πλούσια δραστηριότητά του με διαλέξεις διαφόρων θεμάτων που αποσκοπούσαν στην πνευματική καλλιέργεια των Κολινδρινών, αλλά και διέθεσε μέρος των εσόδων του για την οικονομική ενίσχυση των σχολείων της κοινότητας, συμβάλλοντας έτσι με τον τρόπο του στην ενίσχυση της εκπαίδευσης του Κολινδρού 122. Στην Κατερίνη, κέντρο της επαρχίας και έδρα της επισκοπής Κίτρους υπήρχε σωματείο η «Φιλόπτωχος και Φιλόμουσος Αδελφότητα Πιερία». Πολλά στοιχεία μέχρι τώρα δεν είχαμε για την λειτουργία του, η έρευνα όμως που πραγματοποιήσαμε έφερε στο φως μερικά που μας δίδουν μια εικόνα του σωματείου αυτού. Μοναδική πληροφορία που διαθέταμε ήταν του Παρθενίου, ο οποίος, περιγράφοντας την δραστηριότητα των κατοίκων της κοινότητας Κατερίνης, έλεγε: «και Ἀδελφότητα συνέπηξαν πρό τινων ἐτῶν οἱ φιλοπρόοδοι κάτοικοι Κατερίνης, Φιλόπτωχον καί Φιλόμουσον, Πιερίαν ὀνομασθεῖσαν, εὐδοκίμως πάνυ ἐργασθεῖσαν καί νῦν ἐργαζομένην, καί περιλαβοῦσαν, ἐν αὐτῇ πάντα τά ἐπίλεκτα μέλη τῆς κοινωνίας Κατερίνης, τελευταίως δέ πρό ὀλίγων ἐτῶν καί εἰς συγκρότησιν μουσικοῦ ἐνοργάνου ὁμίλου προβᾶσαν, δι ἀγορᾶς ὅλων τῶν μουσικῶν ὀργάνων καί διορισμοῦ καί μισθοδοτήσεως εἰδικοῦ μουσικοδιδασκάλου, τοῦ κ. Ἰωάννου Βάγια ἐκ Θεσσαλονίκης προσκληθέντος» 123. Ο σύλλογος συστάθηκε περί το 1903, όπως φαίνεται από την σφραγίδα η οποία έφερε δύο ομόκεντρους κύκλους. Στον εσωτερικό υπήρχαν τα στοιχεία: «Η ΠΙΕΡΙΑ 1903» και στον εξωτερικό σε κυκλική διάταξη: «ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΚΗ ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ ΕΝ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ» 124. Ιδρυτής της αδελφότητας ήταν ο Δημήτριος 119 Ο Κ. Μπονίδης σε μελέτη του δεν αναφέρει τίποτε για την ύπαρξη του συλλόγου Κολινδρού, ενώ σημειώνει την ύπαρξη των συλλόγων «Όλυμπος» στο Λιτόχωρο και της αδελφότητας «Πιερία» στην Κατερίνη, χωρίς ημερομηνία ίδρυσης της τελευταίας, βλ. σχετ. Μπονίδη, Οι Ελληνικοί, σ ΑΜΘ, Φ. 127, αρ. 2647, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 121 Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ Αλήθεια, φ. 141/ Παρθενίου, Περιγραφή, σ Προβατάκη, Βούλλες, σ. 650, Πίνακας ΙΕ, αρ. 9.

143 140 Παπαγιάννης 125. Πάντως κατά την έλευση του Παρθενίου, ή λίγο αργότερα, η αδελφότητα πρέπει να είχε διακόψει την δραστηριότητά της. Αυτό το συμπεραίνουμε από ένα δημοσίευμα στο οποίο μαθαίνουμε ότι η αδελφότητα αυτή ανασυστήθηκε το Συγκεκριμένα στο δημοσίευμα και κάτω από τον τίτλο: «Ανασύσταση συνδέσμου», διαβάζουμε τα εξής: «οἱ ὑπὸ ἀκραιφνῶν πατριωτικῶν καὶ φιλογενῶν αἰσθημάτων ἐμπνεόμενοι ἄνδρες τῆς κοινότητος Αἰκατερίνης ἔχοντες ποδηγέτην τὸν Πανιερώτατον Ἐπίσκοπον κ. Παρθένιον προέβησαν εἰς τὴν ἐξακολούθησιν τῶν διακοπεισῶν ἐργασιῶν τοῦ συνδέσμου» 126. Ως πρώτος πρόεδρος εξελέγη ο Γ. Παπαγεωργίου, ενώ προστάτης και επίτιμος πρόεδρος ήταν ο Παρθένιος. Μέσα στις δραστηριότητες του συλλόγου ήταν και οι διαλέξεις επί διαφόρων θεμάτων. Μάλιστα από την Κυριακή ξεκίνησαν οι ονομαζόμενες «Κυριακάτικες διαλέξεις» οι οποίες διεξαγόταν στην Αστική Σχολή. Η εναρκτήρια διάλεξη δόθηκε από τον Παρθένιο του οποίου ό λόγος συγκίνησε «τᾶς εὐγενεστέρας τοῦ πολυπληθοῦς ἀκροατηρίου χορδᾶς» 127. Μετά τον λόγο του Παρθενίου και μέσα σε κλίμα άκρατης συγκίνησης γράφτηκαν ως νέα μέλη του συλλόγου 105 άτομα και έτσι ο σύλλογος έφτασε να περιλαμβάνει συνολικά 234 μέλη 128. Αυτές οι διαλέξεις συνεχίστηκαν με διάφορα θέματα. Για παράδειγμα στις μίλησε ο δικαστικός πάρεδρος Ιωακείμ Ανανιάδης με θέμα: «Περί του ανθρώπου εν τη κοινωνία και των καθηκόντων αυτού» και στις , μίλησε ο δικηγόρος Δημήτριος Τσαλόπουλος με θέμα: «Περί ελευθερίας εμφανισθείσης εν τω ανθρώπω» 129. Το φαινόμενο των διαλέξεων, των αναγνωσμάτων όπως αποκαλούνταν, ήταν ένα εργαλείο για την επιμόρφωση των ενηλίκων και ανυψώσεως της πνευματικής στάθμης των υποδούλων και εφαρμόσθηκε από όλους σχεδόν τους συλλόγους 130. Θα μπορούσαμε να πούμε, τηρουμένων των αναλογιών, ότι οι διαλέξεις αυτές λειτουργούσαν ως ένα είδος ελευθέρου πανεπιστημίου. Μάλιστα τα θέματα όπως μπορούμε να πούμε αφορούσαν τόσο την ηθική συμπεριφορά των μελών όσο και την ιδέα της ελευθερίας, ίσως συγκεκαλυμμένη προσπάθεια για την καλλιέργεια του ελευθέρου φρονήματος των υποδούλων. 125 Το όνομα του ιδρυτού το μαθαίνουμε από συλλυπητήρια ανακοίνωση του συλλόγου κατά την ημέρα του θανάτου του, βλ. Νέα Αλήθεια, φ. 156/ Αλήθεια, φ. 120/ Αυτόθι. 128 Αυτόθι. 129 Αυτόθι. 130 Βλ. σχετ. Καμπούρη, Η ίδρυση, σ Επίσης Μπονίδης, Κοινωνική, σ Καραθανάσης Σατραζάνης, Πρακτικά, σ. 95.

144 141 Στις 4 Ιανουαρίου 1909 η αδελφότητα Πιερία, έκαμε αρχαιρεσίες και ανέδειξε το νέο της διοικητικό συμβούλιο. Από τις εκλογές πρόεδρος αναδείχθηκε ο Δ. Τσαλόπουλος, αντιπρόεδρος ο Β. Κωτούλας, ταμίας ο Β. Ι. Χρήστου και μέλη οι Γ. Κ. Μόσχου, Ν. Δίκας, Α. Παζαϊτης, Γ. Παπαγεωργίου, Ι. Παπαγεωργίου και Α. Δαμάσκος 131. Η αδελφότητα συνέχισε την δράση της και μετά την απελευθέρωση και μέχρι τον θάνατο του Παρθενίου, δραστηριοποιούμενη τόσο προς το θέμα της ενίσχυσης των σχολείων και πολιτιστικής και μουσικής επιμόρφωσης όσο και προς τον φιλανθρωπικό τομέα 132. Επίσης όπως και ο Παρθένιος ανέφερε, η ιδια πρωτοστάτησε για την συγκρότηση φιλαρμονικής, η οποία κατέστη δυνατή κατά το 1914 και διέθετε 30 μουσικούς εκτελεστές 133. Απόκτησε και το δικό της οίκημα, δίπλα ακριβώς από το ναό της Θείας Αναλήψεως 134. Ο Παρθένιος μέχρι τον θάνατό του συνέχισε να δίδει διαλέξεις 135 περί διαφόρων θεμάτων, κυρίως απολογητικού και ποιμαντικού χαρακτήρα ενάντια στα φιλοσοφικά ρεύματα της δυτικής νεοτερικότητας και στις διάφορες θρησκευτικές προπαγάνδες. Για την δραστηριότητα των συλλόγων αυτών επί Παρθενίου παρατηρούμε ότι δημιουργήθηκαν με απώτερο στόχο την εκπαιδευτική και πολιτιστική ενίσχυση του Ελληνισμού της περιοχής και λίγο ή πολύ επέτυχαν το στόχο τους. Η δραστηριότητά τους είχε την κάλυψη και ενίσχυση του Παρθενίου, ο οποίος ήταν και ο φυσικός προστάτης των σωματείων. Ο Παρθένιος ενδιαφέρθηκε για την ανάπτυξη των συλλόγων για να ισχυροποιήσει την συλλογική έκφραση του ποιμνίου του, να αυξήσει την πολιτιστική του επιρροή στα δρώμενα της επαρχίας, να ενισχύσει τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της επαρχίας του και να τονώσει την εθνική συνείδησή του ενάντια στην κύρια μορφή προπαγάνδας στην περιοχή του, της ρουμανικής. Ακόμη, όπως θα δούμε παρακάτω, θα υπερασπισθεί με σθένος την ύπαρξη των σωματείων αυτών ενάντια στις επιδιώξεις των Νεοτούρκων. Τέλος αποτιμώντας το έργο αυτών των συλλόγων, με τα λίγα στοιχεία που διαθέτουμε, μπορούμε να πούμε πως 131 Αλήθεια, φ. 160/ Ε 10(1932) Η πρώτη δημόσια εμφάνιση της Φιλαρμονικής αυτής έγινε στο πάρκο της Κατερίνης τον Αύγουστο του 1915 και είχε ως αρχιμουσικό της τον Δημήτριο Βάιο, βλ. σχετ. Μοτσενίγου, Νεοελληνική, σ Το οίκημα υπάρχει μέχρι σήμερα. Επί μητροπολίτου Βαρνάβα Τζωρτζάτου μετατράπηκε σε «Στέγη Θηλέων», βλ. Βαρνάβα, Συνοπτική, σ Στις μέρες μας χρησιμοποιείται ως χώρος των γραφείων του ναού και ως αίθουσα μνημοσύνων. Εκεί βρίσκεται και ο χώρος λειτουργίας του κατηχητικού σχολείου της ενορίας. 135 Ε 11(1933) 63. Επίσης βλ. Τερζή, Λειμωνάριον, σ. 10. Κανταρτζή, Νίκη 5, σ

145 142 επιτέλεσαν τον σκοπό για τον οποίο είχαν δημιουργηθεί, παρά τα ισχνά μέσα τα οποία διέθεταν, χάρις στην ενίσχυση και παρότρυνση του επισκόπου, όπως και κάθε επισκόπου στην Μακεδονία και όχι μόνον. Κλείνοντας το κεφάλαιο αυτό σημειώνουμε συμπερασματικά ότι ο Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας, νέος και δυναμικός ιεράρχης, δραστηριοποιήθηκε άμεσα και σε τέτοιο βαθμό, ώστε η επαρχία του να αλλάξει άρδην πρόσωπο και όπως εύστοχα επισημάνθηκε για την περιοχή Ολύμπου και συγκεκριμένα για τον καζά Κατερίνης «ανεκτίμητη υπήρξε η προσπάθεια του επισκόπου Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα για την βελτίωση της εκκλησιαστικής και εκπαιδευτικής κατάστασης» 136. Καλλιέργησε το ζήλο για τη μόρφωση αλλά και την επαγρύπνηση, λόγω της ανάγκης να στηρίζονται οι εκπαιδευτικές διαδικασίες στις προσπάθειες των κοινοτήτων. Όλες οι κοινότητες, παρά την οικονομική τους ανέχεια, δαπανούσαν για την μόρφωση των παιδιών τους. Αρωγός σ αυτήν την τους την προσπάθεια ήταν πάντοτε και το παγκάρι του ναού, τα περισσεύματα του οποίου δαπανούνταν για την παιδεία. Κατέστησε τα σχολεία αντικείμενο υπερηφάνειας των κοινοτήτων, τα οποία μαζί με τους ναούς αποτέλεσαν του θύλακες διαμόρφωσης των ψυχών των παιδιών και της ανόρθωσης της ηθικής δύναμης για αντίσταση. Μην ξεχνούμε ότι η εκπαιδευτική διαδικασία ήταν το κατ εξοχήν μέσο τόνωσης της εθνικής ιδέας. Για όλη του αυτή την προσπάθεια δίκαια μπορεί να του αποδοθεί το χρυσοστομικό «ἀρκεῖ εἷς ἄνθρωπος ζήλῳ πεπυρωμένος ὁλόκληρον διορθώσασθαι δῆμον» Βακαλόπουλου Κ., Μακεδονικός, σ PG, 49, 34, 10.

146 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΕΘΝΙΚΗ ΔΡΑΣΗ 1. Το Εθνικό του έργο κατά το Μακεδονικό Αγώνα Την εποχή που ο Παρθένιος αναλάμβανε το πηδάλιο της επισκοπής Κίτρους, ξεσπούσε η τελευταία, αλλά οδυνηρότερη φάση του Μακεδονικού Αγώνα, η ένοπλη. Ο μακεδονικός Ελληνισμός εισερχόταν στην πιο δραματική περίοδο της νεότερης ιστορίας του. Πριν όμως τα βαλκανικά έθνη, τα οποία διεκδικούσαν την Μακεδονία, εισέλθουν στην ένοπλη διαπάλη, οι Μεγάλες Δυνάμεις θέλοντας να διατηρήσουν το status quo στην περιοχή της Μακεδονίας και γενικά στα ευρωπαϊκά εδάφη της οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δραστηριοποιήθηκαν και ζήτησαν από την Πύλη να διευθετήσει τα πράγματα στην Μακεδονία κατά τέτοιο τρόπο ώστε να επέλθει ηρεμία στις συγκρουόμενες χριστιανικές κοινότητες της Μακεδονίας 1. Η αποτυχημένη επανάσταση του Ίλιντεν 2 και τα γεγονότα που επακολούθησαν με την βίαιη καταστολή της από τις οθωμανικές στρατιωτικές δυνάμεις, είχαν ως αποτέλεσμα οι Μεγάλες Δυνάμεις να επέμβουν ενεργά και να καταρτίσουν ένα πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων και αναδιοργανώσεως της οθωμανικής χωροφυλακής από ευρωπαίους αξιωματικούς (Ρώσους, Άγγλους, Ιταλούς, Αυστριακούς και Γερμανούς) 3. Η επαρχία όμως Κίτρους, ο καζάς Κατερίνης, καθώς και οι καζάδες, Σερβίων, Βεροίας και η περιοχή Χαλκιδικής εξαιρέθηκαν από την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων 1 Βλάχου, Το Μακεδονικόν, σ. 233 κ. ε. 2 Για την επανάσταση αυτή βλ. σχετ. Dakin, The Greek, σ Γ. Μόδη, Ο Μακεδονικός Αγών και η Νεώτερη Μακεδονική Ιστορία, Θεσσαλονίκη 1967, σ Βακαλόπουλου K., Η Μακεδονία, σ. 197 κ. ε., όπου η παλαιότερη ελληνική και ξένη βιβλιογραφία. 3 ΑΛΜΑΖ, Αι ιστορικαί, σ. 81 κ. ε., το κείμενο του σχεδίου των προτεινομένων μεταρρυθμίσεων στις σ Παπαθανάση Μουσιοπούλου, Ο Ελληνισμός, σ

147 144 αυτών λόγω της μεγάλης πλειοψηφίας του ελληνικού πληθυσμού σε αυτές 4. Μετά όμως από την διαμαρτυρία της ελληνικής κυβέρνησης και των κατοίκων των περιοχών αυτών η Πύλη ανέθεσε την εφαρμογή του προγράμματος μεταρρυθμίσεων σε Βέλγους, Ολλανδούς και Σουηδούς Αξιωματικούς 5. Η περιοχή Κατερίνης ανατέθηκε στον Βέλγο Αντισυνταγματάρχη M. Μαλφίντ (M. Malfynt) 6. Η προσπάθεια όμως αυτή δεν ολοκληρώθηκε εξ αιτίας αδυναμιών της Πύλης 7. Έτσι όταν ανέλαβε ο Παρθένιος στην επαρχία του δεν αναπτυσσόταν καμία μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Μόνο από το τέλος του 1905 και αρχές του 1906, με απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων και της Πύλης, η περιοχή πέρασε στην δικαιοδοσία του ρωσικού τομέα 8 και κάτω από την δικαιοδοσία του Ρώσου ταγματάρχη Νικολάου Σούρη 9. Επίσης η επαρχία Κίτρους, ή το διαμέρισμα Ολύμπου, όπως επικράτησε να λέγεται από το ειδικό γραφείο του Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης, δεν περιλαμβανόταν στην ακτίνα δράσης των ελληνικών σωμάτων και η οργάνωση αυτής δεν είχε απασχολήσει ούτε την ελληνική Κυβέρνηση ούτε το Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης και αυτό γιατί η περιοχή βρισκόταν έξω από τις ελληνοβουλγαρικές συγκρούσεις, αφού αυτή στρατηγικά και τακτικά δεν μπορούσε να αποτελέσει χώρο τέτοιων συγκρούσεων. Το μόνο πρόβλημα που αντιμετώπιζε η περιοχή ήταν η προϊούσα αύξηση της ρουμανικής προπαγάνδας για την δράση της οποίας θα μιλήσουμε παρακάτω. Όταν όμως άρχισε ο Μακεδονικός Αγώνας να γίνεται βιαιότερος, κρίθηκε αναγκαίο και σκόπιμο να οργανωθεί και η περιοχή του Ολύμπου. Η περιοχή σύμφωνα με το σχεδιασμό του Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης θα αποτελούσε περιοχή στρατηγικής εφεδρείας, δηλαδή σε αυτήν θα κατέφευγαν τα σώματα από τα ενδότερα της Μακεδονίας για ανασύνταξη των δυνάμεών τους και για αποθήκευση στρατιωτικού υλικού. Προπάντων όμως λόγω της δυσκολίας μεταφοράς ανδρών και υλικού μέσω θαλάσσης, έπρεπε η περιοχή να εκκαθαριστεί από κάθε προπαγανδιστική κίνηση ώστε να εξασφαλιστεί η απρόσκοπτη κίνηση των σωμάτων από την ελεύθερη Ελλάδα προς το εσωτερικό της 4 ΑΣΔ, Φ /Ημερησία φ. 195/ Επίσης βλ. Dakin, The Greek, σ Παπαθανάση Μουσιοπούλου, Ο Ελληνισμός, σ ΑΜΑΕΒ, CL.B 67, doc ΑΜΑΕΒ, CL.B 67, doc. 6/ ΑΜΑΕΒ, CL.B 67, doc. 111/ Παπαθανάση Μουσιοπούλου, Ο Ελληνισμός, σ ΑΥΕ, 1904/Φ. 60/υποφ. 1/τμήμα β, έγγραφο 2334/ , ο Υπουργός Εξωτερικών προς τις προξενικές αρχές τις Μακεδονίας. ΑΣΔ, Φ. 218/11, Die Österreichisch Ungarische. Offiziersmission in Makedonien , σ. 234 και βλ. αναλυτικό χάρτη στο τέλος. 9 Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 102.

148 145 Μακεδονίας 10. Ως πρώτο σώμα που επελέγη και ανέλαβε να ολοκληρώσει αυτόν τον αντικειμενικό σκοπό ήταν το σώμα του Νικολάου Ρόκα (Κολιού) 11, το οποίο όμως λόγω αυξημένων αναγκών στην λίμνη των Γιαννιτσών και στην περιοχή της Έδεσσας, δε κατόρθωσε να ολοκληρώσει την αποστολή αυτή 12. Επειδή όμως το θέμα ήταν άμεσης προτεραιότητας, το φθινόπωρο του 1906 τοποθετήθηκε στην περιοχή το σώμα του Μ. Αναγνωστάκου, (Ματαπά), το οποίο άρχισε αμέσως δράση 13. Το σώμα είχε να αντιμετωπίσει δύο εμπόδια τα οποία δυσκόλευαν την αποστολή του, την δραστηριότητα της ρουμανικής προπαγάνδας και την αυξημένη δραστηριότητα των ληστρικών σωμάτων 14. Ο Ματαπάς, για να πραγματοποιήσει όλες τις ανωτέρω επιδιώξεις για την περιοχή Ολύμπου, έπρεπε να οργανώσει τους κατοίκους της. Έπρεπε να σχηματιστούν εθνικές επιτροπές σε κάθε κώμη και χωριό, ιδιαίτερα στα ορεινά χωριά του Ολύμπου και των Πιερίων, χώρο κίνησης και απόκρυψης των σωμάτων. Οι επιτροπές θα είχαν ως αποστολή να οργανώσουν τους κατοίκους κάθε κώμης και χωριού με απόλυτη μυστικότητα, ώστε να παρέχουν κάθε βοήθεια στα διερχόμενα σώματα, να τα ενημερώνουν για τις κινήσεις του τουρκικού στρατού και των καταδιωκτικών σωμάτων, να τα υποδέχονται και να τα καθοδηγούν προς το εσωτερικό της Μακεδονίας καθώς και να τα εφοδιάζουν με τα κάθε είδους απαραίτητα τρόφιμα. Ο Ματαπάς, για την συγκρότηση των ανωτέρω επιτροπών ήλθε σε συνεννόηση με τον Παρθένιο για την υπόδειξη των καταλλήλων προσώπων 15. Ο Παρθένιος ηγήθηκε της προσπάθειας 16 και υπέδειξε τα πρόσωπα αυτά, 10 ΑΥΕ, 1911/Φ. Προξενικαί Εκθέσεις, έγγραφο 846/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών. Επίσης βλ. Mazarakis Ainian, Mémoires, σ ΑΥΕ, 1906/Φ. 68/υποφ. 3 ος, έγγραφο 360, σημείωμα του Κέντρου Αθηνών. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Μακεδονικός, σ ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Μακεδονικός, σ ΑΥΕ, 1906/Φ. 68/υποφ. 3 ος, σημείωμα του Κέντρου Αθηνών προς Κέντρο Β2 [Θεσσαλονίκης]. Σχετικά με την δράση του Ματαπά στην περιοχή βλ. Γιαννακάκου Ραζέλου, Οι Εθελοντικοί, σ Βαγιακάκου, Η απήχησις, σ Βαγιακάκου, Η συμβολή, σ ΑΥΕ, 1909/Φ. Προξενικά, έγγραφο 811/ , Έκθεσις περί της Καταστάσεως εν τη περιφερεία Θεσσαλονίκης. 15 Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 13. Τσακούμη, Η απελευθέρωση, σ Σχετικά με την δράση του Παρθενίου στο σχηματισμό των μυστικών επιτροπών να τι αναφέρει σχετικό απόσπασμα από την δράση της επιτροπής του Κολινδρού: «Τῆς τοιαύτης Ἐπιτροπῆς τοῦ ἀγῶνος συμμετεῖχεν ἐνεργῶς καὶ δραστηρίως ὁ Ἀείμνηστος ἐπίσκοπος Κίτρους Παρθένιος, ὅστις ἧτο ὁ κυρίως νοῦς τῆς Ἐπιτροπῆς πολλάκις κινδυνεύσας καὶ ὅστις διά τῆς αὐτοθυσίας του καὶ τῆς δραστηριότητός του πολλά προσέφερεν εἰς τὸν ἀγῶνα», βλ. σχετ. ΑΜΚ, Φ. Εκθέσεις Αναφορές Ενοριών για τον

149 146 τα οποία συνήθως ήταν οι έμπιστοι ιερείς, δημογέροντες, έτσι σχηματίστηκαν μυστικές επιτροπές στην Κατερίνη, Κολινδρό, Λιτόχωρο και σε κάθε χωριό της επαρχίας 17. Ο Παρθένιος για την πληρέστερη ευόδωση του σκοπού αυτού περιέτρεχε ακούραστα την επαρχία του, προσπαθώντας να τονώσει το φρόνημα των κατοίκων και να τους εμψυχώσει στον εθνικό αγώνα, μη υπολογίζοντας τους κινδύνους 18. Προς αποφυγήν προδοσίας του έργου απαιτούσε από τους κατοίκους απόλυτη μυστικότητα, μάλιστα κατ απαίτησή του έμπιστοι ιερείς προσέγγιζαν τους πιο δυναμικούς, θαρραλέους και έμπιστους κατοίκους κάθε κοινότητας, τους μυούσαν και τους όρκιζαν 19. Ακόμη, τα μοναστήρια της επαρχίας ιδιαίτερα της Πέτρας και τα μετόχια του Αγ. Γεωργίου Ρητίνης και πρ. Ηλία στη Βούλτιστα (Λιβάδι), έγιναν αποθήκες στρατιωτικού υλικού και τόποι φιλοξενίας των στρατιωτικών σωμάτων 20. Ο Ματαπάς, χάρις στη βοήθεια του Παρθενίου αλλά και με την αμέριστη συμπαράσταση και υποστήριξη των κατοίκων της επαρχίας, οργάνωσε υποδειγματικά την περιοχή. Δύο εμπόδια είχε να αντιμετωπίσει. Την δραστηριότητα της ρουμανικής προπαγάνδας και την ύπαρξη πολλών ληστρικών ομάδων, όπως είδαμε σε άλλη ενότητα. Και τα δύο εμπόδια τα αντιμετώπισε κατά τον καλύτερο τρόπο μέχρι την αναχώρησή του, το φθινόπωρο του Μακεδονικό Αγώνα, όπου η σχετική έκθεση του Κολινδρού. Τμήμα της βλ. και στο παράρτημα της εργασίας αυτής. 17 Τα μέλη των επιτροπών αυτών ήταν: Κατερίνη: Γεώργιος Λαναρίδης, Γεώργιος Τσαλόπουλος, Βασίλειος Κυργιάννης, Δημήτριος Τσαλόπουλος, Ζήνων Χατζόπουλος, Γεωργίου Ζουζακίδου, Κων/νος Μόσχας, Ευστάθιος Τζάννας. Κολινδρός: Αθανάσιος Γαλατσόπουλος, Σωτήριος Θεολογίδης, Εμμ. Αντωνιάδης, Παναγιώτης Στούμπας, Νικόλαος Σιούμης, Θωμάς Κομτσελίδης. Λιτόχωρο: Ιωάννης Γιαννουλόπουλος, Γρηγόριος Φούντος, Ιωάννης Βάρκας, Γεωρ. Αναγνωστόπουλος, Κωστής Ζωγράφος, Δημήτριος Τσιώνας. Τέτοιες μυστικές επιτροπές οργανώθηκαν σε όλα σχεδόν τα χωριά της Πιερίας όπως για παράδειγμα στα χωριά: Παντελεήμονας, Ζιάζιακο (Λόφος), Βρωμερή (Καλλιθέα), Ρητίνη, Δρυάνιστα (Μοσχοπόταμος), Καρίτσα, Μαλαθριά (Δίον), Κίτρος, Ρυάντανη (Ρυάκια). Για όλα αυτά βλ. ΑΜΚ, Φ. Εκθέσεις Αναφορές Ενοριών για τον Μακεδονικό Αγώνα. Επίσης βλ. Παρθενίου, Περιγραφή, passim. 18 Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ Συννεφάκη, Λιβάδι, σ ΑΜΚ, Φ. Εκθέσεις Αναφορές Ενοριών για τον Μακεδονικό Αγώνα, Έκθεσις Κολινδρού, όπου αναφέρεται σχετικά: «Ἐπίσης μεγάλως συνέβαλον διά τὴν ἐπιτυχίαν τοῦ ἀγῶνος καὶ αἱ πέριξ τοῦ Κολινδροῦ Ἱεραί Μοναί, 1) Παναγίας Μακρυρράχης, 2 )Ἁγίου Ἀθανασίου Σφινίτσης καὶ 3) τὸ Μετόχιον τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Ὁσίου Γρηγορίου ἐν τῷ χωρίῳ Βουλτίστης, εὐρισκομένων πασῶν τότε ὑπό τὴν διοίκησιν τῆς Ἱερᾶς Ἐπισκοπῆς Κίτρους. Αἱ ὡς ἄνω Ἱεραί Μοναί προσέφερον τροφάς, διαμονήν τῶν ἀνταρτῶν κατά τάς χεομερινάς περιόδους, ἄσυλον διά τοὺς τρυματίας καὶ τοὺς ἀσθενεῖς καὶ χρήματα. Πολλάκις δὲ ἐχρησιμοποιοῦντο μοναχοί καὶ ὡς σύνδεσμοι». Επίσης βλ. και την ενότητα για τις ιερές μονές στην εργασία αυτή.

150 147 Ένα επιπλέον πρόβλημα που αντιμετώπιζε η οργάνωση της επαρχίας Κίτρους ήταν η ύπαρξη Βουλγάρων εργατών. Συγκεκριμένα, η περιοχή ήταν πλούσια σε δάση. Την εκμετάλλευση αυτών την είχαν αποκλειστικά οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, που έφερναν ως υλοτόμους και ανθρακείς Βουλγάρους και τους εγκαθιστούσαν στις ορεινές περιοχές της επαρχίας. Όμως οι περιοχές αυτές ήταν χώροι διέλευσης και ανασύνταξης των ελληνικών σωμάτων και η ύπαρξη των Βουλγάρων αυτών κάθε άλλο παρά ακίνδυνη ήταν, αφού οι τελευταίοι πολλές φορές λειτουργούσαν ως πράκτορες και πληροφοριοδότες, του βουλγαρικού κομιτάτου καθώς και των τουρκικών αρχών, προδίδοντας τις κινήσεις των ελληνικών σωμάτων 21. Ο Ματαπάς, αφού διαπίστωσε την προδοτική τους δράση, άρχισε να προβαίνει σε εκκαθαρίσεις. Τους ζητούσε, εάν φέρουν άδεια του επισκόπου για την παραμονή τους στην επαρχία, στην αρνητική τους απάντηση τους έλεγε ότι πρέπει να εγκαταλείψουν την περιοχή. Υπήρχαν όμως αρκετοί που δεν υπάκουαν και συνέχιζαν το προδοτικό τους έργο, έτσι την νύκτα 26 προς 27 Φεβρουαρίου (ν. η.) 1907, προς παραδειγματισμό, επιτέθηκε στις καλύβες των Βουλγάρων στην Μονή Πέτρας και σκότωσε 6, στην Μπουντάγια (Μελιάδι) 5, και στην Δρυάνιστα (Μοσχοπόταμο) άλλους 4, ακόμη 3 τραυματίστηκαν βαριά και 6 κατάφεραν να δραπετεύσουν 22. Μετά από αυτό οι Βούλγαροι ανθρακείς απέφευγαν να έρχονται προς την επαρχία Κίτρους 23, για αυτήν όμως την ενέργεια οι τουρκικές αρχές κατηγόρησαν ως ηθικό αυτουργό τον Παρθένιο 24. Οι τουρκικές αρχές γνώριζαν την ύπαρξη του σώματος και προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να το διαλύσουν ή να το απωθήσουν προς τα ελληνικά σύνορα. Επίσης παρακολουθούσαν τις κινήσεις του Παρθενίου, μάλιστα συχνές εκθέσεις και αναφορές του καϊμακάμη Κατερίνης είχαν ως θέμα τις ενέργειες και την συμπεριφορά του Παρθενίου. Εκτός από την συχνή κατηγορία για καταδίωξη των ρουμανιζόντων, ο καϊμακάμης τον κατηγορούσε ότι συνεργάζεται και κατευθύνει τα ανταρτικά σώματα. Περιέρχεται τα χωριά και συναντάται με τον αντάρτη Ματαπά και συλλέγει χρήματα για την οικονομική ενίσχυσή του. Ακόμη ότι έρχεται σε τακτική επαφή με τους αντάρτες προκαλώντας τις οθωμανικές αρχές 25. Πράγματι αυτές ήταν οι ενέργειες του Παρθενίου όσο για την συλλογή χρημάτων πρέπει να σημειωθεί ότι σε κάθε χωριό είχε καθορισθεί η κάθε τοπική εθνική επιτροπή να συλλέγει από τους κατοίκους ένα είδος μικρής 21 ΑΙΜΧΑ/Ζ /Φ. 20/έγγραφο 31/φ. 1 27: Bridge, Austro Hungarian, Νο 240 και Νο ΑΙΜΧΑ/Ζ /Φ. 20/έγγραφο 31/φ. 1 27: ΒΟΑ, ΤFR, 1SL 149/14840, τηλεγράφημα 18 Haziran 1323 [1907]. 25 ΒΟΑ ΤFR, 1SL 149/14840, έγγραφο 845/1323 [1907].

151 148 οικονομικής συνδρομής για την αντιμετώπιση των τρεχόντων κάθε φορά εξόδων από την δράση των επιτροπών αυτών 26. Τα έγγραφα του καϊμακάμη είχαν ως αποτέλεσμα να κατηγορηθεί ο Παρθένιος. Η Πύλη τον κατηγορούσε συνεχώς ότι προσπαθεί να εμψυχώσει και να συνεγείρει τους Έλληνες και ότι δημιουργούσε εντάσεις με τους Βλάχους. Ακόμη τον κατηγορούσε ότι συλλέγει χρήματα υπέρ των ανταρτικών σωμάτων. Τέλος, τον θεωρούσε υπεύθυνο για τις δολοφονίες Βουλγάρων και ρουμανιζόντων στην επαρχία του, και γενικά τον θεωρούσε ταραχοποιό στοιχείο. Πέρα όμως από τις κατηγορίες αυτές ο βασικότερη μορφή διαμάχης αποτέλεσε ο αγώνας για την καταπολέμηση της ρουμανικής προπαγάνδας στην επαρχία του, αγώνας ο οποίος αναδείχθηκε σκληρός και αδυσώπητος. 26 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Μακεδονικός, σ

152 Αντιμετώπιση της ρουμανικής προπαγάνδας Μια από τις βασικότερες πτυχές της δράσης του Παρθενίου κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα ήταν η αντιμετώπιση της ρουμανικής προπαγάνδας, η ύπαρξη της οποίας ταλάνιζε και διαιρούσε την επαρχία Κίτρους. Τι ακριβώς όμως επεδίωκε η ρουμανική προπαγάνδα; Ο μακεδονικός Ελληνισμός και όχι μόνο είχε να αντιπαλέψει εκτός από την βουλγαρική αντίδραση, την όμοιά της σερβική, σε μικρότερο βαθμό, τις προπαγάνδες των διαφόρων χριστιανικών ομολογιών και την δραστηριότητα της ρουμανικής προπαγάνδας 27. Η τελευταία δραστηριοποιούταν μεταξύ των βλαχοφώνων πληθυσμών της Μακεδονίας και της Ηπείρου 28. Η εμφάνιση και η ανάπτυξη της εδράστηκε στο γεγονός της ύπαρξης μιας ομάδος ανθρώπων, οι οποίοι μιλούσαν μια γλώσσα που έμοιαζε με την λατινική όπως και η ρουμανική. Από αυτό το σημείο ξεκινώντας οι Ρουμάνοι εξέφρασαν την άποψη ότι οι βλαχόφωνοι είναι απόγονοι του ρουμανικού έθνους γι αυτό έπρεπε να προστατευθούν και να στραφούν προς την Ρουμανία την οποία έπρεπε να βλέπουν ως μητέρα πατρίδα 29. Οι προσπάθειες ξεκίνησαν περί τα μέσα του 19 ου αιώνα 30, εντάθηκαν μετά την δημιουργία της ρουμανικής ηγεμονίας και ιδιαίτερα μετά το Συνέδριο του Βερολίνου (1878) 31. Κύριος εκφραστής της προπαγανδιστικής αυτής πολιτικής απέβη το Μακεδονορουμανικό κομιτάτο το οποίο μόλις ιδρύθηκε (1862), εξέδωσε προκήρυξη προς τους βλαχοφώνους της Μακεδονίας, Ηπείρου, Θεσσαλίας και Αλβανίας 32. Σκοπός του η πολιτιστική, εκκλησιαστική και εκπαιδευτική χειραφέτηση των Βλάχων, με την απόσπασή τους από την δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου 33. Η προσπάθεια αυτή βρήκε θερμό συμπαραστάτη την ρουμανική κυβέρνηση και αποτέλεσε κυρίαρχο ζήτημα της πολιτικής ζωής του νεοπαγούς ρουμανικού κράτους 34. Φυσικά οι πολιτικοί ταγοί του ρουμανικού αυτού 27 Για την δραστηριότητα των προπαγανδών στην Μακεδονία βλ ενδεικτικά Αγγελοπούλου, Αι ξέναι. 28 Σχετ. βλ. Νικολαΐδου, Η ρουμανική. 29 Αυτόθι, σ. 61 κ. ε. 30 Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη, τ. 11, σ Νικολαΐδου, Η στάση, σ Βλάχου, Το Μακεδονικόν, σ. 190 κ. ε. 32 Το κείμενο της προκήρυξης αυτής βλ. Καζάζη, Μακεδονία, σ Βλάχου, Το Μακεδονικόν, σ. 191 κ. ε. 34 Αβέρωφ, Η Πολιτική, σ

153 150 κράτους δεν πίστευαν ούτε έτρεφαν αυταπάτες ότι η Ρουμανία θα αγκάλιζε τους βλαχικούς αυτούς πληθυσμούς επεκτεινόμενη εδαφικά, ούτε φυσικά ότι θα δημιουργούνταν κάποιο αυτόνομο κράτος το οποίο θα περιλάμβανε εδαφικά τους πληθυσμούς αυτούς. Ολόκληρη η προσπάθεια της ρουμανικής πολιτικής απέβλεπε στην εκμετάλλευση του ζητήματος αυτού για να μπορέσει να διαπραγματευτεί μια επωφελή για αυτήν διαρρύθμιση των συνόρων της με την Βουλγαρία στην περιοχή της Δοβρουτσάς 35. Δηλαδή ήθελε να χρησιμοποιήσει τις περιοχές αυτές με τους βλαχόφωνους κατοίκους ως αντάλλαγμα προς την Βουλγαρία, εάν η τελευταία ικανοποιούσε τις επιδιώξεις της στα μακεδονικά εδάφη 36. Αυτή η διπλωματική προσπάθεια της Ρουμανίας δημιούργησε μια προϊούσα αντιπαλότητα με το ελληνικό κράτος η οποία διήλθε από πολλές και κρίσιμες φάσεις 37. Βεβαίως η γιγάντωση της ρουμανικής προσπάθειας, οφειλόταν και στην ενίσχυσή της τόσο από την Ρωσία όσο και από την Αυστροουγγαρία. Και οι δύο αυτές δυνάμεις ήθελαν να στρέψουν το αυξημένο αλυτρωτικό πνεύμα του νεοπαγούς ρουμανικού κράτους προς τους βλαχοφώνους πληθυσμούς της Μακεδονίας και την απομάκρυνσή του από την περιοχή της Τρανσυλβανίας που κατείχε η Αυστροουγγαρία και της Βεσσαραβίας που κατείχε η Ρωσία, περιοχές οι οποίες είχαν στην πλειοψηφία τους ρουμανικούς πληθυσμούς 38. Προς υποστήριξη των προσπαθειών της η ρουμανική intelligentsia άρχισε να αναπτύσσει διάφορες θεωρίες περί καταγωγής των βλαχοφώνων, με ιδιαίτερη σπουδή στο να καταδειχθεί η από την Ρουμανία καταγωγή τους 39. Το πρόβλημα της καταγωγής των βλαχοφώνων ή κουτσοβλάχων απασχόλησε και απασχολεί την επιστημονική κοινότητα χωρίς ακόμη να έχει δοθεί κάποια κοινά αποδεκτή λύση. Οι περισσότερες θεωρίες αναφέρουν ότι οι Βλάχοι είναι γηγενείς 40. Ιδιαίτερα μετά την κατάδειξη ότι η βλαχική γλώσσα 35 Βλάχου, Το Μακεδονικόν, σ Stavrianos, The Balkans, σ Σχετικά με τις βουλγαρουμανικές σχέσεις αυτήν την περίοδο βλ. και την μελέτη Popov, The Bulgarian, σ Ενδεικτικά βλ. Ηλιάδου Τάχου, Το Μακεδονικό, σ Stavrianos, The Balkans, σ Επίσης Α. Λαζάρου, Θρακολογία, σ Μια σύνοψη των ρουμανικών θεωριών βλ. Dvoichenko Marko, The Origins, σ Για την καταγωγή των Βλάχων ή Κουτσοβλάχων, Κεραμόπουλου, Κουτσόβλαχοι. Κεραμόπουλου, Οι Έλληνες, σ Τ. Κατσουγιάννη, Περί των Βλάχων, τ. Α. Λαζάρου, Η Αρωμουνική. Lazarou, L aroumain. Λαζάρου, Βλέψεις, σ Λαζάρου, Γλωσσικές, σ Λαζάρου, Από την Αρμανία, σ Λαζάρου, Πλάνες, σ Αβέρωφ, Η Πολιτική. Κολτσίδα, Ιδεολογική. Τρίτου, Βλάχοι.

154 151 έχει άμεσες καταβολές από την ελληνική προσέδωσε αποδεικτική βαρύτητα στην θεωρία περί της αυτόχθονης καταγωγής τους 41. Το βάρος της προσπάθειας για την επιτυχία του εγχειρήματος ανέλαβε ο Απόστολος Μαργαρίτης, ο οποίος προσπάθησε να υλοποιήσει τους στόχους και τις επιδιώξεις της ρουμανικής προπαγάνδας 42. Έπρεπε να οργανωθούν όλοι οι κουτσοβλαχικοί πληθυσμοί της Ευρωπαϊκής Τουρκίας έτσι ώστε να αποτελέσουν ένα σπουδαίο όπλο της ρουμανικής εξωτερικής πολιτικής. Τα μέσα για την υλοποίηση αυτού του εγχειρήματος ήταν: η με άφθονα υλικά μέσα ενίσχυση των φτωχότερων για να μπορούν να καταστούν εύκολα όργανα της προπαγάνδας, η ίδρυση σχολείων με παροχή υποτροφιών, δωρεάν σίτισης, βιβλίων και ρουχισμού και η χρησιμοποίηση βίαιων μέσων όσων αντιστέκονταν και δεν ήθελαν να απαρνηθούν την σχέση τους με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την ελληνική εθνική ιδέα 43. Τα αποτελέσματα της ρουμανικής δραστηριότητας μέχρι το 1903 δεν ήταν αρκετά ικανοποιητικά σε σχέση με τις δαπάνες 44 και την τεράστια ενέργεια που δαπανήθηκε και παρά την ενίσχυση της ρουμανικής δραστηριότητας από την πολιτική της Πύλης, η οποία ήθελε να κάμψει την ισχυρή πολιτιστική και οικονομική παρουσία του Ελληνισμού 45. Μετά το 1903, έτος κατά το οποίο δόθηκε η άδεια για αυτόνομη κοινοτική παρουσία 46, και το 1905, έτος κατά το οποίο δόθηκε το δικαίωμα αυτόνομης εκκλησιαστικής παρουσίας 47, η πολιτική της Πύλης υπήρξε ιδιαίτερα ευμενής προς την δράση της ρουμανικής προπαγάνδας. Μετά δε την έκρηξη του νεοτουρκικού κινήματος η Πύλη την ενίσχυε απροκάλυπτα 48. Και πάλι όμως τα αποτελέσματα της προπαγάνδας δεν ήταν ικανοποιητικά, μέχρι δε την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων η δράση της είχε καταπαύσει. Μετά την λήξη των Βαλκανικών Πολέμων, διπλωματικές ανάγκες, έκαμαν τον Ε. Βενιζέλο να υποσχεθεί ρηματικά στους Ρουμάνους την ελεύθερη δημιουργία και λειτουργία των κουτσοβλαχικών σχολείων στην Ελλάδα, τα οποία λειτούργησαν μέχρι τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και αποτέλεσαν τον Δούρειο Ίππο των βλαχοφώνων Λαζάρου, Η Αρωμουνική. Lazarou, L aroumain, όπου πλούσια βιβλιογραφία και βασική αποδεικτική αναλυτικο συνθετική μέθοδος με βάση τα σύγχρονα συγκριτικά δομικά δεδομένα της γλωσσολογίας. 42 Καζάζη, Το Μακεδονικόν, σ Νικολαΐδου, Η ρουμανική, σ. 82 κ. ε. 43 Βλάχου, Το Μακεδονικόν, σ Πίνακα ετήσιων δαπανών της ρουμανικής προπαγάνδας στην Μακεδονία βλ. ενδεικτικά στο Кирjазовски, За романската, σ ΑΛΜΑΖ, Αι ιστορικαί, σ Βλάχου, Το Μακεδονικόν, σ. 283 κ. ε. 47 ΕΑ 29(1905) , όπου το κείμενο του ιραδέ και το τακρίριο του Πατριάρχου. 48 Βλάχου, Ιστορία, σ. 181 κ. ε. 49 Βλ. ενδεικτικά Αβέρωφ, Η πολιτική, σ. 64 κ. ε.

155 152 Στην επαρχία Κίτρους, στον καζά Κατερίνης, η προπαγάνδα εμφανίστηκε, αδύναμα στην αρχή, την δεκαετία του 1880 και είχε ως έδαφος δράσης της τους μόνιμους και παρεπιδημούντες βλαχόφωνους κατοίκους 50. Η ύπαρξη βλαχοφώνων στην περιοχή του Ολύμπου και των Πιερίων ανάγεται, όπως έχει αποδείξει η σχετική έρευνα, στα χρόνια του Βυζαντίου 51. Κατά την διάρκεια όμως της Οθωμανοκρατίας αρκετοί Βλάχοι από την Πίνδο άρχισαν να μεταναστεύουν προς την περιοχή αυτή. Αιτίες ήταν η αναστάτωση που επήλθε κατά τον 17 ο αι. στην περιοχή της Πίνδου από την κατάργηση των προνομίων που κατείχαν οι οικισμοί της Πίνδου 52, ο υπερπληθυσμός, η φορολογία, η φτώχια, οι τοπικές κομματικές διαμάχες, ανάγκασαν τους Βλάχους της Πίνδου να μετακινηθούν προς τον Όλυμπο και τα Πιέρια 53. Η εμφάνιση του Αλή Πασά και η σύγκρουσή του με τους βλαχοφώνους της Πίνδου δημιούργησε νέες μετακινήσεις 54 οι οποίες συνεχίσθηκαν με σπουδαιότερες μεταξύ των ετών Συνάμα άρχισε και η αστικοποίηση των βλαχοφώνων της περιοχής, αφού οι περισσότεροι άρχισαν να κατεβαίνουν και να εγκαθίστανται μόνιμα στην Κατερίνη, η οποία από καθαρά αγροτικός μικρός οικισμός αρχίζει να αποκτά αστική και εμπορική δομή και ανάπτυξη 56. Έτσι κατά την εποχή του Παρθενίου Βαρδάκα συναντάμε μαζικές εγκαταστάσεις βλαχοφώνων μόνιμες ή μη, στην Κατερίνη, Λιτόχωρο, Κολινδρό, Πάλιανη, Κίτρος, Χράνη, Κολοκούρι, Καρίτσα, Μαλαθριά, Άγιο Ιωάννη, Βρωμερή, Κορινό, Λιμπάνοβο, Νεόκαστρο, Μελίκι, Βούλτιστα, Καταχά 57. Η δραστηριότητα της προπαγάνδας εντάθηκε στην επαρχία Κίτρους μετά το Αιχμή του δόρατός της αποτέλεσε η δημιουργία ρουμανικού σχολείου στην Κατερίνη. Επίσης την ίδια εποχή πραγματοποιήθηκαν ενέργειες για την δημιουργία τέτοιων σχολείων και στους βλαχόφωνους οικισμούς της Καρίτσας και Καλύβια Κουντουριωτίσσης 58. Η προπαγάνδα συνεχώς αυξάνουσα είχε ριζώσει ισχυρά στην επαρχία και δημιουργούσε αρκετά προβλήματα και 50 Αγγελοπούλου, Η συμβολή, σ Λαζάρου, Οι Βλάχοι, σ Βακαλόπουλου, Ιστορία, σ Λαμπρίδου, Ηπειρωτικά 2, σ. 8. Γκούμας, Λιβάδι, σ. 129, 131, 218. Αδάμου, Κoκκινοπλός, σ Γκούμας, Λιβάδι, σ Τότε στην περιοχή της επαρχίας Κίτρους εγκαταστάθηκαν οικογένειες βλαχοφώνων από τις περιοχές της Σαμαρίνας, Σμίξης και Αβδέλας. Βλ. σχετ. Wace Thompson, The Nomads, σ Βακαλόπουλου Κ., Η Μακεδονία, σ ΑΔΙΣ/ΜΑ, ΦΑΚ 92/Υποφ. 29/τμήμα Η / έγγραφο 1, φ. 1:22, Στατιστική των καζάδων του Σαντζακίου Θεσσαλονίκης/Καζάς Κατερίνης, φ Φαργκάνης, Η ρουμανική, σ. 56.

156 153 προκαλούσε αρκετή αναστάτωση στην περιοχή, εξ αιτίας των διχογνωμιών και διχονοιών και της υποβόσκουσας αντιπαλότητας που η δράση της δημιούργησε. Το 1904, έτος ενθρόνισης του Παρθενίου στην επαρχία του, στην Κατερίνη λειτουργούσε καλά οργανωμένο ρουμανικό σχολείο με πέντε ρουμανοδασκάλους και 160 μαθητές 59. Υπήρχαν συμπαγείς ρουμανίζοντες βλαχόφωνοι στην Κατερίνη και στα χωριά Χράνη, τσιφλίκι του Χρ. Τζέγκα, Πάλιανη, Καταχάς, Κίτρος και λιγότεροι στις άλλες βλαχόφωνες κοινότητες. Η κατάσταση γύρω από αυτό το θέμα έπρεπε να αντιμετωπισθεί, γιατί η τεχνητή δημιουργία ρουμανικής κοινότητας στην επαρχία, αλλοίωνε την αμιγή πληθυσμιακή εικόνα του καζά Κατερίνης και παρέσυρε τους ακραιφνείς Έλληνες βλαχόφωνους σε ένα δύσκολο και επικίνδυνο γι αυτούς πολιτικό παιχνίδι. Από την άλλη η ύπαρξή της σε έναν συνοριακό καζά, όπως της Κατερίνης, μείωνε την ισχυρή παρουσία του Ελληνισμού, σε εποχή κατά την οποία κάθε άλλο παρά μειωμένη έπρεπε να είναι. Τον κίνδυνο τον οποίο ενείχε η ρουμανική προπαγάνδα σε έναν κατ εξοχήν αμιγή καζά όπως αυτός της επαρχίας Κίτρους πρώτο διείδε το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τοποθέτησε, όπως είδαμε, τον Παρθένιο ως επίσκοπο στην επαρχία αυτή. Ο Παρθένιος μόλις ανέλαβε την επισκοπή του άρχισε να δραστηριοποιείται προς την κατεύθυνση της αντιμετώπισης της ρουμανικής προπαγάνδας πολύ πριν δράσει στην περιοχή η ελληνική κυβέρνηση, γιατί αναγνώρισε τον κίνδυνο που ελλόχευε για την διάβρωση της πολιτιστικής και εθνικής συνείδησης των βλαχοφώνων από την διχοστατική δραστηριότητα της προπαγάνδας. Βλαχόφωνος και ο ίδιος στην καταγωγή, δεν ήθελε οι συμπάροικοί του να γίνονται βορρά μιας έωλης προπαγάνδας, η οποία ως μοναδικά μέσα δράσης είχε το χρήμα και τις ραδιουργίες. Πρώτος στόχος ήταν η λειτουργία του ρουμανικού σχολείου στην Κατερίνη, το οποίο ήταν άριστα οργανωμένο και παρείχε τα πάντα δωρεάν στους μαθητές, ενώ το αντίστοιχο ελληνικό είχε σχεδόν τους μισούς μαθητές και λειτουργούσε κάτω από άθλιες συνθήκες. Για να γίνει αυτό έπρεπε να πεισθούν οι βλαχόφωνοι γονείς να εγγράψουν τα παιδιά τους στο ελληνικό σχολείο. Πριν από αυτό όμως ο Παρθένιος έπρεπε να λύσει το πρόβλημα των κοινοτικών διενέξεων μεταξύ των ελληνοφώνων κατοίκων και των βλαχοφώνων. Οι πρώτοι συμμετείχαν κανονικά στα δρώμενα της επαρχίας ενώ οι δεύτεροι όχι. Αυτός ο τεχνικός διαχωρισμός οφειλόταν και στις αντιδράσεις των 59 Πέρα από της πληροφορίες που μας δίνει ο Παρθένιος, έχουμε πληροφορίες και από την αναφορά του Ρώσου πολιτικού πράκτορα του γραφείου Θεσσαλονίκης, ο οποίος αναφέρει ότι στην Κατερίνη υπήρχε και λειτουργούσε ρουμανικό σχολείο με 5 δασκάλους και 150 μαθητές, βλ. σχετ. ΑΙΜΧΑ/ АПРИ/ ф. Политархив/Φ. 1/264.

157 154 βλαχοφώνων οι οποίοι κάτω από την δικαιολογία της μη μόνιμης εγκατάστασής τους απέφευγαν να τηρούν τις υποχρεώσεις και τις δεσμεύσεις που αναλάμβαναν. Αργότερα, όμως, όταν άρχισε η μόνιμη εγκατάσταση τους και η μαζική αστικοποίηση του βίου τους, ήταν αναγκαίο να συμμετέχουν στα κοινά με τους ίδιους όρους και των μονίμων ελληνοφώνων κατοίκων. Τούτο έπραξε ο Παρθένιος, αμέσως μετά την εγκατάσταση στην επαρχία του, με την σύνταξη νέου διοικητικού και εκλογικού κοινοτικού κανονισμού με σκοπό να ομογενοποιήσει όλους τους κατοίκους της. Με τον κανονισμό αυτό οι βλαχόφωνοι καθίσταντο μέλη της κοινότητας με τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με αυτά των ντόπιων κατοίκων, από τους οποίους δεν διακρίνονταν καθόλου. Η κίνηση αυτή του Παρθενίου ήταν σωστή γιατί από το τα τέλη του 1903, και μετά τον ιραδέ της Πύλης με τον οποίο επιτρεπόταν στους βλαχοφώνους να ιδρύουν ανεξάρτητες βλαχικές κοινότητες, οι οποίες θα αναγνωρίζονταν από την οθωμανική κυβέρνηση, άρχισαν στην Κατερίνη οι ρουμανίζοντες να εργάζονται συστηματικά για την δημιουργία τέτοιας κοινότητας. Αυτές τις προσπάθειες πρόλαβε ο Παρθένιος 60. Κατόπιν ο Παρθένιος άρχισε περιοδείες στα χωριά της επαρχίας του. Επισκεπτόμενος τους βλαχοφώνους κατοίκους, ιδία της Κατερίνης και συζητώντας μαζί τους προσπαθούσε να καταδείξει το σφάλμα της φοίτησης σε μια τέτοια σχολή όπως η ρουμανική. Με αυτόν τον τρόπο έπεισε τους βλαχοφώνους γονείς, ίσως και η βλαχική του καταγωγή να έκαμε την προσπάθεια πιο εύκολη 61. Όπως ο ίδιος περιγράφει: «εἰς τούς γονεῖς αὐτῶν [των μαθητών] ἐδιδάχθη παρ ἡμῶν αὐτῶν προσωπικῶς καί ἀνεπτύχθη καί καλῶς παρ αὐτῶν κατενοήθη τό ἀσύμφορον ἀπό τε ἐθνικῆς καί πρακτικῆς ἀπόψεως τῆς ἐν τῇ Σχολῇ ἐκείνη φοιτήσεως των τέκνων αὐτῶν, ὅπου πᾶν ἄλλο ἤ τήν μόνην χρήσιμον εἰς τόν τόπον μας 60 ΜΜΑ, ΑΥΕ, 1903/ΑΑΚ/Α2, έγγραφο 499/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών. 61 Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί η πολύτιμη μαρτυρία του Αναστασίου Αγγελοπούλου. Ο Αναστάσιος Αγγελόπουλος ήταν ο πρώτος γραμματέας της μητρόπολης Κίτρους που προσλήφθηκε μετά την ενσωμάτωση των μητροπόλεων των Νέων Χωρών στην Εκκλησία της Ελλάδος. Τότε οι μητροπόλεις αυτές, με βάση τον καταστατικό νόμο, μπορούσαν να προσλάβουν επισήμως υπαλλήλους γραμματείς. Έτσι προσλήφθηκε περί το 1930 και μαζί με τον ιερέα Κωνσταντίνο Καραλόπουλο, Αρχιερατικό επίτροπο, οργάνωσαν την γραμματεία και τις λοιπές διοικητικές υπηρεσίες της μητρόπολης. Ο Αν. Αγγελόπουλος στις ελεύθερες ώρες του συζητούσε με τον Παρθένιο και κρατούσε σημειώσεις εκ των συζητήσεων αυτών. Εξ αυτών προκύπτει ότι ο Παρθένιος μιλούσε άπταιστα την βλαχική γλώσσα και όταν μετέβαινε στα σπίτια των βλαχοφώνων τους μιλούσε βλάχικα. Αυτή η αμεσότητα της επικοινωνίας έπαιξε, σίγουρα, μεγάλο ρόλο στον περιορισμό της ρουμανικής προπαγάνδας, όπως διηγείται ο μητροπολίτης στο γραμματέα του. Εδώ θέλω να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κ. Αθανάσιο Αν. Αγγελόπουλο, γιο του Αναστασίου Αγγελοπούλου, ο οποίος μου διέθεσε προς μελέτη, μέρος των σημειώσεων αυτών.

158 155 διά τό μέλλον αὐτῶν ἑλληνικήν γλῶσσαν θέλουσιν ἐκμάθει» 62. Μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα οι βλαχόφωνοι μαθητές εγκατέλειψαν το ρουμανικό σχολείο και εγγράφηκαν στο ελληνικό, χάρη στις προσπάθειες του Παρθενίου, αλλά και «εἰς τήν φιλοπατρίαν καί τήν φιλογενῆ ἀπόφασιν τῶν βλαχοφώνων γονέων καί μαθητῶν» 63. Και όπως είδαμε σε άλλη ενότητα, το σχολείο από το 1905 στεγάσθηκε σε περικαλλές κτήριο. Κατά την σχολική χρονιά στο ρουμανικό σχολείο, το οποίο λειτουργούσε στο σπίτι του ρουμανίζοντα τσιφλικά Χρ. Τζέγκα, εγγράφηκαν μόνον μαθητές 64. Κατά δε την σχολική χρονιά , εγγράφηκαν 4 5 μαθητές, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στην ρουμανική σχολή της Βέροιας, γιατί το ρουμανικό σχολείο της Κατερίνης αναγκάσθηκε να κλείσει και οι δάσκαλοί του να μετατεθούν σε άλλες περιοχές της Μακεδονίας 65. Έτσι ο πρώτος στόχος του Παρθενίου επιτεύχθηκε. Ο ίδιος όμως δεν σταμάτησε, αφού προείχε ο γενικός σκοπός της εκμηδένισης της ρουμανικής προπαγάνδας στην επαρχία του. Όπως αναφέραμε, στα τέλη του 1903 δόθηκε από την Πύλη η άδεια για την συγκρότηση ανεξαρτήτων κοινοτήτων των βλαχοφώνων. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ απέστειλε επιστολή προς τους αρχιερείς, με την οποία τους καλούσε να προσέξουν ιδιαίτερα την ρουμανική προπαγάνδα 66. Με την συνέχιση όμως της δραστηριότητας και το ξέσπασμα της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγώνα, ο Οικουμενικός Πατριάρχης έλαβε την απόφαση να ζητήσει από τους βλαχοφώνους να συντάξουν και να επιδώσουν αναφορές πίστης και αφοσίωσης προς την Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία και να τις επιδώσουν τόσο προς τις οικείες διοικήσεις όσο και προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Επίσης με σημείωμά του ενημέρωσε σχετικά τους επισκόπους της Μακεδονίας και Ηπείρου 67. Ο Παρθένιος αμέσως ήλθε σε επαφή με τους βλαχοφώνους της επαρχίας του και αποφασίστηκε να αποσταλούν οι ανωτέρω αναφορές. Πράγματι οι αναφορές στάλθηκαν τόσο προς τον Γενικό Διοικητή Θεσσαλονίκης όσο και προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο 68. Σε αυτές οι βλαχόφωνοι δήλωναν ότι «οὐδαμῶς ἑαυτοὺς τῶν Ὀρθοδόξων Ἑλλήνων χωρίζοντες 62 Παρθενίου, Περιγραφή, σ Αυτόθι. 64 ΑΥΕ, 1905/Φ. 40/υποφ. 2/τμήμα α, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς το γραφείο της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. 65 Αυτόθι. 66 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 75, σ Πρβλ. και Τρίτου, Ο Οικουμενικός, σ. 187 [αναδημ. ΗΗ, , σ. 273]. 67 ΑΥΕ, 1904/Φ. 66/υποφ. 1, έγγραφο 219/ , Ο Οικουμενικός Πατριάρχης προς τον Υπουργό των εξωτερικών. 68 ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 2595, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.

159 156 οὐδεμίαν εὑρίσκουσι διάστασιν καὶ διαφορὰν ἀπὸ τῶν ἁπανταχοῦ γῆς Γραικῶν» 69. Εκτός από την Κατερίνη η ρουμανική προπαγάνδα δραστηριοποιούνταν και στα χωριά Χράνη, Πάλιανη (Σφενδάμι) και σε μικρότερο βαθμό στον Καταχά και στο Λιμπάνοβο (Αιγίνιο). Στο χωριό Χράνη, το οποίο ήταν τσιφλίκι του ρουμανίζοντος Χρήστου Τζέγκα, δημιουργήθηκε εστία δράσης της ρουμανικής προπαγάνδας τόσο με την προσπάθεια ίδρυσης ρουμανικού σχολείου όσο και με την δραστηριότητα του ρουμανίζοντα ιερέα Νικολάου Παπαζήση. Ο τελευταίος καταγόταν από τα Γρεβενά και τον είχε χειροτονήσει ο προκάτοχος του Παρθενίου Θεόκλητος. Αμέσως μετά την χειροτονία του ασπάστηκε την ρουμανική προπαγάνδα και έγινε δραστήριο μέλος της. Ο Θεόκλητος του έδωσε απολυτήριο για να φύγει από την επαρχία του 70, αυτός όμως δεν αναχώρησε από την επισκοπή Κίτρους αλλά συνέχισε να ιεροπρατεί. Όταν ήρθε ο Παρθένιος του ζήτησε να παύσει να ενστερνίζεται και να δραστηριοποιείται υπέρ της ρουμανικής προπαγάνδας, αυτός όμως αρνήθηκε και ο Παρθένιος τον καθαίρεσε. Αυτός όμως, κάτω από την προστασία του Χρ. Τζέγκα, μετέβη στο χωριό Χράνη και άρχισε να λειτουργεί στην ρουμανική γλώσσα 71. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι η κίνηση αυτή εντασσόταν στο ευρύτερο σχέδιο για εκκλησιαστική αυτοτέλεια και παρουσία των βλαχοφώνων κάτω από την ρουμανική προστασία και κατά το πρότυπο της βουλγαρικής προπαγάνδας στη Μακεδονία, γιατί ο Χρ. Τζέγκας ήταν από τα πρόσωπα τα οποία ανακήρυξαν τον άλλοτε μητροπολίτη Πρεσπών και Αχριδών Άνθιμο Γκέτση ως πρώτο μητροπολίτη των Βλάχων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 72. Εξ αυτού του γεγονότος η ρουμανική βουλή είχε ψηφίσει στα τέλη του 1903 πίστωση λέι για την ανέγερση ρουμανικών εκκλησιών στη Μακεδονία 73. Μερικοί κάτοικοι του χωριού Χράνη είχαν πεισθεί από τον Χρ. Τζέγκα και ακολουθούσαν την ρουμανική προπαγάνδα, οι υπόλοιποι ζητούσαν από τον Παρθένιο εναγωνίως να τοποθετήσει ιερέα κανονικό, ώστε να τελείται η λειτουργία στην «πατρώα ελληνική φωνή» 74. Ο Παρθένιος φοβούμενος ότι η δραστηριότητα του Τζέγκα θα «εκρουμούνιζε» 69 ΑΣΔ, Φ /Αθήναι φ. 102/ ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2578, έγγραφο , ο Κίτρους Θεόκλητος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 71 ΑΥΕ 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , Οι κάτοικοι του χ. Χράνη προς τον Κίτρους Παρθένιο. 72 Αβέρωφ, Η Πολιτική, σ. 38. Κατσουγιάννη, Περί των Βλάχων Α, σ. 35. Βακαλόπουλου Κ., Η Μακεδονία, σ Αβέρωφ, Η Πολιτική, σ ΑΥΕ 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , Οι κάτοικοι του χωριού Χράνη προς τον Κίτρους Παρθένιο.

160 157 ολόκληρο το χωριό, γιατί οι χριστιανοί δε θα άντεχαν για πολύ να μεταβαίνουν για εκκλησιασμό στα γύρω χωριά και στο τέλος θα αναγκάζονταν να συμμετέχουν στην ρουμανική λειτουργία 75, διόρισε ιερέα τον ιερομόναχο Παχώμιο και ζήτησε από την μητρόπολη Θεσσαλονίκης να του χορηγήσει μισθό για την συντήρησή του, γιατί το χωριό αδυνατούσε να τον συντηρήσει από μόνο του 76. Η μητρόπολη, πράγματι, ανέλαβε από τον Μάρτιο του 1905 να πληρώνει τον μισθό του ιερέως, ώστε οι κάτοικοι του χωριού να πάψουν να δέχονται τον ρουμανίζοντα ιερέα Νικόλαο Παπαζήση 77. Αυτή η δραστηριότητα του Παρθενίου είχε ως αποτέλεσμα να κατηγορηθεί από τα όργανα της ρουμανικής προπαγάνδας στις τουρκικές αρχές ως ταραξίας 78. Στις καταγγελίες ανεμίχθη και η ρουμανική πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη, η οποία από νωρίς, διαβίβασε αναφορά προς το Ρουμανικό Υπουργείο Εξωτερικών και διαμαρτυρήθηκε στην Πύλη. Σε αυτήν κατηγορούνταν ο Παρθένιος ότι ασκεί βίαιη πολιτική εναντίον των βλαχοφώνων. Συγκεκριμένα η αναφορά 79 έλεγε: «Ο Μητροπολίτης Κατερίνης(sic) Παρθένιος Βαρδάκας, επισκέπτεται τα σπίτια των πιστών, ακόμα και αυτά των Ρουμάνων. Σ αυτούς λέγει ότι ήσαν Ελληνο βλαχόφωνοι. Τους συμβουλεύει να μη στέλνουν τα παιδιά των στα ρουμανικά σχολεία και όποιοι τολμήσουν να ονομασθούν Ρουμάνοι θα εκδιωχθούν και θ αφοριστούν. Ο ρουμάνος ιερέας της Κατερίνης Νικόλαος Παπαζήσης αρνούμενος να ονομασθεί Έλλην, εκδιώχθη σε τέτοιο σημείο ώστε να εξαναγκασθεί να υποβάλει την παραίτησή του» 80. Παρά τις αναφορές αυτές ο Παρθένιος συνέχισε την δράση του χρησιμοποιώντας την πειθώ και το πλεονέκτημα της καταγωγής του. Στο χωριό Χράνη μετά την τοποθέτηση του ιερέως Παχωμίου, ο ρουμανίζων ιερέας Νικόλαος Παπαζήσης, μη έχοντας πλέον «πιστούς», αναγκάστηκε να αναχωρήσει από την επισκοπή Κίτρους και να μεταβεί στο Κρούσοβο ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2605, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 76 ΑΥΕ, 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 77 ΑΥΕ, 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο , η μητρόπολη Θεσσαλονίκης προς τον Κίτρους Παρθένιο. 78 ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 2600, έγγραφο , ο Κίτρος Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 79 Το κείμενο της αναφοράς στα Γαλλικά. 80 ΑΣΔ, Φ /62/Documents diplomatiques conflit Gréco roumain 1905/p. XXIV, 17/ , Rapport de E. M. de Roumain á Constantinople. 81 ΑΥΕ, 1905/Φ. 40/υποφ. 2/τμήμα α, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς το γραφείο της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης.

161 158 Ένα άλλο σημείο εμφανίσεως και αναπτύξεως της ρουμανικής προπαγάνδας, στο οποίο χρειάσθηκε να επέμβει δυναμικά ο Παρθένιος, ήταν το χωριό Πάλιανη (Σφενδάμι) και Καλύβια Κίτρους. Η γέννηση της ρουμανικής προπαγάνδας στα χωριά αυτά ξεκίνησε από μια διχογνωμία του αρχιτσέλιγκα Χρήστου Βασίλη και του ανεψιού του Κώστα Βασίλη. Κάποια διαφορά μεταξύ τους, ίσως κληρονομική, έκαμε τον ανεψιό να δυσαρεστηθεί και έτσι δημιουργήθηκε μεταξύ τους αντιπαλότητα, η οποία τελικά οδήγησε στην διάσπαση της πατριαρχικής βλάχικης οικογένειας του αρχιτσέλιγκα. Έτσι δημιουργήθηκαν δύο παρατάξεις του Χρήστου, η οποία ήταν η μεγαλύτερη, και του Κώστα Βασίλη. Ο τελευταίος για να ισχυροποιήσει την θέση του ασπάσθηκε την ρουμανική προπαγάνδα 82. Το φθινόπωρο του 1904 οδήγησε τους οπαδούς του στα χωριά Καλύβια Κίτρους και Πάλιανη για να διαχειμάσουν. Εγκαθιστάμενοι εκεί έδιωξαν τον Έλληνα δάσκαλο και προσέλαβαν δύο ρουμανίζοντες 83. Παράλληλα την ρουμανική προπαγάνδα ακολούθησαν και οι δύο ιερείς των βλαχοφώνων. Οι τελευταίοι κατέλαβαν την εκκλησία της Πάλιανης και άρχισαν να τελούν τις ιερές ακολουθίες στην ρουμανική γλώσσα, εμποδίζοντας όσους εκ των βλαχοφώνων παρέμειναν πιστοί στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και στον επιτόπιο αρχιερέα να εκτελέσουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα 84. Μάλιστα ο ιερεύς παπα Νικόλαος Δημητρίου με επιστολή του στον Παρθένιο τον ενημέρωνε ότι η κατάσταση είναι δύσκολη και οι πιστοί οι μένοντες στα πάτρια θα έλθουν τα Χριστούγεννα και δεν θα έχουν που να λειτουργηθούν 85. Ο Παρθένιος παρά τον κίνδυνο που διέτρεχε μετέβη στην Πάλιανη και προσπάθησε να πείσει τους δύο ιερείς και τους ακολουθούντες την ρουμανική προπαγάνδα, αφού δεν τα κατάφερε τους καθαίρεσε. Οι ρουμανίζοντες θέλησαν να τον δωροδοκήσουν, βλέποντας όμως ότι η προσπάθειά τους αυτή δεν τελεσφόρησε προσπάθησαν να τον δολοφονήσουν 86. Επειδή οι ιερείς δεν απομακρύνθηκαν από το χωριό μετά την καθαίρεσή τους, ο Παρθένιος σκέφθηκε να αφαιρέσει το εγκαίνιον του ναού 87, παράλληλα απέστειλε τακρίριο προς τον καϊμακάμη Κατερίνης 82 ΑΥΕ, 1904/Φ. 66/υποφ. 1, έγγραφο 581// , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς τον Υπουργό Εξωτερικών. 83 ΜΜΑ, ΑΥΕ, 1904/ΑΑΚ/Κ, έγγραφο 23/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς τον Υπουργό Εξωτερικών. 84 ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 2603, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 85 ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2601, έγγραφο , ο παπα Νικόλαος Δημητρίου προς τον Κίτρους Παρθένιο. 86 ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 2603, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 87 Αυτόθι.

162 159 ζητώντας του να προβεί σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες για να επιστραφεί η εκκλησία στους ρωμαίους βλαχοφώνους χριστιανούς, στους οποίους ανήκε και να τιμωρηθούν οι ιερείς και λαϊκοί που είναι υπεύθυνοι 88. Στην υπόθεση ενεπλάκη και ο Ν. Μπίτσιος, βλαχόφωνος, στο τσιφλίκι του οποίου ανήκε η περιοχή 89. Αυτός, με εντολή του Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης, του οποίου ήταν συνεργάτης, άρχισε ενέργειες για την απομάκρυνση των ρουμανιζόντων βλαχοφώνων από την περιοχή 90. Από πληροφορίες των αρχείων μαθαίνουμε ότι η ρουμανίζουσα ομάδα και οι δύο παυθέντες ιερείς είχαν υποβάλει δηλώσεις μετάνοιας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και είχαν επιστρέψει στην δικαιοδοσία του, μετά από λίγο όμως φαίνεται ότι αποσκίρτησαν εκ νέου, γι αυτό το Πατριαρχείο απέστειλε επιστολή προς τον Παρθένιο να ερευνήσει το θέμα 91. Δεν γνωρίζουμε την απάντηση του Παρθενίου, αλλά το πιθανότερο για την επισκοπή Κίτρους το θέμα πρέπει να λύθηκε, όταν οι τελευταίοι μετακινήθηκαν προς τα χωριά Ελαφίνα και Άνω Σέλι του καζά Βεροίας 92. Οι προσπάθειες αυτές του παρθενίου έκαμαν τα όργανα της ρουμανικής προπαγάνδας να τον κατηγορήσουν στις τουρκικές αρχές ότι διατρέχει ολόκληρη την επαρχία του και προσπαθεί να επαναστατήσει την περιοχή εναντίον των Τούρκων 93. Μετά την έναρξη των μεταρρυθμίσεων στην Μακεδονία από τις Μεγάλες Δυνάμεις, αποφασίστηκε να απογραφεί ο πληθυσμός του Ευρωπαϊκού τμήματος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η απογραφή ήταν απόρροια του μυρστέγειου προγράμματος των μεταρρυθμίσεων και η διεξαγωγή της αποφασίσθηκε ώστε από τα απογραφικά αποτελέσματα να διαρρυθμιστεί καλύτερα η διοικητική διάρθρωση, να επέλθει φυλετική ομογενοποίηση των νέων επαρχιών και να γίνει πιο 88 ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 11, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον καϊμακάμη Κατερίνης. 89 Ο Νικόλαος Μπίτσιου, Βλάχος από την Ήπειρο, είχε αγοράσει μεγάλη έκταση γης μεταξύ των χωριών Κίτρους και Αγ. Ιωάννη. Είχε κάμει σπουδές στο εξωτερικό και γνώριζε αρκετές ξένες γλώσσες, για αυτό αποτέλεσε για χρόνια διερμηνέας του Αγγλικού Προξενείου Θεσσαλονίκης. Κατά την διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα εργάσθηκε σθεναρά για την προστασία του Ελληνισμού της περιοχής τόσο έναντι των οθωμανικών αρχών όσο και απέναντι των δραστηριοτήτων της βουλγαρικής και της ρουμανικής προπαγάνδας. Βλ. σχετ. Παρθενίου, Περιγραφή, σ Κουκούδη, Οι Ολύμπιοι, σ ΑΥΕ, 1904/Φ. 66/υποφ. 1, έγγραφο 581// , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς τον Υπουργό Εξωτερικών και ΜΜΑ, ΑΥΕ, 1904/ΑΑΚ/Κ, έγγραφο 23/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς τον Υπουργό Εξωτερικών. 91 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ , έγγραφο 7302/ Κουκούδη, Οι Βεργιάνοι, σ ΑΜΘ, Φ. 147, αρ. 2603, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.

163 160 εύκολη η δραστηριότητα και ανάπτυξη των αστυνομικών σωμάτων 94. Εξ αυτού του λόγου είχε εξαιρετική σημασία για την ελληνική κυβέρνηση, γιατί από αυτήν θα εξαρτιόταν η νέα διοικητική διαίρεση της Μακεδονίας 95. Πρέπει να σημειωθεί ότι τον Μάιο του 1905 η οθωμανική κυβέρνηση εξέδωσε τον περίφημο ιραδέ, με τον οποίο έδιδε τα δικαιώματα χρήσης της ρουμανικής γλώσσας στις λατρευτικές συνάξεις, την δημιουργία σχολείων και διορισμό δασκάλων σε αυτά, καθώς και την συμμετοχή ενός μέλους κάθε ρουμανικής κοινότητας στα τοπικά διοικητικά συμβούλια 96. Τα γεγονότα αυτά δεν ήταν άμοιρα των προσπαθειών των τοπικών οθωμανικών οργάνων κατά την απογραφή. Κατά την διάρκεια της απογραφής οι κατά τόπους Οθωμανοί διοικητές πήραν διαταγές να απογράψουν τους ορθοδόξους κατοίκους πους μιλούν το βλαχικό ιδίωμα ως «Βλάχ» και μόνον όσους μιλούσαν ελληνικά ως «ρουμ ορθοδοξ», ανεξάρτητα από την θέλησή τους. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, βλέποντας ότι η απογραφή είχε ως απώτερο στόχο να μειώσει την ισχύ και το κύρος του αλλά και να αλλοιώσει την βούληση και έκφραση του ορθοδόξου πληρώματός του, απέστειλε στους αρχιερείς εγκύκλιο προτρέποντας τους να προσέξουν στο να απογραφούν όλοι οι πιστοί του, ανεξαρτήτως γλώσσας, ως «ρουμ όρθοδοξ» 97. Η απογραφή διεξήχθη και στην επισκοπή Κίτρους. Οι κατά τόπους επιτροπές της απογραφής πλαισιώνονταν από τους οθωμανικούς υπαλλήλους και από ορθόδοξο ιερέα. Η απογραφή όμως στην επαρχία Κίτρους δεν εξελίχθηκε ομαλά, γιατί ο καϊμακάμης Κατερίνης δεν ήθελε να απογράψει του βλαχοφώνους ως «ρουμ όρθοδοξ» αλλά επέμενε όλους όσους μιλούσαν το ιδίωμα ή φορούσαν την χαρακτηριστική στολή των Βλάχων να τους απογράψει ως «βλάχ», παρά τις διαμαρτυρίες των ιδίων, οι οποίοι επέμεναν να απογραφούν με βάση τις παλαιές τους ταυτότητες (νοφούζια) ως «ρουμ όρθοδοξ», κατόπιν τούτων εξαιτίας της συμπεριφοράς αυτής του καϊμακάμη οι βλαχόφωνοι στην Κατερίνη και τα γύρω χωριά στα βρίσκονταν σε αναβρασμό 98. Ο Παρθένιος με την δημογεροντία διαμαρτυρήθηκαν 94 ΑΛΜΑΖ, Αι ιστορικαί, σ. 98 κ. ε. Βλάχου, Το Μακεδονικόν, σ ΑΥΕ, 1905/Φ. 1/υποφ. 1/τμήμα α, έγγραφο 2354/ , ο Υπουργός Εξωτερικών προς το Προξενείο Ελασσόνας. 96 ΕΑ 29(1905) , όπου το κείμενο του ιραδέ και το τακρίριο του Πατριάρχη τα σχετικά με το θέμα. 97 ΑΜΘ, φ. 45, αρ. 4235, έγγραφο , Οικουμενικός Πατριάρχης προς τους Αρχιερείς της δικαιοδοσίας του. 98 ΑΥΕ, 1905/Φ. 1/υποφ 1/τμήμα α, έγγραφο 238/ , ο Πρόξενος Ελασσώνος προς το Υπουργείο Εξωτερικών. ΑΥΕ, 1905/Φ. 84/υποφ. 2, έγγραφο , επιστολή Ν. Χ. Αδαμίδη προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.

164 161 έντονα προς τον Γενικό Διοικητή Θεσσαλονίκης, ενώ παράλληλα, ο Παρθένιος, απέστειλε αναφορά προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης περιγράφοντας λεπτομερώς τα γεγονότα 99. Μάλιστα δήλωσε ρητά προς τον καϊμακάμη ότι αγνοεί «τήν ὕπαρξιν Ρουμάνων ἐν τῷ Καζᾶ» 100. Οι ισχυρές αντιδράσεις των βλαχοφώνων είχαν ως αποτέλεσμα να ανασταλεί προσωρινά η διενέργεια της απογραφής στην επαρχία Κίτρους 101. Όλες αυτές οι ενέργειες των οθωμανικών αρχών κατά την διάρκεια της απογραφής έκαμαν τους βλαχοφώνους να ισχυροποιήσουν τα αισθήματά τους προς τον Ελληνισμό και να δηλώσουν ευθαρσώς σύσσωμοι ότι είναι ορθόδοξοι Έλληνες, πιστοί στην Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία 102. Τούτο φαίνεται καθαρά και από την στατιστική των βλαχοφώνων στην επαρχία Κίτρους, όπου σε σύνολο 733 οικογενειών μόνον οι 13 ήταν οπαδοί της ρουμανικής προπαγάνδας 103. Αυτή ήταν η κατάσταση μέχρι το τέλος του Χάρη στις προσπάθειες του Παρθενίου η ρουμανική προπαγάνδα είχε πλέον αρχίσει να μειώνεται. Υπό την επίδρασή της παρέμειναν κάποια πρόσωπα, μεταξύ των οποίων ο Χρ. Τζέγκας, ο οποίος διεύθυνε την προπαγάνδα στην επαρχία Κίτρους, έχοντας ως βοηθό και επίκουρο τις οθωμανικές αρχές. Οι τελευταίες ανησυχούσαν από την ισχυροποίηση του Ελληνισμού της περιοχής και μάλιστα σε έναν συνοριακό καζά, όπως ο καζάς Κατερίνης, γι αυτό προσπαθούσαν να μειώσουν την ισχυρή πολιτιστική και κοινωνική παρουσία του Ελληνισμού, ενισχύοντας την ρουμανική προπαγάνδα. Για παράδειγμα τον Μάιο του 1906 έληξε η θητεία ενός χριστιανού εκπροσώπου (αζά) στο διοικητικό συμβούλιο της επαρχίας (Ιδαρέ Μετζλισί). Οι χριστιανοί (Έλληνες ) της επαρχίας συμμετείχαν με δύο εκπροσώπους στο συμβούλιο αυτό. Η εκλογή του αντιπροσώπου γινόταν από όλους τους χριστιανούς της επαρχίας, οι οποίοι ψήφιζαν γνωστά και ευυπόληπτα μέλη της επαρχίας συνήθως από την έδρα αυτής. Κατά την διάρκεια εκλογής του χριστιανού αντιπροσώπου στην επαρχία Κίτρους ο καϊμακάμης απέστειλε ψηφοδέλτια στις κοινότητες της επαρχίας στα οποία αναγραφόταν ως υποψηφίου και το όνομα ενός ρουμανίζοντος, 99 ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2619, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 100 ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2636, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 101 ΑΔΙΣ/ΜΑ/Φ. 30/υποφ. Α /αρ. 3, έγγραφο 179/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών. 102 ΑΙΜΧΑ/Ζ/Φ. 17/350/φ. 1 21: Επίσημα Έγγραφα περί της εν Μακεδονία Οδυνηράς Καταστάσεως, Εν Κωνσταντινουπόλει 1906, ανατ. Θεσσαλονίκη 1993 (επιμ. ανατ. Αθ. Αγγελόπουλος), σ. με.

165 162 του Τάκη Μπαρμπαγιάννη, ο οποίος ήταν ράπτης στο επάγγελμα και έφορος της ρουμανικού σχολείου Κατερίνης. Ο Παρθένιος, αφού έλαβε γνώση του γεγονότος αυτού, εισηγήθηκε κατάλληλα να μην ψηφισθεί από κανένα χωριό της επαρχίας, πράγμα το οποίο και έγινε, αφού εξελέγησαν ο Κωνσταντίνος Μόσχας, γνωστός βλαχόφωνος καταγόμενος από το Λιβάδι Ολύμπου και ο Αναστ. Καλαμπαλίκης 104. Όμως ο καϊμακάμης εφαρμόζοντας εντολές της προϊσταμένης του αρχής, κατά τις οποίες έπρεπε να διορισθεί αντιπρόσωπος στο διοικητικό συμβούλιο, οπαδός της ρουμανικής προπαγάνδας, επέμενε να διορισθεί ως τέτοιος ο Τάκης Μπαρμπαγιάννης. Ο Παρθένιος και η δημογεροντία αντέδρασαν σφοδρά στις πιέσεις αυτές του καϊμακάμη 105. Ο τελευταίος κατηγόρησε τον Παρθένιο ότι ασκεί ανατρεπτική δράση και συνεννοείται με τα ελληνικά ανταρτικά σώματα. Οι κατηγορίες αυτές είχαν ως συνέπεια να διαταχθούν ανακρίσεις για να αποδειχθεί ή όχι η κατηγορία του καϊμακάμη, παράλληλα διατάχθηκε να επαναληφθούν οι εκλογές από την αρχή, με την εγγραφή στα ψηφοδέλτια τριών ρουμανιζόντων, αλλά και πάλι η επαρχία εξέλεξε τα ίδια πρόσωπα 106. Παρ όλα τα ανωτέρω ο νέος καϊμακάμης διόρισε στις στο διοικητικό συμβούλιο της επαρχίας τον Τάκη Μπαρμπαγιάννη, ως αντιπρόσωπο της ανύπαρκτης ρουμανικής κοινότητας. Ο Παρθένιος βρέθηκε στη δίλημμα, το οποίο ανέφερε και στο μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, εάν θα έπρεπε να συμμετέχει των εργασιών του διοικητικού συμβουλίου, αναγνωρίζοντας έτσι τον αντιπρόσωπο της ρουμανικής προπαγάνδας, ή να μη μετέχει 107. Τελικά ο Παρθένιος συνέχισε να μετέχει των εργασιών του διοικητικού συμβουλίου, αφού το ζήτημα ανέλαβαν να λύσουν τα ελληνικά ανταρτικά σώματα, όπως θα δούμε παρακάτω. Οι αντιδράσεις του Παρθενίου για την απογραφή και τον διορισμό του ρουμανίζοντα αζά έκαμαν τον καϊμακάμη να τον κατηγορήσει στην Πύλη για δράση εναντίον των Βλάχων. Η Πύλη μετά από την αναφορά αυτή διαβίβασε στο Πατριαρχείο τεσκερέ, με τον οποίο καταγγελλόταν οι δραστηριότητά του «καὶ ἰδίᾳ ἡ πρὸς τοὺς Βλάχους πολιτεία» 108. Όταν η περιοχή της επαρχίας Κίτρους άρχισε να οργανώνεται και να εμφανίζονται και να δρουν τα ένοπλα ανταρτικά ελληνικά σώματα, άρχισε η συστηματική καταδίωξη των ρουμανιζόντων 104 ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2636, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 105 Paillarès, Η Μακεδονική, σ ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2636, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 107 ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2641, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 108 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ. 7, έγγραφο 133/

166 163 πληρωμένων οπαδών της προπαγάνδας, με συνέπεια να αυξηθεί η αντιπαλότητα μεταξύ των δύο μερών. Ο Ματαπάς, ως αρχηγός του διαμερίσματος Ολύμπου, συνεργάσθηκε με τον Παρθένιο τόσο στην οργάνωση της περιοχής όσο και για τον περιορισμό της ρουμανικής προπαγάνδας στην περιοχή 109. Ο Χρ. Τζέγκας μετά τις επιτυχίες του Παρθενίου απέναντι στους βλαχοφώνους εντατικοποίησε την προπαγάνδα του. Τα δε ελληνικά σώματα την δική τους δράση εναντίων των οργάνων της προπαγάνδας, έτσι άρχισε η βίαιη διαπάλη μεταξύ της ρουμανικής προπαγάνδας και του Ελληνισμού της περιοχής. Η δραστηριότητα της ρουμανικής προπαγάνδας έπρεπε να σταματήσει, γι αυτό τα ελληνικά σώματα άρχισαν, ως πρώτο μέτρο προειδοποίησης, να προβαίνουν σε επιχειρήσεις δολιοφθοράς και αυτό για να καταδειχθεί η δύναμη του Ελληνισμού και να ισχυροποιηθεί παράλληλα το φρόνιμα των βλαχοφώνων Ελλήνων. Έτσι στις ομάδα ελληνικού σώματος κατέστρεψε αποθήκες και ζώα του Χρ. Τζέγκα στα χωριά Χράνη και Νιόκαστρο 110. Ο τελευταίος έστειλε τον γιο του Τασούλη στην Κατερίνη με ισχυρή δύναμη τουρκικού στρατού και υπέδειξε ως υπαίτιους ηθικούς αυτουργούς τα μέλη του ελληνικού κομιτάτου, τα οποία με δήθεν διαταγή του Παρθενίου προέβησαν στην ενέργεια αυτή. Σε αυτήν την κατηγορία ο Παρθένιος δήλωσε, όπως έπρεπε να πράξει, άγνοια και μάλιστα σε επιστολή του προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης τόνισε ότι ουδεμία σχέση έχει τόσο ο ίδιος όσο και η δημογεροντία Κατερίνης με το γεγονός 111. Όμως ο καϊμακάμης, έχοντας υπ όψιν τις ενέργειες του Παρθενίου και την αντίδρασή του σε κάθε προσπάθεια ενίσχυσης της ρουμανικής προπαγάνδας, τον θεώρησε υπεύθυνο και τον κατηγόρησε με αναφορά του στο Γενικό Διοικητή του Βιλαετίου 112. Ο Χρ. Τζέγκας θέλοντας να ισχυροποιήσει την θέση του, άρχισε να συνεργάζεται με τις βουλγαρικές συμμορίες του Τάνε από το Γκόρκτσοβο και του Αλέκο από την Μπάνιτσα 113. Βεβαίως η ρουμανική προπαγάνδα δεν αδράνησε, αλλά προέβη και αυτή σε πράξεις δολιοφθοράς. Τέτοιες ενέργειες συνέβησαν στο κτήμα του Ν. Μπίτσιου, όταν βουλγαρορουμανική συμμορία έκαψε αποθήκες με ζωοτροφές 114, το 109 Τσακούμη, Η απελευθέρωση, σ ΜΜΑ, ΑΥΕ, 1906, ΑΑΚ/Β Προξενείο Θεσσαλονίκης, έγγραφο 16/ , ο Γενικός Πρόξενος προς το Υπουργείο Εξωτερικών. 111 ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2632, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 112 Αυτόθι, επίσης βλ. ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 79, σ. 19, έγγραφο 530/ ΑΥΕ, 1911/Φ. Προξενικά/έγγραφο 846/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών, με το οποίο διαβιβάζει έκθεση για τα γεγονότα στο διαμέρισμα Ολύμπου Βεροίας. 114 ΑΙΜΧΑ/Ζ /Φ. 20/18/φ. 1 6: 4.

167 164 ίδιο συνέβη και στο κτήμα του γιατρού Στέργιου Μάρκου στον Κορινό 115. Ακόμη στην περιοχή ξεκίνησε η προσπάθεια να επεκταθεί και να οργανωθεί συμμορία ρουμανιζόντων υπό την αρχηγία του Νταρλαγιάννη. Η προσπάθεια όμως αυτή ναυάγησε χάρη στην άμεση επέμβαση του Παρθενίου προς τα ελληνικά σώματα, τα οποία έδρασαν άμεσα και σταμάτησαν την απόπειρα στη γένεσή της 116. Η κατάσταση άρχισε να σκληραίνει κατά τις αρχές του Τότε απήχθηκε από το σώμα του Ματαπά κοντά στο χ. Μπριάζα (Βρύα) ο αντιπρόσωπος των ρουμανιζόντων στο διοικητικό συμβούλιο της επαρχίας Τάκης Μπαρμπαγιάννης. Ο καϊμακάμης με έγγραφό του κατηγόρησε για την ενέργεια αυτή τον Παρθένιο 117. Ακόμη σε άλλο έγγραφό του κατηγόρησε πάλι τον Παρθένιο ότι προβαίνει σε εξοντωτικό αγώνα εναντίων των Βλάχων της επαρχίας, συνεργάζεται στενά με τον γιατρό Γιάννη [Ζάννα] στη Θεσσαλονίκη καθώς και με το γενικό Προξενείο και συντονίζει παράλληλα τα ανταρτικά σώματα με αρχηγό τον Ματαπά 118. Η δράση του Παρθενίου οδήγησε την ρουμανική προπαγάνδα να διοργανώσει δύο δολοφονικές απόπειρες εναντίον του. Μία από πληρωμένους Γκέγκηδες και μία από την συμμορία του Κουσκώνα που δολοφόνησε τον μητροπολίτη Κορυτσάς Φώτιο. Οι απόπειρες αυτές αποκαλύφθηκαν έγκαιρα χάρη στο άριστο δίκτυο πληροφοριών που λειτουργούσε με βάση τις μυστικές επιτροπές και δεν καρποφόρησε το σχέδιο δολοφονίας και έτσι ο Παρθένιος σώθηκε 119. Αρχές του 1907 η Πύλη θέλησε να εφαρμόσει στο σύνολό του τον νόμο για την αυτοτελή εκκλησιαστική παρουσία των ρουμανιζόντων στα ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το Πατριαρχείο ζήτησε από όλους τους βλαχοφώνους να στείλουν αναφορές με τις οποίες θα δήλωναν ότι μένουν πιστοί στην ορθόδοξη πίστη και αποτελούν τέκνα πιστά της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Ο Παρθένιος, εκτελώντας την επιθυμία του Πατριαρχείου, περιήλθε όλα τα χωριά της επαρχίας του στα οποία έμεναν οι βλαχόφωνοι. Όλοι πρόθυμα δέχθηκαν να υπογράψουν την διαμαρτυρία εναντίων των αξιώσεων της ρουμανικής προπαγάνδας και την απέστειλαν στο Πατριαρχείο. Στην με ημερομηνία αναφορά 120 τους οι βλαχόφωνοι κάτοικοι της Κατερίνης τόνιζαν ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποτελεί γι αυτούς το «μόνον νόμιμον 115 ΑΙΜΧΑ/Ζ /Φ. 20/19/φ. 1 5: Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ ΒΟΑ, ΤFR, 1SL 149/14840, έγγραφο 845/1323 [1907]. 118 ΒΟΑ, ΤFR, 1SL 149/14840, τηλεγράφημα 18 Haziran 1323 [1907]. 119 Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 23. Πολύζου Μαμέλη, Ιστορία, σ Την αναφορά την υπογράφουν 480 βλαχόφωνοι (άντρες) κάτοικοι της Κατερίνης.

168 165 προστάτην τοῦ θρησκεύματος καί τῆς ἐθνικότητος ἡμῶν», στιγμάτιζαν τα μέσα που χρησιμοποιούσε η ρουμανική προπαγάνδα και διακήρυτταν «στεντορείᾳ τῇ φωνῇ, ὅτι πατροπαραδότως ἀπ αἰώνων Ἕλληνες εἴμεθα, ἀφοσιωμένοι ἀκραδάντως τῷ Πατριαρχείῳ Κανσταντινουπόλεως, ἀρρήκτως δὲ ὅτι συνηνωμένοι, ἕν ὅλων καὶ μόνων ἕν, ἐν κοιναῖς παραδόσεσι καὶ ἐθίμοι μετὰ τῶν ἑλληνιστὶ ὁμιλούντων ἀδελφῶν ἡμῶν Ἑλλήνων (ροὺμ μιλλέτ) ἀποτελοῦμεν, οὐδέποτε ἡμᾶς αὐτοὺς ἀπὸ τῶν Ἑλλήνων διακρίνοντες και χωρίσαντες» 121. Παρόμοιες αναφορές απέστειλαν, όπως πληροφορούμαστε από την Εκκλησιαστική Αλήθεια 122, και τα χωριά στα οποία κατοικούσαν βλαχόφωνοι όπως Καλύβια Πάλιανης, Καλύβια Κίτρους, Κίτρος, Χράνη, Κολοκούρι (Σβορώνος) 123, Καρίτσα 124, Άγιος Ιωάννης, Βρωμερή, Κορινός 125 Καλύβια Κουντουργιωτίσης (Άγιος Σπυρίδων) 126, Λιτόχωρο 127, Κολυνδρός, Λιμπάνοβο (Αιγίνιο), Λότζιανος (Παλιάμπελα), Σφίνιτσα, Μελίκη, Νεόκαστρον, Βούλιστα (Λιβάδι) και Καστανιά 128. Οι αναφορές αυτές των βλαχοφώνων της επαρχίας Κίτρους έκαμαν το εκκλησιαστικό όργανο του Πατριαρχείου να δηλώσει ότι το περιεχόμενο αυτών «τῶν διασπωσῶν ὡς ἰστὸν ἀράχνης τάς ἐν τῇ ἐπισκοπῇ Κίτρους τῆς μητροπόλεως Θεσσαλονίκης ἐν τῷ ἐξυφαίνεσθαι μηχανοραφίας τῆς ρωμουνικῆς προπαγάνδας, ἀποτελεῖ ἅμα τὴν εὐγλωττοτέραν ἀναίρεσιν τῶν ἱστορικῶν, ἐθνολογικῶν καὶ γλωσσολογικῶν περὶ τοῦ κουτσουβλαχικοῦ πληθυσμοῦ ψευδολογιῶν καὶ 121 ΕΑ 31(1907) 159. Εκ των όσων σε αυτήν περιλαμβάνονται, αλλά και από το ύφος και τις διάφορες ερμηνείες και συσχετίσεις στις οποίες προβαίνει μπορούμε να πούμε ότι ο συντάκτης πρέπει να ήταν ο Παρθένιος. Στην αναφορά αυτή άξιο παρατηρήσεως τυγχάνει η ερμηνεία του ονόματος Βλάχος. Συγκεκριμένα οι βλαχόφωνοι της Κατερίνης γράφουν: «ἐπειδή ἔτυχε μετά τῆς καθαρᾶς Ἑλληνικῆς γλώσσης νά ὁμιλῶμεν ἰδιαιτέρως εἰς τάς οἰκίας ἡμῶν καί ἑλληνοβλαχικόν τι ἰδίωμα γλωσσικόν (παρεφθαρμένην δηλονότι τήν ἑλληνικήν γλῶσσαν μετά τινων λατινισμῶν), ἐπάγγελμα δέ νά ἔχωμεν, ἀρχῆθεν, ὡς ἐπί τό πλεῖστον, τό βόσκειν πρόβατα (ζῶα δηλαδή ἅτινα βλήχουσι βελάζουσι), διά ταῦτα Ἑλληνόβλαχους ἤ Κουτσόβλαχους ἤ καί ἁπλῶς Βλάχους ὠνόμασαν ἡμᾶς έκ τοῦ ἀρχικοῦ ἡμῶν ἐπαγγέλματος, ὅπερ καί σήμερον πολλοί ἐξ ἡμῶν ἐξακολουθοῦσι, κεχαγιάδες ὄντες» (αυτόθι, σ. 159). Ουσιαστικά ανάγουν την λέξη Βλάχος και την συσχετίζουν με τις επαγγελματικές τους ασχολίες και αποκλείουν οποιαδήποτε εθνική σημασία. Ολόκληρο το κείμενο αυτό βλ. στο παράρτημα της παρούσας εργασίας. 122 ΕΑ 31(1907) 160 και Τα χωριά αυτά, απέστειλαν κοινή αναφορά την οποία υπογράφουν 548 βλαχόφωνοι κάτοικοι τους. 124 Την αναφορά υπογράφουν 329 βλαχόφωνοι κάτοικοι. 125 Τα τρία αυτά χωριά απέστειλαν κοινή αναφορά την οποία υπογράφουν 286 βλαχόφωνοι κάτοικοι τους. 126 Την αναφορά υπογράφουν 172 βλαχόφωνοι κάτοικοι. 127 Την αναφορά υπογράφουν 71 βλαχόφωνοι κάτοικοι. 128 Τα χωριά αυτά απέστειλαν κοινή αναφορά την οποία υπογράφουν 217 βλαχόφωνοι κάτοικοι αυτών.

169 166 σοφιστειῶν ταύτης, τηκομένων ὡς τήκεται κηρὸς ἀπὸ προσώπου πυρὸς». 129 Παράλληλα με τις σχετικές αναφορές ο Παρθένιος απέστειλε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και ονομαστικό κατάλογο των Ελλήνων βλαχοφώνων αντρών που διέμεναν στην επαρχία του 130. Επειδή ήταν χειμώνας ο αριθμός τους ανήλθε στις άνδρες γιατί πολλοί βλαχόφωνοι διαχείμαζαν στην επαρχία του 131. Από την κατάσταση αυτή αποδεικνύεται ότι όλοι σχεδόν οι βλαχόφωνοι της επαρχίας ήταν και παρέμειναν πιστοί στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και στον Ελληνισμό. Αυτό θορύβησε την ρουμανική πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως, η οποία με τηλεγράφημά της διέψευσε ότι οι βλαχόφωνοι κάτοικοι της επαρχίας Κίτρους έστειλαν αναφορές προς την Οικουμενικό Πατριαρχείο 132. Δυστυχώς για αυτήν, αλλά και για την ρουμανική πολιτική γενικότερα, το μόνο που κατάφερε στην επαρχία Κίτρους ήταν να δημιουργεί αναταραχές και να διασπά την ηρεμία της επαρχίας, βοηθούμενη κάθε φορά από τα όργανα της οθωμανικής κυβέρνησης. Μόνο ο Χρ. Τζέγκας παρέμεινε πιστό όργανό της 133 και πιθανόν όχι από σοβαρούς ιδεολογικούς λόγους και προσανατολισμούς αλλά περισσότερο από λόγους καθαρά συμφεροντολογικούς οικονομικούς, αφού ένα από τα όπλα της ρουμανικής προπαγάνδας ήταν το χρήμα 134. Στο διάστημα 1904 μέχρι 1907, ο Παρθένιος κατάφερε να εκμηδενίσει την ρουμανική προπαγάνδα, αφού σύμφωνα με τις στατιστικές κατά το 1904 υπήρχαν περί τους 825 ρουμανίζοντες, ενώ το 1907 μόνο δύο και αυτοί στην Κατερίνη ΕΑ 31(1907) ΑΥΕ, 1908/ Φ. 84/υποφ. 1, Κατάλογος των εν τη Ιερά Επισκοπή Κίτρους Ελληνοβλάχων (1907). 131 Οι βλαχόφωνοι που καταγράφηκαν σε κάθε οικισμό ήταν οι εξης: Κατερίνη 444, Πάλιανη 241, Καλύβια Κίτρους 123, Κίτρος 17, Χράνη 45, Κολοκούρι 95, Καρίτσα 233, Μαλαθριά 47, Λιτοχώρου 61, Παντελεήμων και Πούρλια 19, Καλύβια Κονταριωτίσης 169, Αγίου Ιωάννου 164, Βρωμερής 55, Κορινού 54, Κολινδρού 38, Λιμπανόβου 44, Λότζιανου 10, Σφίντσας 19, Μελίκης 24, Νεόκαστρου 15, Βουλτίστης 35 και Καστανιάς ΕΑ 31(1907) ΑΥΕ, 1907/Φ. 10/υποφ. 3, έγγραφο , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών. 134 Σχετικά με τους σκοπούς και στόχους του Χρ. Τζέγκα έχουμε να παρατηρήσουμε ότι όταν τα ανταρτικά ελληνικά σώματα προέβησαν σε εκτεταμένες δολιοφθορές, στα περιουσιακά του στοιχεία, ενώ η υπολογισθείσα ζημία ήταν της τάξης των 800 λιρών αυτός διατυμπάνιζε ότι η ζημία ξεπερνούσε τις οθωμανικές λίρες, γιατί ήθελε να εισπράξει το υψηλό αυτό ποσό σαν αποζημίωση από το ρουμανική πρεσβεία, βλ. σχετ. ΑΔΙΣ/ΜΑ/Φ. 20/υποφ. Β/ αρ ΑΥΕ, 1907/Φ. 10/υποφ. 3, έγγραφο , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών.

170 167 Οι τελευταίες δραστηριότητες του Παρθενίου επέφεραν το τελικό κτύπημα στη ρουμανική προπαγάνδα. Η δράση του για την οργάνωση της περιοχή για τον Μακεδονικό Αγώνα, οι δυσμενείς αναφορές του καϊμακάμη Κατερίνης και οι πιέσεις τις ρουμανικής πρεσβείας, οδήγησαν την Πύλη να θεωρήσει ανεπιθύμητο τον Παρθένιο στην επαρχία του και να ζητήσει την απομάκρυνσή του. Ήδη είχαν απομακρυνθεί από τις επαρχίες τους, μετά από πιέσεις της Πύλης, οι μητροπολίτες Πελαγονίας 136 και Γρεβενών 137. Με την ενέργεια αυτή αυξήθηκε η απαιτητικότητα της βουλγαρικής και ρουμανικής προπαγάνδας, η οποία είχε πλέον αποθρασυνθεί και άρχισε να πιέζει και για την απομάκρυνση και του Παρθενίου καθώς και του μητροπολίτου Βεροίας 138. Έτσι από το Μάρτιο του 1907 μέχρι τον Αύγουστο του ιδίου έτους η Πύλη συνεχώς εξέδιδε τεσκερέδες με τους οποίους ζητούσε την απομάκρυνση του Παρθενίου από την έδρα του. Συγκεκριμένα στις ο Υπουργός Δικαιοσύνης Αβδουραχμάν απέστειλε προς το Πατριαρχείο τεσκερέ 139 με τον οποίο κατηγορούσε τον Παρθένιο ότι περιφέρεται στα χωριά της επαρχίας του, χωρίς να παραλαμβάνει χωροφύλακα και πιέζει τους Βλάχους και τους απειλεί με την ζωή τους. Ακόμη συγκαλεί σε συσκέψεις τους προκρίτους και με την βοήθειά τους προετοιμάζει τον πληθυσμό για εξέγερση. Στις εκδίδεται ο δεύτερος τεσκερές στον οποίο ο Υπουργός κατηγορούσε τον Παρθένιο για συνεννόηση με τα ανταρτικά σώματα και τον θεωρούσε υπεύθυνο για τις ενέργειες τους 140. Στις εκδόθηκε ο τρίτος τεσκερές στον οποίο ο Υπουργός κατηγορούσε τον Παρθένιο ότι εκφώνησε λόγο υπέρ του κομιτάτου και καταφέρθηκε κατά της κυβερνήσεως για τα τελευταία γεγονότα με τις αναφορές των βλαχοφώνων, επίσης κατά την θεία λειτουργία τέλεσε μνημόσυνο για την ανάπαυση των ψυχών των ανταρτών που σκοτώθηκαν και κάλεσε τους πιστούς να τους μιμηθούν. Στο τέλος ανέφερε: «κατόπιν τούτων ἅτινα προστίθενται εἰς τὴν λοιπὴν κακὴν αὐτοῦ πολιτείαν, ἡ διατήρησις αὐτοῦ ἐν τῷ Καζᾷ τούτω τῷ ἐπὶ τῆς μεθορίου γραμμῆς καὶ οὗτινος τὸ πλεῖστον τῶν 136 Βοβολίνη, Η Εκκλησία, σ Γερομιχαλού, Η εθνική, σ Ο Γρεβενών τότε ήταν ο Αγαθάγγελος Κωνσταντινίδης, ο οποίος μετά από αφόρητες πιέσεις της Πύλης προς το Πατριαρχείο κλήθηκε συνοδικός, σχετ. Κωσταρίδου, Η σύγχρονος, σ Επίσης βλ. Ι. Κωνσταντινίδη, «Αγαθάγγελος Κωνσταντινίδης», ΘΗΕ 1(1962), στ ΑΥΕ, 1907/Φ. 69, έγγραφο 231/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών. 139 Το κείμενο του τεσκερέ βλ. ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2653, έγγραφο , ο Οθωμανός Υπουργός Δικαιοσύνης προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη. Επίσης πρβλ Παρθενίου, Περιγραφή, σ Το κείμενο του υπ. αριθμ. 2264/ ανωτέρω τεσκερέ βλ. Παρθενίου, Περιγραφή, σ

171 168 κατοίκων εἶναι Βλάχοι θὰ ἐπιφέρη διατάραξιν τῆς ἡσυχίας» και αξίωνε απὸ το Πατριαρχείο άμεση ενέργεια και υποδείκνυε στον Πατριάρχη «ὅπως μεταθέση αὐτὸν ἐκεῖθεν ἐν τάχει καθιστώσα περιττὴν τὴν χρήσην ἄλλων μέτρων...» 141 Βλέποντας ο Υπουργός ότι ο Παρθένιος συνέχιζε τη δράση του, απέστειλε προς τον Πατριάρχη τεσκερέ με τον οποίο του ανακοίνωνε ότι εκδόθηκε ιραδές, αυτοκρατορικό διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο έπρεπε τάχιστα να απομακρυνθεί ο Κίτρους Παρθένιος από την επαρχία του 142. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο προσανατολιζόταν, σύμφωνα με τον πρεσβευτή της Ελλάδος, για την απομάκρυνση του Παρθενίου από την έδρα του. Μόνο ήθελε να έμενε ο Παρθένιος προσωρινά στην επαρχία για τις εορτές του Πάσχα και ενημέρωσε γι αυτό τον Βεζύρη (Πρωθυπουργό). Μετά ο Παρθένιος θα πήγαινε στην Κωνσταντινούπολη και την επαρχία θα αναλάμβανε επιτροπικά ο Αρδαμερίου 143. Στο έγγραφό του ο πρεσβευτής ανέφερε ότι ο Πατριάρχης δήλωσε ότι «ἁλυσιτελὲς καὶ ἐπιβλαβὲς ἐθεώρησε πάντοτε καὶ θεωρεῖ νὰ τίθωνται ἐν τῇ πρώτῃ γραμμῇ οἱ Ἀρχιερεῖς, διότι θὰ μείνωσι τὰ μέρη ἄνευ Ἀρχιερέων, ἄνευ πρακτικοῦ ἀποτελέσματος» 144. Παράλληλα ο πρεσβευτής διατύπωνε στον Υπουργό την γνώμη ότι ο Κίτρους Παρθένιος πρέπει να μείνει στην επαρχία του και γι αυτό έπρεπε να εξαντληθούν όλα τα ενδεδειγμένα μέσα 145. Τα ίδια ανέφερε και ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης σε έγγραφό του προς τον Υπουργό Εξωτερικών, τονίζοντας πως ο Κίτρους έπρεπε να μείνει στην Θέση του, γιατί όλες οι κατηγορίες ήταν ανυπόστατες και αποτελούσαν ραδιουργίες 146. Τέλη Μαΐου 1907 ο Παρθένιος παρουσιάστηκε στην Γενικό Διοικητή Θεσσαλονίκης και έδωσε τις απαραίτητες εξηγήσεις αναφέροντας ότι δεν υπάρχουν Βλάχοι στην επαρχία του, παρά μόνον βλαχόφωνοι Έλληνες και ότι όλες οι κατηγορίες είναι ανυπόστατες και ραδιουργίες της ρουμανικής προπαγάνδας 147. Ο Γενικός Διοικητής αφού 141 ΑΥΕ, 1907/Φ. 69/υποφ. 2, έγγραφο 231/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών, στο οποίο διαβιβάζει τον με αριθμό 2342/ τεσκερέ του οθωμανικού Υπουργείου Δικαιοσύνης. Το κείμενο του ανωτέρω τεσκερέ βλ. επίσης Παρθενίου, Περιγραφή, σ Το κείμενο του υπ. αριθμ. 2427/ ανωτέρω τεσκερέ βλ. ΑΥΕ, 1907/Φ. 69/υποφ. 2, έγγραφο 231/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών και Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΙΜΧΑ/Α/Φ. 5/11/ έγγραφο 318/ , ο Πρεσβευτής της ελληνικής πρεσβείας Κωνσταντινούπολης προς τον Υπουργό των εξωτερικών. 144 Αυτόθι. 145 Αυτόθι. 146 ΑΥΕ, 1907/Φ. 69/υποφ 2, τηλεγράφημα 241/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς τον Υπουργό Εξωτερικών. 147 Πᾳρθενίου, Περιγραφή, σ. 23.

172 169 άκουσε τις εξηγήσεις του Κίτρους, του έδωσε την άδεια να επιστρέψει στην επαρχία του με την ρητή απαίτηση «νὰ ἀποφεύγει ἐπιμελῶς πᾶν δυνάμενον νὰ ἐνοχοποιήσει αὐτὸν ἀπέναντι τῶν Αὐτοκρατορικῶν Ἀρχῶν» 148. Μετά από αυτό επέστρεψε στην Κατερίνη την 1 η Ιουνίου 149. Τον Ιούλιο όμως του 1907 ο Οθωμανός Υπουργός Δικαιοσύνης απέστειλε τεσκερέ προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, στον οποίο ανέφερε ότι δεν έπρεπε να δοθεί άδεια στον επίσκοπο να επιστρέψει στην επαρχία του, γιατί είχε εκδοθεί ήδη ο ιραδές για την απομάκρυνση του επισκόπου. Παράλληλα ανέφερε ότι ο συγκεκριμένος επίσκοπος συνέχισε να ραδιουργεί και να προκαλεί τις οθωμανικές αρχές με την συμπεριφορά του. Τέλος τον Αύγουστο του 1907 και πάλι ο ανωτέρω υπουργός επανήλθε και απαίτησε την απομάκρυνση του γιατί «ὁ ἐπίσκοπος οὖτος ρέπων εἰς διάπραξιν παντὸς εἴδους ἀπάτης καὶ κακίας ὅπου καὶ ἂν μεταβῆ καὶ ἐν πάσῃ εὐκαιρία δὲν παύει εἰσηγούμενος τῷ λαῷ εἰσηγήσεις ταραχοποιούς» 150. Ο Κίτρους Παρθένιος παρά τις πιέσεις με την βοήθεια των διαβημάτων του Οικουμενικού Πατριαρχείου, το οποίο είχε πεισθεί από τον πρεσβευτή της Ελλάδος της Κωνσταντινούπολη Ι. Γρυπάρη, παρέμεινε στην θέση του 151. Είχε γίνει κατανοητό και στις δύο πλευρές ότι η άμεση υλοποίηση των αξιώσεων της Πύλης για απομάκρυνση των αρχιερέων από την Μακεδονία θα είχε δυσμενή αποτελέσματα στην διεξαγωγή του αγώνα των Ορθοδόξων να παραμείνουν πιστά και εδραία μέλη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Παράλληλα, όπως είδαμε, το Πατριαρχείο εξέφραζε και τις επιφυλάξεις του προς την ελληνική πολιτεία, η οποία, απαιτώντας από τους αρχιερείς να υπηρετούν τους σκοπούς της εθνικής ιδέας, τους εξέθετε σε συγκρούσεις, εκτός από τις προπαγάνδες και με την Πύλη, με αποτέλεσμα το Πατριαρχείο να αναγκάζεται να τους απομακρύνει από τις θέσεις τους χάνοντας έτσι τα πιο ικανά του στελέχη και οι επαρχίες της Μακεδονίας να στερούνται ικανών αρχιερέων. Οι ενέργειες του Παρθενίου αλλά και άλλων μητροπολιτών της Μακεδονίας έκαμαν τον Ρώσο Αυτοκρατορικό Πολιτικό Πράκτορα της Μακεδονίας να κατηγορήσει σε επιστολή του συγκεκριμένους αρχιερείς της Μακεδονίας, μεταξύ αυτών και τον Παρθένιο, ότι ασκούν προπαγάνδα υπέρ των επαναστατικών ομάδων με αποτέλεσμα η θρησκεία να γίνεται μέσο επίτευξης ενός αιματηρού πολέμου. Σε 148 ΑΥΕ, 1907/Φ. 69/υποφ. 2, έγγραφο 375/ , τηλεγράφημα του Γενικού Προξένου Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών. 149 Αυτόθι. 150 Παρθένιος, Περιγραφή, σ ΑΥΕ, 1907/Φ. 69/υποφ. 2, έγγραφο 662/ , ο Πρεσβευτής της Ελλάδος στην Κωνσταντινούπολη προς το Υπουργείο Εξωτερικών.

173 170 αυτήν την επιστολή περιέγραφε και τα μέτρα της Οθωμανικής Κυβέρνησης για τον περιορισμό των ενεργειών αυτών 152. Το ζήτημα της απομακρύνσεως του Παρθενίου από την έδρα του έληξε φαινομενικά με την ανακήρυξη του συντάγματος και της επανάστασης των Νεοτούρκων. Κατά το φθινόπωρο του 1907 ο Ματαπάς αναχώρησε από την περιοχή και την θέση του κατέλαβε ο υπαρχηγός του σώματος Γεώργιος Φραγκάκος (Μαλέας), μαζί με τους ντόπιους οπλαρχηγούς Γκόγκο και Ν. Στρέμπινα 153. Το σώμα κάτω από την καθοδήγηση του Μαλέα συνέχισε το έργο του Ματαπά και επέβαλε την τάξη στην περιοχή και εξάσκησε τους κατοίκους στα όπλα 154. Η δράση κατά της ρουμανικής προπαγάνδας συνεχίστηκε με επιτυχή αποτελέσματα 155. Ο ρουμανίζων αζάς Τάκης Μπαρμπαγιάννης, στις αρχές του 1908 είχε επιστρέψει στον Ελληνισμό 156. Με την επικράτηση της επανάστασης των Νεοτούρκων και την ανακήρυξη του νέου συντάγματος τον Ιούλιο του 1908, ο ένοπλος Μακεδονικός Αγώνας έπαυσε. Το σώμα Ολύμπου διαλύθηκε και ο Μαλέας αναχώρησε για την Ελλάδα, οι ντόπιοι οπλαρχηγοί επέστρεψαν στα χωριά τους 157 και οι μυστικές επιτροπές διαλύθηκαν 158. Αποτιμώντας την δράση της ρουμανικής προπαγάνδας και τους αγώνες του Παρθενίου μέχρι την ανακήρυξη του νέου συντάγματος, παρατηρούμε ότι κάθε δραστηριότητά της στην επαρχία Κίτρους είχε καταπαύσει. Η ενίσχυση των εκπαιδευτικών δομών, η εξάλειψη πάσης διάκρισης στα κοινοτικά δρώμενα και θέσμια μεταξύ βλαχοφώνων και ελληνοφώνων και η σωστή ενημέρωση των βλαχοφώνων για την βλαπτική και απέλπιδα πολιτική της ρουμανικής προπαγάνδας, από τον Παρθένιο, είχαν, όπως είδαμε, θετικά αποτελέσματα. Οι ακατάβλητες και συνεχείς προσπάθειές του αλλά και η σταθερή 152 ΑΙΜΧΑ/АПРИ, (Αρχείο Αυτοκρατορικού (Ρωσικού) Πολιτικού Πρακτορείου στη Μακεδονία)/Φ. 2/264/φ Μαζί με τον Παρθένιο κατηγορούνταν και οι μητροπολίτες: Σερρών, Δράμας, Φλωρίνης, Μοναστηρίου(sic), Καραφερίας(sic), και Κοζάνης. 153 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Μακεδονικός, σ ΑΥΕ, 1908/Φ. 111/υποφ. 1/τμήμα β, Έκθεσις των κατά μήνα Μάιον συμβάντων εν τω Σαντζακίω Θεσσαλονίκης, σ. 1. Επίσης πρβλ. Βακαλόπουλου Κ., Μακεδονικός, σ Οποιαδήποτε προσπάθεια αναπτύξεώς της καταπνίγονταν από το σώμα Ολύμπου, το οποίο το 1908 φόνευσε στο χωριό Καλύβια Κίτρους τον κεχαγιά Αδάμ Σαμαρά, γιατί πρόδιδε τις κινήσεις των σωμάτων, τον ρουμανίζοντα διερμηνέα του καζά Κατερίνης Αθανάσιο Παπαϊωάννου κοντά στο χ. Μηλιά και στην Λεπτοκαριά τον Τόλη. Βλ. σχετ. Κάκκαβου, Απομνημονεύματα, σ ΑΥΕ, 1908/Φ. 111/υποφ. 1/τμήμα β, Έκθεσις των κατά μήνα Μάιον συμβάντων εν τω Σαντζακίω Θεσσαλονίκης, σ ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Μακεδονικός, σ Επίσης Βακαλόπουλου Κ., Μακεδονικός, σ. 308 και Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 14.

174 171 αφοσίωση της συντριπτικής πλειοψηφίας των βλαχοφώνων της επαρχίας του προς τον ελληνισμό και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είχαν ως αποτέλεσμα η ρουμανική προπαγάνδα να εξαφανισθεί από την επαρχία του και να αποδειχθεί παράλληλα το έωλο αυτής, αφού δεν στηριζόταν σε εθνικο ιδεολογικά ερείσματα, αλλά στην κάθε φορά εξαγοραζόμενη συνείδηση κάποιων οργάνων της. Η κύκνεια σπασμωδική κίνησή της θα πραγματοποιηθεί κατά την νεοτουρκική περίοδο, όπως θα δούμε παρακάτω, αλλά χωρίς αποτέλεσμα.

175 Αντιμετώπιση των αντεθνικών ενεργειών των Νεοτούρκων Τον Ιούλιο του 1908 και μετά από ζυμώσεις αρκετών ετών, με κορυφαία φάση των ζυμώσεων αυτών μεταξύ των ετών , εξερράγη στη Θεσσαλονίκη το νεοτουρκικό κίνημα 160. Το κίνημα αυτό ήταν απόρροια της δυσαρέσκειας μιας μερίδας Τούρκων εξαιρετικά μορφωμένων, απέναντι στο αυταρχικό σύστημα διακυβέρνησης του Σουλτάνου και εξ αιτίας του ότι αυτοί δεν μπορούσαν να ανεχθούν τις συχνές επεμβάσεις των ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων στα εσωτερικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επεμβάσεις που καταρράκωναν το κύρος της και ήταν διαλυτικές του θεσμού της 161. Με την επανάστασή τους θέλησαν να φιλελευθεροποιήσουν τον τρόπο διακυβέρνησης, να ισχυροποιήσουν το κράτος και να απαλλάξουν τους πολίτες του από τις ενέργειες της διεφθαρμένης σουλτανικής κακοδιοίκησης. Επαγγελόταν πλήρη ατομικά δικαιώματα, ισονομία και ισοπολιτεία προς κάθε πολίτη της αυτοκρατορίας αδιακρίτως θρησκεύματος και καταγωγής, προσδοκώντας τουλάχιστον να αποκόψουν ή να κατασχάσουν τις αλυτρωτικές βλέψεις και διαθέσεις των συναποτελούντων λαών της οθωμανικής αυτοκρατορίας 162. Δυστυχώς όμως γι αυτούς το κίνημα από τη μια εκδηλώθηκε πολύ αργά, αφού οι χριστιανικοί ιδία πληθυσμοί της Μακεδονίας είχαν πλέον διαμορφώσει εθνική συνείδηση με καθαρό αλυτρωτικό προσδιορισμό, και από την άλλη η επικράτηση της εθνικιστικής παντουρκικής πτέρυγας στις τάξεις των ηγετών του κινήματος, στρέβλωσε τόσο τον ιδεολογικό προσανατολισμό της οργάνωσης, όσο και την πολιτική έκφραση και διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας. Προς στιγμήν βέβαια οι αρχικές διακηρύξεις και οι ιδέες τις γαλλικής επανάστασης που εκφράστηκαν καθώς και η επαναφορά του φιλελεύθερου συντάγματος του 1876 πέτυχαν προσωρινά να διακόψουν κάθε προσπάθεια των διαφόρων εθνών στην Μακεδονία και οι χριστιανικές εθνότητες δέχθηκαν το κίνημα και έλπισαν ότι θα βελτιώνονταν οι συνθήκες διαβίωσης και ότι θα αποκτούσαν πιο πολλά πολιτικά δικαιώματα 163. Δυστυχώς γρήγορα διαψεύστηκαν οι 159 Şükrü Hanioğlu, Preperation. 160 Πολλές πληροφορίες βλ. Dakin, The Greek, σ. 470 κ. ε. Κάκκαβου, Απομνημονεύματα, σ. 154 κ. ε. Ζάννα, Ο Μακεδονικός, σ Βακαλόπουλου Κ., Κείμενα, σ. 69 κ. ε. 162 Βακαλόπουλου Κ., Ιστορία, σ Βλάχου, Ιστορία, σ. 55. Βακαλόπουλου Κ., Ιστορία, σ. 513.

176 173 ελπίδες των χριστιανών της Μακεδονίας. Η προσπάθεια των Νεοτούρκων στράφηκε στην ενίσχυση των Οθωμανών Τούρκων και στην φαλκίδευση των μέχρι τώρα προνομίων των χριστιανικών κοινοτήτων. Ιδιαίτερα η προσπάθεια αυτή εντάθηκε, και αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής τους, όταν οι Νεότουρκοι αντιμετώπισαν με επιτυχία την αντεπανάσταση που ξέσπασε αρχές ανοίξεως του Τότε το κίνημα εδραιώθηκε. Πρωταρχικός στόχος που τέθηκε τότε ήταν η οθωμανοποίηση πάντων των κατοίκων της αυτοκρατορίας. Το πρόγραμμα αυτό βασίσθηκε σε τρεις άξονες: α) έκδοση διαταγμάτων, νόμων, αποφάσεων που περιόριζαν τα προνόμια (εκκλησιαστικά και εκπαιδευτικά) των χριστιανικών κοινοτήτων και μηδένιζαν την αυτοδιοικητική τους έκφραση και αυτοτέλεια, β) εποικισμός με μουσουλμάνους Βόσνιους μετανάστες των περιοχών εκείνων όπου υπερείχε το χριστιανικό στοιχείο και γ) ενίσχυση των μουσουλμάνων με κάθε τρόπο με ιδιαίτερη έμφαση στον εξοπλισμό τους 165. Βεβαίως προκηρύχθηκαν εκλογές στις οποίες εφαρμόσθηκαν τρομοκρατικά μέτρα και κατανομή των εκλογικών περιοχών τέτοια ώστε να ενισχύεται η εκλογή μουσουλμάνων υποψηφίων. Συγκροτήθηκε κοινοβούλιο, το οποίο λειτουργούσε κατ επίφαση με μανδύα δημοκρατίας, αφού η διοίκηση στο βάθος έγινε πιο αυταρχική 166. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ, διορατικός ως ήταν, διείδε ότι το κίνημα των Νεοτούρκων δεν προμήνυε κάτι θετικό για τους χριστιανούς και παρέμεινε επιφυλακτικός μάλιστα κατηγορήθηκε γιατί δεν ενίσχυσε το κίνημα ως έπραξε η ελληνική κυβέρνηση 167. Στην επαρχία Κίτρους 168 όπως και σε όλες τις επαρχίες της Μακεδονίας, το κίνημα έγινε δεκτό από τους χριστιανούς της, αφού πίστεψαν στα κηρύγματα των Νεοτούρκων ότι μια νέα μέρα 164 Σχετ. για την επανάσταση αυτή βλ. Пандевски, Контрареволуциjата, σ Ahmad, The Young, σ Psilos, The Young, σ Επίσης Ψηλού, Η Πολιτική, σ. 35 κ. ε. 166 Για τις εκλογές και όλες τις ενέργειες των Νεοτούρκων για την αλλοίωση των αποτελεσμάτων βλ. Μπούρα, Οι βουλευτικές, σ Βλάχου, Ιστορία, σ Ανεστίδη, Η Εθναρχική, σ. 70 κ. ε. Μπούρα, Οι βουλευτικές, σ Μια ενθύμηση σε λειτουργικό βιβλίο της Άνω Σκοτίνας μας περιγράφει λιτά μα περιεκτικά την νεοτουρκική επανάσταση ως εξής: «Ενθύμηον του Το 1908 έγινεν Σίνταγμα εις τους Μωαμεθανούς καὶ όλοι οι αντάρται απίρθησαν εντός του Ελληνικού εδάφους καταβιβάσθη ο Σουλτάν Χαμίτ και αναιβίβασαν εις τον θρόνον τον αδελφόν του Μαάμεθ τον ε Πέμπτον καὶ τὸν Χαμίτ τὸν εκόμισαν εις τὴν Θεσσαλονίκην καὶ τον έβαλαν εν τη τη φυλακη του 1910 τον εξήγαγον και εις ποιον μέρος τον μετεκόμισαν άγνωστον εστί Γράφω Αθανάσιος Δημητρίου Οικονόμος», στο Κουκουσά, Ενθυμήσεις, σ. 250.

177 174 περισσότερης ελευθερίας ανατέλλει. Ο ενθουσιασμός των χριστιανών φάνηκε με την συμμετοχή τους στις εκλογές 169 και από τις εορταστικές εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν με το άνοιγμα της Βουλής 170. Πάντως στην επαρχία δεν άργησαν να φανούν οι αντιχριστιανικές και ανθελληνικές διαθέσεις του νεοτουρκικού κομιτάτου. Από καταγγελίες χριστιανών της επαρχίας προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο μαθαίνουμε ότι προσκαλούνταν μυστικά χριστιανοί σε κάποιο σπίτι στην Κατερίνη και αφού τους δένονταν οι οφθαλμοί, τους έβαζαν να ορκισθούν με φοβερούς και βαρείς όρκους για τυφλή υπακοή προς το κομιτάτο και ακόμη ορκίζονταν ότι θα φόνευαν για την προώθηση των σκοπών του 171. Τέλη ανοίξεως αρχές καλοκαιριού του 1909, αμέσως μετά την κατάπνιξη της αντεπαναστάσεως των Παλαιοτούρκων, τοποθετήθηκε στον καζά Κατερίνης νέος καϊμακάμης, ο Χαμδή Βέης. Αυτός μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά του συγκρότησε καταδιωκτικό απόσπασμα και με το πρόσχημα καταδίωξης των ληστρικών συμμοριών, άρχισε να περιφέρεται στα χωριά και να τρομοκρατεί τους κατοίκους τους, και εφαρμόζοντας τον στόχο της οθωμανοποίησης (ομογενοποίησης) των κατοίκων της αυτοκρατορίας, κατηχούσε τους κατοίκους δέρνοντας τους, και τόνιζε πως η θρησκεία και η πίστη χωρίζει τους ανθρώπους, ότι δεν πρέπει να υπακούουν στις εντολές του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των δεσποτάδων τους, γιατί αυτοί επιφέρουν τον διχασμό μεταξύ των κοινοτήτων, και ότι αν συνεχίσουν να τους ακούν δεν θα μπορέσουν να «φάνε ψωμί σε αυτήν την πατρίδα». Συνεχίζοντας ανέφερε ότι η κυβέρνηση θα αναλάβει τα σχολεία, θα καταρτίζει και θα διορίζει τους δασκάλους και τα πάντα θα διδάσκονται στην τουρκική γλώσσα. Ο Παρθένιος διαμαρτυρήθηκε έντονα για την άγρια συμπεριφορά του νέου καϊμακάμη, τόσο προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης όσο και προς τον Βαλή 172. Ουσιαστικά ο νέος καϊμακάμης δεν έκαμε τίποτε διαφορετικό από το να εφαρμόσει στο ακέραιο τους σκοπούς του Νεοτουρκικού κομιτάτου, με μόνη διαφορά ότι ο πληθυσμός του καζά Κατερίνης ήταν κατά 85% περίπου ελληνικός 173. Παράλληλα η στάση των Νεοτούρκων σκλήρυνε περισσότερο. Νομοσχέδια, διατάγματα και αποφάσεις εκδόθηκαν, που περιόριζαν τις ελευθερίες των χριστιανών. Αναβίωσε και πάλι το λεγόμενο 169 Νέα Αλήθεια, φ. (806) 90/ Νέα Αλήθεια, φ. (864) 148/ ΕΑ 32(1908) , 491, Επίσης Ζεγκίνη, Η κατάργηση, σ Νέα Αλήθεια, φ. 32/ Κατά την απογραφή του 1910 στον καζά Κατερίνης συνολικά απογράφηκαν κάτοικοι από τους οποίους οι ήταν Έλληνες. Σχετ. βλ. Βακαλόπουλου Κ., Νεότουρκοι, σ. 132, όπου πίνακας με τα στοιχεία της απογραφής.

178 175 προνομιακό ζήτημα, το οποίο έπληττε ιδιαίτερα την ισχυρή ελληνική πολιτιστική παρουσία, αφού εκμηδένιζε την εκκλησιαστική και εκπαιδευτική του δύναμη 174. Συγκεκριμένα το καλοκαίρι του 1910 η κυβέρνηση ψήφισε το νόμο περί των αμφισβητούμενων εκκλησιών στην Μακεδονία. Το νομοσχέδιο αυτό έδιδε το δικαίωμα στις τουρκικές αρχές να προβούν σε μια σειρά αυθαιρεσιών και να αποδίδουν τις υπό αμφισβήτηση εκκλησίες, όπου ήθελαν, δηλαδή στην Εξαρχία, ενισχύοντας έτσι τα βουλγαρικά συμφέροντα. Τότε ο λαός της Μακεδονίας αντέδρασε. Σε όλες τις μακεδονικές πόλεις πραγματοποιήθηκαν ογκωδέστατα συλλαλητήρια 175. Στην Κατερίνη ο Παρθένιος κινητοποίησε ολόκληρη την πόλη και τους γύρω οικισμούς και στις 26 Ιουνίου του 1910 πραγματοποιήθηκε μεγάλη συγκέντρωση των κατοίκων, οι οποίοι διακήρυξαν την πίστη και αφοσίωσή τους προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο 176. Εξέδωσαν ψήφισμα στο οποίο εξέφραζαν την βαθιά θλίψη τους για τις αποφάσεις της κυβέρνησης και ζητούσαν από την Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία να παραμείνει ανένδοτη στον αγώνα της για την διαφύλαξη των προνομίων του Γένους. Παράλληλα απέστειλαν ψήφισμα διαμαρτυρίας προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο για να υποβληθεί στην κυβέρνηση 177. Ένα άλλο ζήτημα που αντιμετώπισε η επισκοπή Κίτρους σχετικό με το ανωτέρω ήταν η προσπάθεια των Νεοτούρκων να κλείσουν τα σχολεία της Κατερίνης, λόγω έλλειψης σχετικής αδείας της νεοτουρκικής κυβέρνησης. Ο Παρθένιος διαμαρτυρήθηκε έντονα για τις προσπάθειες αυτές 178. Επίσης δραστηριοποιήθηκαν και για την διάλυση των σωματείων 179. Οι τοπικές αρχές κατηγόρησαν την φιλόπτωχη αδελφότητα Πιερία ότι αποτελεί καθαρά εθνικό ελληνικό σωματείο, που εξυπηρετεί εθνικούς σκοπούς, και θέλησαν να το διαλύσουν 180. Ο Παρθένιος όμως με γράμμα του προς την Μητρόπολη Θεσσαλονίκης ενημέρωσε για τις ενέργειες αυτές και παράλληλα δημοσίευσε στην εφημερίδα Νέα Αλήθεια δήλωση στην οποία έλεγε ότι: «ἡ ἀδελφότης Πιερία εἶναι ἑλληνικὴ ὀθωμανική, δεχομένη ὡς μέλος της πάντα ἄλλον ὁποιασδήποτε ἐθνικότητος». Όλες αυτές οι παραπάνω ενέργειες ήταν αποτέλεσμα της πολιτικής των Νεοτούρκων που, αφού απέτυχαν να αφομοιώσουν τις εθνότητες της Μακεδονίας αλλά και 174 Καλλινίκου, Τα δίκαια, σ Επίσης Ζώγου Καραστεργίου, Το Οικουμενικό, σ Βακαλόπουλου Κ., Νεότουρκοι, σ Νέα Αλήθεια, φ. (324) 25/ Νέα Αλήθεια, φ. (325) 26/ Νέα Αλήθεια, φ. 207/ Για την πολιτική απέναντι στα σωματεία και άλλες οργανώσεις βλ. Βλάχου, Ιστορία, σ Νέα Αλήθεια, φ. 207/

179 176 της αυτοκρατορίας γενικότερα, χρησιμοποίησαν τα ανωτέρω μέσα και μέτρα για τον βίαιο εκτουρκισμό των εθνοτήτων της Μακεδονίας και ολόκληρης της αυτοκρατορίας. Μία άλλη ενέργεια των Νεοτούρκων ήταν η εφαρμογή σχεδίου για την εξόντωση όλων των ηγετικών στελεχών της ελληνικής άμυνας στη Μακεδονία 181. Μέσα σε αυτές τις προγραφές συγκαταλέχθηκε και ο Παρθένιος, τον οποίο το Νεοτουρκικό κομιτάτο αποφάσισε να δολοφονήσει, γιατί τον θεωρούσε επικίνδυνο αντίπαλο, εξ αιτίας της δράσης του. Από έγγραφο του Γενικού Προξένου Θεσσαλονίκης μαθαίνουμε ότι ο Δ. Τσαλόπουλος, δικηγόρος και σημαίνον μέλος της δημογεροντίας της Κατερίνης, ενημέρωσε το Προξενείο ότι έμαθε από έμπιστο Οθωμανό πελάτη του ότι το Νεοτουρκικό Κομιτάτο αποφάσισε την εξόντωση του επισκόπου Κίτρους Παρθενίου και του Γ. Λαναρίδη. Ο πρόξενος στην επιστολή του προς το Υπουργείο πρότεινε να δημοσιευθούν στον τύπο αυτές οι πληροφορίες, ώστε να προληφθεί η υλοποίηση αυτής της απόφασης 182. Τελικά η προσπάθεια δολοφονίας οργανώθηκε μετά την δολοφονία του Αιμιλιανού Γρεβενών 183, όμως ο Κίτρους ειδοποιήθηκε, όπως ο ίδιος αναφέρει, από φίλο του Οθωμανό και έτσι πήρε τις κατάλληλες προφυλάξεις και σώθηκε 184. Σχετικά με αυτό το γεγονός προφορικές πληροφορίες διασώζουν το εξής περιστατικό: για την οργάνωση της δολοφονίας του Παρθενίου, είχε φτάσει στην Κατερίνη αξιωματικός, αφοσιωμένο στέλεχος των Νεοτούρκων που προσκάλεσε με κάποιο πρόσχημα τον Παρθένιο να τον επισκεφθεί στο διοικητήριο για να τον δει και μετά να οργανώσει την δολοφονία του. Ο Παρθένιος παρέλαβε μαζί του τον ιερέα Κωνσταντίνο Καραλόπουλο και επισκέφθηκε τον ανωτέρω αξιωματικό. Μόλις συναντήθηκαν έμειναν και οι δύο έκπληκτοι. Ο αξιωματικός καταγόταν από τα Ιωάννινα και έμενε στην ίδια γειτονιά με τον Παρθένιο (Περικλή τότε), με τον οποίο και παίξανε αρκετές φορές. Μετά το γεγονός αυτό τον άφησε να φύγει, αφού πρώτα του εξήγησε τον σκοπό της έλευσής του στην Κατερίνη και του συνέστησε να φυλάγεται Για τις ενέργειες αυτές των Νεοτούρκων βλ. το πολύ διαφωτιστικό πόνημα του Χαμουδόπουλου, Ελληνισμός. 182 ΑΥΕ, 1909/ Φ. Προξενικά/υποφ. 2, έγγραφο 121/ Σχετικά με την δολοφονία του ηρωικού αυτού επισκόπου βλ. Λέτσα, Ο Αιμιλιανός. Τρίτου, Ο Γρεβενών, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ Τις πληροφορίες αυτές τις οφείλω στον κ. Γρηγόριο Βαρδάκα και στον κ. Ε. Λαΐτσα. Ο κ. Λαΐτσας κατέχει τις πληροφορίες αυτές από τον πατέρα της πεθεράς του, που δεν ήταν άλλος από τον παπα Κωνσταντίνο Καραλόπουλο, ο οποίος μέχρι τα βαθιά γεράματά του διηγούνταν με πολλή συγκίνηση την ιστορία αυτή, αφού, όπως είδαμε, ήταν αυτόπτης μάρτυρας.

180 177 Η επισκοπή Κίτρους, στο πλαίσιο της πολιτικής των Νεοτούρκων για την εθνολογική αλλοίωση των χριστιανικών πληθυσμών της Μακεδονίας, αποτέλεσε κύριο πεδίο εφαρμογής αυτής της πολιτικής. Το σχέδιο ήταν να μεταφερθούν συμπαγείς μουσουλμανικοί πληθυσμοί στις περιοχές εκείνες στις οποίες υπερίσχυε συντριπτικά το χριστιανικό στοιχείο, κατά προτίμηση συνοριακές, ώστε να αλλοιώσουν τον εθνολογικό χαρακτήρα των περιοχών αυτών και να οδηγήσουν στην εθνολογική αφομοίωση του χριστιανικού στοιχείου αυτών 186. Για την υλοποίηση αυτού του μεγαλεπήβολου σχεδίου συγκροτήθηκε ειδική επιτροπή, η οποία προικίσθηκε με το ποσό των τουρκικών λιρών. Η επιτροπή εφαρμόζοντας το σχέδιο άρχισε να αγοράζει εκτάσεις στην περιοχή του καζά Κατερίνης, και τον απαραίτητο γεωργικό εξοπλισμό για την εγκατάσταση των μουσουλμανικών πληθυσμών. Τέλη του 1910, άρχισαν να μεταφέρονται στην περιοχή μουσουλμάνοι μετανάστες από την Βοσνία και την Ερζεγοβίνη. Η εγκατάστασή τους, η μεγαλύτερη σε ολόκληρη την Μακεδονία, πραγματοποιήθηκε στην περιοχή του χ. Ελευθεροχώρι και ο αριθμός τους έφτασε τις οικογένειες 187, περίπου άτομα 188, επιφέροντας σημαντική αλλοίωση στην πληθυσμιακή κατάσταση της επαρχίας, αφού το πλήθος των εγκατεστημένων μουσουλμάνων έφτασε στο ποσοστό 27% του ελληνικού πληθυσμού και στο σύνολο του πληθυσμού της επαρχίας το μουσουλμανικό στοιχείο ανήλθε από 15% στα 39%. Πάντως η εσκεμμένη αυτή εγκατάσταση είχε βάλει σε σκέψεις το ελληνικό Προξενείο Θεσσαλονίκης, γιατί δυσκόλευε την επικοινωνία με την περιοχή, η οποία γινόταν ακόμη πιο δύσκολη εξ αιτίας και της αυστηρής επιτηρήσεως της περιοχής 189 και της μεταστάθμευσης σε αυτήν αρκετών τουρκικών στρατιωτικών τμημάτων 190. Πέρα από την αλλοίωση του πληθυσμού, η εγκατάσταση είχε και άλλες συνέπειες. Οι Βόσνιοι, οι οποίοι αποκαλούνταν και «μουατζίρηδες», ήταν άγριοι και βίαιοι και προέβαιναν σε ληστρικές επιδρομές προς τα γύρω χωριά 191 προβαίνοντας παράλληλα σε δολοφονίες χριστιανών 192 και καταστροφές κοινοτικών κτηρίων όπως 186 Psilos, The Young, σ. 175 κ. ε. 187 Βακαλοπούλου Κ., Κείμενα, σ Psilos, The Young, σ. 181 και υποσ ΑΥΕ, 1911/Φ. Προξενικά/υποφ. 3, έγγραφο 3/ ΑΥΕ, 1911/Φ. 73/ υποφ. 1/τμήμα β, Πίνακας συνθέσεως του τουρκικού στρατού, όπου φαίνεται ότι στην Κατερίνη μεταστάθμευσαν αρκετές μονάδες επιπέδου μεραρχίας, πρώτης κατηγορίας. 191 Νέα Αλήθεια, φ. 240/ Βλ. σχετ. ΑΥΕ, 1911/ Φ. 62/ υποφ. 2/ τμήμα γ, έγγραφο 729/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών.

181 178 σχολείων και ιδιαίτερα ναών. Ένα τέτοιο παράδειγμα, το οποίο δημιούργησε μεγάλη αναστάτωση στην επαρχία Κίτρους, ήταν η ενέργεια των Βοσνίων αυτών επί του ναού της Αγίας Παρασκευής του χ. Άγιος Ιωάννης. Οι Βόσνιοι είχαν μεταφερθεί στην Κατερίνη για να διαδηλώσουν για την κατάσταση στην Κρήτη, κατά την επιστροφή τους στο Ελευθεροχώρι, έσπασαν τις πόρτες, εισήλθαν στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και κατέστρεψαν τα πάντα, εικόνες, σκεύη, καλύμματα και την σταύρωση 193. Όταν το επεισόδιο έγινε γνωστό στους χριστιανούς, ο ιερέας του χωριού και ο επίτροπος επισκέφθηκαν τον ναό και αφού είδαν την κατάσταση υπέβαλαν επιστολή προς τον Παρθένιο, περιγράφοντάς του με λεπτομέρειες τα διατρέξαντα 194. Ο Παρθένιος διαβίβασε την αναφορά στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης και έκαμε διάβημα προς τις τοπικές τουρκικές αρχές, οι οποίες άρχισαν τις έρευνες. Στο έγγραφό του προς τον Μητροπολίτη ανέφερε ότι η ενέργεια αυτή ήταν προσβολή της χριστιανικής θρησκείας και ότι οι μουσουλμάνοι διαδίδουν ότι την πράξη αυτή την έκαμαν οι χριστιανοί και τόνισε ότι αυτός ζήτησε να γίνει επισταμένη έρευνα για να αποδειχθούν οι δράστες όποιοι και αν είναι 195. Ο Μητροπολίτης διαμαρτυρήθηκε στον Βαλή, ο οποίος διέψευσε το γεγονός και δεν αποδέχτηκε την αλήθεια των λεγομένων του Μητροπολίτη, όμως του υποσχέθηκε ότι θα συστήσει επιτροπή για να ερευνήσει επιτόπια το γεγονός για την ανακάλυψη των δραστών 196. Ο καϊμακάμης Κατερίνης, Δημήτριος Ζωγράφωφ, χριστιανός από την Έδεσσα, μετά από διαταγή του Βαλή, συγκάλεσε το επαρχιακό συμβούλιο και μετέβησαν στο ναό της Αγίας Παρασκευής για να διεξαγάγουν εκ νέου έρευνα για τα γεγονότα. Κατά την διάρκειά της ο καϊμακάμης προσπάθησε να αποδώσει τα γεγονότα από τη μια σε κλοπή και από την άλλη στους χριστιανούς και θεώρησε ότι οι Βόσνιοι μουσουλμάνοι δεν είχαν καμία σχέση 197. Παράλληλα με αναφορά του κατηγόρησε τον Παρθένιο για ανατρεπτική δράση. Μετά από αυτό ο Βαλής απέστειλε αναφορά προς τη Πύλη αναφέροντας ότι οι μουσουλμάνοι του καζά Κατερίνης είναι ανάστατοι και αγανακτισμένοι εναντίων των Ελλήνων εξ αιτίας του γεγονότος 193 ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/ υποφ. 2/τμήμα δ, τηλεγράφημα 371/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το υπουργείο Εξωτερικών. 194 ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/ υποφ. 2/τμήμα δ, έγγραφο , οι ιερεύς Παπαδημητρίου και ο επίτροπος Σπ. Γεωργίου προς τον Κίτρους Παρθένιο. 195 ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/ υποφ. 2/τμήμα δ, έγγραφο 620/ , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 196 ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/ υποφ. 2/τμήμα δ, τηλεγράφημα 371/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το υπουργείο Εξωτερικών. 197 ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2706, έγγραφο , ο Κίτρος Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, φ

182 179 της εκκλησίας του χ. Άγιος Ιωάννης 198. Το οθωμανικό υπουργείο δικαιοσύνης θεώρησε υπεύθυνο τον Παρθένιο και εξέδωσε σχετικό τεσκερέ στον οποίο κατηγορούσε τον Παρθένιο ότι ήταν ο υπαίτιος των γεγονότων αυτών 199. Ο Παρθένιος έλαβε γνώση του γεγονότος αυτού από δημοσίευμα εφημερίδας «Νεολόγος ή Αστραπή». Προτού καν πάρει τον τεσκερέ στα χέρια του συνέταξε πολυσέλιδη αναφορά προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης όπου αναλυτικά περιέγραφε τα γεγονότα, εξηγώντας παράλληλα ότι ο καϊμακάμης διαστρέβλωσε την αλήθεια. Ανέφερε ακόμη ότι οι Βόσνιοι δεν ήταν πρώτη φορά που προέβησαν σε τέτοιες ενέργειες, αλλά τα ίδια έπραξαν και στα χ. Ελευθεροχώρι, Πάλιανη και Παλαιοστάνη 200. Τελικά το Πατριαρχείο απέστειλε τον ανωτέρω τεσκερέ και ζήτησε από τον Παρθένιο να απαντήσει σχετικά 201. Ο τελευταίος συνέταξε αναφορά έκθεση των γεγονότων, κατά την οποία χρησιμοποίησε και το επιχείρημα ότι ο ίδιος ο διοικητής ομολόγησε αυτές τις πράξεις στην έρευνά του 202. Δεν γνωρίζουμε, με βάση τα μέχρι τώρα στοιχεία, πως κατέληξε το ζήτημα αυτό 203. Την εποχή των Νεοτούρκων βρήκε την ευκαιρία να αναθαρρήσει και να αναβιώσει η δραστηριότητα της ρουμανικής προπαγάνδας. Φυσικά η επαναδραστηριοποίησή της δεν ήταν ένα τυχαίο γεγονός, αλλά συνδεόταν στενά με την πολιτική των Νεοτούρκων στην Μακεδονία, η οποία πολιτική πάντοτε είχε ως σκοπό και στόχο να συντρίψει τη δύναμη του μακεδονικού ελληνισμού, δύναμη η οποία εκδηλώθηκε πανηγυρικά κατά την διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Και πάλι η ρουμανική προπαγάνδα χρησιμοποίησε τις προσφιλείς της μεθόδους του αφθόνου χρήματος. Ακόμη ζητήθηκε να δημιουργηθεί ανεξάρτητη μητρόπολη στην δικαιοδοσία, της οποίας θα υπήγετο και η επισκοπή Κίτρους, πράγμα όμως το οποίο αρνήθηκε το Οικουμενικό Πατριαρχείο ΑΙΜΧΑ/Α /Φ. 14/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 330, έγγραφο 6150/ ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2706, έγγραφο , ο Κίτρος Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, φ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 330, έγγραφο 6150/ Νέα Αλήθεια, φ. (668) 69/ Τον Αύγουστο του ιδίου έτους κατακρεουργήθηκε με πέλεκυ ο μουχτάρης του χωριού Αγ. Ιωάννης Αθ. Παπαδόπουλος, πράγμα το οποίο δεν θα πρέπει να είναι άμοιρο των γεγονότων που προηγήθηκαν γύρω από το ζήτημα του ναού της Αγίας Παρασκευής. Βλ. σχετ. ΑΥΕ, 1911/ Φ. 62/ υποφ. 2/ τμήμα γ, έγγραφο 729/ , ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών 204 ΑΥΕ, 1912/Φ. 21/υποφ. 2/τμήμα β, έγγραφο 2159/ , η Ελληνική Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως προς το Υπουργείο Εξωτερικών. Οι κινήσεις αυτές των ρουμανιζόντων και η αναζωπύρωση της προπαγάνδας τους στην Μακεδονία με την

183 180 Στη Κατερίνη άρχισαν να δραστηριοποιούνται οι προπαγανδιστές προς την κατεύθυνση της ίδρυσης νέου σχολείου, καθώς και στα χωριά Καρίτσα και Καλύβια Κουντουριώτισσας 205. Βλέποντας όμως την άρνηση των βλαχοφώνων άρχισαν να χρησιμοποιούν το μέσο της εξαγοράς συνειδήσεων με άφθονο χρήμα. Αρχηγός της κίνησης αυτής ο Τασούλης Τζέγκας, γιος του Χρ. Τζέγκα, ο οποίος είχε με το μέρος του την αμέριστη βοήθεια του καϊμακάμη Κατερίνης και των οργάνων της οθωμανικής χωροφυλακής. Ο τελευταίος επεδίωκε πάση θυσία να δημιουργηθεί ρουμανική κοινότητα στην Κατερίνη υλοποιώντας έτσι τις αποφάσεις του νεοτουρκικού κομιτάτου 206. Το φρόνημα όμως των βλαχοφώνων το οποίο είχε σφυρηλατηθεί χάρη στις προσπάθειες του Παρθενίου, εμπόδισε κάθε ενέργεια ριζώσεως της προπαγάνδας στην περιοχή, παρά τις ευνοϊκές συγκυρίες που παρουσιάστηκαν για αυτήν. Για παράδειγμα αναφέρουμε ότι η προπαγάνδα με την βοήθεια του καϊμακάμη, προσπάθησε να εξαγοράσει τον ιερέα και τους δημογέροντες του χωριού Καρίτσα, δίδοντάς τους μηνιαίο επίδομα έξι λιρών και εφ άπαξ καταβολή διακοσίων λιρών, εάν δέχονταν να δημιουργηθεί στην κοινότητα, ρουμανικό σχολείο το ίδιο συνέβη και σε άλλα βλαχόφωνα χωριά 207. Οι βλαχόφωνοι κάτοικοι της Καρίτσας όμως μαζί με τον ιερέα τους διακήρυξαν «ὀρθὰ κοφτὰ ὅτι εἶναι, ἤσαν καὶ θὰ εἶναι Ἕλληνες Ὀθωμανοὶ καὶ προτιμώσιν τὸν θάνατον ἀκόμη παρὰ νὰ ἀλλάξωσι ἐθνικότητα» 208. Νέα πυροδότηση έντασης της προπαγάνδας στην Κατερίνη έδωσε η επίσκεψη του σουλτάνου Μεχμέτ του Ε στην Θεσσαλονίκη και στο Κόσσοβο 209. Για την επίσημη υποδοχή του κάθε καζάς θα έστελνε μια αντιπροσωπεία 210. Από την επαρχία Κίτρους είχαν ορισθεί να συμμετάσχουν δύο αντιπρόσωποι (αζάδες), ένας χριστιανός και ένας μουσουλμάνος. Όμως αιφνιδιαστικά ο καϊμακάμης διόρισε και τρίτο μέλος στην επιτροπή, τον Τασούλη Τζέγκα ως εκπρόσωπο της βοήθεια των Νεοτούρκων έκαμαν τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ να αποστείλει επιστολή στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης με την οποία του ανέφερε ότι η ρουμανική προπαγάνδα άρχισε να δραστηριοποιείται δυναμικά εκ νέου και ζητούσε από τον μητροπολίτη την απόλυτη προσοχή του για το θέμα «πρός περιφρούρησιν τοῦ αὐτόθι ὀρθοδόξου πληρώματος», βλ. σχετ. ΑΜΘ, Φ. 6, αρ. 923, έγγραφο 9346/ , Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 205 Νέα Αλήθεια, φ. (404) 105/ ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2706, έγγραφο , ο Κίτρος Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, φ. 1 17: Αυτόθι. 208 Νέα Αλήθεια, φ. (578) 279/ Σχετικά για την επίσκεψη αυτή βλ. Zürcher, Kosovo, σ Το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε στείλει και σχετική εγκύκλιο για τον τρόπο υποδοχής του Σουλτάνου, βλ. ΕΑ 35(1911) 139.

184 181 ανύπαρκτης βλάχικης κοινότητας 211. Ολόκληρη η επαρχία αναστατώθηκε. Μάλιστα, με υπόδειξη του Παρθενίου, αποφασίστηκε να πραγματοποιηθεί πάνδημο συλλαλητήριο ώστε να ακυρωθεί η εκλογή, την διεξαγωγή του όμως απαγόρευσαν οι αρχές της Κατερίνης. Η αναστάτωση και διαμαρτυρία του λαού της επαρχίας Κίτρους, προήλθε από το γεγονός ότι ο ορισθείς ως μέλος της επιτροπής δεν αντιπροσώπευε παρά μόνον τον εαυτό του, αφού στην Κατερίνη και σε ολόκληρη την επαρχία δεν υπήρχε βλαχική κοινότητα 212. Ο Παρθένιος διαμαρτυρήθηκε έντονα μαζί με την δημογεροντία προς τον καϊμακάμη τονίζοντας ότι στον καζά Κατερίνης μόνον χριστιανοί ρουμ μιλιέτ υπάρχουν και μόνον αυτοί και ουδείς ρουμανίζων σε ολόκληρο τον καζά δεν υπάρχει 213. Τελικά όμως ο καϊμακάμης δεν άλλαξε την απόφασή του, αφού εφάρμοζε εντολές της κεντρικής διοίκησης και έτσι ο ρουμανίζων Τασούλης Τζέγκας συμμετείχε στην αντιπροσωπεία 214. Η σφοδρή όμως αντίδραση του Παρθενίου στην απόφαση αυτή του καϊμακάμη προκάλεσε την έκδοση νέου υπουργικού τεσκερέ εναντίον του με τον οποίο και πάλι ο Υπουργός, βάσει των πληροφοριών που είχε από την Θεσσαλονίκη, κατηγορούσε τον Παρθένιο ότι άδικα ζήτησε την εξαίρεση του Τ. Τζέγκα και για κακή συμπεριφορά προς τους Βλάχους της επαρχίας του 215. Αυτή ήταν και η τελευταία προσπάθεια της ρουμανικής προπαγάνδας στην επαρχία Κίτρους. Παρά τις πιέσεις, η εξομάλυνση των διακρατικών σχέσεων μεταξύ των χωρών της Ελλάδος και της Ρουμανίας 216, η αδιαφορία της ρουμανικής κυβέρνησης και η προσπάθεια της Ρουμανίας να παίξει ενεργό ρόλο στα γεγονότα της Χερσονήσου του Αίμου, οδήγησαν την δραστηριότητα της ρουμανικής προπαγάνδας στον εκφυλισμό. Για την ιστορία του πράγματος, αν και δεν είναι της παρούσης, αναφέρουμε ότι μετά την ανταλλαγή επιστολών μεταξύ των πρωθυπουργών της Ελλάδας και της Ρουμανίας, κατά την υπογραφή 211 Νέα Αλήθεια, φ. (578) 279/ Στην εφημερίδα Νέα Αλήθεια της Θεσσαλονίκης δημοσιεύθηκε εκτενές άρθρο με τίτλο «Η Ελληνική Κοινότης Αικατερίνης αντιπροσωπευομένη από ρουμουνίζοντα», βλ. σχετ. φ. (578) 279/ Το άρθρο φέρει ως υπογραφή το κεφαλαίο γράμμα Ρ. Το ύφος του κειμένου, η άριστη γνώση όλων των γεγονότων καθώς και οι οξυδερκείς κρίσεις που αυτό περιέχει μας υποκινεί την υποψία ότι αν δεν είναι ο συντάκτης του κειμένου ο Παρθένιος, σίγουρα ήταν αυτός που βοήθησε στην συγγραφή του. 213 ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2700, έγγραφο , ο Κίτρους Παρθένιος προς τον Καϊμακάμη Κατερίνης. 214 ΑΜΘ, Φ. 8, αρ. 2706, έγγραφο , ο Κίτρος Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, φ. 1 17: ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 283, έγγραφο 5302/ Λάσκαρι Σ., Διπλωματική, σ. 311.

185 182 της Συνθήκης του Βουκουρεστίου, με τις οποίες δόθηκε πλήρη ελευθερία για την χρήση της κουτσοβλαχικής γλώσσας στην εκπαίδευση και στην λατρεία 217, άνοιξε κουτσοβλαχικό σχολείο στην Κατερίνη, το οποίο λειτούργησε πιθανόν μέχρι το και αναφέρουμε πιθανόν, γιατί στους φακέλους του Υπουργείου Εξωτερικών από εκεί και ύστερα δεν αναφέρεται ύπαρξη κουτσοβλαχικού σχολείου στην επαρχία 219. Πάντως η δράση του σχολείου αυτού θα πρέπει να ήταν ασήμαντη, αφού ούτε ο Παρθένιος αναφέρει κάτι για την λειτουργία του. Τελευταία προσπάθεια αναπτύξεως της προπαγάνδας έγινε κατά την διάρκεια της κατοχής , όταν ο λαός βρισκόταν σε μεγάλη ανέχεια. Τότε έγιναν κάποιες προσπάθειες αναπτύξεώς της με παροχές τροφίμων και οικονομικών βοηθημάτων προς του βλαχοφώνους της Πιερίας. Η κίνηση όμως αυτή είχε πενιχρά αποτελέσματα και απέδειξε ότι η ελληνικότητα των βλαχοφώνων ήταν αρραγής και σθεναρή απέναντι σε κάθε επιβολή 220. Συνοψίζοντας και αποτιμώντας την εθνική δράση του Παρθενίου μπορούμε να πούμε, όπως εύστοχα επισημάνθηκε ότι αυτός «υπήρξε εξέχων αγωνιστής» 221. Η χρονική στιγμή κατά την οποία ανέλαβε τον οίακα της επισκοπής Κίτρους ήταν από τις δυσκολότερες της νεότερης ιστορίας του μακεδονικού Ελληνισμού και του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Το τελευταίο εξ αιτίας όπως προειπώθηκε, του άκρατου εθνοφυλετικού χαρακτήρα της βουλγαρικής και της ρουμανικής δράσης στην Μακεδονία, αναγκάστηκε να αναλάβει αγώνα για την ανάσχεση της διείσδυσης αυτών των δραστηριοτήτων. Απέστειλε στην Μακεδονία προικισμένους ιεράρχες, προπάντων όμως νέους γεμάτους σθένος, θέληση και μαχητικότητα, ικανούς να αντιμετωπίσουν την 217 Αβέρωφ, Η Πολιτική, σ. 64 κ. ε. Επίσης πολλά στοιχεία για το θέμα αυτό βλ στο ΑΣΔ/Φ /1 80, όπου φαίνονται και οι αντιδράσεις που δημιούργησε το ζήτημα αυτό, όπως ήταν και η παραίτηση του Στ. Δραγούμη από την θέση του Διοικητού της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, εξ αιτίας της διαφωνίας του προς την πολιτική του Ε. Βενιζέλου στο ζήτημα αυτό. 218 Λουκάτος, Πολιτειογραφία, σ. 45. Το σχολείο αυτό λειτουργούσε με δύο εκπαιδευτικούς, και εβδομήντα πέντε μαθητές (50 αγόρια και 25 κορίτσια), Λουκάτος, Πολιτειογραφία, σ ΑΥΕ, 1925/Β39, Ξένα σχολεία εν Ελλάδι. ΑΥΕ, 1925/Β/65, Περί ρουμανικής προπαγάνδας εν Ελλάδι. ΑΥΕ, 1931/Α/ΙΙΙα, Κουτσοβλαχικά Σχολεία εν Ελλάδι. ΑΥΕ, 1933/Φ. Α/21/ΙΙΙ, Κουτσοβλαχικά Σχολεία, όπου δεν αναφέρεται η ύπαρξη ρουμανικού σχολείου στην Κατερίνη. 220 Χρυσοχόου, Η Κατοχή, σ , 68 69, 81, και 146, όπου λεπτομερής περιγραφή της δράσης της ρουμανικής προπαγάνδας στην περιοχή της Πιερίας. 221 Σαρδελή, Η Εκκλησία, σ. 14, υπ. 39. Πρβλ. Παπουλίδη, Η συμβολή, σ. 165.

186 183 δραστηριότητα των προπαγανδών. Ένας από αυτούς υπήρξε και ο Κίτρους Παρθένιος, ο οποίος δεν έκαμε τίποτε παραπάνω στην Μακεδονία από το ότι «ἥρμοζεν εἰς ἱεράρχην» 222 την εποχή εκείνη. Η οικουμενικότητα της ορθοδοξίας, χωρίς να απεμπολείται, έδιδε τόπο στην υπεράσπιση του μαχόμενου Ελληνισμού. Ο Παρθένιος κρατώντας στο ένα χέρι τον σταυρό και στο άλλο το τουφέκι, άρχισε τον αγώνα. Ακούραστος άφοβος περιερχόταν την επαρχία του, συναντούσε το ποίμνιο του, το ενίσχυε, το κατηχούσε, το οργάνωνε και το προετοίμαζε για να αγωνισθεί για την ελευθερία του, η οποία ήταν διακαής του πόθος 223. Η περίπτωση του Παρθενίου και των άλλων ιεραρχών της Μακεδονίας έφεραν για μια ακόμη φορά το ράσο στο προσκήνιο και τήρησαν την παράδοση των κληρικών να αγωνίζονται πάντοτε στην πρώτη γραμμή για την αναθέρμανση των αισθημάτων και ευόδωση των προσπαθειών του λαού για ελευθερία. Μέγα μέρος της δράσης του αποτέλεσε όπως είδαμε ο αγώνας για την καταπολέμηση της ρουμανικής προπαγάνδας και αυτό γιατί η τελευταία ήταν χειρότερη από την όμοιά της βουλγαρική, γιατί αφενός αλλοτρίωνε την καθαρή και κρυστάλλινη εθνική συνείδηση των βλαχοφώνων και από την άλλη είχε την αμέριστη και φανερή συμπαράσταση της οθωμανικής κυβέρνησης, αφού η τελευταία δεν φοβόταν εδαφική κολόβωση από την «μακρινή» Ρουμανία. Γι αυτό αγωνίσθηκε με πείσμα και κατάφερε στο τέλος να καταγάγει περιφανή νίκη εναντίον της. Επίσης εξ αιτίας αυτού και η Πύλη του κήρυξε ανηλεή πόλεμο για να τον απομακρύνει από την έδρα του. Το δε μέγεθος της δράσης του το αποδεικνύουν οι τρεις απόπειρες δολοφονίας εναντίον του. Το έργο του αυτό είχε ως αποτέλεσμα η επαρχία του να προετοιμαστεί κατά τέτοιο τρόπο, ώστε, όταν ήρθε η στιγμή της ελευθερίας, να υποδεχθεί σύσσωμη τον άγγελο αυτής, τον ελληνικό στρατό. 222 Ε 11(1933) Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πόθου του αυτού είναι το εξής περιστατικό το οποίο περιγράφει ο ίδιος σε μια ανάβασή του στον Όλυμπο, στην κορυφή του Προφήτη Ηλία: «ἡ ἐπιλεγομένη κορυφὴ τοῦ Ἁγίου Προφήτου Ἠλιοῦ, ἔχει ἐπ αὐτῆς ἐκκλησίδιόν τι, ὅπερ ἐπεσκέφθημεν, τριῶν ἢ τεσσάρων μέτρων πλάτους, καὶ πέντε μήκους καὶ τριῶν ὕψους, καὶ τὸ ὁποῖον ἐκτίσθη εἰς ἀρχαιοτέραν ἐποχὴν ὑπὸ ληστῶν, ὡς λέγεται, μόνον διὰ πλακῶν ἃς ἔχει τὸ μέρος ἐκεῖνο, ἄνευ ξύλων ἢ ἀσβέστου ἢ κοινῆς λάσπης, μήδ αὐτῆς τῆς στέγης ἐξαιρουμένης, ὑπὸ τρόμου δὲ καταλαμβάνεται ὁ εἰσερχόμενος εἰς τὸν ναΐσκον τοῦτον ἐκ τοῦ φόβου καταπτώσεως τῶν τῆς στέγης ἄνωθι τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ πλακῶν, ἱσταμένων ἐκεῖ ὑψηλὰ ἄνευ ξύλινων δοκῶν, ἀλλὰ μόνον διὰ τοῦ ἰσοζυγίου [τὸν] Αὔγουστον τοῦ 1907, συνοδευόμενοι καὶ ὑπὸ τοῦ ἱερέως τοῦ χωρίου αἰδεσιμ. πάπα Κωνσταντίνον Παπαγεωργίου Σπυροπούλου ἐφημερίου Βροντοῦς, ἐψάλαμεν μίαν θερμοτάτην παράκλησιν ὑπὲρ τῆς ταχείας ἀπελευθερώσεως ἀπὸ τοῦ τουρκικοῦ ζυγοῦ καὶ τῆς ἡμετέρας περιφερείας», βλ. Παρθενίου, Περιγραφή, σ

187 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ 1. Απελευθέρωση Πρώτες ενέργειες Η έκρηξη του νεοτουρκικού κινήματος και η εφαρμογή της σκληρής πολιτικής εξοθωμανισμού των χριστιανών κατοίκων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα των ευρωπαϊκών εδαφών, έκαμε τα βαλκανικά κράτη να παραμερίσουν προς το παρόν τις εδαφικές και εθνικές αξιώσεις και διεκδικήσεις και να οδηγηθούν σε σταδιακή προσέγγιση 1. Αναλήφθηκαν πρωτοβουλίες και συνάφθηκαν συμμαχίες 2. Το κλίμα αβεβαιότητος για το μέλλον των ομοεθνών τους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προκάλεσε επίσπευση των προετοιμασιών τους και στις αρχές φθινοπώρου και τα τέσσερα χριστιανικά βαλκανικά κράτη κήρυξαν τον πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 3. Από ελληνικής πλευράς ο ελληνικός στρατός υπό την εμπνευσμένη πολιτική ηγεσία του Ελευθερίου Βενιζέλου και την στρατιωτική του διαδόχου Κωνσταντίνου, άρτια οργανωμένος, συγκεντρώθηκε στην Θεσσαλία και στις , διάβηκε τα σύνορα και εισήλθε στο οθωμανικό έδαφος. Μετά την νικηφόρα μάχη του Σαρανταπόρου απώθησε τα τουρκικά στρατεύματα και εισχώρησε στην Μακεδονία 4. Η αποστολή απελευθέρωσης της Πιερίας ανατέθηκε στην VII ανεξάρτητη μεραρχία πεζικού, ενισχυμένη με το ανεξάρτητο τάγμα Κρητών και τα Σώματα Προσκόπων 5. Η μεραρχία είχε διοικητή τον Συνταγματάρχη πυροβολικού Κλεομένη Κλεομένη και αποτελούνταν 1 Για τα διπλωματικά γεγονότα και την προπαρασκευή των βαλκανικών κρατών για συνεργασία βλ. Λάσκαρι, Διπλωματική, σ. 220 κ. ε. 2 Βλάχου, Η συμμαχική. 3 Βλάχου, Ιστορία, σ. 450 κ. ε. 4 Για την ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων βλ. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη. Γερμάνη Βαλκανικοί. Επίσης Πολιτάκου: Στρατιωτική. σ ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός 1932, τ. 1, Παράρτημα Α, αρ. 420.

188 186 από άνδρες περίπου και οι μονάδες της ήταν το 19 ο, 20 ο και 21 ο συντάγματα πεζικού 6. Τα σώματα προσκόπων αποτελούνταν από μακεδονομάχους ντόπιους και από την ελεύθερη Ελλάδα, αρχηγός των οποίων ήταν ο λοχαγός Κ. Μαζαράκης και αποστολή τους ήταν να προπορεύονται της μεραρχίας και να προετοιμάζουν το έδαφος για την προέλαση του στρατού, αλλά και να προκαλούν δολιοφθορές στις εγκαταστάσεις των μετόπισθεν του εχθρού 7. Στις 9 10 Οκτωβρίου η μεραρχία άρχισε να προελαύνει προς τα στενά της Πέτρας, την φυσική διάβαση η οποία συνδέει την Πιερία και την Μακεδονία γενικότερα, με την Θεσσαλία και στα οποία υπάρχει και η ομώνυμη αρχαία μονή της Πέτρας 8. Τα σώματα προσκόπων προπορευόμενα της VIΙ μεραρχίας είχαν καταλάβει την περιοχή της νότιας Πιερίας και είχαν πλησιάσει προς την Κατερίνη στο ύψος της Μαλαθριάς (Δίον). Με την εμφάνιση του σώματος η φρουρά της Κατερίνης, μετά από απαίτηση των μουσουλμάνων κατοίκων, αποσύρθηκε προς τα υψώματα του Κίτρους. Ο Παρθένιος προσπάθησε να πείσει τον καϊμακάμη και τους προκρίτους των μουσουλμάνων να παραδώσουν την πόλη στον γενικό αρχηγό των προσκόπων και ήρθε γι αυτό σε συνεννόηση με τον Κ. Μαζαράκη, γιατί ήθελε να παραδοθεί η πόλη χωρίς να γίνει μάχη για να μην υπάρξουν θύματα και από τις δύο πλευρές 9. Ο καϊμακάμης, με την μεσολάβηση του Παρθενίου, ήθελε και αυτός να παραδώσει την πόλη αλλά δίσταζε, γιατί δεν θεωρούσε το σώμα προσκόπων τακτικό στρατό 10. Ο Μαζαράκης κατάλαβε ότι η κωλυσιεργία των Μουσουλμάνων της Κατερίνης θα είχε ως αποτέλεσμα να ενισχυθεί η φρουρά της και να καταληφθούν τα στενά διέταξε, ως εκ τούτου, το σώμα να κινηθεί προς τα στενά της Πέτρας τα οποία και κατέλαβε 11. Η κίνησή του αυτή ήταν σωτήρια γιατί στην Κατερίνη αφίχθηκε δύναμη περίπου Τούρκων στρατιωτών μέρος της οποίας κινήθηκε να καταλάβει τα στενά, βλέποντας όμως ότι τα κατέχουν οι Έλληνες αποχώρησε 12. Μετά τις συχνές παρεμβάσεις του Μαζαράκη 13 ο μέραρχος Κλεομένης κατέλαβε τα στενά και στις 15 Οκτωβρίου έδωσε διαταγή στην μεραρχία να 6 Αυτόθι, αρ Μαζαράκη Αινιάν, Απομνημονεύματα, σ. 3 κ. ε. Επίσης βλ. Ζάννα, Ο Μακεδονικός, σ. 138 κ. ε. 8 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός 1932, τ. 1, Παράρτημα Α, αρ Για τα πολεμικά γεγονότα και τις εξελίξεις βλ. ΓΕΣ ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Μαζαράκη Αινιάν Ι., Τα εθελοντικά, σ ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός 1932, τ. 1, Παράρτημα Α, αρ Μαζαράκη Αινιάν Ι., Τα εθελοντικά, σ ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός 1932, τ. 1, Παράρτημα Α, αρ Επίσης βλ. Ζάννα, Ο Μακεδονικός, σ. 144 κ. ε. Μαζαράκη Αινιάν Ι., Τα εθελοντικά, ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός 1932, τ. 1, Παράρτημα Α, αρ. 467.

189 187 κινηθεί προς την Κατερίνη 14. Η εμπροσθοφυλακή της μεραρχίας, καθώς πλησίαζε προς το χωριό Κολοκούρι (Σβορώνος), στις 2:00 το μεσημέρι, δέχθηκε δραστικά πυρά των στα γύρω υψώματα ταχθέντων Τούρκων στρατιωτών 15. Τότε διεξήχθη μια μικρή μάχη κατά την οποία, μετά από συντονισμένη επίθεση των ανδρών της μεραρχίας, οι Τούρκοι οπισθοχώρησαν ατάκτως, αφήνοντας πλήθος πολεμικού υλικού 16. Όμως είχε νυχτώσει και η μεραρχία μην γνωρίζοντας την κατάσταση στην πόλη δεν τόλμησε να προχωρήσει και διέταξε τις μονάδες της να παραμείνουν στην γραμμή Κολοκούρι Κεραμίδι 17. Κατά τον αγώνα της μεραρχίας που διεξήχθη έξω από την Κατερίνη, φονεύθηκαν ο διοικητής του 20 ου συντάγματος πεζικού, Αντισυνταγματάρχης Δημήτριος Σβορώνος, ο υπολοχαγός Δ. Νίκας και οι στρατιώτες Σβίγγος Θωμάς (Λοχίας), Βασαράντης Αντώνιος, Βάσιλας Γεώργιος, Ανεβλαβής Βασίλειος 18, καθώς και ο νεαρός Κονταξάκης 19. Ο Παρθένιος περίμενε με αγωνία την είσοδο της μεραρχίας στην πόλη και ανησυχούσε για την αργοπορία της, γιατί φοβόταν ταραχές, για την αποφυγή των οποίων βρισκόταν σε συνεχή επαφή με τον καϊμακάμη Κατερίνης Δημήτριο Ζωγράφωφ τον οποίο συμβούλευε να συγκρατήσει τους Βόσνιους άτακτους και τα στρατεύματα. Ο τελευταίος κατέβαλε αρκετές προσπάθειες όμως είχε δηλώσει ότι αν θα αργούσε η μεραρχία να εισέλθει στην πόλη δεν θα μπορούσε να συγκρατήσει τα τυχόν επεισόδια. Από την άλλη, οι κάτοικοι με αγωνία περίμεναν την έλευση της μεραρχίας 20. Ευτυχώς όμως οι τουρκικές δυνάμεις φοβούμενες κυκλωτική κίνηση της μεραρχίας υποχώρησαν γρήγορα προς Θεσσαλονίκη, και μαζί τους και πολλές μουσουλμανικές οικογένειες και οι Βόσνιοι οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή, 14 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός 1932 τ. 1, Παράρτημα Α, αρ. 478, όπου η διαταγή για την κατάληψη της Κατερίνης. 15 Την περιοχή της Πιερίας υπερασπίζονταν οι τουρκικές δυνάμεις με την ονομασία Απόσπασμα Κατερίνης, το οποίο περιελάμβανε στην σύνθεσή του 4 τάγματα πεζικού (Βοδενών, Βεροίας, Αβρετ Χισάρ και Καρατζόβας), μια ορειβατική πυροβολαρχία και μία ίλη ιππικού. Βλ. σχετ. ΑΔΙΣ/Φ. 1630/Α/4. 16 Πέρα από τις εκθέσεις των πολεμικών γεγονότων που υπάρχουν στην ΔΙΣ, τον αγώνα της Κατερίνης Περιγράφουν και οι παρακάτω μελέτες: Παπαρρόδου, Ο περί την Κατερίνην, σ , Τσακούμη, Η απελευθέρωση, σ Χιονίδη, Η Απελευθέρωση, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία για το θέμα αυτό. Επίσης βλ. συνοπτική παρουσίαση και Καζταρίδη, Η Απελευθέρωση. 17 ΑΔΙΣ/1667/Α/3, Έκθεσις των στρατιωτικών επιχειρήσεων της 7 ης Μεραρχίας από 4 31 Οκτωβρίου 1912, σ ΑΔΙΣ/Φ. 1668/Ι/2, Έκθεσις Β1 χειρουργείου 7 ης Μεραρχίας, όπου Ονομαστική Κατάστασις εμφαίνουσα τους τραυματισθέντας Στρατιωτικούς κατά την μάχην της 15 ης Οκτωβρίου παρά την Αικατερίνην. 19 Χιονίδη, Η Απελευθέρωση, σ ΑΔΙΣ/Φ. 1667/Α/4, Έκθεσις της VΙΙης Μεραρχίας κατά τον Ελληνο Τουρκικόν Πόλεμον υπό του επιτελάρχου αυτής Ανχου Νεγρεπόντη Ιακώβου, , σ. 57.

190 188 βάζοντας φωτιά στα σπίτια τους 21. Τελικά, με το πρώτο φως της 16 ης Οκτωβρίου 1912, ημέρα Τρίτη, η VIΙ μεραρχία κινήθηκε και στις 8 το πρωί εισήλθε πανηγυρικά στην πόλη 22. Στο ύψος του σημερινού πάρκου της 23 ο Παρθένιος, μαζί με αντιπροσωπεία των δημογερόντων της πόλης 24 και με την πάνδημη συμμετοχή του λαού, υποδέχθηκε με δάκρυα στα μάτια τον ελευθερωτή ελληνικό στρατό, αναφωνώντας μαζί με τους κατοίκους το «Χριστός Ανέστη» 25. Ο μέραρχος, για να ανταποδώσει την μεγαλειώδη γεμάτη συγκίνηση υποδοχή που επεφύλαξαν στους στρατιώτες του οι κάτοικοι της Κατερίνης, διέταξε τον λόχο σαλπιγκτών της μεραρχίας να περιέλθει τους δρόμους της πόλης παιανίζοντας διάφορα εμβατήρια 26. Σε κάθε εμφάνιση των στρατιωτικών τμημάτων οι κάτοικοι όλο χαρά χειροκροτούσαν παταγωδώς και έραιναν τους στρατιώτες με άνθη 27, προκαλώντας χαρά τους στρατιώτες οι οποίοι ξέχασαν και την κούραση και την πείνα τους 28. Μετά την υποδοχή του στρατού, ο Παρθένιος μαζί με τον διοικητή της μεραρχίας και τον αρχηγό των προσκόπων καθώς και μαζί με τους προκρίτους της πόλης και τις μουσουλμανικές αρχές, μετέβησαν στον ναό της Θείας Αναλήψεως, όπου τελέσθηκε, χοροστατούντος του ιδίου, πανηγυρική δοξολογία για την απελευθέρωση της πόλης 29. Παράλληλα τελέστηκε και επιμνημόσυνη δέηση για τους νεκρούς αξιωματικούς και οπλίτες που φονεύθηκαν στον αγώνα που διεξήχθη έξω από την Κατερίνη καθώς και για τους 9 πολίτες (6 άνδρες και 3 γυναίκες) 30 που φόνευσαν τα άτακτα τουρκικά στρατεύματα υποχωρώντας. Οι μουσουλμάνοι της πόλης, μόλις εισήλθε ο στρατός στην πόλη, άρχισαν να φοβούνται για αντίποινα εκ μέρους των Ελλήνων. 21 ΑΔΙΣ/Φ. 1668/ΙΒ/ 1, Έκθεσις πεπραγμένων Στρατονομίας της VΙΙης Μεραρχίας από της κηρύξεως της επιστρατεύσεως έως την 15 ην Νοεμβρίου 1912, σ Πρώτη μονάδα που εισήλθε στην πόλη ήταν το 21 ο Σύνταγμα Πεζικού, βλ. σχετ. ΑΔΙΣ/1668/Ζ/1, Έκθεσις διοικητού 21 ου Συντάγματος Πεζικού, σ Αγγελίδη, Αναδρομή, σ Η αντιπροσωπεία αποτελούνταν από τους Δημ. Τσάμη, Γ. Λαναρίδη, τον δικηγόρο Δημ. Τσαλόπουλο, το φαρμακοποιό Δημ. Παρασκευά και τον Γ. Κάλφα, βλ. σχετ. Ράπτη, Όλυμπος, σ Τσακούμη, Η απελευθέρωση, σ ΑΔΙΣ/Φ. 1667/Α/4, Έκθεσις της VΙΙης Μεραρχίας κατά τον Ελληνο Τουρκικόν Πόλεμον υπό του επιτελάρχου αυτής Ανχου Νεγρεπόντη Ιακώβου, , σ. 57. Επίσης βλ. Οικονομόπουλου, Ιστορία, σ Παπαδημητρίου, Ο Βαλκανοτουρκικός, σ Ζωρογιαννίδη, Ημερολόγιον, σ Εκτός από τον ίδιο τον Παρθένιο βλ. σχετ. Αλεξάκη, Οι Ελληνικοί, σ Τσακούμη, Η απελευθέρωση, σ. 68. Ζωρογιαννίδη, Ημερολόγιον, σ Τσακούμη, Η απελευθέρωση, σ. 69.

191 189 Τελικά με τις προσπάθειες του Παρθενίου, των προκρίτων της πόλης 31 καθώς και με την βοήθεια των τμημάτων της στρατονομίας της μεραρχίας, οι μουσουλμάνοι κάτοικοι εξασφαλίσθηκαν απόλυτα 32. Προς επιτυχία αυτού του σκοπού ο μέραρχος εξέδωσε και σχετική προκήρυξη προς τους κατοίκους της Κατερίνης 33. Ο Παρθένιος περιγράφοντας την απελευθέρωση αναφέρει τα εξής: «κατά τήν 16ην Ὀκτωβρίου 1912, ἡμέραν Τρίτην πρωί, ἡ ἑβδόμη μεραρχία ὑπό τόν μέραρχον Κλεομένην Κλεομένους ἐξ Ἐλασσῶνος διά τῶν στενῶν Πέτρας εἰσέβαλεν εἰς Κατερίνην καί αὐθημερόν ἀνεχώρησε διά Τούζλας Ἐλευθεροχωρίου, Λιμπανόβου, Γεφύρας, Νισελίου εἰς Γιδά καί Θεσσαλονίκην καταδιώκουσα τόν ὑποχωρήσαντα τουρκικόν στρατόν ἐκ Κατερίνης, ἀφοῦ συνῆψε πρότερον νικηφόρον μάχην παρά τό ἡμίωρον ἀπέχον ταύτης χωρίον Κολοκούριον, καί ἐκήδευσεν ἐν Κατερίνῃ μεταξύ τῶν ἐνδόξως πεσόντων ἀειμνήστων Ἑλλήνων ἡρῴων στρατιωτῶν καί ἄλλων ἀξιωματικῶν, καί τόν ἀείμνηστον ἀντισυνταγματάρχην τοῦ πεζικοῦ Δημήτριον Σβορῶνον, εἰς τήν κηδείαν τοῦ ὁποίου αὐτοπροσώπως παρέστημεν, ὁμοφώνως καί προθύμως ἡ κοινότης Κατερίνης ἐδέχθη τήν πρότασιν ἡμῶν περί ἀνεγέρσεως μαρμάρινου μνημείου ἐπί τοῦ τάφου τοῦ ἀοιδίμου Σβορώνου ἐν τῷ Νεκροταφείῳ τῆς Ἁγίας Αἰκατερίνης, ὅπερ δαπάναις αὐτῆς ἀνήγειρε, καί μετά δακρύων σύσσωμος πάντοτε παρηκολούθησε τά τεσσερακονθήμερα καί ἐτήσια γενόμενα παρ ἡμῶν ἀρχιερατικά μνημόσυνα, καί ὡς ἐθνομάρτυρα πεσόντα ὑπέρ τῆς ἀπελευθερώσεως αὐτῆς ἀπό τοῦ τουρκικοῦ ζυγοῦ θεωρήσασα πάντοτε αὐτόν, ἐξ εὐγνωμοσύνης ὀφειλομένης αὐτῷ ἐσαεί, σκέπτεται ὅπως ἐν καιρῷ ἀνεγείρῃ αὐτῷ δαπάναις της ἀνδριάντα ἐν τῇ πλατείᾳ της πόλεως εἰς μνήμην αὐτοῦ καί τῶν μετ αὐτοῦ πεσόντων αἰωνίαν» ΑΔΙΣ/Φ. 1667/Α/4, Έκθεσις της VΙης Μεραρχίας κατά τον Ελληνο Τουρκικόν Πόλεμον υπό του επιτελάρχου αυτής Ανχου Νεγρεπόντη Ιακώβου, , σ ΑΔΙΣ/Φ. 1668/ΙΒ/ 1, Έκθεσις πεπραγμένων Στρατονομίας της VΙης Μεραρχίας από της κηρύξεως της επιστρατεύσεως έως την 15 ην Νοεμβρίου 1912, σ Επίσης βλ. Μazarakis Ainian, Mémoires, σ Η προκήρυξη του μεράρχου προς τους κατοίκους της Κατερίνης ανέφερε: «Ἐν ὀνόματι τοῦ Βασιλέως Γεωργίου τοῦ Α, Καταλαβών τήν Αἰκατερίνην εὐχαριστῶ τόν λαόν διά τήν ἐνθουσιώδη ὑποδοχήν, ἥν ἔκαμον εἰς τόν Ἑλληνικόν στρατόν. Συνιστῶ δέ εἰς τούς κατοίκους νά διατρανώσωσι τά εὐγενῆ αὐτῶν αἰσθήματα διά τῆς καλῆς συμπεριφορᾶς των πρός τούς Ὀθωμανούς ὑπηκόους, καθόσον ἡ εὐγενής Ἑλληνική φυλή ἐμπνευσμένη ὑπό εὐγενῶν αἰσθημάτων, εἴμεθα βέβαιοι ὅτι δέν θά ὑποπέση εἰς καμίαν πρᾶξιν ἀνάρμοστον. Ὁ Μέραρχος Κλ. Κλεομένης.», βλ. σχετ. ΑΔΙΣ/Φ. 1667/Α/3, Έκθεσις των Στρατιωτικών Επιχειρήσεων της 7 ης Μεραρχίας από 4 31 Οκτωβρίου 1912, σ Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 24. Μέχρι σήμερα η παραπάνω σκέψη του Παρθενίου δεν έχει πραγματοποιηθεί. Μόνο στη θέση που σκοτώθηκε ο Αντισυνταγματάρχης Σβορώνος και οι στρατιώτες του, το οποίο στήθηκε αμέσως μετά την απελευθέρωση και μέχρι σήμερα σε ένδειξη ευγνωμοσύνης δαφνοστεφανώνεται κάθε χρόνο στις 16 Οκτωβρίου από τις αρχές της πόλης και από την μαθητιώσα νεολαία.

192 190 Η μεραρχία το μεσημέρι, όπως μας περιγράφει ανωτέρω ο Παρθένιος, κινήθηκε προς Κίτρος και Γιδά 35. Πριν αναχωρήσει παρέδωσε την προσωρινή διοίκηση της πόλης στον βλαχόφωνο Λειβαδιώτη Γ. Λαναρίδη, πιθανόν μετά από εισήγηση του Παρθενίου, αφού ο Γ. Λαναρίδης υπήρξε πολύτιμος συνεργάτης του 36. Ο Παρθένιος μετά την απελευθέρωση και στις 30 Οκτωβρίου 1912, απέστειλε συγχαρητήριο τηλεγράφημα προς τον πρωθυπουργό Ε. Βενιζέλο, εκφράζοντας την ευγνωμοσύνη των κατοίκων για την πραγματοποιηθείσα απελευθέρωση, αναφέροντας συγκεκριμένα: «Ἐκπληρωθείσης προσδοκίας ἡμῶν προαιωνίου περί ἀπελευθερώσεως τῆς πατρίδος ἡμῶν, ὑποβάλλομεν διάθερμα συγχαρητήρια πρός τήν σεπτήν ἡμῶν Κυβέρνησιν μετ ἰσοβίου εὐγνωμοσύνης καί ἀφοσιώσεως καί ὁλοψύχων εὐχῶν πρός συμπλήρωσιν ἐθνικοῦ ἀγῶνος καί εἰς τήν Ἤπειρον» 37 Η επαρχία Κίτρους, η περιοχή της Πιερίας, απελευθερωμένη πλέον ζούσε μέσα σε πελάγη ευτυχίας για την απελευθέρωσή της. Η ζωή σιγά σιγά έπαιρνε τους κανονικούς ρυθμούς της. Η Κατερίνη και γενικά όλη η περιοχή άρχισε σταδιακά να συσσωματώνεται στον ελληνικό διοικητικό κορμό. Χριστιανοί και μουσουλμάνοι 38 συνέχιζαν την κοινή ζωή τους κάτω από την ελληνική διοίκηση τώρα 39, η οποία σε αντίθεση με άλλες περιοχές της Μακεδονίας 40 ήταν άψογα αμερόληπτη και δίκαιη ΑΔΙΣ/Φ. 1667/Α/4, Έκθεσις της VΙης Μεραρχίας κατά τον Ελληνο Τουρκικόν Πόλεμον υπό του επιτελάρχου αυτής Ανχου Νεγρεπόντη Ιακώβου, , σ Συννεφάκη, Λιβάδι, σ Τσακούμη, Η απελευθέρωση, σ Ευχόταν και για την ευόδωση του αγώνα στην Ήπειρο γιατί ήταν η πατρίδα του και ποθούσε να την δει και εκείνη ελεύθερη. 38 Μετά την απελευθέρωση διενεργήθηκε απογραφή ( ) κατά την οποία η Πιερίας βρέθηκε να έχει πληθυσμό κατοίκους περίπου, βλ. σχετ. ΑΣΔ/Φ /3. 39 Η πόλη της Κατερίνης συνέχισε και μετά την απελευθέρωση να έχει Τούρκο δήμαρχο τον Μουχαρέμ Ρουστέμ, βλ. σχετ. Μητρόπολις Κίτρους, Λεύκωμα, σ. 24 όπου το Πρωτόκολλο Παραδόσεως και Παραλαβής του ταμείου του Δήμου Κατερίνης. Τούρκοι δήμαρχοι παρέμειναν και σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας, σύμφωνα με τον νόμο ΔΡΛΔ / 1913, άρθρο 3, εδάφιο ΙΙ. Επίσης βλ. Κεραμέως, Η απελευθέρωση, σ. 21 [αναδημ. Αρμενόπουλος 32(1978), σ. 4]. 40 Για την απρεπή συμπεριφορά των διοικητικών υπαλλήλων στη Μακεδονία μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους βλ. Παπαστάθη, Θεσσαλονίκεια, σ Για την συμπεριφορά αυτή των διοικητικών αρχών της Κατερίνης βλ. σχετ. ΕΕΛΙΑ, Η Ελλάδα, σ. 176, όπου περιλαμβάνεται τηλεγράφημα του Τούρκου δημάρχου Κατερίνης με το οποίο εξέφραζε την αμέριστη υποστήριξη του έργου των αστυνομικών και πολιτικών αρχών της επαρχίας και ζητούσε να μην μετατεθούν. Επίσης βλ. Νέα Αλήθεια, (2121)213/ , όπου ευχαριστήρια αναφορά για τον διοικητή της Κατερίνης των Ιμάμη Κατερίνης Χιβζή εφέντη, Χότζα Μετούς και του

193 191 Μετά την απελευθέρωση οι επίσκοποι της Μακεδονίας μαζί με αυτούς και ο Παρθένιος, μετά την σταδιακή εισαγωγή των νόμων και τρόπων της ελληνικής διοικήσεως, απώλεσαν πλέον την εθναρχική αποστολή τους, αφού εξέλειπαν οι λόγοι της υπάρξεως αυτής της αποστολής. Σταδιακά οι επίσκοποι επανέρχονταν στην αυτοσυνειδησιακή έκφραση της ορθοδοξίας, την οικουμενική, αφήνοντας κατά μέρος την εθνική, διότι οι καιρικές περιστάσεις εξέλειπαν 42. Έτσι και ο Παρθένιος άρχισε να ενεργεί με αληθινό ορθόδοξο οικουμενικό πνεύμα, αγκαλιάζοντας και βοηθώντας τους πάντες, ακόμη και τους πρώην δυνάστες του. Τις ενέργειες αυτές αναγνώρισαν και οι ίδιοι οι μουσουλμάνοι της επαρχίας του. Για παράδειγμα ο ιμάμης της Κατερίνης, Χιβζή εφέντης, και οι μουσουλμάνοι της πόλης, με δημοσίευμά τους, εξέφρασαν την βαθιά συγκίνησή τους και την παντοτινή ευγνωμοσύνη τους προς τον Παρθένιο γιατί βοήθησε με εράνους τις άπορες μουσουλμανικές οικογένειες 43. Ο μουσουλμανικός πληθυσμός της Κατερίνης αλλά και των χωριών, συνέχισε την παρουσία του μέχρι το 1923, έτος που υπογράφηκε η συμφωνία περί ανταλλαγής των πληθυσμών. Μέχρι το έτος εκείνο συνέχισαν να λειτουργούν κανονικά κάτω από την προστασία του κράτους τόσο οι θρησκευτικές τους υπηρεσίες όσο και οι εκπαιδευτικές, με την διατήρηση τζαμιού στην πόλη 44 της Κατερίνης και τριών δημοτικών κοινοτικών σχολείων στα χωριά Κορινός, Λιμπάνοβο (Αιγίνιο) και Τόχοβα (Τρίλοφος) 45. Ένα σημαντικό γεγονός για την επαρχία μετά την απελευθέρωση, ήταν η προσπάθεια για την σιδηροδρομική σύνδεση με την Θεσσαλονίκη και το ευρωπαϊκό δίκτυο. Η χάραξη της νέας γραμμής η οποία θα συνέδεε την Αιγάνη της Θεσσαλίας με την Θεσσαλονίκη μέσω Γιδά (Αλεξάνδρεια) πραγματοποιήθηκε το 1913 και η ολοκλήρωση της κατασκευής της το Τα εγκαίνια έγιναν στον σταθμό Αιγινίου Κολινδρού στις 9 Μαΐου 1916 με την τοποθέτηση του τελευταίου αμφιδέτη από τον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον διάδοχο Αρήφ Ιρδίς για την πατρική του συμπεριφορά και ενδιαφέρον προς τους μουσουλμάνους κατοίκους. 42 Παπαστάθη, Θεσσαλονίκεια, σ Νέα Αλήθεια, φ. (2121)231/ Με την φυγή των μουσουλμάνων στο τζαμί ο μιναρές του τζαμιού γκρεμίσθηκε και αργότερα στεγάσθηκε το εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας της πόλης. Ύστερα πέρασε στην ιδιοκτησία της ΔΕΗ, η οποία το χρησιμοποιούσε ως αποθήκη ηλεκτρολογικού υλικού. Σήμερα το τζαμί, το οποίο βρισκόταν επί της οδού Βακάλη, έχει γκρεμισθεί και την θέση του έχει καταλάβει μια πολυκατοικία, όπως φυσικά συνέβη σε όλα τα παλαιά κτήρια της οθωμανικής περιόδου της Κατερίνης. Βλ. σχετ. Κανταρτζή, Νίκη 5, σ Λουκάτος, Πολιτειογραφία, σ και πίνακα 7.

194 192 Γεώργιο 46. Τον Αγιασμό των εγκαινίων τέλεσε ο Παρθένιος παρουσία του Βασιλιά και υπουργών της Κυβέρνησης. Μετά το πέρας του Αγιασμού ο Παρθένιος προσφώνησε με θερμά λόγια τον Κωνσταντίνο, εκφράζοντας την αγάπη του ποιμνίου του και τη δική του, γιατί ο υπό αυτόν διοικούμενος ελληνικός στρατός χάρισε την ελευθερία στην πολύπαθη επαρχία του 47. Το έργο αυτό, όπως σαφώς επισημάνθηκε και από τον Παρθένιο είχε για την επαρχία τεράστια πολιτιστική και οικονομική σημασία, αφού σύνδεσε την περιοχή της Πιερίας με την Θεσσαλονίκη αλλά και με τα αστικά κέντρα της νότιας Ελλάδας. Εκείνη όμως την εποχή δεν έγινε κατανοητή η σημασία του έργου αυτού γιατί η Ελλάδα εισήλθε στην πολυτάραχη και πολύχρονη εμφύλια διαμάχη η οποία στην ιστορία επικράτησε να αποκαλείται Εθνικός Διχασμός, για την οποία θα μιλήσουμε στην επόμενη ενότητα. Τέλος μετά την απελευθέρωση η Πιερία άρχισε να δέχεται και τους πρώτους προσφυγικούς πληθυσμούς από την Βουλγαρία και την Αν. Θράκη 48, για την εγκατάσταση και ανακούφιση των οποίων ο Παρθένιος ενδιαφέρθηκε άμεσα, παρ ότι οι πρόσφυγες κατά τα πρώτα 46 Ματζαρίδη, Συνοπτικό, σ Η προσφώνηση του Παρθενίου προς τον Βασιλέα Κωνσταντίνο ήταν η εξής: «Μεγαλειότατε Βασιλεῦ. Ἐάν ἡ ἐλευθερία εἶναι τό ὕψιστον ἀγαθόν τῶν ἐν τῷ κόσμῳ τούτω, τό ἀγαθόν αὐτό καί τήν ἀπαλλαγήν ἐκ τοῦ τυραννικωτάτου τῶν ζυγῶν μᾶς τήν ἐχάρισες Σύ καί ἡ Κυβέρνησις τοῦ Ἔθνους, Μεγαλειότατε, μέ τό μεγάλο καί Ἑλληνικό Σπαθί Σου καί τόν γενναῖον καί ἔνδοξον νικήτην Στρατόν Σου, ὑπό τήν στρατηγίαν Σου. Τοῦτο, ὅπως τό γνωρίζει ὅλον τό Ἔθνος καί ὅλαι αἱ ὑπό Σοῦ διά τῶν δαφνοστεφῶν νικῶν Σου ἐλευθερωθεῖσαι χῶραι, τό γνωρίζομεν καί ἡμεῖς καλῶς, Μεγαλειότατε, καί διά τοῦτο συνήλθομεν διά νά ὑποβάλωμεν ὑπό τὰς πόδας τοῦ Θρόνου Σου τήν αἰώνιον καί ἰσόβιον εὐγνωμοσύνην καί ἀφοσίωσίν μας. Μεγαλειότατε, ἔξαλλοι ἐκ χαρᾶς καί ἐν πλήρει ἐπιγνώσει τοῦ ἐπί τῆς πανευκλεοῦς βασιλείας Σου συντελεσθέντος μεγάλου τούτου ἐκπολιτιστικοῦ ἔργου τῆς ἑνώσεως τῶν ἑλληνικῶν μετά τῶν λοιπῶν εὐρωπαϊκῶν σιδηροδρόμων αἰσθανόμεθα ἑαυτούς εὐτυχεῖς καί ὑπερηφάνους ἐκ τῆς τιμῆς τῆς ὁποίας ἠξιώθημεν διά τῆς ὑψηλῆς παρουσίας Σου καί ὑπερτυχηρούς διότι εἰς τήν περιφέρειάν μας ἡ Θεία Πρόνοια ηὐδόκησε νά γίνη ἡ ἕνωσις. Τά ὀστᾶ τῶν πατέρων μας κείμενα ἐκεῖ παρά τόν Ὄλυμπον τήν κατοικίαν τῶν δώδεκα Ὁμηρικῶν θεῶν, ἐκεῖ στά Πιέρια τήν κατοικίαν τῶν Πιερίων Μουσῶν, ἐκεῖ εἰς τήν Πύδναν, τό Δίον καί Ἡράκλειον σκιρτῶσιν ἐκ χαρᾶς, αἰσθανόμενα ὅτι κατόπιν τοσούτων αἰώνων δουλείας πούς Ἕλληνος Βασιλέως, διαδόχου Κωνσταντίνου τοῦ Παλαιολόγου, προωρισμένου νά ἀναστήσῃ τόν Μαρμαρωμένον Βασιλιά τῆς Βασιλίδος τῶν πόλεων, πατεῖ ἐπί τοῦ ἀπ αἰώνων ἑλληνικωτάτου τούτου ἐδάφους. Δέχθητε, Μεγαλειότατε, τήν ἰσόβιον ἀφοσίωσίν μας εἰς τόν Θρόνον Σου καί ἐπίτρεψον νά ἀναφωνήσωμεν Ζήτω ὁ Βασιλεύς τῆς Ἑλλάδος, ζήτω ὁ Διάδοχός του Θρόνου, ζήτω τό Ἔθνος, ζήτω ὁ Ἑλληνικός Στρατός, ζήτω ἡ Ἑλληνική Κυβέρνησις Εἴη τό ὄνομα κυρίου εὐλογημένον, καί τό ὄνομά Σου, Μεγαλειότατε». Βλ. σχετ. Παρθενίου, Περιγραφή, σ ΑΣΔ/Φ /24. Επίσης ΙΑΜ/ΓΔΜ/ Φ. 13, αρ. 3/φ. 1 11:4 5. Ακόμη, Υπουργείον Οικονομικών, Έκθεσις, σ. 27 και 37. Πρβλ. και Κουκουσά, Πληροφορίες, σ. 68.

195 193 χρόνια τουλάχιστον θεωρούσαν την εγκατάστασή τους προσωρινή και πίστευαν στην γρήγορη επάνοδό στις προγονικές τους εστίες 49. Ο Παρθένιος, όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, αγωνίστηκε με όλες του τις δυνάμεις τόσο εναντίον των Τούρκων όσο και εναντίον των δραστηριοτήτων των ξένων προπαγανδών και ιδία της ρουμανικής. Οι προσπάθειες και οι αγώνες του δεν απέβησαν άσκοποι, αφού είχε την τύχη να υποδεχτεί τον ελληνικό στρατό και να δει τον ήλιο της ελευθερίας να φωτίζει την επισκοπή του, για την ελευθερία της οποίας με πάθος και δύναμη αγωνίστηκε. 2. Εθνικός Διχασμός Εμφύλια Σύρραξη Κατερίνης Δεν πρόλαβε η Πιερία, η επαρχία Κίτρους και γενικότερα η Μακεδονία να απελευθερωθεί και εισήλθε στην δίνη του Α Π. Π. και του εξ αυτού επακολουθήσαντα Εθνικό Διχασμό. Το 1914 ξέσπασε ο Α Π. Π. 50, εξ αιτίας αυτού ο πολιτικός κόσμος της χώρας χωρίστηκε σε δύο μεγάλες και αντιμαχόμενες παρατάξεις, το δε σημείο της αντίθεσης εστιαζόταν στο εάν έπρεπε η Ελλάδα να λάβει μέρος στον Πόλεμο στο πλευρό της ανταντικής συμμαχίας ή να παραμείνει αυστηρά ουδέτερη. Η αντιπαλότητα πάνω σε αυτό το θέμα έγινε ακόμη πιο σφοδρή εξ αιτίας προσωπικών και πολιτικών ανταγωνισμών μεταξύ του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, όπου η διαφορά αντιλήψεων αλλά προπάντων η εγωιστική και φανατική προσήλωση στις ιδέες και θέσεις τους, οδήγησε τη χώρα σε μια εμφύλια διαμάχη που χώρισε κάθετα τον ελληνικό λαό σε δύο παρατάξεις, αφού και οι δύο λατρεύονταν κυριολεκτικώς από τους οπαδούς τους 51. Τα γεγονότα ξεκίνησαν τυπικά μετά το αποτέλεσμα των δύο εκλογικών αναμετρήσεων κατά τις οποίες ο Ε. Βενιζέλος αναδείχθηκε πρωθυπουργός. Η αδυναμία του όμως να κυβερνήσει με τον τρόπο που 49 Παρθενίου, Περιγραφή, σ , κ. α. 50 Για τις διεργασίες και την συμμετοχή της Ελλάδος στον πόλεμο αυτό βλ. ενδεικτικά ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Stavrianos, The Balkans, σ Σχετικά με τα γεγονότα αυτά βλ. Ντριώ, Ο Βασιλεύς. Βεντήρη, Η Ελλάς. Ζαβιτσιάνου, Αι αναμνήσεις. Σακελλαρόπουλου, Η Σκιά. Π. Παναγάκου, Συμβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας , Αθήναι Leon, Greece. Πετσάλη Διομήδη, Η Ελλάδα. Ζαχαρόπουλου, Ο Ελευθέριος.

196 194 αυτός ήθελε και η διαφωνία του με τον βασιλιά Κωνσταντίνο τον ανάγκασαν να παραιτηθεί. Πριν αποχωρήσει από την πρωθυπουργία κάλεσε τα αγγλογαλλικά στρατεύματα της εκστρατείας των Δαρδανελίων να αποβιβαστούν στη Θεσσαλονίκη. Με αυτήν την ενέργεια εισήγαγε την Ελλάδα στον Α Π. Π., στο πλευρό της Αντάντ. Τα επακολουθήσαντα γεγονότα, όπως οι επεμβάσεις των γερμανοβουλγάρων, η κατάληψη του Ρούπελ, η αιχμαλωσία του Δ Σώματος Στρατού και η κατάληψη της Καβάλας αλλά και οι ποικίλες ενέργειες από πλευράς των συμμάχων, όπως π.χ. οι συνεχείς ακρωτηριασμοί της εδαφικής ακεραιότητας της Ελλάδος, η κατάσταση πολιορκίας της Θεσσαλονίκης, ο σατραπικός τρόπος διοίκησης της περιοχής από τον στρατηγό Sarrail, οι αποκλεισμοί των λιμένων της και οι τελεσιγραφικές διακοινώσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, είχαν ως αποτέλεσμα να καταστεί αγεφύρωτο το χάσμα μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων μερίδων 52. Εξ αιτίας των ανωτέρω γεγονότων στις , ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη το λεγόμενο κίνημα της «Εθνικής Αμύνης» 53, η επαναστατική επιτροπή του οποίου κάλεσε το Ε. Βενιζέλο να αναλάβει την αρχηγία, με προσανατολισμό καθαρά φιλανταντικό. Μετά από κάποιους δισταγμούς του Βενιζέλου, οι οποίοι ξεπεράστηκαν όταν ο τελευταίος διείδε ότι οι σύμμαχοι δεν ήταν αντίθετοι με το κίνημα, αποδέχθηκε την αρχηγία και μετέβη στην Θεσσαλονίκη στην οποία εγκαταστάθηκε υπό την προστασία των γαλλικών όπλων 54. Έτσι στα εδάφη της Ελλάδος δημιουργήθηκαν δύο κράτη, το κράτος της Θεσσαλονίκης και το κράτος των Αθηνών, τα οποία άρχισαν αγώνα δρόμου για το πιο θα επικρατήσει του άλλου, με το πλεονέκτημα να βρίσκεται στο κράτος της Θεσσαλονίκης μιας και είχε την υποστήριξη όλων εκείνων των δυνάμεων που επηρέαζαν την ύπαρξη της Ελλάδος, αφού αυτή ήταν κατ εξοχήν θαλάσσιο κράτος 55. Μόλις ο Ε. Βενιζέλος εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη ( ) άρχισε να οργανώνει το δικό του κράτος και σχημάτισε την δική του κυβέρνηση την αποκαλούμενη «Προσωρινή Κυβέρνηση Θεσσαλονίκης» 56. Η Προσωρινή Κυβέρνηση άρχισε να λειτουργεί κανονικά όπως και η κυβέρνηση των Αθηνών, εξέδιδε την δική της 52 Για όλα αυτά βλ. ανωτέρω υποσημείωση. Επίσης βλ. το έργο του Σακελλαρόπουλου, Η σκιά, σ. 183 κ. ε., όπου μια από τις αντικειμενικότερες παρουσιάσεις πάνω στο θέμα. 53 Για το κίνημα της Εθνικής Άμυνας βλ. Γρηγοριάδη, Η Εθνική. Mazarakis Ainian, Mémoires, σ. 181 κ. ε. Μουμτζή, Αναμνήσεις. Leon, Greece, σ. 361 κ. ε. 54 Γρηγοριάδη, Η Εθνική, σ Για την δημιουργία των δύο κρατών βλ. Δασκαλάκη, Το κράτος, σ Αυτόθι, σ. 13 κ. ε. Μουρέλου, Η Προσωρινή, σ Πετρίδη, Η Προσωρινή, σ Πετσάλη Διομήδη, Η Ελλάδα.

197 195 εφημερίδα 57 στην οποία άρχισε να δημοσιεύει τα πρώτα διατάγματα συγκρότησής της. Με τα διατάγματα της 27 ης Σεπτεμβρίου και της 5 ης Οκτωβρίου 1916, δημιουργήθηκαν οι Ανώτατες Διευθύνσεις και διορίστηκαν σύμβουλοι (διευθυντές αυτών) οι οποίοι είχαν αρμοδιότητες, καθήκοντα και δικαιώματα, όπως αυτά των υπουργών 58. Αμέσως μετά το υπό δημιουργία κράτος έπρεπε να αποκτήσει ζωτικό χώρο και σιγά σιγά να απορροφήσει το κράτος των Αθηνών. Αυτή του η προσπάθεια δεν έγινε ειρηνικά αλλά μέσα από πιέσεις και συγκρούσεις, οι οποίες αρκετές φορές ήταν και αιματηρές. Βεβαίως ως πρώτο τμήμα ζωτικού του χώρου θεωρήθηκε ότι αποτελούν τα εδάφη των λεγομένων Νέων Χωρών. Ο σχεδιασμός αυτός περιελάμβανε και την εκκλησιαστική δικαιοδοσία. Ως προς το τελευταίο άρχισε η άμεση υλοποίησή του. Ο σύμβουλος δημοσίας εκπαιδεύσεως, στην αρμοδιότητα του οποίου συμπεριλαμβανόταν και οι εκκλησιαστικές υποθέσεις, Γεώργιος Αβέρωφ 59, ανακοίνωσε τηλεγραφικά προς όλους τους επισκόπους των Νέων Χωρών ότι ανέλαβε τα καθήκοντα αυτά και ζητούσε οι Αρχιερείς για κάθε ζήτημα να απευθύνονται σε αυτόν. Ο Παρθένιος, μόλις έλαβε το τηλεγράφημα του Γ. Αβέρωφ, μη γνωρίζοντας τι να κάμει, απέστειλε έγγραφο προς την Ι. Σ. της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδος, με το οποίο διαβίβαζε το ανωτέρω τηλεγράφημα του Συμβούλου της Προσωρινής Κυβέρνησης και ζητούσε οδηγίες για το τι έπρεπε να πράξει 60. Το έγγραφο του Παρθενίου συζητήθηκε στην Σύνοδο στις και έδωσε την αφορμή στον μητροπολίτη Λαρίσης Αρσένιο να συντάξει υπόμνημα στο οποίο καταδίκαζε όλες τις ενέργειες του Βενιζέλου 61. Από εκεί και ύστερα οι εξελίξεις των γεγονότων ήταν ραγδαίες, αφού η σύνοδος μετά από συζητήσεις και ζυμώσεις οδηγήθηκε στην επιβολή του αναθέματος εναντίον του Βενιζέλου, οδηγώντας έτσι την εκκλησία μέσα στον κυκεώνα των κομματικών παθών και των οξύτατων διχοστασιών οι οποίες τραυμάτισαν το ίδιο το σώμα της Εκκλησίας και έδωσαν την ευκαιρία της εμφανίσεως του άκρατου πολιτειοκρατισμού εντός του σώματός της Η εφημερίδα είχε τον τίτλο: Εφημερίς Προσωρινής Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, σχετικά βλ. Χιονίδη, Η επίσημη, σ Χιονίδη, Οι δραστηριότητες, σ ΕΠΚΒΕ, φ. 10/ , όπου δημοσιεύεται το υπ. αριθμ. 81 διάταγμα περί συστάσεως ανωτάτων διευθύνσεων. 59 ΕΠΚΒΕ, φ. 12/ , όπου τα ονόματα των ορισθέντων συμβούλων της Προσωρινής Κυβέρνησης. 60 Στράγκα, Εκκλησίας Ελλάδος Α, σ Αυτόθι, σ Σχετικά με το ανάθεμα και τις πριν και μετά από αυτό διεργασίες βλ. Σωφρονίου, Το ανάθεμα, σ Κονιδάρη, Ανάθεμα, στ Στράγκα, Εκκλησίας ΕλλάδοςΑ, σ

198 196 Λίγες μέρες μετά την ανακοίνωση του Γ. Αβέρωφ, δυνάμεις της Προσωρινής Κυβέρνησης βάδισαν εναντίον των βασιλικών στρατευμάτων που έδρευαν στην Κατερίνη. Έτσι άρχισαν οι αιματηρές εμφύλιες συγκρούσεις. Η κατάληψη της Κατερίνης δεν έγινε τυχαία αλλά ήταν προμελετημένη από την Προσωρινή Κυβέρνηση 63. Συγκεκριμένα ο Βενιζέλος επεδίωκε οι σύμμαχοι να αναγνωρίσουν το κράτος της Θεσσαλονίκης ως τον κύριο εκφραστή της κρατικής οντότητας και όχι το κράτος των Αθηνών. Οι σύμμαχοι όμως δεν ήθελαν να έρθουν σε άμεση σύγκρουση με την Αθήνα και τον βασιλιά Κωνσταντίνο, και προσπαθούσαν να τηρήσουν μια ισορροπία μεταξύ του κράτους των Αθηνών και του κράτους της Θεσσαλονίκης. Αυτήν ακριβώς την ισορροπία θέλησαν οι σύμμαχοι να την διατηρήσουν μέσω της συμφωνίας του Γάλλου βουλευτού Μπεναζέ με τον Κωνσταντίνο 64. Η συμφωνία αυτή προέβλεπε να αποσυρθούν τα βασιλικά στρατεύματα από την Θεσσαλία και να μεταφερθούν προς την Πελοπόννησο, διαλύοντας έτσι τους φόβους της στρατιάς της ανατολής και του δύσπιστου στρατηγού Sarrail 65 για την εκ των νώτων επίθεση των βασιλικών στρατευμάτων. Η συμφωνία, όμως, αυτή περιόριζε τις ενέργειες τις Προσωρινής Κυβέρνησης, και απαγόρευε στις δυνάμεις της να επεκτείνουν την εδαφική της κυριαρχία και στις περιοχές που θα εκκενώνονταν από τα βασιλικά στρατεύματα. Ο Βενιζέλος βλέποντας ότι με την συμφωνία αυτή παραγκωνιζόταν 66, διέταξε να γίνει επίθεση για την κατάληψη της Κατερίνης 67. Στις 22 Οκτωβρίου 1916 δυνάμεις της Προσωρινής Κυβέρνησης διάβηκαν τον ποταμό Αλιάκμονα και επιτέθηκαν εναντίον των βασιλικών στρατευμάτων που βρίσκονταν στην περιοχή, αρχίζοντας έτσι την πρώτη εμφύλια και αιματηρή σύρραξη. Οι δυνάμεις της Προσωρινής Κυβέρνησης κατέλαβαν την Κατερίνη, αφού απώθησαν 63 Σχετ. βλ. ΑΜΜ/ΑΕΒ/Φ. 313/αρ. 438, όπου η από επιστολή του Ελ. Βενιζέλου προς τον βουλευτή Διαμαντίδη. Επίσης βλ. Δαγκλή, Αναμνήσεις, σ Τα γεγονότα που περιγράφει ο Ν. Πλαστήρας ότι η κατάληψη της Κατερίνης έγινε εξ αιτίας προκλητικής συμπεριφοράς των βασιλικών στρατευμάτων ήταν απλώς δικαιολογίες ή το πρόσχημα για να καταληφθεί η πόλη για να μην υλοποιηθεί η συμφωνία Μπεναζέ Κωνσταντίνου. 64 Σχετικά με την συμφωνία αυτή και τις προσπάθειες του Bénazet, βλ. Frangoulis, La Grèce, σ. 432 κ. ε.. 65 Oι γνώμες για τον στρατηγό Sarrail συγκλίνουν στο ότι αυτός ήταν άριστος στις μηχανορραφίες και σατραπικός στους τρόπους διοικήσεως, βλ. σχετ. Σακελλαρόπουλου, Η σκιά, σ , ιδία από 237. Palmer, Το Μακεδονικόν, σ. 163 κ.ε και πολλαχού μέσα στο κείμενο. 66 Σχετικά με το θέμα αυτό βλ. ΑΜΜ/ΑΕΒ/Φ. 13/αρ. 173, όπου το με ημερομηνία έγγραφο του M. Guillemin προς Μ. Briand, στο οποίο περιγράφονται οι απόψεις του Ε. Βενιζέλου για το δυναστικό πρόβλημα και το ζήτημα της Θεσσαλίας. 67 Πετσάλη Διομήδη, Η Ελλάδα, σ. 40.

199 197 τις βασιλικές στρατιωτικές δυνάμεις, το δε αποτέλεσμα της μάχης ήταν 4 ή 5 νεκροί από τις δυνάμεις της Εθνικής Άμυνας ή κατ άλλους 15 νεκροί εύζωνοι των βασιλικών στρατευμάτων και αρκετοί τραυματίες 68. Με αυτήν του την ενέργεια ο Βενιζέλος επέβαλε τις απόψεις του διαλύοντας την συμφωνία του βασιλιά Κωνσταντίνου με τον Μπεναζέ 69. Μετά την επιχείρηση της Κατερίνης ο Παρθένιος ζήτησε να γίνει ενταφιασμός των νεκρών κατά το τυπικό της ορθοδόξου ανατολικής Εκκλησίας, οι σύμμαχοι όμως καθώς και η κυβέρνηση των Αθηνών απαγόρευσαν αυτό και έτσι οι νεκροί της εμφύλιας σύγκρουσης της Κατερίνης ενταφιάστηκαν χωρίς να γίνει νεκρώσιμη ακολουθία, ίσως γιατί υπήρχε φόβος για την όξυνση των παθών και την επίταση του διχασμού 70. Οι σύμμαχοι, φοβούμενοι ότι βρίσκονταν μπροστά στην έναρξη εμφύλιας σύγκρουσης, γεγονός το οποίο δεν τους συνέφερε, διέταξαν τον περιβόητο στρατηγό Sarrail να δημιουργήσει μια ουδέτερη ζώνη μεταξύ των αντιμαχομένων παρατάξεων 71. Η ουδέτερη ζώνη ξεκινούσε από τον λιμένα των Αγίων Θεοδώρων, περνούσε από το Λιτόχωρο και επεκτεινόταν μέχρι το Λεσκοβίκι της Β. Ηπείρου και είχε πλάτος από 3 έως 10 χιλιόμετρα 72. Η δημιουργία αυτής της ζώνης χώρισε την Ελλάδα στα δύο. Μέσα σε αυτήν απαγορεύθηκε κάθε δραστηριότητα, αποσύρθηκαν όλα τα στρατεύματα και των δύο πλευρών και όλοι οι δημόσιοι υπάλληλοι, κάθε στρατιωτική, αστυνομική και διοικητική αρμοδιότητα εξασκούνταν από τις γαλλικές δυνάμεις οι οποίες έλεγχαν την ζώνη αυτή και από τους υπαλλήλους που αυτοί διόριζαν 73. Στην Πιερία το πλάτος της ζώνης αυτής ήταν από 3 έως 5 χιλιόμετρα και περιλαμβανόταν μεταξύ λιμένα των Αγίων Θεοδώρων, Λιτοχώρου Κοκκινοπλού νότια και του Βαρικού(Καλύβια Βάρκα), Βροντού, Πέτρα και Φτέρη βόρεια 74. Από αυτό το γεγονός ο Παρθένιος είχε δυσκολία 68 Για την περιγραφή της κατάληψης της Κατερίνης βλ. Βεντήρη, Η Ελλάς, σ Πάγκαλου, Απομνημονεύματά, σ Cosmin, L Grèce, σ Leon, Greece, σ Mourélos, L intervention, σ Επίσης βλ. και ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός 1958, σ. 196 κ. ε. 69 Σχετικά με τις πολιτικές διπλωματικές επιπτώσεις του εμφύλιας σύρραξης της Κατερίνης, βλ. Frangoulis, La Grèce, σ. 447 Μεταξά, Η ιστορία, σ Σακελλαρόπουλου, Η σκιά, σ. 311 κ. ε. Μουρέλου, Η Προσωρινή, σ. 157 κ. ε. Βενιζέλου Μεταξά, σ. 389 κ. ε. 70 Γερακάρη, Σελίδες, σ Sarrail, Mon commandement, σ Επίσης βλ. Ministère de la Guerre, Les Armées, σ. 722, αρ Sarrail, Mon commandement, σ ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός 1958, σ Mourélos, L intervention, σ Κοτζιάς, Ο Εθνικός, σ ΑΥΕ/Αρχείο Θεσσαλονίκης/1917/Φ. Α,VI(3), έγγραφο 1094/3/ , Η Προσωρινή Κυβέρνηση προς τους Συμβούλους (Υπουργούς) των Ανωτάτων

200 198 να επικοινωνήσει με το νότιο τμήμα της επισκοπής του, αφού οι Γάλλοι απαγόρευαν κάθε επικοινωνία. Δεκάδες υπήρξαν οι αναφορές των κατοίκων της νότιας Πιερίας για να αποκατασταθεί η επικοινωνία με την Κατερίνη, η οποία ήταν το κέντρο των διοικητικών υπηρεσιών και της επισκοπής 75. Το πρόβλημα λύθηκε όταν ο Βενιζέλος εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και ανέλαβε την διακυβέρνηση ολοκλήρου του κράτους, οπότε εξέλειπε και ο λόγος ύπαρξης της ουδέτερης ζώνης και αυτή καταργήθηκε. Ανάμεσα στις προσπάθειες της Προσωρινής Κυβέρνησης ήταν και η προσέγγιση των επισκόπων των Νέων Χωρών ζητούσε από αυτούς να αναγνωρίσουν την Προσωρινή Κυβέρνηση και να παύσουν να μνημονεύουν το όνομα του βασιλιά Κωνσταντίνου. Οι επίσκοποι της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, μαζί με τον μητροπολίτη Γεννάδιο, έπαυσαν να μνημονεύουν τον βασιλιά και αναγνώρισαν την κυβέρνηση του Βενιζέλου. Τότε η Ι. Σ. της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος έδωσε εντολή στο Γενικό Εκκλησιαστικό Ταμείο και διέκοψε την χορήγηση του αρχιερατικού επιδόματος στους επισκόπους εκείνους που αναγνώρισαν και συντάχθηκαν με την Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης. Μεταξύ αυτών των επισκόπων ήταν και ο Παρθένιος δεν γνωρίζουμε όμως εάν ακολούθησε ευθύς εξ αρχής το κίνημα ή συντάχθηκε με αυτό αργότερα, όταν ολόκληρη η επαρχιακή σύνοδος της μητρόπολης Θεσσαλονίκης και πολλοί ιεράρχες των Νέων Χωρών εκδηλώθηκαν υπέρ του κινήματος. Από το έγγραφο προς την Ι. Σ. της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος το οποίο όπως είδαμε έστειλε ο Παρθένιος, μπορούμε συμπεραίνουμε ότι στην αρχή πρέπει να ήταν επιφυλακτικός προς το κίνημα. Αυτό φαίνεται και από το εξής γεγονός: Η Ι. Σ. απέστειλε τηλεγράφημα προς τους αρχιερείς των Νέων Χωρών με το οποίο ζητούσε να της γνωστοποιηθεί εάν μνημονευόταν το όνομα του βασιλιά Κωνσταντίνου «κατά τα κεκανονισμένα» 76, στο οποίο απήντησαν αρνητικά ο μητροπολίτης Γεννάδιος και οι επίσκοποι της Διευθύνσεων, με θέμα τον καθορισμό της Ουδέτερης Ζώνης. Επίσης βλ. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός 1958, σ ΑΥΕ/Αρχείο Θεσσαλονίκης/1917/Φ. Α,VI(3), όπου αρκετά τηλεγραφήματα από την Κατερίνη. Επίσης βλ. ΑΥΕ/Αρχείο Θεσσαλονίκης/1917/Φ. Α,15, όπου βλ. για παράδειγμα τα έγγραφα 1894/ , 2210/ , 2311/ Επίσης βλ. την από αναφορά των κατοίκων του Λιτοχώρου με την οποία ζητούσαν να τους επιτραπεί να μεταβούν στην Κατερίνη για να παραλάβουν τις επιταγές που είχαν στείλει μετανάστες στην Αμερική και ναυτικοί και δεν μπορούσαν να τις εισπράξουν γιατί οι γαλλικές δυνάμεις απαγόρευαν κάθε επικοινωνία, έτσι πάνω από 400 επιταγές και εκατοντάδες γράμματα παρέμειναν ανεπίδοτα στο ταχυδρομείο της Κατερίνης, λόγω της Ουδέτερης Ζώνης. 76 Στράγκα, Εκκλησίας Ελλάδο Α, σ. 674.

201 199 μητροπόλεως, εκτός του Παρθενίου. Αργότερα όμως το Γενικό Εκκλησιαστικό ταμείο του έκοψε το αρχιερατικό επίδομα, γιατί προσχώρησε στο κίνημα 77. Μάλιστα στο προσωπικό αρχείο της οικογένειας Βαρδάκα υπάρχει χειρόγραφο σημείωμα με το οποίο ο Βενιζέλος καλεί τον Παρθένιο να γευματίσει μαζί του 78. Σημειωτέον ότι ο αδερφός του Στέφανος Βαρδάκας διατέλεσε βουλευτής του κόμματος των Φιλελευθέρων 79. Δεν γνωρίζουμε εάν τα ανωτέρω γεγονότα αποτέλεσαν τους παράγοντες που επηρέασαν τον Παρθένιο στο να προσχωρήσει στο κίνημα. Μην λησμονούμε, άλλωστε, ότι ολόκληρη η Επισκοπική Σύνοδος το είχε δεχθεί από την αρχή, ιδιαίτερα ο Πολυανής Φώτιος ήταν εναντίον του βασιλιά Κωνσταντίνου και φανατικός υπέρ του Βενιζέλου 80. Πιθανόν ο Παρθένιος να ακολούθησε την γραμμή του μητροπολίτη του και της Επισκοπικής Συνόδου 81. Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί ότι με την βοήθεια των γαλλικών στρατευμάτων η Προσωρινή Κυβέρνηση Θεσσαλονίκης συνέλαβε άτομα από την επαρχία Κίτρους τα οποία θεώρησε ότι ήταν εχθρικώς προσκείμενα στο καθεστώς. Μεταξύ αυτών ήταν και οι Ιωάννης Γιαννουλόπουλος και ο Γρηγόριος Φούντος από το Λιτόχωρο 82, οι οποίοι στα χρόνια της οθωμανοκρατίας ήταν στενοί και πολύτιμοι συνεργάτες του Παρθενίου, και είχαν διατελέσει για πολλά χρόνια μέλη της δημογεροντίας του Λιτοχώρου και μέλη της εφορίας σχολείων της κοινότητας πρωτοστατώντας στην ίδρυση και κατασκευή των νέων διδακτηρίων της 83. Από προφορικές πληροφορίες γνωρίζουμε ότι ο Παρθένιος προσπάθησε και παρενέβη πολλές φορές για να απελευθερωθούν οι συλληφθέντες αλλά οι ενέργειές του αυτές δεν τελεσφόρησαν 84. Ο ένας από αυτούς ο Γρηγόριος Φούντος απεβίωσε στο στρατόπεδο αιχμαλώτων της Μυτιλήνης 85 γι αυτό ο Παρθένιος στο 77 Αυτόθι, σ Το σημείωμα φυλάσσεται στο προσωπικό αρχείο του Στεφάνου Γ. Βαρδάκα. 79 Βαρνάβα, Ο νομός, σ. 30. Επίσης βλ. Κανταρτζή, Νίκη 5, σ Σχετικά με αυτό πρέπει να σημειώσουμε ότι όταν επανήλθε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος στο Θρόνο του ο Πολυανής Φώτιος εκφώνησε θερμότατο λόγο υπέρ του βασιλιά, βλ. σχετ. ΓΠ 4(1920) Για τις διεργασίες τις Επισκοπικής Συνόδου σε αυτό το θέμα βλ. Καραθανάση Τριαναταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ. 49 κ. ε. Περισσότερα για το θέμα θα λεχθούν παρακάτω στην 5 η ενότητα του κεφαλαίου αυτού. 82 Γερακάρη, Σελίδες, σ Βλ. σχετ. κεφαλαίο Γ της παρούσας εργασίας. 84 Από την συνέντευξη του Γρηγορίου Βαρδάκα, ό. π. 85 Γερακάρη, Σελίδες, σ. 484.

202 200 βιβλίο του για την επαρχία Κίτρους αναφέρει σχετικά «τοῦ ἀειμνήστου ἤδη Γρηγορίου Φούντου», χωρίς όμως άλλα στοιχεία 86. Συμπερασματικά μπορεί να ειπωθεί ότι ο Παρθένιος και η επισκοπή Κίτρους ενεπλάκησαν άμεσα και έμμεσα στον εθνικό διχασμό. Στην αρχή ο Παρθένιος στάθηκε επιφυλακτικός ως προς το κίνημα της Εθνικής Άμυνας, σύντομα όμως συντάχθηκε μαζί του όπως και οι περισσότεροι επίσκοποι των Νέων Χωρών. Επίσης κατέβαλλε προσπάθειες να εξέλθει η επαρχία του όσον το δυνατόν αλώβητη από αυτήν την περιπέτεια, δυστυχώς όμως ο κομματικός φανατισμός και η οξύτητα των παθών δεν επέτρεπαν, πολλές φορές, την καρποφορία των αυτών των προσπαθειών. 3. Πρώτος Μητροπολίτης Κίτρους Η συντελεσθείσα απελευθέρωση της επαρχίας Κίτρους, και της Μακεδονίας, γενικότερα και η ενσωμάτωση των περιοχών αυτών στον ελληνικό κορμό, δεν μετέβαλε το υφιστάμενο εκκλησιαστικό καθεστώς των επαρχιών. Η επισκοπή Κίτρους, μαζί με τις επισκοπές Πολυανής, Καμπανίας, Αρδαμερίου και Ιερισσού και Αγίου Όρους, συνέχισαν να αποτελούν επισκοπές της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης και να συγκροτούν την Επισκοπική Σύνοδο της μητροπόλεως αυτής 87, υποκείμενες στην δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, όπως φυσικά και όλες οι απελευθερωθείσες επαρχίες. Οι περιοχές αυτές, παρ ότι ενσωματώθηκαν στον ελληνικό κορμό συνέχισαν να υπάγονται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και αποτελούν μέχρι σήμερα, όπως επικράτησε από την τότε νομολογία, τις περιοχές των Νέων Χωρών 88. Ο Παρθένιος, ως επίσκοπος Κίτρους, συμμετείχε καθ όλο το διάστημα μετά την απελευθέρωση στις εργασίες της Επισκοπικής Συνόδου, το μοναδικό εκκλησιαστικό κύτταρο των Νέων Χωρών, η οποία ελάμβανε αποφάσεις για όλα τα τρέχοντα ζητήματα 86 Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 36. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο αδερφός του Παρθενίου Στέφανος παντρεύτηκε, το 1920, την Ευρυδίκη Φούντου, κόρη του ανωτέρω θανόντος Γρηγορίου Φούντου. 87 Αγγελοπούλου, Η Επισκοπική. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ. 29 κ. ε. Επίσης πλούσιο υλικό για την λειτουργία της Συνόδου βλ. στον τ. Χριστιανική Θεσσαλονίκη. Η Επαρχιακή Μητροπολιτική Σύνοδος Θεσσαλονίκης, Πρακτικά Συμποσίου, Θεσσαλονίκη Βλ. σχετ. Βαβούσκου, Η νομοκανονική, σ Αγγελοπούλου, Εκκλησιαστική.

203 201 εκκλησιαστικής (διοικητικής και πνευματικής) και όχι μόνο φύσεως και η οποία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις εργασίες και στις ζυμώσεις για την εκκλησιαστική διευθέτηση του ζητήματος των Νέων Χωρών 89. Το καθεστώς των επισκοπών της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης δείχνει να αλλάζει μετά το Η μικρασιατική καταστροφή, η εκκένωση της Αν. Θράκης και το ξερίζωμα του ποντιακού ελληνισμού και η εγκατάσταση του μεγαλυτέρου μέρους αυτών στην Μακεδονία 90, άλλαξαν τα πληθυσμιακά δεδομένα των επισκοπών αυτών, μία εκ των οποίων ήταν και η Κίτρους, ο πληθυσμός της οποίας από περίπου το 1913 ανήλθε στις μετά την μικρασιατική καταστροφή 91. Η εγκατάσταση του πλήθος των προσφύγων, είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί το ποίμνιο των επισκοπών και μητροπόλεων της Μακεδονίας και παράλληλα να δημιουργηθεί το οξύτατο πρόβλημα στέγασης και περίθαλψης των πληθυσμών αυτών 92. Η επισκοπική σύνοδος Θεσσαλονίκης ασχολήθηκε σε αρκετές συνεδρίες της με το φλέγον ζήτημα της αποκατάστασης των προσφυγικών πληθυσμών, την αντιμετώπιση των κάθε φορά αναφυομένων προβλημάτων καθώς και με το ζήτημα της τακτοποιήσεως των προσφύγων ιερέων που βρίσκονταν στη Μακεδονία την εποχή εκείνη 93. Οι κοσμογονικές αυτές αλλαγές οι οποίες συγκλόνισαν τον ελληνισμό ολόκληρο επηρέασαν και τις επαρχίες των Νέων Χωρών, αφού επέδρασαν θεμελιακά σε όλους τους τομείς της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής, επηρεάζοντας έτσι με την σειρά τους και την εκκλησιαστική κατάσταση αυτών. Έτσι επηρεάστηκε και ο βίος των επισκοπών της μητρόπολης Θεσσαλονίκης των οποίων το ποίμνιο αυξήθηκε ραγδαία. Η αύξηση αυτή του ποιμνίου είχε ως αποτέλεσμα να αρχίσουν να διαμορφώνονται κάποιες σκέψεις για την περαιτέρω πορεία του καθεστώτος αυτών. Με το θέμα αυτό ασχολήθηκε και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο μετά από αρκετές προτάσεις και διαβουλεύσεις αποφάσισε να διευθετήσει το ζήτημα της εγκατάστασης τόσων προσφύγων στις Νέες Χώρες. Για τον λόγο αυτό άρχισε να προβαίνει, σε συνεργασία με την ελληνική κυβέρνηση, σε ενέργειες για την αναδιάρθρωση του εκκλησιαστικού χάρτη και του καθεστώτος των επισκοπών και μητροπόλεων των Νέων Χωρών, για την καλύτερη 89 Για τις ζυμώσεις αυτές βλ. Αγγελοπούλου, Η Εκκλησιαστική, σ. 45 κ. ε. 90 Σε ολόκληρη την Μακεδονία είχαν εγκατασταθεί περί τις χιλιάδες πρόσφυγες, βλ. σχετ. Πρωτονοτάριου, Το προσφυγικό, σ. 52 κ. ε. 91 Στατιστικά Αποτελέσματα της Απογραφής του Πληθυσμού της Ελλάδος της 15 ης 16 ης Μαΐου 1928, Αθήναι 1935, σ Χουλιαράκη, Γεωγραφική, σ. ΧΧΧΙV XXXV. 92 Για τα προβλήματα αυτά βλ. Απ. Βακαλόπουλου Μ. Μαραβελάκη, Αι προσφυγικαί εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη (ΙΜΧΑ) Ι. Λαυρεντίδη, Πρόσφυγες. 93 ΚΠΕΣMΘ, φ. 253, 258, 270. Πρβλ. και Καραθανάση, Η πρώτη, σ

204 202 διαποίμανση και πνευματική εξυπηρέτηση του πολυπληθούς ποιμνίου 94. Το ανωτέρω θέμα απασχόλησε και την Επισκοπική Σύνοδο Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα στη συνεδρία της 3 ης Μαρτίου 1923, ο επίσκοπος Πολυανής Φώτιος ανέφερε ότι η επισκοπή του μετά την εγκατάσταση τόσων πολλών προσφύγων, θα αναδεικνύονταν μια από τις καλύτερες επαρχίες της Μακεδονίας 95. Λαμβάνοντας αφορμή ο Παρθένιος από τις επισημάνσεις του Πολυανής Φωτίου, διατύπωσε την άποψη ότι όλες οι επισκοπές της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, ενισχυμένες πληθυσμιακά θα μπορούσαν να προαχθούν σε μητροπόλεις 96. Με την άποψη του Παρθενίου συντάχθηκαν όλοι οι επίσκοποι της μητρόπολης Θεσσαλονίκης. Το ίδιο ζήτημα απασχόλησε την σύνοδο και κατά την συνεδρία της 5 ης Μαρτίου, όπου εκ νέου οι επίσκοποι συμμεριζόμενοι την άποψη του Παρθενίου, διατύπωσαν και πάλι την γνώμη τους ότι ο καιρός ήταν κατάλληλος να προαχθούν οι επισκοπές σε μητροπόλεις 97. Ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος πρότεινε να συγχωνευθούν οι επισκοπές στις γειτονικές μητροπόλεις, συμφώνα και με το πνεύμα των πορισμάτων της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής των Αθηνών, δηλώνοντας παράλληλα ότι σε αντίθετη περίπτωση έπρεπε να καταργηθούν οι επισκοπές Καμπανίας, Ιερισσού και Αγίου Όρους και Αρδαμερίου 98. Στο τέλος η σύνοδος αποφάσισε να στείλει αντίγραφο των πρακτικών των παραπάνω συνεδριών στα οποία διατυπώνονταν οι απόψεις των επισκόπων της στο Οικουμενικό Πατριαρχείο ώστε να λάβει γνώση και να αποφασίσει σχετικά 99. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο σχετικά με το ζήτημα αυτό είχε αρχίσει διαβουλεύσεις με το Υπουργείο εξωτερικών. Από τον Ιούλιο του 1923 απέστειλε επιστολή με την οποία πρότεινε την διαρρύθμιση των ορίων των επισκοπών και μητροπόλεων, γιατί η Εκκλησία είχε το δικαίωμα και το καθήκον «όπως προνοήσει πνευματικώς περί αυτών» 100. Στην ίδια επιστολή πρότεινε να ανυψωθούν σε μητροπόλεις 94 Αγγελοπούλου, Η Εκκλησιαστική, σ Επίσης Παπαστάθη, Το καθεστώς, σ [αναδημ. στο Παπαστάθη, Θεσσαλονίκεια, σ ]. 95 ΚΠΕΣΜΘ, φ Πρβλ. και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ ΚΠΕΣΜΘ, φ Πρβλ. και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ ΚΠΕΣΘ, φ ΚΠΕΣΘ, φ Πρβλ. Αθ. Καραθανάση, Η πρώτη, σ Σχετικά με την επισκοπή Αρδαμερίου η σύνοδος είχε προτείνει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο την κατάργησή της και την συγχώνευσή της με την Ιερισσού, βλ. σχετ. ΓΠ 6(1922) 591 και ΕΑ 43(1923) ΚΠΕΣΘ, φ Πρβλ. και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 91, σ αρ. 2660/ Πρβλ. και Αγγελοπούλου, Η Εκκλησιαστική, σ

205 203 οι επισκοπές της μητρόπολης Θεσσαλονίκης 101. Το Υπουργείο στο ανωτέρω γράμμα του Πατριάρχου διατύπωσε την άποψη ότι για την δημιουργία και προαγωγή μητροπόλεων έπρεπε να καθοριστούν ως βάση για κάθε επαρχία τα όρια της πολιτικής διάρθρωσης της Υποδιοίκησης 102. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο απάντησε στην ανωτέρω επιστολή του Υπουργείου τονίζοντας για την Κίτρους και την Πολυανής ότι θα ανυψωθούν σε μητροπόλεις, εφ όσον αποτελούν ξεχωριστές Υποδιοικήσεις, την Κατερίνης και την Κιλκισίου αντίστοιχα. Για τις άλλες τρεις επισκοπές της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης προέβλεπε ότι θα ανακηρύσσονταν σε μητροπόλεις και μετά την κανονική χηρεία τους θα διαλύονταν γιατί δεν αποτελούσαν ξεχωριστή Υποδιοίκηση και θα διανέμονταν μεταξύ των γειτονικών μητροπόλεων ανάλογα με την πολιτική τους εξάρτηση 103. Υλοποιώντας τις προτάσεις του αυτές το Οικουμενικό Πατριαρχείο, με απόφαση της συνόδου στις 7 Οκτωβρίου 1924, ανύψωσε τις επισκοπές της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης σε Μητροπόλεις μεταξύ των οποίων ήταν και η Κίτρους 104. Την επόμενη μέρα εξέδωσε και τον τόμο ίδρυσης της Μητρόπολης Κίτρους. Παράλληλα με γράμμα του ο Οικουμενικός Πατριάρχης προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης ανακοίνωνε την απόφαση αυτή και σημείωνε ότι προς την απόφαση αυτή οδηγήθηκε η Σύνοδος και από το αντίγραφο των πρακτικών της Επισκοπικής Συνόδου που απέστειλε η σύνοδος στο Πατριαρχείο. Επίσης σε αυτό το γράμμα ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος τον πληροφορούσε και για το καθεστώς και τα όρια των νέων μητροπόλεων 105. Συγκεκριμένα για την Κίτρους και την Πολυανής έλεγε: «Καί περί μέν τῶν ἐπισκοπῶν Κίτρους καί Πολυανῆς, συμφώνως πρός τήν τεθεῖσαν ὡς βάσιν καί ἀποδεκτήν γενομένην ὑπό τῆς Ἐκκλησίας γενικήν ἀρχήν τῆς συμφωνίας τῶν ἐπαρχιακῶν ὁρίων πρός τά ὅρια ἐκασταχοῦ τῶν πολιτικῶν διοικήσεων, ὡρίσθη ὅπως αὗται γινόμεναι νῦν Μητροπόλεις περιορισθώσιν ἀποκλειστικῶς εἰς τά ὅρια τῆς οἰκείας ἑκάστῃ ὑποδιοικήσεως, ἤτοι ἡ μέν τοῦ Κίτρους εἰς τήν νῦν ὑποδιοίκησιν Αἰκατερίνης, ἡ δέ τοῦ Πολυανῆς εἰς τήν ὑποδιοίκησιν Κιλκίς, τῶν ἔξω τῶν ὁρίων τῶν ἐν λόγῳ ὑποδιοικήσεων μερῶν περιεχομένων ὑπό τήν δικαιοδοσίαν τῆς γείτονος Μητροπόλεως καί τήν πολιτικήν ἐξάρτησιν αὐτῶν» ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 91, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 91, σ , αρ. 3544/ Πρβλ. και Αγγελοπούλου, Η Εκκλησιαστική, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 91, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 91, σ , αρ. 3674/ ΑΑΤ, αρ. 4067/ , φ Αυτόθι, φ. 1 2: 1.

206 204 Επίσης ο Πατριάρχης με γράμμα του προς τον μητροπολίτη πλέον Κίτρους Παρθένιο, ανακοίνωνε την απόφαση της συνόδου και τον περιορισμό της μητρόπολης στα όρια της υποδιοίκησης και του διαβίβαζε παράλληλα και τον Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο ίδρυσης της μητρόπολης 107. Σε αυτόν προτάσσει τους λόγους που ώθησαν το Πατριαρχείο για την ανύψωση της μητρόπολης, όπως την φυγή των πληθυσμών από τις περιοχές του οικουμενικού Θρόνου και την γνωμοδότηση της Επισκοπικής Συνόδου, κατόπιν προβαίνει στην προαγωγή «εἰς Μητρόπολιν αὐτοτελῆ ὑπό τύπον διαρκῆ και μόνιμον» 108 και συνεχίζοντας: «Ἐφ ᾧ καί ἀποφαινόμεθα και ὁρίζομεν συνοδικῶς ὅπως ἡ ἐξονομασθείσα τέως Ἐπισκοπή Κίτρους ἀποτελῇ ἐφεξῆς ἰδίαν Ἐπαρχίαν και Μητρόπολιν, κατά τά ανωτέρω, ἐπωνυμουμένην «Ἱεράν Μητρόπολιν Κίτρους» ὁ δέ ἐν αὐτῇ ποιμένων ἀρχιερεύς, μνημονεύων τοῦ κανονικοῦ Πατριαρχικοῦ ὀνόματος, ὡς τέτακται, καί τήν τακτικήν αὐτοῦ ἕδραν ἐν ᾗ μέχρι τοῦδε πόλει ἔχων, τιτλοφορῆται «Ἱερώτατος Μητροπολίτης Κίτρους, ὑπέρτιμος καί ἔξαρχος Πιερίας» 109. Ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης μόλις έλαβε το γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχη, απέστειλε σχετικό γράμμα προς τους τέως επισκόπους της μητρόπολής του με το οποίο διαβίβαζε αντίγραφο του γράμματος του Οικουμενικού Πατριάρχη και παράλληλα εξέφραζε τα συγχαρητήρια και τις ευχαριστίες προς αυτούς «δια την επί δωδεκαετίαν όλην παρασχεθείσαν αδελφικήν συνεργασίαν» 110. Η ανύψωση των επισκοπών είχε ως αποτέλεσμα την κατάργηση της Επισκοπικής Συνόδου Θεσσαλονίκης, ενός θεσμού ο οποίος διέσωζε τον αρχαίο χαρακτήρα διοίκησης της Εκκλησίας 111. Ο Κίτρους Παρθένιος άμα έλαβε το γράμμα του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γενναδίου, απέστειλε ευχαριστήρια επιστολή προς τον μητροπολίτη σημειώνοντας μεταξύ άλλων τα εξής: «ὑποβάλλω τάς θερμάς μου εὐχαριστίας καί τήν εὐγνωμοσύνην μου ἐπί τούτῳ, κατά τοσοῦτο μᾶλλον καθ ὅσον ἐπί τῶν ἡμερῶν Αὐτῆς συνετελέσθῃ ἡ προαγωγή αὕτη τῆς ταπεινῆς μου παροικίας, καί ἐπί δωδεκαετίαν ὅλην ἔτυχον παρ Αὐτῆς πάσης ἐκθύμου καί εἰλικρινοῦς ἀδελφικῆς συνεργασίας καί πατρικῆς προστασίας» 112. Η διαμόρφωση των ορίων της κάθε μητρόπολης με βάση τα όρια κάθε πολιτικής υποδιοίκησης επηρέασε και τα όρια της μητρόπολης Κίτρους. Έτσι η μητρόπολη Κίτρους απώλεσε τα χωριά της δεξιάς 107 ΑΑΤ, αρ. 4164/ ΑΟΠ, ΚΤΣ, Α β 5, σ Αυτόθι, σ ΑΑΤ, αρ. 3080/ Σχετικά με την ιστορία, λειτουργία και προσφορά του θεσμού αυτού βλ. Αγγελοπούλου, Η Επισκοπική. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική. 112 ΓΠ 10(1926)

207 205 κοίτης του Αλιάκμονα ποταμού. Τα χωριά αυτά, σύμφωνα με τις οργανικές ρυθμίσεις που εφαρμόσθηκαν στην Μακεδονία μετά 1912 από τον Κ. Ρακτιβάν, ανήκαν στην υποδιοίκηση Βεροίας. Τα χωριά αυτά ήταν: Μελίκη, Νεόκαστρο, Πρόδρομος, Τρίχλιαβον (Τριλοφιά) και Σφίνιτζα μαζί με το μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου Σφινίτζης 113. Με αυτήν την τελευταία διαρρύθμιση υλοποιήθηκε παλαιότερη αξίωση του μητροπολίτη Βεροίας για τα χωριά αυτά 114. Με όλες τις ανωτέρω διαρρυθμίσεις ο Παρθένιος ανακηρύχθηκε πρώτος μητροπολίτης Κίτρους και συνέχισε να ποιμαίνει κανονικά την επαρχία του μέχρι το θάνατό του. Αυτή η μεταβολή ήταν η πρώτη μεγάλη αλλαγή στο καθεστώς της επαρχίας Κίτρους κατά την μακραίωνη ιστορική της πορεία. 4. Προτεσταντισμός: Ίδρυση Ευαγγελικής Εκκλησίας Κατερίνης Όπως αναφέραμε στην προηγούμενη ενότητα, μετά το πλήθος προσφύγων κατέκλυσε την επισκοπή Κίτρους και την επαρχία Κατερίνης. Μεταξύ αυτών των προσφύγων ήταν και Έλληνες ευαγγελικοί (προτεστάντες) το δόγμα. Οι πιο πολλοί ήταν πρόσφυγες από τα Κοτύωρα του Πόντου και αποτελούσαν δημιούργημα της δραστηριότητας των προτεσταντών ιεραποστόλων, συνήθως Αμερικανών, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν στην περιοχή του Πόντου και της Μ. Ασίας μετά το 1850 και ιδιαίτερα κατά τα έτη Οι Έλληνες ευαγγελικοί, μετά την Μικρασιατική καταστροφή και την συμφωνία ανταλλαγής των πληθυσμών, συνέδεσαν την μοίρα τους με την μοίρα των συμπατριωτών τους ορθοδόξων και τους ακολούθησαν στην προσφυγιά. Μόλις κατέφθασαν στην Ελλάδα άρχισαν να αναζητούν μια περιοχή για να μπορέσουν να εγκατασταθούν. Μετά από πολλές σκέψεις και επιτόπιες έρευνες 113 Για το θέμα αυτό βλ. Τζουμέρκα, Το καθεστώς, σ. 340, όπου και βιβλιογραφία. Επίσης για την διοικητική υπαγωγή αυτών των χωριών στην υποδιοίκηση Βερροίας βλ. Υπουργείο Εσωτερικών, Πίνακας, σ Βλ. σχετ. στο πέμπτο κεφάλαιο της παρούσης εργασίας υποσημ Η πρώτη εμφάνιση των Ευαγγελικών σημειώθηκε στην κοινότητα Σεμέν του Πόντου. Αργότερα μερικοί μετακινούνται προς το μεγαλύτερο αστικό κέντρο τα Κοτύωρα, όπου μετά από αρκετές προσπάθειες οργανώνουν μια καλή και ισχυρή ευαγγελική κοινότητα η οποία κάμνει αισθητή της παρουσία της μετά το Σχετ. βλ. Αγαπίδη, Ελληνικαί, σ. 8, 16 κ. ε. Άκογλου, Λαογραφικά, σ. 20 και 28 κ. ε., Σαλτσή, Χρονικά, σ. 53 κ. ε. Fotiadis, Die Missionstätigkeit, σ. 405 κ. ε. Παπαγεωργίου, «Οι απαρχές, σ Κάλφα Παπαγεωργίου, Ο Συνοικισμός, σ. 25 κ. ε.

208 206 επέλεξαν την Κατερίνη ως τόπο μόνιμης εγκατάστασής τους, και έτσι τους δόθηκε μια μεγάλη έκταση στην τότε βορειοδυτική άκρη της πόλης, όπου και συνέπηξαν καθαρά αμιγή συνοικισμό ο οποίος υφίσταται μέχρι σήμερα 116. Η άρτια οργάνωση της κοινότητας αυτής, επηρέασε και άλλους Έλληνες ευαγγελικούς και σιγά σιγά άρχισαν να έρχονται πρόσφυγες ευαγγελικοί από όλες τις περιοχές της Ελλάδας, αυξάνοντας κατά πολύ τον αριθμό των ευαγγελικών, με αποτέλεσμα η ευαγγελική κοινότητα Κατερίνης να καταστεί η μεγαλύτερη από αυτές που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα 117. Αμέσως μετά την εγκατάστασή τους ανέπτυξαν μεγάλη δραστηριότητα με βοήθεια από το εσωτερικό και το εξωτερικό 118. Μέσα σε δύο χρόνια οικοδόμησαν (1926) ευμεγέθη ναό 119 και δημιούργησαν αξιόλογα κοινωφελή ιδρύματα, αναπτύσσοντας παράλληλα κοινωνικό, φιλανθρωπικό, εκπαιδευτικό έργο 120. Ακόμη κατά το έτος 1926, συνήλθε στην Κατερίνη η γενική σύνοδος των Ελληνικών Ευαγγελικών Εκκλησιών, η οποία προσέδωσε μεγάλη αίγλη και προβολή στην Ευαγγελική Εκκλησία και κοινότητα Κατερίνης 121. Βεβαίως αρκετές φορές τα χρόνια εκείνα κατηγορήθηκαν για προσηλυτισμό 122. Θα μπορούσε να διατυπωθεί η άποψη ότι οι ευαγγελικοί της Κατερίνης δεν ασκούσαν άμεσο προσηλυτισμό, όμως τα άφθονα παρεχόμενα μέσα ιδίως από τις αδελφές ευαγγελικές κοινότητες του εξωτερικού, η μεγάλη δραστηριότητά τους σε όλους τους τομείς και ιδίως το φιλανθρωπικό έργο στους προσφυγικούς πληθυσμούς είχαν ως αποτέλεσμα να αναπτυχθεί ένα είδος εμμέσου προσηλυτισμού μεταξύ των ορθοδόξων κατοίκων της μητρόπολης Κίτρους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η προσέλευση στην Ευαγγελική Εκκλησία Κατερίνης τριάντα δύο ατόμων πρώην 116 Από την Διεύθυνση Εποικισμού Κατερίνης παραχωρήθηκε στους Έλληνες πρόσφυγες, ευαγγελικούς το δόγμα, έκταση στρεμ. Βλ. σχετ. τα υπ αριθμ. 5147/ και 61546/ έγγραφο της Διεύθυνσης Εποικισμού Μακεδονίας, Τμήμα Κατερίνης. Επίσης στοιχεία για την ίδρυση του αμιγούς αυτού συνοικισμού βλ. Αρχείο Ευαγγελικής Εκκλησίας Κατερίνης (ΑΕΕΚ), Η Ευαγγελική Εκκλησία Κατερίνης (δακτυλογραφημένο κείμενο), επίσης και το Ιστορία Ιδρύσεως της Ευαγγελικής Εκκλησίας Κατερίνης (δακτυλογραφημένο κείμενο). Ακόμη βλ. Κάλφα Παπαγεωργίου, Ο Συνοικισμό, σ. 39 κ. ε. 117 Αυτόθι, σ Ε 3(1925) 198 και 4(1926) Αστήρ της Ανατολής 63(1927) Μόσχου, Εγκαίνια, 62(1926) Ε 4(1926) 263. Επίσης Κάλφα Παπαγεωργίου, Ο Συνοικισμός, σ. 57 κ. ε. 120 Αυτόθι. 121 Αστήρ της Ανατολής 62(1926) Ε 3(1925) και

209 207 ορθοδόξων κατά την ημέρα των εγκαινίων του ναού της Ευαγγελικής Εκκλησίας Κατερίνης 123. Ο Παρθένιος με την δημιουργία και ανάπτυξη της ΕΕΚ, διείδε ότι γεννάται σοβαρό πρόβλημα στην μητρόπολή του. Όπως είδαμε ήταν μαχητικός και πάντα αγωνιζόταν για την διασφάλιση του ποιμνίου. Όμως με τους πιστούς της ΕΕΚ, τα πράγματα ήταν διαφορετικά, δεν είχε να αντιπαλέψει με τον Οθωμανό δυνάστη ούτε με την ξενοκίνητη και ξενόφερτη ρουμανική προπαγάνδα. Το ζήτημα ήταν περίπλοκο, οι ευαγγελικοί ήταν ακραιφνείς Έλληνες 124, με διαφορετικό χριστιανικό δόγμα, οι οποίοι όμως με τον ζήλο του νεοφώτιστου έκαμαν ζημία στην ορθόδοξη πίστη και στο ορθόδοξο ποίμνιο. Ξεκινώντας από αυτήν την βάση δεν επιτέθηκε με δριμύτητα εναντίων των ευαγγελικών, αλλά προσπάθησε να ενισχύσει και να χαλυβδώσει το ποίμνιό του. Ο ίδιος πύκνωσε ακόμη την ήδη πλούσια κηρυκτική του δραστηριότητα. Πολλές φορές ζήτησε με επιστολές του από την κυβέρνηση να διορίσει ιεροκήρυκα στην επαρχία του για να μεριμνά μαζί με εκείνον για την στήριξη των πιστών, η τελευταία παρά την στοργική της μέριμνα που δείκνυε προς τους ευαγγελικούς δεν ικανοποίησε το αίτημά του 125. Ένα άλλο μέτρο το οποίο εφάρμοσε ήταν οι συνάξεις που πραγματοποιούσε στην αίθουσα του φιλανθρωπικού συλλόγου «Πιερία», μετά τον εκκλησιασμό της Κυριακής ή σε απογευματινές συνάξεις 126. Εκεί σε αυτές τις συνάξεις άρχισε να αναπτύσσει την διδασκαλία των ευαγγελικών και να καταδεικνύει τις διαφορές της με την ορθόδοξη πίστη και να στηλιτεύει τις πλάνες τους. Σε αυτές τις συνάξεις ποτέ δεν επιτέθηκε εναντίον της ΕΕΚ, ούτε εναντίων προσώπων πιστών της. Στις διαλέξεις αυτές ο Παρθένιος έδωσε βαθύ απολογητικό χαρακτήρα και προσπάθησε να καταδείξει την αλήθεια και την γνησιότητα της ορθόδοξης πίστης, απέναντι στην νεόκοπη πίστη των ευαγγελικών. 123 Ε 4(1926) 263. Επίσης βλ. ΑΕΕΚ, Βιβλίο Πράξεων Συνεδριάσεων Πρεσβυτερίου, Πρακτικό Α / , όπου αναγράφονται όλα τα ονόματα των ατόμων αυτών. Τα μέλη όμως του πρεσβυτερίου της ΕΕΚ, επί αυτού εκφράζουν την άποψη πως τα τριάντα δύο αυτά άτομα προέρχονταν από ευαγγελικές οικογένειες και απλώς δέχθηκαν το βάπτισμά τους, καθιστάμενα με τον τρόπο αυτό ενεργά μέλη της ευαγγελικής εκκλησίας. 124 Για τα εθνικά αισθήματα των Ελλήνων Ευαγγελικών βλ. Σαλτσή, Χρονικά, σ Ε 4(1926) Παρθενίου Κ. Βαρδάκα, μητροπολίτου Κίτρους, Θεολογική Μελέτη, σ Η ανωτέρω μελέτη εκδόθηκε εκ νέου με επιμέλεια του Αντώνη Τερζή στη σειρά Λειμωνάριον, Φιλοσοφικές Μελέτες Μητροπολίτου Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα ( ). Κατά την έκδοση αυτή ο επιμελητής δεν έλαβε υπόψη του την έκδοση του Βλ. σχετ. Παρθενίου Βαρδάκα, Θεολογική Μελέτη Απολογητική κατά του Προτεσταντισμού, Κατερίνη Σχετικά με τις συνάξεις αυτές βλ. και την μαρτυρία του Ευαγγελικού στο δόγμα Σ. Κανταρτζή, Νίκη 5, σ. 871 κ. ε.

210 208 Οι ομιλίες αυτές του Παρθενίου ολοκληρώθηκαν το καλοκαίρι του Όμως επειδή κοινωνοί αυτών γίνονταν μόνον οι ορθόδοξοι πιστοί της έδρας του, της Κατερίνης και επειδή ο ίδιος επιθυμούσε άπαντες οι κάτοικοι της επαρχίας να καταρτιστούν γύρω από το ανωτέρω ζήτημα, αποφάσισε και τις τύπωσε σε βιβλίο 128. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1929, σε σχήμα 8 ο μικρό, αποτελούνταν από 73 σελίδες και είχε τον τίτλο: «Θεολογική Μελέτη κατά του Προτεσταντισμού, ήτοι αναίρεσις των κατά της διδασκαλίας της Μίας Αγίας Καθολικής και Αποστολικής Ορθοδόξου ημών Εκκλησίας κατηγορουμένων υπό της πλάνης των εν Ελλάδι Προτεσταντών των Ευαγγελικών καλουμένων». Στον επίλογο του βιβλίου γράφει για πιο λόγο προέβη στην ανάπτυξη των ομιλιών αυτών και στην έκδοση του βιβλίου: «Ἐνταῦθα περατοῦται ἡ παροῦσα μελέτη περί τῆς ἀναιρέσεως τῶν κακοδαιμονιῶν τῶν Προτεσταντῶν Εὐαγγελικῶν. Ἐπειδή καί ἐν τῇ ἡμετέρᾳ ἐπαρχίᾳ καί πόλει ὑπάρχουσιν ἀρκετοί, ἐλθόντες ἐκ Πόντου καί τῆς Μ. Ἀσίας ὡς πρόσφυγες, διά τοῦτο, ὡς ποιμήν τῆς Ἐπαρχίας ταύτης ἐθεώρησα ὀρθόν καί πρέπον ἅμα δέ καί καθῆκον μου ὅπως διά τούτων τῶν ὀλίγων προφυλάξω τό ἐμπιστευθέν μοι ποίμνιον ἀπό τῶν προβατόσχημων λύκων, τῶν ἀποκαλουμένων Προτεσταντῶν Εὐαγγελικῶν, ἐπαναλαμβάνων πρός ὑμᾶς τό τοῦ Παύλου: Παρακαλῶ δέ ὑμᾶς, ἀδελφοί, διά τοῦ ὀνόματος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἵνα τό αὐτό λέγητε πάντες, καί μή ᾖ ἐν ὑμῖν σχίσματα, ἦτε δέ κατηρτισμένοι ἐν τῷ αὐτῷ νοΐ και ἐν τῇ αὐτῇ γνώμῃ (A Κορινθ. 1, 10 11) Ἄρα οὖν ἀδελφοί, στήκετε καί κρατεῖτε τάς παραδόσεις ἅς ἐδιδάχθητε, εἴτε διά λόγου εἴτε δι ἐπιστολῆς ἡμῶν» (Β Θεσσαλ. 2, 15)» 129. Τα κεφάλαια του βιβλίου ακολουθούν την σειρά με την οποία εξεφωνήθησαν στις διαλέξεις. Στην αρχή και στο πρώτο κεφάλαιο κάμνει ανασκόπηση των αιρέσεων και συνδέει την εμφάνιση του Προτεσταντισμού με όλες τις αιρέσεις που εμφανίσθηκαν στην Εκκλησία. Κατόπιν προχωρεί στην παρουσίαση των βασικών διαφορών μεταξύ του Προτεσταντισμού και της Ορθοδοξίας, δείχνοντας παράλληλα το εσφαλμένο των θέσεων των Προτεσταντών, βασιζόμενος και χρησιμοποιώντας ως αποδεικτικό υλικό τα κείμενα της Αγίας Γραφής και των πρωτοχριστιανικών πατέρων της Εκκλησίας. Προχωρεί μετέπειτα και κάμνει αναφορά Περί της Ιεράς Παραδόσεως, Περί της αειπαρθένου Θεοτόκου, Περί της τιμής των Αγίων και των θείων λειψάνων, Περί μνημοσύνων και αγαμίας του ανωτέρου κλήρου, 127 Παρθενίου, Θεολογική Μελέτη, σ Κανταρτζή, Νίκη 5, σ Στη σελίδα 875, ο Σ. Κανταρτζής γράφει: «Ο όγκος από τα χειρόγραφα της ομιλίας δεν αξιώθηκε ποτέ της τιμής να βγει σε βιβλίο». Μάλλον ο συγγραφέας απομνηματογράφος, δεν είχε υπόψη του ότι οι ομιλίες αυτές του Παρθενίου τυπώθηκαν σε βιβλίο, το Παρθενίου, Θεολογική Μελέτη, σ. 73. Στην έκδοση του Α. Τερζή, σ. 139.

211 209 Περί των σημείων της εξωτερικής λατρείας και Περί μυστηρίων. Σε ολόκληρη την σειρά των διαλέξεων αυτών (και του βιβλίου), προβαίνει σε αναίρεση ολόκληρης της προτεσταντικής πίστης και αποδεικνύει την γνησιότητα της ορθόδοξης πίστης. Όλα αυτά τα θεμελιώνει στην Αγία Γραφή και στους πατέρες της πρωτοχριστιανικής Εκκλησίας, και επιμένει να αναφέρει μόνον πατέρες της εποχής εκείνης για να αποκτήσει περισσότερη εγκυρότητα η μελέτη του και να βρίσκεται πιο κοντά στο αυθεντικό και ανόθευτο, όπως υποστηρίζουν οι Προτεστάντες, κήρυγμα και μήνυμα της του Χριστού παρουσίας στον κόσμο. Όπως διαφαίνεται και από τα ανωτέρω, ο Παρθένιος θέλησε να θωρακίσει το ποίμνιό του ώστε αυτό να αποφεύγει κάθε προσηλυτιστική ενέργεια η οποία θα το επηρέαζε και θα το οδηγούσε στο να απαρνηθεί την ορθόδοξη πίστη. Αποδεχόμενος την διαφορετικότητα του άλλου χωρίς εξάρσεις και φανατισμούς προσπάθησε να προφυλάξει το ποίμνιό του από την δραστηριότητα της προτεσταντικής ομολογίας. Μέρος αυτής της προσπάθειας αποτελεί και μια σειρά κηρυγμάτων του που είχαν ως θέμα την ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας των Κατηχουμένων, η οποία ως αρχαιότατη λειτουργία καταδεικνύει τις πηγές της αληθινής πίστεως και δείχνει ξεκάθαρα τις διαφορές αλλά και την νεοτερικότητα της προτεσταντικής θεολογίας. 5. Συμμετοχή στα γενικότερα εκκλησιαστικά ζητήματα της εποχής του Ο επίσκοπος, ο κάθε επίσκοπος, με την ανάρρησή του στον επισκοπικό βαθμό, αναλαμβάνει να ποιμάνει όχι μόνο το ποίμνιο που του ενεπιστεύθηκε η Εκκλησία, αλλά έχει υποχρέωση και ευθύνη για ολόκληρη την εκκλησία 130. Έτσι και ο Κίτρους Παρθένιος συμμετείχε στις εκκλησιαστικές ζυμώσεις και εξελίξεις της εποχής του, τόσο με την συμμετοχή του στο έργο της Επισκοπικής Συνόδου Θεσσαλονίκης όσο και στα άλλα τρέχοντα ζητήματα και τις διεργασίες της χειραφέτησης των Νέων Χωρών. Ο Παρθένιος καθ όλη την διάρκεια της λειτουργίας της Επισκοπικής Συνόδου Θεσσαλονίκης λάμβανε μέρος στις συνεδριάσεις υπό την προεδρία των μητροπολιτών Θεσσαλονίκης Αλεξάνδρου ( Βαρνάβα, Πραγματώσεις, σ. 30.

212 ) 131, Ιωακείμ ( ) 132 και Γενναδίου ( /1951) 133. Η περίοδος, άλλωστε, την οποία καλύπτει η παρουσία του Παρθενίου στις συνεδριάσεις της είναι από τις πιο συγκλονιστικές, αφού τα γεγονότα που διαδραματίζονται δονούν τον Ελληνισμό και επιφέρουν σαρωτικές πολιτικοκοινωνικές αλλαγές, οι οποίες αναπόφευκτα επηρεάζουν και τον εκκλησιαστικό οργανισμό. Η Επισκοπική Σύνοδος αποτελώντας τα χρόνια εκείνα ένα από τα τελευταία ζωτικά κύτταρα εκκλησιαστικής διοίκησης στο οποίο εκτός από τον Κίτρους Παρθένιο συμμετείχαν μέχρι το τέλος του θεσμού, οι επίσκοποι Καμπανίας, Πολυανής, Αρδαμερίου και Ιερισσού και Αγίου Όρους. Η Σύνοδος συμμετείχε με το έργο της σε όλες αυτές τις ανακατατάξεις και επηρέαζε λίγο ή πολύ το εκκλησιαστικό γίγνεσθαι 134. Η Σύνοδος λάμβανε αποφάσεις για τα σοβαρά ζητήματα που απασχολούσαν τις επισκοπές της, έδινε ταχύτατα λύσεις στα αναφυόμενα κάθε φορά προβλήματα, λύσεις οι οποίες ήταν εφικτές και πραγματοποιήσιμες μιας και τα μέλη της είχαν άμεση γνώση στα διαλαμβανόμενα στην δικαιοδοσία της. Ο Παρθένιος συμμετείχε κανονικά, και έχοντας την Πρωτόθρονη ιδιότητα, υπέγραφε στα πρακτικά αμέσως μετά τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης 135. Επίσης κατά τις επισκοπικές εκλογές πρώτος πρότεινε τον έναν από τους τρεις υποψηφίους για τον σχηματισμό του τριπροσώπου για την πλήρωση χηρευούσης επισκοπής, ο οποίος πάντα εκλεγόταν από την Επισκοπική Σύνοδο 136. Από τις πρώτες συνεδριάσεις της Συνόδου, κατά τις οποίες συμμετείχε ο Παρθένιος, δημιουργήθηκε σοβαρό ζήτημα με τον επίσκοπο Πρόεδρο Ιερισσού και Αγίου Όρους Ιωακείμ 137. Ο τελευταίος 131 Σχετικά με την προσωπικότητα του μητροπολίτη Αλεξάνδρου Ρηγοπούλου, βλ. υποσημ. 164 του Α κεφαλαίου της εργασίας αυτής. 132 Σχετικά με την προσωπικότητα του μητροπολίτη Ιωακείμ Σγουρού, βλ. Κωσταρίδου, Η σύγχρονος, σ Φοροπούλου, Ιωακείμ 2, στ Επίσης βλ. Αθ. Γερομιχαλού, Ιωακείμ Σγουρός, Μητροπολίτης Ξάνθης, Θεσσαλονίκη Και την αδημ. μεταπτυχιακή εργασία του Σ. Σαββίδη, Ο Μητροπολίτης Ιωακείμ Σγουρός ως Εθνικός και Εκκλησιαστικός άνδρας, Ξάνθη Θεσσαλονίκη Πολλά στοιχεία για την προσωπικότητα του μητροπολίτη Γενναδίου βλ. στον τ. Γεννάδιος Αλεξιάδης, ( ) Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, Πρακτικά συνεδρίου, (ΚΙΔΘ), Θεσσαλονίκη Για το έργο της Επισκοπικής Συνόδου Θεσσαλονίκης βλ. Αγγελοπούλου Η Επισκοπική. Αγγελοπούλου, Τhe Episcopal. Επίσης βλ. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η επισκοπική. 135 Σχετικά με την Πρωτόθρονη ιδιότητα του εκάστοτε επισκόπου Κίτρους βλ. υποσημ. 19 του Β κεφαλαίου αυτής της εργασίας. Επίσης Π. Τζουμέρκα, «Επισκοπή Κίτρους Ερευνητικοί Προβληματισμοί», ανακ. υπό δημ. στο ΠΒΝΧ, τ Σχετ. βλ. στον ΚΠΕΣΜΘ, Επίσης πρβλ. Νανάκη, Αρχιερατικές εκλογές, σ Πρόκειται για τον από Στρωμνίτσης Ιωακείμ Παπαναστασίου, ο οποίος διατέλεσε Πολυανής μέχρι το 1892, Στρωμνίτσης από το 1892 μέχρι τομ1899 και Πρόεδρος

213 211 σύμφωνα με αναφορές του ποιμνίου του ποιμνίου και της δημογεροντίας, κατηγορούνταν για κακοδιοίκηση της επαρχίας και ότι δημιουργούσε συνεχώς προβλήματα στις κοινότητες με τις επεμβάσεις και τις αποφάσεις του 138. Η σύνοδος κατά την συνεδρία της 25 ης Νοεμβρίου 1905 ασχολήθηκε με τις κατηγορίες του κατά του Ιωακείμ, παρά τις διαμαρτυρίες του τελευταίου ότι οι κατηγορίες είναι ανυπόστατες 139. Η σύνοδος μετά από συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων αποφάσισε την αποστολή εξάρχου για να διερευνήσει τις κατηγορίες κατά του Προέδρου Ιερισσού Ιωακείμ. Η εξαρχική αποστολή ανατέθηκε στον Κίτρους Παρθένιο 140. Ο Παρθένιος μετέβη στην επισκοπή Ιερισσού και Αγίου Όρους κατά τα μέσα του 1906 και διεξήγαγε ανακρίσεις κατά τις οποίες εξέτασε τα μέλη της δημογεροντίας, κληρικούς και λαϊκούς. Μετά την διεξαχθείσα έρευνα ο Παρθένιος υπέβαλε σχετική έκθεση προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και την Επισκοπική Σύνοδο, η οποία ήταν καταδικαστική για τον Ιωακείμ. Μετά από αυτό η Σύνοδος έπαυσε τον Ιωακείμ 141. Ο τελευταίος αντιδρώντας στην απόφαση αυτή υπέβαλε αναφορά προς το Πατριαρχείο με την οποία κατηγορούσε τον Παρθένιο ότι μερολήπτησε εναντίον του και δεν έλαβε υπόψη τις απόψεις του 142. Η Σύνοδος κάλεσε τον Ιωακείμ να παρουσιασθεί και να εκθέσει τις απόψεις του για το όλο ζήτημα. Πράγματι ο Ιωακείμ εμφανίστηκε ενώπιον της Επισκοπικής Συνόδου και εξέθεσε τις απόψεις του για το ζήτημα που δημιουργήθηκε 143. Η Σύνοδος, λαμβάνοντας υπόψη τις αναφορές της επαρχίας και την έκθεση του εξάρχου και θεωρώντας μη ικανοποιητικές τις εξηγήσεις του, θεώρησε οριστική την παύση του και στην θέση του εξέλεξε επίσκοπο Ιερισσού τον μέχρι τότε Καμπανίας Παρθένιο 144. Έτσι έληξε ένα σοβαρό ζήτημα το οποίο αντιμετώπισε η Σύνοδος. Ο Παρθένιος συνέχισε να συμμετέχει στις συνεδριάσεις της Συνόδου και να μετέχει στις επισκοπικές εκλογές 145 και στην Ιερισσού από το 1899 μέχρι το 1906, βλ. σχετ. ΕΑ 30(1906), 631. Φιλιππαίου, Εκκλησίας, σ Αγγελοπούλου, Βόρειος, σ. 44. Σταυρίδου, Η Ιερά Θεολογική, σ ΚΠΕΣΜΘ, φ Πρβλ. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ ΚΠΕΣΜΘ, φ ΚΠΕΣΜΘ, φ βλ. και ΕΑ 29(1905) ΚΠΕΣΜΘ, φ Αυτόθι. 143 ΚΠΕΣΜΘ, φ Πρβλ. Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ ΚΠΕΣΜΘ, φ. 157, και όπου το ευχαριστήριο και το υπόμνημα εκλογής του. Ο πρ. Πρόεδρος Ιερισσού Ιωακείμ σε λίγες μέρες από την παύση του και συγκεκριμένα στις 7 Δεκεμβρίου 1906 απεβίωσε στην Θεσσαλονίκη, βλ. σχετ. ΕΑ 30(1906) Σχετικά με τις επισκοπικές εκλογές βλ. τον ΚΠΕΣΜΘ, ό. π. Επίσης Νανάκη, Αρχιερατικές, σ

214 212 αντιμετώπιση των κάθε λογής ζητημάτων. Ένα άλλο σημαντικό θέμα που με το οποίο ασχολήθηκε η Σύνοδος ήταν η δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου Α 146. Η Σύνοδος συνήλθε στις 8 Μαρτίου 1913 για να λάβει απόφαση για το τι θα έπρεπε να πράξει σε ένδειξη σεβασμού και τιμής προς τον νεκρό βασιλιά. Ο Παρθένιος πρότεινε να συμμετάσχει στην κηδεία του βασιλιά ο Μητροπολίτης Γεννάδιος, αν όχι ολόκληρη η Σύνοδος. Τελικά αποφασίσθηκε να συμμετάσχει σύσσωμη η Σύνοδος και να συνοδεύσει τον νεκρό 147, αποδίδοντας έτσι τις πρέπουσες τιμές στον βασιλιά που εγκαταστάθηκε στην πόλη για να δηλώσει την ελληνικότητά της και να εδραιώσει την ελληνική κυριαρχία. Στην ίδια συνεδρία συζητήθηκε διεξοδικά παλαιότερη απόφαση της Συνόδου για την πρόσληψη ιεροκηρύκων σε κάθε επισκοπή, βάσει των Εθνικών Κανονισμών. Συγκεκριμένα είχε αποφασισθεί να προσλάβουν από έναν η επισκοπή Κίτρους και Καμπανίας, δύο η μητρόπολη Θεσσαλονίκης και έναν κοινό για τις επισκοπές Αρδαμερίου και Ιερισσού, η δε μισθοδοσία τους θα γίνονταν μέσω των κοινοτικών ταμείων 148. Ο Γεννάδιος επαναφέροντας το θέμα ζήτησε από τους επισκόπους να πληροφορηθεί γιατί δεν υλοποιήθηκε η απόφαση αυτή. Ο Παρθένιος ανέφερε ότι η πρόσληψη ιεροκήρυκα στην επισκοπή του δεν είναι εφικτή γιατί δεν υπάρχουν τα χρήματα για την πληρωμή του, μόλις και μετά βίας συγκέντρωσε 25 λίρες από τα κοινοτικά ταμεία, ποσό το οποίο είναι ανεπαρκές. Μετά και τις τοποθετήσεις και των άλλων επισκόπων ο Κίτρους Παρθένιος διατύπωσε την άποψη πως εφ όσον βρεθεί κάποιου είδους κυβερνητικό επίδομα, το οποίο θα προσθέτονταν στα χρήματα των κοινοτικών ταμείων, τότε θα ήταν εφικτό στην επισκοπή του να προσληφθεί ιεροκήρυκας. Μετά από συζήτηση ο μητροπολίτης Γεννάδιος υιοθέτησε την άποψη του Κίτρους Παρθενίου και δεσμεύτηκε να προωθήσει το ζήτημα με βάση τα ανωτέρω 149. Ακόμη, η Σύνοδος στην ίδια συνεδρία αντιμετώπισε το ζήτημα πληρώσεως της επισκοπής Καμπανίας η οποία από καιρό δεν είχε επίσκοπο 150. Οι λόγοι μη πληρώσεως της κενής έδρας ήταν αφ ενός η πολιτική ανωμαλία που επήλθε από τον Α Βαλκανικό Πόλεμο και αφ 146 Για την δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου του Α, βλ. ΙΕΕ, τ. ΙΔ, σ Γρηγοριάδη Σ., Βαλκανικοί, σ. 49 κ. ε. 147 ΚΠΕΣΜΘ, φ ΚΠΕΣΜΘ, φ ΚΠΕΣΜΘ, φ , πρβλ. και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ Η έδρα χήρευε γιατί ο επίσκοπος Καμπανίας Φώτιος Μαρινάκης, ο οποίος αργότερα καταστάθηκε στην επισκοπή Μοσχονησίων, είχε παραιτηθεί από την , βλ. σχετ. ΚΠΕΣΜΘ, φ επίσης Σταυρίδου, Η Ιερά Θεολογική, σ Σταυρίδου, Επισκοπική, σ Στογιόγλου, Ιστορία, σ. 85.

215 213 ετέρου η κατοχή αρκετών εδαφών της επισκοπής από τους Βουλγάρους και από τον μη οριστικό καθορισμό των συνόρων. Τους λόγους αυτούς αναλυτικά εξέθεσε στους επισκόπους του ο μητροπολίτης και Πρόεδρός της Γεννάδιος. Μετά το πέρας της ομιλίας του ο Παρθένιος πρότεινε στην Σύνοδο, λόγω της σοβαρότητας του ζητήματος, πριν η Σύνοδος προβεί στο κανονικό της δικαίωμα πλήρωσης της επαρχίας, να ερωτηθεί το Πατριαρχείο 151. Η Σύνοδος αποδέχθηκε ομόφωνα την πρόταση του Παρθενίου και ο μητροπολίτης Γεννάδιος έγραψε σχετικά προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη 152. Ένα άλλο σοβαρό θέμα που αντιμετώπισε η Επισκοπική Σύνοδος ήταν η δημιουργία του κράτους της Θεσσαλονίκης από τον Ε. Βενιζέλο το φθινόπωρο του Η χώρα αποκόπηκε στα δύο και έπαυσε κάθε επικοινωνία των Νέων Χωρών με την Αθήνα. Επίσης η πολεμική αναταραχή του Α Π. Π. καθιστούσε αδύνατη την επικοινωνία και με την κανονική αρχή των επαρχιών αυτών το Οικουμενικό Πατριαρχείο 154. Ο μητροπολίτης Γεννάδιος επισκέφθηκε τον πρόεδρο της Προσωρινής Κυβερνήσεως. Κατά την διάρκεια της επίσκεψης συζήτησαν το θέμα της εκκλησιαστικής καταστάσεως στις Νέες Χώρες, οι οποίες ανήκαν στο κράτος της Θεσσαλονίκης και αποφασίσθηκε να συνεργαστούν και να προβούν στις απαραίτητες ενέργειες για την εκκλησιαστική ανασυγκρότηση και την προώθηση της επίλυσης όλων των ανακυψάντων εκκλησιαστικών ζητημάτων, αυτό όμως θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνον εάν συνερχόταν το σύνολο της Ιεραρχίας των περιοχών αυτών 155. Ο Γεννάδιος, μετά την ανωτέρω συζήτηση, συγκάλεσε την Επισκοπική Σύνοδο, η οποία συνήλθε στις 27 Φεβρουαρίου 1917 και εισηγήθηκε το ανωτέρω θέμα 156. Ο Παρθένιος κατά την συζήτηση που επακολούθησε διατύπωσε την γνώμη ότι επειδή το ζήτημα ήταν σοβαρό έπρεπε να ερωτηθεί, εάν ήταν δυνατό, η Μεγάλη Εκκλησία, το Οικουμενικό Πατριαρχείο 157. Ο μητροπολίτης Γεννάδιος σχολιάζοντας την πρόταση του Κίτρους Παρθενίου, ανέφερε ότι το ζήτημα αυτό το έθιξε κατά την συζήτησή 151 ΚΠΕΣΜΘ, φ. 187, πρβλ. και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ Αυτόθι. 153 Για το όλο ζήτημα έγινε λόγος στην δεύτερη ενότητα του κεφαλαίου αυτού και ιδιαίτερα στις υποσημειώσεις 50 έως 55 όπου πλούσια βιβλιογραφία. 154 ΓΠ 1(1917) 6. Επίσης Αγγελοπούλου, Η Εκκλησιαστική, σ Για τις διαβουλεύσεις αυτές βλ. ΚΠΕΣΜΘ, φ , πρβλ. και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ Πέρα από αυτό η σύνοδος ασχολήθηκε και με δύο ακόμη θέματα: την εξασφάλιση της μισθοδοσίας των μητροπολιτών και επισκόπων καθώς και με την ανάγκη έκδοσης εκκλησιαστικού περιοδικού στην Θεσσαλονίκη. Σχετ. βλ. ΚΠΕΣΜΘ, φ. 230 κ. ε. ΓΠ 1(1917) ΚΠΕΣΜΘ, φ. 227, πρβλ. και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ. 116.

216 214 του με τον Ε. Βενιζέλο 158, όμως οι πολεμικές περιπέτειες και πολιτική κατάσταση στην Τουρκία καθιστούσαν κάθε επαφή με το Πατριαρχείο απαγορευτική. Μετά τις ανωτέρω εξηγήσεις του μητροπολίτη Γενναδίου, η σύνοδος αποφάσισε ομόφωνα να υποβάλει υπόμνημα προς τον Πρόεδρο της Προσωρινής Κυβερνήσεως με το αίτημα της σύγκλησης στη Θεσσαλονίκη της Ιεραρχίας των «εἰς τό κράτος τῆς Θεσσαλονίκης περιελθουσῶν χωρῶν» 159. Μετά από αυτό η Προσωρινή Κυβέρνηση εξέδωσε διάταγμα το οποίο καλούσε την Ιεραρχία των Νέων Χωρών να συγκεντρωθεί στην Θεσσαλονίκη για να συζητήσει και να αποφασίσει για τα δημιουργηθέντα ζητήματα «ἐκ τῆς δημιουργηθείσης νέας τῶν πραγμάτων καταστάσεως» 160 και να καθορίσει τον τρόπο της προσωρινής εκκλησιαστικής διοίκησης των Νέων Χωρών 161. Η συνέλευση της Ιεραρχίας των Νέων Χωρών έλαβε χώρα στην Θεσσαλονίκη από 28 Απριλίου μέχρι 10 Μαΐου Πραγματοποιήθηκαν εννέα συνεδριάσεις και συζητήθηκαν όλα τα φλέγοντα διοικητικά και ποιμαντικά προβλήματα των μητροπόλεων και επισκοπών των περιοχών αυτών. Ο Κίτρους Παρθένιος παρέστη σε όλες τις συνεδριάσεις 162. Τα θέματα που συζητήθηκαν ήταν: Η ίδρυση στην Θεσσαλονίκη μόνιμης επιτροπής από Αρχιερείς η οποία θα μεριμνά για την διοίκηση των επαρχιών αυτών μέχρι την αποκατάσταση της επικοινωνίας με το Πατριαρχείο και θα φέρει το όνομα «Εκκλησιαστικό Αρχιερατικό Συμβούλιο». Μελέτη των νομοσχεδίων της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπείας του 1914 για τον προσδιορισμό της δυνατότητας εφαρμογής τους εν καιρώ. Το θέμα των επισκόπων και μητροπολιτών οι οποίοι δεν αναγνώρισαν το καθεστώς της Προσωρινής Κυβέρνησης και η αντιμετώπιση αυτών. Τον καθορισμό του τύπου του μνημοσύνου της Προσωρινής Κυβερνήσεως κατά την διάρκεια των ακολουθιών και την δυνατότητα μετατροπής των γραφικών ρήσεων, ύμνων της Εκκλησίας οι οποίες ήταν υπέρ των Βασιλέων, μιας και είχε καταργηθεί το αντίστοιχο μνημόσυνο του βασιλέως. Το θέμα της κανονικής σχέσεως των προσφύγων ιερέων και των στρατιωτικών 158 Σχετικά με τις απόψεις του για την Ορθοδοξία και την Εκκλησία γενικότερα βλ. Νανάκη, Ελληνορθόδοξη, σ Το υπόμνημα βλ. ΚΠΕΣΜΘ, φ Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ Επίσης βλ. «Υπόμνημα της επισκοπικής Συνόδου Θεσσαλονίκης προς τον Πρόεδρον της Προσωρινής Κυβερνήσεως κ. Ελ. Βενιζέλον περί συγκλήσεως της Ιεραρχίας», ΓΠ 1(1917) ΓΠ 1(1917) ΚΠΕΣΜΘ, φ Επίσης το έγγραφο της Προσωρινής Κυβέρνησης βλ. ΓΠ 1(1917) Βλ. σχετ. Σωφρονίου, Πρακτικά, σ. 5 8.

217 215 ιερέων και ιεροκηρύκων απέναντι των μητροπολιτών και επισκόπων. Το ζήτημα του αναθέματος του Ε. Βενιζέλου από την Σύνοδο της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδας. Το θέμα της κανονικής σχέσης των επισκόπων απέναντι του Εκκλησιαστικού Αρχιερατικού Συμβουλίου σε σχέση με την κανονική αναφορά τους προς τον οικείο μητροπολίτη. Τέλος, την συνέλευση απασχόλησαν και ζητήματα σχετικά με την λειτουργία και οικονομική διαχείριση των Μονών και την εισφορά τους προς το Γενικό Εκκλησιαστικό Ταμείο, καθώς και εκπαιδευτικά και οικονομικά θέματα 163. Κατά την διάρκεια των συνεδριάσεων και τις συζητήσεις των ανωτέρω θεμάτων και κατά την ψήφιση των προτεινομένων λύσεων ο Παρθένιος άλλοτε τασσόταν με την πλειοψηφία και άλλοτε με την μειοψηφία. Για παράδειγμα κατά την συζήτηση για τον καθορισμό του ρόλου του Αρχιερατικού Εκκλησιαστικού Συμβουλίου και στο θέμα εάν έπρεπε να αποκαλείται «πρωτεύουσα αρχή», τάχθηκε με την μειοψηφία η οποία απέκλειε τον όρο αυτό γιατί πρωτεύουσα αρχή αποτελεί για τις χώρες αυτές το Οικουμενικό Πατριαρχείο 164. Τάχθηκε υπέρ της πρότασης να τοποθετηθούν τοποτηρητές ή αρχιερατικοί επίτροποι στις επαρχίες τις οποίες οι αρχιερείς είχαν εγκαταλείψει διαφωνώντας με το καθεστώς της Προσωρινής Κυβέρνησης 165. Μειοψήφησε στην πρόταση να τοποθετηθεί επόπτης της μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης ο μητροπολίτης Σισανίου και Σιατίστης 166. Ακόμη στο ζήτημα εάν δύναται να μετατραπούν ή να παραλείπονται οι γραφικές ρήσεις, ευχές και ύμνοι της Εκκλησίας που εκφράζονται υπέρ των βασιλέων, ο Παρθένιος τάχθηκε με την άποψη, η οποία τελικώς επικράτησε, ότι απαγορεύεται να τροποποιούνται ή να παραλείπονται ευχές, ύμνοι ή γραφικές ρήσεις 167. Στο ζήτημα το οποίο τέθηκε εάν οι επίσκοποι της μητρόπολης Θεσσαλονίκης και της Κρήτης, θα αναφέρονται απευθείας στο Εκκλησιαστικό Αρχιερατικό Συμβούλιο ή στον κανονικά εξαρτώμενο μητροπολίτη τους, ο Παρθένιος τάχθηκε με την μειοψηφία η οποία έκρινε ότι έπρεπε να μη καταργηθεί το αιωνόβιο καθεστώς των επισκόπων να αναφέρονται 163 Όλα τα διαμειφθέντα και τις σχετικές αποφάσεις βλ. ΓΠ 1(1917) , , , , , 449,456, Επίσης πρβλ. Σωφρονίου, Πρακτικά. Σχετικά με τις διαδικασίες και σχόλια για την συνέλευση αυτή βλ. Αγγελοπούλου, Η Εκκλησιαστική, σ Γκαβαρδίνα, Η Συνέλευση, σ Σωφρονίου, Πρακτικά, σ. 14. Με την άποψη αυτή συντάχθηκαν επίσης και οι μητροπολίτες Θεσσαλονίκης, Βοδενών, Μογλενών και οι επίσκοποι Καμπανίας, Ρεθύμνης, Αρκαδίας και Παροναξίας. 165 Σωφρονίου, Πρακτικά, σ Σωφρονίου, Πρακτικά, σ. 45. Μειοψήφησαν επίσης οι μητροπολίτες Βοδενών, Μογλενών, Κασσανδρείας και οι επίσκοποι, Πέτρας, Κυδωνίας, Ρεθύμνης και Ιεροσητείας. 167 Σωφρονίου, Πρακτικά, σ. 62.

218 216 στην κανονική τους αρχή, στον οικείο μητροπολίτη 168. Τέλος τάχθηκε πάλι με την μειοψηφία στην πρόταση να επιβληθεί εισφορά 10% υπέρ του Γενικού Εκκλησιαστικού Ταμείου και από τις σταυροπηγιακές μονές κάθε επαρχίας, επειδή έκρινε ότι η εισφορά θα είναι δυσβάστακτη για τις σταυροπηγιακές μονές, αφού αυτές ήδη κατέβαλλαν προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο την κανονική εισφορά τους 169. Από την παραπάνω παρουσίαση της συμμετοχής του Παρθενίου στην σύναξη των Αρχιερέων των Νέων Χωρών παρατηρούμε ότι η στάση του ήταν παραδοσιακή και πάντα στο πλαίσιο της κανονικότητας, αφού η κανονικότητα ήταν και είναι ο ακρογωνιαίος λίθος που πάντοτε ρύθμιζε την πνευματική πορεία του σώματος της Εκκλησίας. Παρά τις εξάρσεις και φανατισμούς στους οποίους παρέπεμπε το κλίμα της εποχής και τις αλλεπάλληλες κοινωνικοπολιτικές αναστατώσεις, δεν ήλθε σε ρήξη με τα θέσμια της ορθόδοξης παράδοσης και γι αυτό όπου χρειάστηκε μειοψήφησε. Εκείνη την εποχή είχε δημιουργηθεί και το φλέγον ζήτημα της εκκλησιαστικής χειραφέτησης και τακτοποίησης των Νέων Χωρών, για την επίλυση του οποίου οι ιεράρχες των Νέων Χωρών, μεταξύ αυτών και ο Παρθένος, εργάστηκαν με επικεφαλής τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο για την επίλυσή του. Ο Παρθένιος υπέγραψε μαζί με τους άλλους Αρχιερείς τα υπομνήματα και τις επιστολές τόσο προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο όσο και προς τις κυβερνήσεις των Αθηνών με τα οποία προτείνονταν λύσεις στο πρόβλημα 170. Συμμετείχε στην σύναξη των Αρχιερέων στην Αθήνα για τους εορτασμούς της Συνθήκης των Σεβρών, αλλά και στις συζητήσεις και στις διεργασίες που έλαβαν χώρα εκεί για το ζήτημα των Νέων Χωρών και ιδιαίτερα για το ζήτημα της εκλογής Οικουμενικού Πατριάρχου 171. Ο Πατριαρχικός θρόνος έμενε κενός μετά την παραίτηση του Πατριάρχου Γερμανού Ε το Ενώ ο τοποτηρητής Προύσης 168 Σωφρονίου, Πρακτικά, σ. 82. Μειοψήφησαν και τάχθηκαν με την άποψη αυτή οι μητροπολίτες Θεσσαλονίκης, Βερροίας, Μυτιλήνης, Χίου, Μαρωνείας, Λήμνου και ο επίσκοπος Πολυανής. 169 Σωφρονίου, Πρακτικά, σ. 92. Μειοψήφησαν και τάχθηκαν με την άποψη αυτή οι μητροπολίτες Σάμου, Μαρωνείας και Κασσανδρείας. 170 Για τις προσπάθειες αυτές βλ. Γενναδίου, Διάλεξις. 171 ΓΠ 4(1920) Μαυροπούλου, Πατριαρχικαί, σ Σταυρίδου, Οικουμενικοί, σ και 437. Νανάκη, Η χηρεία, σ. 23 κ. ε.

219 217 Δωρόθεος 173 κίνησε την διαδικασία εκλογής νέου Πατριάρχου τα πράγματα περιεπλάκησαν λόγω των εξωτερικών γεγονότων και η πατριαρχική εκλογή αναβλήθηκε 174. Η παρατεταμένη χηρεία του Οικουμενικού Θρόνου δημιουργούσε προβλήματα τα οποία άπτονταν και μέχρι της υπάρξεως του ιδίου του θεσμού. Επίσης και ο προτεινόμενος τρόπος της εκλογής δημιουργούσε προβλήματα για την εγκυρότητα αυτής. Το θέμα άρχισε να απασχολεί και την ιεραρχία του Οικουμενικού Πατριαρχείου η οποία βρισκόταν στις περιοχές που ανήκαν στο ελληνικό κράτος. Έτσι πρωτοστατούντων των μητροπολιτών Ηρακλείας Γρηγορίου και Σμύρνης Χρυσοστόμου, συγκλήθηκε στις 19 Μαΐου 1921 συνέδριο στην Αδριανούπολη από 38 Αρχιερείς 175 για να αποφασίσουν περί της πατριαρχικής εκλογής μεταξύ αυτών ήταν και ο Κίτρους Παρθένιος 176. Οι Αρχιερείς της συνέλευσης αυτής μετά από επτά συνεδριάσεις αποφάσισαν να υποβάλουν υπόμνημα 177 προς τον τοποτηρητή του Θρόνου Καισαρείας Νικόλαο 178 με το οποίο ζητούσαν να αναβληθεί η σχεδιαζόμενη πατριαρχική εκλογή και να προπαρασκευαστεί αυτή κατά τέτοιο τρόπο ώστε να συμμετάσχει σε αυτήν το σύνολο των Ιεραρχών του Οικουμενικού Θρόνου 179. Το υπόμνημα αυτό, το οποίο υπογράφει και ο Κίτρους Παρθένιος 180, έγινε δεκτό από τον τοποτηρητή του Θρόνου και η σχεδιαζόμενη εκλογή αναβλήθηκε 181. Το 1928 λύθηκε το πρόβλημα της εκκλησιαστικής χειραφέτησης των Νέων Χωρών. Οι μητροπόλεις των περιοχών αυτών υπήχθησαν 173 Περί του Δωροθέου Προύσης βλ. ΕΑ 41(1921) 73 77, και Β. Σταυρίδου, «Δωρόθεος ο Προύσης, Τοποτηρητής του Οικουμενικού Θρόνου ( ), ΘΗΕ 5(1964), στ Σταυρίδου, Οικουμενικοί, σ Νανάκης, Η χηρεία, σ. 29 κ. ε. [επίσης Νέα Χριστιανική Κρήτη 1(1989)142 κ. ε.]. Αναβολή της πατριαρχικής εκλογής είχε ζητήσει μ έγγραφό του και το Εκκλησιαστικό Αρχιερατικό συμβούλιο της Θεσσαλονίκης, μέχρι της υπογραφής της συνθήκης ειρήνης, βλ. σχετ. Μαυροπούλου, Πατριαρχικαί, σ Για τη συνέλευση της Αδριανουπόλεως βλ. Κωσταρίδου, Η σύγχρονος, σ Νανάκης, Η χηρεία, σ. 55 κ. ε., όπου και βιβλιογραφία, κρίσεις και συμπεράσματα για το θέμα αυτό. 176 Μαυροπούλου, Πατριαρχικαί, σ , όπου τα ονόματα των Αρχιερέων που έλαβαν μέρος στη συνέλευση της Αδριανουπόλεως. Επίσης βλ. και Ατέση, Βιογραφικά, σ Στη συνέλευση αυτή δεν έλαβε μέρος ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος, παρ ότι οι επίσκοποι της μητροπόλεως του συμμετείχαν σε αυτή, βλ. σχετ. Νανάκη, Η στάση, σ [αναδημ. στο του ιδίου Οικουμενικού Πατριαρχείου, ό. π., σ ]. 177 Το υπόμνημα βλ. Επίσημα Έγγραφα, σ Επίσης Αλεξανδρής, Το αρχείον, σ Επίσημα Έγγραφα, σ , όπου το κείμενο της επιστολής προς τον τοποτηρητή. 179 Επίσημα Έγγραφα, σ Αυτόθι, σ. 12. Επίσης βλ. Αλεξανδρής, Το αρχείον, σ ΕΑ 45(1921) 183.

220 218 διοικητικά στην Εκκλησία της Ελλάδος, συνέχισαν όμως να εξαρτώνται πνευματικά από το Οικουμενικό Πατριαρχείο 182. Οι Αρχιερείς των περιοχών αυτών άρχισαν να συμμετέχουν στην Διαρκή Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος σε ίσο αριθμό με τους Αρχιερείς της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος, σύμφωνα με τον Β όρο της Πατριαρχικής και Συνοδικής Πράξεως του και όπως αυτός ενσωματώθηκε στο Ν. 3615/1928 και στους καταστατικούς νόμους της Εκκλησίας της Ελλάδος 184. Βάσει αυτού ο Παρθένιος συμμετείχε κατά τα πρεσβεία ως συνοδικός κατά την συνοδική περίοδο Ακόμη το 1910 μετά τον θάνατο του μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιου 186, ο Παρθένιος απετέλεσε συνυποψήφιος για την έδρα της Κοζάνης μαζί με τον μητροπολίτη Γάνου και Χώρας Σεραφείμ 187 και του επισκόπου Μυρέων Αθανασίου 188, τελικώς εξελέγη 182 Σχετικά με το θέμα αυτό και τις διαπραγματεύσεις για την επίλυσή του βλ. Βαβούσκου, Η νομοκανονική. Κ. Ββούσκου, «Έγγραφα στοιχεία σχετικά προς την νομοκανονική υπόσταση των Μητροπόλεων των Νέων Χωρών», ΕΕΣΝΟΕ 17(1977) σ Κ. Βαβούσκου, Εγχειρίδιον εκκλησιαστικού δικαίου, Θεσσαλονίκη , σ. 107 κ. ε., Παντελεήμονος Ροδοπούλου, Μητροπολίτου Τυρολόης και Σερεντίου, Μαθήματα κανονικού δικαίου, Θεσσαλονίκη 1993, σ και σημ. 1. Αγγελοπούλου, Η Εκκλησιαστική, σ Επίσης βλ. και Ιεροθέου, Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου, Τα Συνοδικά και Πατριαρχικά κείμενα, Συνοδικός Τόμος του 1850 και Πατριαρχική Πράξη του 1928, Λεβαδείᾳ 2004, σ. 103 κ. ε., όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία και καίριες επισημάνσεις και προβληματισμός για το θέμα. 183 Το κείμενο της Πατριαρχικής και Συνοδικής Πράξεως της 28 ης Σεπτεμβρίου 1928, βλ. Βαρνάβα, Η καταστατική, σ , ο Β όρος βλ. σ. 53. Επίσης βλ. Αγγελοπούλου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Ιστορία των δομών Διοικήσεως και Ζωής της Εκκλησίας της Ελλάδος (εικοστός αιώνας), Θεσσαλονίκη 1991, σ Σύμφωνα με το άρθρο 1, εδάφιο β του Ν. 3615/1928, η ΔΙΣ προβλεπόταν να απαρτίζεται από εννέα μέλη, εκ των οποίων τα τέσσερα θα προέρχονταν από τις Μητροπόλεις των Νέων Χωρών. Το ίδιο προβλεπόταν και από το 4 ο άρθρο του καταστατικού νόμου 5187/1931. Για όλα αυτά βλ. Βαρνάβα, Η καταστατική, σ. 163 και Μαζί με τον Παρθένιο συνοδικοί μητροπολίτες από τις επαρχίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου διατέλεσαν οι Κασσανδρείας Ειρηναίος, Καστορίας Ιωακείμ και Λαγκαδά Γερμανός. Βλ. σχετ. Ε 8(1930) 353. ΓΠ 14(1930) 376. Επίσης Ατέση, Οι κατά τα έτη, σ Ο Κωνστάντιος απεβίωσε στις βλ. σχετ. EA 34(1910) 192. Η. Λαμπρέτσα, Ο Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιος Ματουλόπουλος , Κοζάνη 1997, σ Πληροφορίες για τον βίο του βλ. Καλαϊτζή, Το Μετόχιον, σ Πρόκειται για τον μετέπειτα Αργολίδος Αθανάσιο Λάσκαρη, βλ. σχετ. Χρ. Δεληγιαννόπουλος, «Αθανάσιος Λάσκαρης, μητροπολίτης Αργολίδος», ΘΗΕ 1 (1962), στ

221 219 μητροπολίτης Κοζάνης, ο Γάνου και Χώρας Σεραφείμ 189. Ο τελευταίος όμως μη δεχθείς την εκλογήν αυτήν παρέμεινε μητροπολίτης Γάνου και Χώρας 190 και Σερβίων και Κοζάνης εξελέγη ο από Φιλιππουπόλεως Φώτιος 191. Επίσης θα πρέπει να αναφερθεί ότι μετά από εντολή 192 του Οικουμενικού Πατριάρχου Γερμανού Ε ο Παρθένιος μαζί με τον Αρδαμερίου Ιωακείμ μετέβησαν στην Κοζάνη και μαζί με τον μητροπολίτη Κοζάνης Φώτιο τέλεσαν την χειροτονία του εψηφισμένου επισκόπου Ειρηνουπόλεως Φωτίου του μετέπειτα Οικουμενικού Πατριάρχη Φωτίου Β 193. Τέλος, το 1923, ο Παρθένιος εξέφρασε την επιθυμία να πραχθεί στην μητρόπολη Ιωαννίνων, η οποία την εποχή εκείνη ήταν κενή 194. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αρνήθηκε και του απαγόρευσε να προβεί σε οποιαδήποτε άλλη ενέργεια ΕΑ, 34(1910) 203. Επίσης βλ. Καλαϊτζή, Το Μετόχιον, σ Πρόκειται για τον από Σισανίου και Σιατίστης, ο οποίος διατέλεσε μητροπολίτης της μακεδονικής αυτής μητρόπολης από το 1900 μέχρι το Μάλιστα σώζεται και μια επιστολή του προς τον Κίτρους Παρθένιο με ημερομηνία , με την οποία του εύχεται για την ενθρόνισή του ως Κίτρους αλλά και για τη εορτή του Πάσχα. Εντύπωση προκαλεί το υστερόγραφο της επιτολής αυτής, στο οποίο ο μητροπολίτης Σεραφείμ σημειώνει: «Ίδωμεν που εισέτι θα καταντήσωμεν», βλ. ΑΑΤ, την 55/ , ο μητροπολίτης Σισανίου και Σιατίστης Σεραφείμ προς τον Κίτρους Παρθένιο. 190 ΕΑ 34(1910) 220 και ΕΑ 34(1910) Για την προσωπικότητά του βλ. Σταυρίδου, Επισκοπική, σ Καλαϊτζή, Το Μετόχιον, σ Σχετικά με τον Φώτιο βλ. Μ. Αποστολίδου, «Ο από Φιλιππουπόλεως Σερβίων και Κοζάνης μητροπολίτης Φώτιος» Θρακικά 10(1938), σ Ι. Κωνσταντινίδη, «Φώτιος Μανιάτης, μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης» ΘΗΕ 12(1968), στ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 88, σ. 414, αρ. 1542/ Σχετικά με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Φώτιο Β, βλ. Β. Σταυρίδου, «Φώτιος ο Β, Οικουμενικός Πατριάρχης» ΘΗΕ 12(1968), στ Σταυρίδου, Οι Οικουμενικοί, σ , όπου και παλαιότερη πλούσια βιβλιογραφία. 194 Η μητρόπολη Ιωαννίνων παρέμεινε κενή τα έτη , λόγω προσωρινής διαθεσιμότητας του μητροπολίτου αυτής Σπυρίδωνος Βλάχου και της μεταθέσεώς του στην μητρόπολη Αμασείας. Βλ. σχ. Β. Ατέση, Επισκοπικοί κατάλογοι των επαρχιών της Ελλαδικής Εκκλησίας , Αθήναι 1960, σ. 18. Ι. Αναστασίου, «Ιωαννίνων Μητρόπολις» ΘΗΕ 7(1965), στ , εδώ 68. Επίσης αρκετές πληροφορίες για το θέμα βλ. Μιχαήλ Θ. Στάικου, μητροπολίτου Αυστρίας, Γερμανός Καραβαγγέλης, Μητροπολίτης Αμασείας και έξαρχος Κεντρώας Ευρώπης ( ), Θεσσαλονίκη 1998, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 93, σ , έγγραφο 1838/

222 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΚΙΤΡΟΥΣ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ Η ΔΙΑΘΗΚΗ ΤΟΥ 1. Ο θάνατος του Παρθενίου Ο θάνατος του μητροπολίτη Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα επήλθε αιφνίδια, χωρίς ο ίδιος πρότερα να ασθενήσει ή να έχει κάποια συμπτώματα αδιαθεσίας. Σύμφωνα με το Βιβλίο Ληξιαρχικών Πράξεων Θανάτου του Δήμου Κατερίνης, ο Παρθένιος απεβίωσε στις 8 μ.μ. της 25 ης Φεβρουαρίου του 1933, στην οικία του, τους χώρους της οποίας χρησιμοποιούσε και ως γραφεία της Μητροπόλεως 1. Η δήλωση 2 του θανάτου του έγινε από τον Αρχιερατικό Επίτροπο της Μητρόπολης πρεσβύτερο Κωνσταντίνο Καραλόπουλο 3. Ο αιφνίδιος θάνατός του, όπως προκύπτει από το πιστοποιητικό του ιατρού Νικολάου Σακελλαροπούλου, προήλθε «ἐκ συγκοπῆς καρδίας». 4 Αμέσως μετά το θλιβερό συμβάν ο Αρχιερατικός Επίτροπος ανήγγειλε τον θάνατο του Μητροπολίτη Παρθενίου με τηλεγράφημά του στην Ιερά Σύνοδο και στον πρόεδρό της Αρχιεπίσκοπο Αθηνών 1 ΑΔΚ, Ληξιαρχείο, Βιβλίον 1 ον /1933, αριθ. 65/Α, σ Αυτόθι 3 Σύμφωνα με την περιγραφή του μητροπολίτου Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως κ. Διονυσίου και του κ. Λαΐτσα Ε., τους οποίους και ευχαριστώ για τις πολλές και χρήσιμες πληροφορίες τις οποίες μου έδωσαν, ο παπα Κωνσταντίνος Καραλόπουλος ( ), ήταν «εγνωσμένης ευσεβείας και αρετής» κληρικός. Γεννήθηκε στη Μελίκη Ημαθίας το 1885 και εργάσθηκε για κάποια χρόνια ως δάσκαλος στα χωριά της βόρειας Πιερίας. Αργότερα χειροτονήθηκε και διατέλεσε διάκος του Παρθενίου, ιερεύς του ιερού ναού της Θείας Αναλήψεως Κατερίνης και αρχιερατικός επίτροπός του για πολλά χρόνια. Επίσης την ίδια θέση διατήρησε και επί μητροπολιτών Κωνσταντίνου Κοϊδάκη και Βαρνάβα Τζωρτζάτου. Τέλος, μαζί με τον Αναστάσιο Αγγελόπουλο, γραμματέα της μητρόπολης προέβησαν στην αναδιοργάνωση εκ νέου των διοικητικών υπηρεσιών της μητρόπολης μετά το Σχετ. βλ. Παρθενίου, Περιγραφή, σ. 11. Ημερολόγιον της Εκκλησίας της Ελλάδος, 16(1974) σ Τζουμέρκα, Το καθεστώς, σ. 364, σημ ΑΔΚ, Ληξιαρχείο, Βιβλίον 1 ον /1933, αριθ. 65/Α, σ. 396.

223 222 Χρυσόστομο 5. Ο τελευταίος με την σειρά του, ενημέρωσε την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το τελευταίο ενημέρωσε πρώτα τηλεγραφικά και κατόπιν με την από επιστολή του, στην οποία περιέγραφε το γεγονός του θανάτου του Παρθενίου ο οποίος όπως χαρακτηριστικά σημείωνε, «ἐπί μακρά ἒτη εὐδοκίμως καί θεαρέστως ἀρχιερατεύσας» 6. Ο οικουμενικός Πατριάρχης Φώτιος απαντώντας στο τηλεγράφημα του Αρχιεπισκόπου Αθηνών ανέφερε «Δέηση δέ ὑπέρ τῆς ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τοῦ ἀειμνήστου πρός τόν Κύριον ἀναπέμψαντες, προαγόμεθα διά τῆς παρούσης ἐκφράσαι ἒνθερμα ἐπί τελευτῇ αὐτοῦ συλλυπητήρια καί πάσῃ τῇ αυτόθι ἐν Χριστῷ ἀδελφότητι καί τῇ Ἐκκλησία ἧτινι ὁ ἀείμνηστος ζηλωτικῶς καί μετ ἀφοσιώσεως καθ ἃπαν τό στάδιον τῆς μακρᾶς αὐτοῦ διακονίας ὑπηρέτησε» 7. Στο περιοδικό Ορθοδοξία γράφηκαν μεταξύ άλλων και τα εξής: «Δία τηλεγραφήματος αὐτοῦ ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χρυσόστομος ἀπό 27 λήξαντος μηνός ἀνήγγειλε τῇ Α.Θ. Παναγιότητι τόν θάνατον τοῦ Μητροπολίτου Κίτρους Παρθενίου. Ἡ ὅλη διακονία καί ποιμαντορία τοῦ ἐκλιπόντος ὑπῆρξε σεμνή καί δόκιμος. Ἥσυχος χαρακτήρ, χρηστός καί φιλότιμος ὁ ἀείμνηστος, ἀφήνει ἀγαθήν μνήμην. Εἶχεν ἐνδιαφέρον πρός τά γράμματα, ὡς τοῦτο δεικνύουσι δημοσιεύσεις του» 8 Επίσης το επίσημο περιοδικό της Εκκλησίας της Ελλάδος, συλλυπούμενο για τον θάνατο του ιεράρχου, έγραψε για την μορφή του εκλιπόντος: «Κατά τό μακρόν χρονικόν διάστημα τῆς ἀρχιερατείας του εἰργάσθη μετά ζήλου καί αὐταπαρνήσεως ὑπέρ τοῦ ποιμνίου του, συντελέσας ἰδίως εἰς τήν ἵδρυσιν πολλῶν σχολείων. Κατά τάς ἐθνικάς περιπετείας τῆς Μακεδονίας εἰργάσθη ὡς ἥρμοζεν εἰς Ἱεράρχην, δίς κινδυνεύσας νά φονευθῆ. Ὑπῆρξε δέ καί συγγραφεύς ἀξιολόγων πραγματειῶν, ὧν μίαν ἀφιέρωσεν εἰς τούς ἐθνικούς αὐτοῦ ἀγώνας» Παράλληλα ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος με τηλεγράφημά του ανέθεσε στον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο να παραστεί στην κηδεία και να τελέσει την εξόδιο ακολουθία 9. Ο μητροπολίτης Γεννάδιος παρέλαβε μαζί του τον Μητροπολίτη Πολυανής Κύριλλο και τον Μητροπολίτη πρ. Λαγκαδά Γερμανό και το πρωί της Δευτέρας 27 Φεβρουαρίου μετέβησαν στην Κατερίνη «Σήμερον ὥραν εἰκοστήν ἀπεβίωσεν ἐκ συγκοπῆς καρδίας σεβασμιώτατος Κίτρους Παρθένιος. Διατάξατε πλησιεστέρους ἀρχιερεῖς παραστώσιν κηδείαν. Ἀντιπρόσωπος ἱερεύς Καραλόπουλος», ΑΙΣ, ΦΙΜΚ, τηλεγρ. 601/ ΑΙΣ/ΦΙΜΚ, αριθ. 698/417/ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 97, σ. 55, αριθ. 537/ Ο 8(1933) Ε 11(1933) ΑΙΣΕΕ/ΦΙΜΚ, αριθ. 604/ , τηλεγράφημα Γενναδίου προς Αρχιεπίσκοπο Αθηνών.

224 223 Στο μεταξύ το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Κατερίνης, μόλις έγινε γνωστό το γεγονός του θανάτου του μητροπολίτη Παρθενίου, συνήλθε σε έκτακτη συνεδρίαση την Κυριακή 26 Φεβρουαρίου, και αναλογιζόμενο «τήν ἀπό τριακονταετίας καί ἐντεύθεν ἐθνικήν καί κοινωνικήν δράσιν τοῦ ἀποδημήσαντος πρός Κύριον Μητροπολίτου καί πρός ἔνδειξιν μεγίστου πρός Αὐτόν σεβασμοῦ καί εὐγνωμοσύνης» 11 αποφάσισε μεταξύ άλλων να γίνει η κηδεία του μητροπολίτου Παρθενίου δημοσία δαπάνη, να παραστούν σε αυτήν σύσσωμο το Δημοτικό Συμβούλιο και τα σωματεία του Νομού καθώς και να προσκληθούν άπασες οι αρχές της επαρχίας να παραστούν στην εξόδιο ακολουθία του μεταστάντος Μητροπολίτου 12. Η σορός του μητροπολίτου Παρθενίου τέθηκε σε παλλαϊκό προσκύνημα. Χιλιάδες λαού ασπάσθηκαν για τελευταία φορά τον πνευματικό τους πατέρα. Ενός πατέρα, ο οποίος έτρεχε νυχθημερόν για να αφουγκρασθεί τους κτύπους της καρδιάς τους, της πονεμένης καρδιάς τους στα δύσκολα χρόνια, να τους ενισχύσει, να απαλύνει τον πόνο τους, να τονώσει το πληγωμένο ηθικό τους, να τους κάμει δυνατούς και ικανούς να ανορθώσουν το ανάστημά τους. Η κηδεία ετελέσθη το πρωί της Δευτέρας 27 Φεβρουαρίου μέσα σε γενικό πένθος και με μεγάλη επισημότητα. Πλήθος λαού είχε κατακλύσει το ναό και τους γύρω δρόμους, και τα καταστήματα της πόλης, σε ένδειξη πένθους, παρέμειναν κλειστά. Η εξόδιος ακολουθία τελέστηκε με προεξάρχοντα τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο, ο οποίος εκφώνησε και τον επιμνημόσυνο λόγο εκ μέρους της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος 13. Στην κηδεία συμμετείχαν χιλιάδες κόσμου από την πόλη και από τα χωριά της επαρχίας μαζί με πενήντα και πλέον ιερείς 14. Επίσης, επειδή την εποχή εκείνη συνέπεσε να είναι και προεκλογική περίοδος, βρέθηκαν στην Κατερίνη ο Π. Λεβαντής 15, υφυπουργός συγκοινωνιών και ο βουλευτής και υπουργός Λ. Ιασωνίδης 16, οι οποίοι συμμετείχαν στην κηδεία και μίλησαν για το 11 ΑΔΚ/ΒΑΔΣ, τ , σ. 176, αριθμ. αποφάσεως Αυτόθι. 13 Τα σχετικά με την ταφή του μητροπολίτου Κίτρους Παρθενίου βλ. ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/Υποφ. Επισκοπικά, αριθμ. 79/ επιστολή του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γενναδίου προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών. 14 ΓΠ 17(1933) Για την προσωπικότητα του δημοσιογράφου και πολιτικού Πέτρου Λεβαντή, βλ. Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ήλιου, τ. 12, σ Επίσης αρκετές πληροφορίες για την πολιτική του δραστηριότητα βλ. Γ. Αναστασιάδη Ε. Χεκίμογλου, Δημήτριος Γ. Δίγκας ( ). Η ζωή και το έργο του πρώτου Μακεδόνα υποργού, Θεσσαλονίκη 2002, passim. 16 Για την πολυσχιδή προσωπικότητα του Λεωνίδα Ιασονίδη, βλ. Ποντιακή Εστία 1(1933) σ και 10(1976) σ Σωματείο Παναγία Σουμελά, Λεωνίδας Ιασονίδης, Θεσσαλονίκη Λαζαρίδη, Στατιστικοί, σ

225 224 έργο και τους αγώνες του μεταστάντος μητροπολίτου 17. Η σορός του εναποτέθηκε σε καλλίμορφο τάφο στον περίβολο του καθεδρικού ναού της Θείας Αναλήψεως 18 σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τις υπηρεσίες τις οποίες προσέφερε ο μακαριστός ιεράρχης. Ο Δήμος Κατερίνης, ως ελάχιστη ένδειξη ευγνωμοσύνης, έδωσε το όνομα του μητροπολίτη Κίτρους Παρθενίου σε κεντρικό δρόμο της πόλης 19. Ο θάνατος του Παρθενίου πέρασε απαρατήρητος από τις στήλες των εφημερίδων των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης. Η κορύφωση της άκρως έντονης προεκλογικής περιόδου την εποχή εκείνη και οι εκτενείς αναφορές των εφημερίδων στους προεκλογικούς λόγους και στα γεγονότα δεν άφηναν χώρο για να δοθεί μέσα από τις στήλες των εφημερίδων, έστω και στα «ψιλά», ο θάνατος του Ιεράρχη. Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε η εφημερίδα της Θεσσαλονίκης Μακεδονικά Νέα, στην τελευταία σελίδα της οποίας, σε μια μικρή στήλη διαβάζει κανείς: «Τήν 7ην ἑσπερινήν ὥραν τῆς σήμερον, ἀπεβίωσεν ἐκ συγκοπῆς τῆς καρδίας ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας. Ἅπασα ἡ πόλις πενθεῖ. Ἡ θλιβερά εἴδησις ἀνηγγέλθει τηλεγραφικῶς Ἱεράν Σύνοδον καί Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον». 20 Κατά την διάρκεια της κατοχής το κιγκλίδωμα του τάφου υπέστη αρκετές ζημίες εξ αιτίας της στάθμευσης εκεί των γερμανικών στρατιωτικών αυτοκινήτων. Το 1952 η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή, μετά από αναφορά των κατοίκων της Κατερίνης, θέλησε να επισκευάσει και να καλλωπίσει τον τάφο του μητροπολίτου «ὡς εἶχε ὑποχρέωσιν», όμως το εκκλησιαστικό συμβούλιο του ναού εμπόδισε την επισκευή του 21. Συγκεκριμένα η εκκλησιαστική επιτροπή του καθεδρικού ναού θέλησε να περιφράξει τον περίβολο του ναού, επειδή όμως ο τάφος εμπόδιζε κατ αυτήν το έργο αυτό, αποφάσισε να κάμει ανακομιδή των λειψάνων του ιεράρχη και να τα μεταφέρει στο κοιμητήριο της πόλεως. Με την άποψη αυτή συμφώνησε και ο τότε μητροπολίτης Κίτρους Κωνσταντίνος, ο οποίος ενημέρωσε και την Ι. Σύνοδο 22. Παράλληλα η Ριζάρειος ενημέρωσε τον Περικλή Βαρδάκα, ανεψιό του μακαριστού μητροπολίτη Παρθενίου. Ο τελευταίος με 17 Βλ. επιστολή του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γενναδίου προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών, ό. π. Επίσης βλ. ΓΠ 17(1933) Η θέση του τάφου ήταν ακριβώς δίπλα στο υπάρχον ακόμη κυπαρίσσι. 19 Μετονομάσθηκε η πρώην οδός Μητροπόλεως σε Μητροπολίτου Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα. Στην συμβολή της οδού αυτής με την Παρμενίωνος βρισκόταν το οίκημα του μητροπολίτη Παρθενίου, το οποίο χρησιμοποιούσε και ως μητροπολιτικό μέγαρο. 20 Μακεδονικά Νέα, φ. 2916/ ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/Υποφ. Επισκοπικά διάφορα, αριθμ 200/242/ έγγραφο της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής προς την Ι. Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος. 22 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/Υποφ. Επισκοπικά διάφορα, αριθμ 342/ έγγραφο της Ιεράς Μητρόπολης Κίτρους προς την Ι. Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος.

226 225 αναφορά του προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών ζητούσε να παραμείνει ο τάφος στον περίβολο του ναού και να επιτραπεί η επιδιόρθωσή του 23. Το ίδιο έπραξε και το συμβούλιο της Ριζαρείου 24. Το ζήτημα έλυσε η Ι. Σ. της Εκκλησίας της Ελλάδος αποφασίζοντας ότι δεν εγκρίνει την ανακομιδή των λειψάνων του μακαριστού μητροπολίτου Κίτρους Παρθενίου και ότι πρέπει ο τάφος του να εξωραϊστεί 25. Μετά το κτίσιμο του νέου καθεδρικού ναού, ο τάφος του μεταφέρθηκε σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο, στην δεξιά κόγχη του ιερού του ναού του Απ. Βαρνάβα που βρίσκεται στον ημιυπόγειο χώρο του καθεδρικού ναού. Εκεί, στον ίδιο χώρο, αναπαύονται και οι μετέπειτα, μακαριστοί πια, μητροπολίτες Κίτρους, Κωνσταντίνος Κοϊδάκης 26 και Βαρνάβας Τζωρτζάτος ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/Υποφ. Επισκοπικά διάφορα, βλ. την από , αίτηση αναφορά του δικηγόρου Παντελή Βαρδάκα προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών. 24 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/Υποφ. Επισκοπικά διάφορα, αριθμ 200/242/ έγγραφο της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής προς την Ι. Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος. 25 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/Υποφ. Επισκοπικά διάφορα, αριθμ. 1437,1514/870/ , έγγραφο του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Σπυρίδωνος προς τον μητροπολίτη Κίτρους Κωνσταντίνο. 26 Για την προσωπικότητα του μητροπολίτη Κίτρους Κωνσταντίνου Κοϊδάκη, βλ. Φοροπούλου, Κωνσταντίνος. Σταυρίδου, Επισκοπική, σ Σωτηριάδη, Πανόραμα, σ , όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Επίσης κάποιες πτυχές της δράσης του βλ. Π. Τζουμέρκα, Η Μητρόπολη Κίτρους, σ Για την ακάματο και πολυσχιδή προσωπικότητα του μητροπολίτη Κίτρους Βαρνάβα Τζωρτζάτου, βλ. Διονυσίου Λαδοπούλου, Ο Κίτρους, σ Αθ. Αγγελοπούλου, Ο Κίτρους Βαρνάβας Τζωρτζάτος. Βραχύς επιμνημόσυνος λόγος, Κατερίνη Σωτηριάδη, Πανόραμα, σ Τζουμέρκα, Η συμβολή, σ

227 Η διαθήκη του α. Δημιουργία κληροδοτημάτων Ο Παρθένιος Βαρδάκας με την διαθήκη του μπορεί να καταταγεί στους Ηπειρώτες ευεργέτες στους ανθρώπους εκείνους, οι οποίοι αποτελούν την λεγομένη «Ηπειρωτική Ευποιία» 28. Άνθρωποι φτωχοί στην αρχή και χωρίς μεγάλη μόρφωση, δούλεψαν σκληρά και υπηρέτησαν, με όποια οικονομική δύναμη διέθετε και απέκτησε ο καθένας, τα συμφέροντα της Ηπείρου αλλά και ολόκληρου του γένους. Η εθνική ευαισθησία του μεγαλύτερου μέρους των Ηπειρωτών, στράφηκε προς την παιδεία. Δαπανήθηκαν στην λαχτάρα για την πνευματική καλλιέργεια και ανύψωση της παιδείας του Ελληνισμού 29. Ιδίως τα τέκνα της ηπειρωτικής γης φρόντισαν με παντοίους τρόπους και ιδιαίτερα με κληροδοτήματα να βοηθήσουν ιδιαιτέρως τους νέους της Ηπείρου, παρέχοντάς τους τα εφόδια να σπουδάσουν σε διάφορες σχολές της ημεδαπής και της αλλοδαπής. «Τα κληροδοτήματά τους είναι η ευγενεστέρα έκφανσις της ελληνικής ψυχής και η ευγλωττοτέρα σελίς της ιστορίας του Έθνους» 30. Στην χορεία αυτών των ευεργετών μπορεί να καταταχθεί και ο μακαριστός μητροπολίτης Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας, αφού θέσπισε, με την διαθήκη του, δύο κληροδοτήματα για την εξυπηρέτηση και βοήθεια των νέων της επαρχίας του που θα ήθελαν να σπουδάσουν. Ο ίδιος ο Παρθένιος, αλλά και τα αδέρφια του, σπούδασαν με την βοήθεια κληροδοτημάτων Ηπειρωτών ευεργετών 31. Γνωρίζοντας έτσι, ο ίδιος, άμεσα, την τεράστια σημασία και σπουδαιότητα των κληροδοτημάτων για την συνέχιση των σπουδών των φιλοπρόοδων νέων ανθρώπων, θέλησε και ο ίδιος να συμβάλει με όσες δυνάμεις μπορούσε στην δημιουργία ενός τέτοιου κληροδοτήματος, ανταποδίδοντας με αυτόν τον τρόπο την υποχρέωση τόσο προς τους ευεργέτες, τα κληροδοτήματα των οποίων τον 28 Σχετικά με τα ηπειρωτικά κληροδοτήματα και τους Ηπειρώτες ευεργέτες βλ. Μπέτη, Ηπειρωτική. 29 Ως παράδειγμα της φιλομουσίας των Ηπειρωτών ευεργετών αναφέρουμε ότι από τους ευεργέτες και δωρητές του Πανεπιστημίου Αθηνών μεταξύ των ετών , οι Ηπειρώτες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση με ποσοστό 16,21%., βλ σχετ. Εθνικό, Ευεργέτες, σ Από την εισήγηση του πληρεξούσιου Σπ. Ζερβού στην Δ εθνοσυνέλευση των Ελλήνων. 31 Βλ. σχετ. στο Α κεφ. της παρούσας μελέτης.

228 227 βοήθησαν στην πνευματική του πρόοδο, όσο και προς την τροφόν σχολή ένεκα ευγνωμοσύνης και οφειλετικής ανταπόδοσης 32. Η διαδικασία δημιουργίας κληροδοτήματος με την διαθήκη του ξεκίνησε πολύ νωρίς. Συγκεκριμένα ο Μητροπολίτης Κίτρους Παρθένιος με γράμμα του τον Απρίλιο του 1918 προς τον τότε Διευθυντή της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής (ΡΕΣ) Αρχμ. Χρυσόστομο Παπαδόπουλο τον παρακαλούσε να διαβιβάσει την επιστολή προς το Διοικητικό Συμβούλιο της ΡΕΣ. Με αυτήν γνωστοποιούσε την απόφασή του να θεσπίσει ένα κληροδότημα για να σπουδάζουν δύο νέοι από την επαρχία του στην ΡΕΣ ως υπότροφοι του υπό δημιουργία κληροδοτήματός του και οι οποίοι ανά πενταετία θα αντικαθίστανται από άλλους. Μάλιστα προέβλεπε ότι, εάν στην επαρχία του δεν υπήρχαν υποψήφιοι, παραχωρούσε το δικαίωμα στην ΡΕΣ να προσκαλεί υποψηφίους από τα Ιωάννινα 33. Η Σχολή δέχθηκε με χαρά την απόφαση του Παρθενίου και του ανακοίνωσε με επιστολή της ότι αποδεχόταν την ανωτέρω πρόταση και ότι αναζητεί τρόπο ώστε να εξασφαλισθεί εξ ολοκλήρου η δωρεά αυτή 34, γιατί ο περί Γενικού Εκκλησιαστικού Ταμείου (ΓΕΤ) νόμος όριζε ότι το μισό της περιουσίας του θανόντος επισκόπου αποτελεί περιουσία του ΓΕΤ 35. Η επιστολή του Κίτρους Παρθενίου διαβιβάστηκε παράλληλα και στον Νομικό Σύμβουλο της Σχολής, ώστε να γνωματεύσει επί του ζητήματος κατά τρόπο που να εξασφαλίζει την Σχολή από απαιτήσεις τρίτων επί της περιουσίας που θα κληροδοτούσε ο Παρθένιος. Ο Νομικός Σύμβουλος πρότεινε ότι η καλύτερη εξασφάλιση μπορούσε να προέλθει μόνο μετά από νομοθετική ρύθμιση με την οποία θα μπορούσαν κληρικοί και μοναχοί να αφήνουν την περιουσία τους στην Ριζάρειο για να σπουδάζουν οι κληρικοί 36. Ο Παρθένιος όμως με το από έγγραφό του 37 ανακοίνωνε στο ΔΣ της ΡΕΣ ότι συνέταξε την διαθήκη του, βάσει των όσων είχε περιγράψει στην αρχική επιστολή προς την ΡΕΣ, και την υπέγραψε ενώπιον μαρτύρων στον συμβολαιογράφο Β. Λιάκο 38. Το 1932 συνέταξε νέα διαθήκη 39, η οποία σε επουσιώδη σημεία διέφερε της 32 Παρθενίου, Απολογητικαί, σ ΑΑΤ /βλ. την με αριθμ. 16/ επιστολή του επισκόπου Κίτρους Παρθενίου προς Δ/ντήν ΡΕΣ. Πρβλ. και Βέργου, Ιστορικόν, σ Αυτόθι, Νόμος ΓΥΙΔ/1909, άρθρο Βέργου, Ιστορικόν, σ Αυτόθι, σ Αρχείο Συμβολαιογράφου Βασ. Λιάκου/Διαθήκη 3840/ Αυτόθι/Διαθήκη 16731/ Το κείμενο της διαθήκης μπορεί να δει κανείς και στα Βέργου, Ιστορικόν, σ Αγγελοπούλου, Ο Κίτρους Παρθένιος, σ Σωτηριάδη, Πανόραμα, σ

229 228 πρώτης και την συμπλήρωσε με κωδίκελο στις , με τον οποίο δημιουργούσε κληροδότημα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών 40. Αναλυτικά, σύμφωνα με την διαθήκη του, συνιστούσε φιλεκπαιδευτικό κληροδότημα στην ΡΕΣ και κληροδοτούσε σε αυτήν ολόκληρη την ακίνητη περιουσία του. Συγκεκριμένα «ἐγκαθιστᾶ κληρονόμον ἐφ ἁπάσης τῆς ἀκινήτου περιουσίας του τὴν ἐν Ἀθήναις ἑδρεύουσαν Ριζάρειον Ἐκκλ. Σχολήν. Ἡ ἀκίνητος περιουσία του ἀποτελεῖται ἐκ μιᾶς μεγάλης οἰκίας του, ἐκ τριάκοντα δύο περίπου δωματίων, ἐκτὸς τῶν σαλονῖων καὶ κουζινῶν καὶ λοιπῶν, μετὰ δέκα τριῶν μαγαζείων κάτωθεν ἁπάντων ἐνοικιαζομένων, ἐκτὸς τοῦ διαμερίσματος, εἰς τὸ ὁποῖον κατοικεῖ ὅπερ ἀποτελεῖ τὸ κύριον μέρος τὸ ὁποῖον κατέχει ἡ Μητρόπολίς του» 41. Με βάση την κληρονομία αυτή προς την ΡΕΣ, συνιστούσε στην Σχολή να δημιουργήσει «Κληροδότημα Ἀρχιερέως Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα ἐξ Ἰωαννίνων» 42. Η υποχρέωση της Σχολής, σύμφωνα με τον διαθέτη, ήταν «νὰ προσλαμβάνη δυὸ ὑποτρόφους καταγομένους ἐκ τῆς περιφερείας τῆς Ἐπαρχίας Κίτροις, οἵτινες θὰ ἀντικαθίστανται ἀνὰ πενταετίαν». Επίσης καθόριζε και τα προσόντα των υποψηφίων και το ήθος αυτών καθώς και το ότι «θὰ ἐκλέγωνται ἐκ τῶν ἐφιεμένων νὰ ἱερωθώσι καὶ ἐκ τῶν διακρινομένων ἐπὶ ἐπιμελεία καὶ χρηστοηθεία ἱκανῶν δὲ συμφώνως τῷ ὀργανισμῷ τῆς Σχολῆς ὅπως γίνωσι δεκτοὶ ἐν αὐτῇ» 43. Ο Παρθένιος δεν λησμόνησε και την γενέτειρα γη της Ηπείρου και το καύχημα αυτής, την πόλη των Ιωαννίνων, στην οποία γεννήθηκε. Προέβλεψε με την διαθήκη του ότι σε περίπτωση που δεν θα υπήρχαν κατάλληλοι υποψήφιοι από την επαρχία του, τότε να προτιμώνται υποψήφιοι από τα Ιωάννινα ή από ολόκληρη την Ήπειρο 44. Προς εξασφάλιση της ομαλής λειτουργίας του κληροδοτήματος διόρισε με την διαθήκη του επιτροπή εκ σημαινόντων προσώπων της επαρχίας του, η οποία θα προέβαινε στην εκλογή των κατάλληλων νέων για να σπουδάσουν στην ΡΕΣ 45. Για τα Ιωάννινα και για την Ήπειρο όρισε υπεύθυνους τον σύλλογο των καθηγητών της Ζωσιμαίας Σχολής Αρχείο Συμβολαιογράφου Βασ. Λιάκου/Κωδίκελλος 16787/ Επίσης το κείμενον του κωδίκελου βλ. Βέργου, Ιστορικόν, σ Εθνικόν, Διαθήκαι, σ Αγγελοπούλου, «Ο Κίτρους Παρθένιος, σ Σωτηριάδη, Πανόραμα, σ Αρχείο Συμβολαιογράφου Βασ. Λιάκου/Διαθήκη, σ Αυτόθι, σ Αυτόθι. 44 Αυτόθι, σ Στην διαθήκη παρ ότι αναφέρεται «διορίζω εν Κατερίνη οκταμελή Επιτροπήν» τα μέλη τα οποία αναφέρονται σε αυτήν είναι έξι. Συγκεκριμένα τα αναφερόμενα μέλη της επιτροπής ήταν τα εξής: Δημήτριος Τσαλόπουλος, δικηγόρος Φιλώτας Χατζόπουλος, ιατρός Νικόλαος Σακελλαρόπουλος, ιατρός Νικόλαος Καλαμπαλίκης, παντοπώλης Στέφανος Βαρδάκας, δικηγόρος και Κωνσταντίνος Φούντος, δικηγόρος. 46 Αρχείο Συμβολαιογράφου Βασ. Λιάκου/Διαθήκη, σ. 3.

230 229 Το δεύτερο κληροδότημα του ήταν με τον κωδίκελο που συνέταξε το 1932 και αποτέλεσε συμπλήρωμα της διαθήκης του 47. Με τον κωδίκελο αυτό κληροδοτούσε στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το ποσό των εξακοσίων χιλιάδων δραχμών, το οποίο ήταν κατατεθειμένο στην Εθνική Τράπεζα, με την βούληση να παραμείνει κατατεθειμένο σ αυτήν και από τους τόκους του να «σπουδάζουσι τὴν Ὀρθόδοξον Θεολογίαν ἐν τῷ Ἐθνικῷ Πανεπιστημίω δύο Ὀρθόδοξοι Ἕλληνες προτιμωμένων τῶν ἐκ τῆς Ριζαρείου Σχολῆς μετὰ βαθμοῦ τουλάχιστον λίαν καλῶς καὶ διαγωγὴ χρηστὴ» 48. Ο τρόπος εκλογής αλλά και η εν γένει διαχείριση του κληροδοτήματος, ανετίθετο στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών 49. Με την διαθήκη του αυτή ανακηρύχθηκε μέγας ευεργέτης της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής 50, αλλά και της επαρχίας την οποία ποίμανε για τριάντα περίπου χρόνια. Το κείμενο της διαθήκης και του κωδίκελλου έχουν ως εξής: Αριθμός Δημοσία Διαθήκη 51 Ἐν Κατερίνῃ καὶ τῇ Μητροπόλει Κίτρους, ἰδιοκτησίᾳ Μητροπολίτου Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα, ἔνθα ἐκλήθην πρὸς σύνταξιν τῆς παρούσης σήμερον τὴν εἰκοστὴν ὀγδόην (28) τοῦ μηνὸς Ὀκτωβρίου τοῦ χιλιοστοῦ τριακοστοῦ δευτέρου (1932) ἔτους ἡμέραν Παρασκευὴν ἐνώπιον ἐμοῦ τοῦ συμβολαιογράφου Κατερίνης Βασιλείου Θεοχάρους Λιάκου κατοικοεδρεύοντος ἐν Κατερίνῃ, παρουσία τῶν προσωπογραφημένων τριῶν μαρτύρων πολιτῶν Ἑλλήνων ἐνηλίκων γνωστῶν μοὶ καὶ μὴ ἐξαιρετέων καὶ μὴ ὑποκειμένων εἰς ἀνικανότητά τινα τῶν ἐν τῷ νόμῳ ΓΨΠ ἀναφερομένων τῶν Ἀστερίου Γεωργίου Παπαγεωργίου ὑποδηματοποιοῦ, Βασιλείου Ἰωάννου Κολοβοῦ ἐμπόρου καὶ Δημητρίου Βασιλείου Νταβατζῆ κτηματίου, κατοίκων ἁπάντων Κατερίνης, ἐνεφανίσθη ὁ γνωστὸς μοι καὶ μὴ ἐξαιρετέος κ. Παρθένιος Κωνσταντίνου Βαρδάκας Μητροπολίτης τῆς Μητροπόλεως Κίτρους, 47 Αρχείο Συμβολαιογράφου Βασ. Λιάκου/Κωδίκελλος 16787/ Επίσης το κείμενον του κωδίκελου βλ. Δημ. Βέργου, Ιστορικόν, ό. π., σ Εθνικόν, Διαθήκαι, σ Αγγελοπούλου, Ο Κίτρους Παρθένιος, σ Σωτηριάδη, Πανόραμα, σ Αρχείο Συμβολαιογράφου Βασ. Λιάκου/Κωδίκελλος, ό. π., σ Αυτόθι. Επίσης βλ. Δημ. Μπαλάνου, Εκατονταετηρίς, σ. 31. Σε βιβλίο του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, αναφέρεται λάθος ότι με την διαχείριση του κληροδοτήματος και την εκλογή των υποτρόφων «επιφορτίζονταν οι καθηγητές της Ριζαρείου», βλ σχετ. Εθνικό, Ευεργέτες, σ ΡΕΣ, Πανηγυρικός, σ. 95. Κονιδάρη, Ιστορία, σ Κατέστη έγκυρη με την υπ αριθμ. 33/1933 απόφαση του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης και δημοσιεύθηκε στις

231 230 ὅστις ἐγεννήθη ἐν Ἰωαννίνοις καὶ κατοικεῖ ἐνταῦθα, ἄσχετος πάσης συγγενείας καὶ σχέσεως ἐμοὶ τε καὶ τοῖς εἰρημένοις μάρτυρσιν ἐκ τῶν ἀναφερομένων ἐν τῷ αὐτῷ νόμῳ ΓΨΠ καὶ ἠτήσατο νὰ συντάξῃ ἐνώπιόν μου ὡς συμβολαιογράφου τὴν διαθήκην του καὶ ὅτι οὐδεμιᾶς τῶν αἰσθήσεων του στερεῖται. Πεισθείς περὶ τῆς σοβαρότητος τῆς διαθήκης του ταύτης, ἀπεμάκρυνα ἐκ τοῦ δωματίου τοῦ διαθέτου πάντας τοὺς παρευρισκομένους καὶ ὑπέδειξα εἰς τοὺς μάρτυρας ὅτι δέον νὰ ὁρκισθῶσιν. Οὗτοι δὲ θέντες τὴν δεξιὰν αὐτῶν ἐπὶ τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου, ὡρκίσθησαν ἐνώπιόν μου ὅτι θὰ φυλάξωσι μυστικάς τάς διατάξεις τῆς διαθήκης μέχρι τῆς δημοσιεύσεώς της. Εἶτα ἐκάλεσα τὸν διαθέτην νὰ ἐκφράσῃ τὴν τελευταίαν αὐτοῦ βούλησιν. Οὗτος δὲ ἐδήλωσε προφορικῶς τὰ ἑξῆς: Ἐγκαθιστᾷ κληρονόμον του ἐφ ἁπάσης τῆς ἀκινήτου περιουσίας του, τὴν ἐν Ἀθήναις ἑδρεύουσαν Ριζάρειον Ἐκκλησιαστικὴν Σχολήν. Ἡ ἀκίνητος περιουσία του ἀποτελεῖται ἐκ μιᾶς μεγάλης οἰκίας του ἐκ τριάκοντα δύο περίπου δωματίων, ἐκτὸς τῶν σαλονίων καὶ κουζινῶν καὶ λοιπῶν μετὰ δεκατριῶν μαγαζίων κάτωθεν, ἁπάντων ἐνοικιαζομένων, ἐκτός τοῦ διαμερίσματος εἰς τὸ ὁποῖον κατοικεῖ καὶ ὅπερ ἀποτελεῖ τὸ κύριον μέρος, τὸ ὁποῖον κατέχει ἡ Μητρόπολίς του. Κεῖται δὲ τὸ κτῆμα, τοῦτο ἐν τῷ κέντρῳ σχεδὸν τῆς πόλεως Κατερίνης, τὸ ὡς ἄνω κτῆμα μετὰ τὸν θάνατόν του, θὰ περιέλθῃ εἰς τὴν ἐν Ἀθήναις Ἐκκλησιαστικὴν Ριζάρειον Σχολήν, ἥτις θέλει προβῆ εἰς τὴν εἴσπραξιν πάσης ἀπαιτήσεώς του καὶ εἰς τὴν ἐκκαθάρισιν τῆς ἀκινήτου περιουσίας του καθ ὃν τρόπον ἤθελε κρίνει αὕτη σκοπιμώτερον. Μετὰ τὴν ἐκκαθάρισιν τοῦ τυχὸν ὑπάρχοντος παθητικοῦ τῆς κληρονομίας, διατάσσει ὅπως, ἐκ τοῦ ἐναπομείναντος Ἐνεργητικοῦ, καταβάλῃ ἡ Ριζάρειος Σχολὴ τὸ ἑξῆς κληροδότημα εἰς τοὺς ὁμοθαλλεῖς ἀδελφοὺς του Στέφανον Κωνσταντίνου Βαρδάκαν δικηγόρον ἐν Κατερινῃ καὶ Καλλιόπην σύζυγον Ἀποσ. Νούσια δραχμάς δέκα χιλιάδας (ἀριθ ) ἐφ ἅπαξ εἰς ἕκαστον ἐξ αὐτῶν, ὅπως χρησιμεύσωσι διὰ τᾶς ἀνάγκας των. Τὸ μετὰ τὴν πληρωμὴν τοῦ παθητικοῦ καὶ τοῦ ἀνωτέρω κληροδοτήματος διατάσσει, ὅπως περιέλθῃ εἰς τὴν Ριζάρειον Ἐκκλησιαστικὴν Σχολήν, ἥτις θέλει ἔχει τὴν διάθεσιν καὶ διαχείρισιν αὐτοῦ κατὰ τὴν ἀπόλυτον καὶ ἀνεξέλεγκτον κρίσιν τοῦ Σέβ. Πολυμελοῦς Συμβουλίου τῆς Σχολῆς ὑπὸ τοὺς κατωτέρω ὅρους καὶ περιορισμούς. 1) Τὸ ἀνωτέρω ἀκίνητον κτῆμα δύναται ἡ Ριζάρειος Σχολή, ἢ νὰ το διατήρησῃ, ὡς ἔχει, ἢ νὰ τὸ ἐκποίησῃ, τὸ δὲ τίμημα ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει, κατατιθέμενον, (ὡς κληροδότημα τοῦ Ἀρχιερέως Κίτρους Παρθενίου Κ. Βαρδάκα ἐξ Ἰωαννίνων πρὸς τὴν Ριζάρειον Σχολήν) εἰς τὴν Ἐθνικὴν Τράπεζαν τῆς Ἑλλάδος εἰς μετρητὰ ἢ εἰς χρεώγραφα νὰ χρησιμεύσῃ διὰ τούς κατωτέρω σκοπούς. Τὴν διαχείρισιν καὶ ἀπόλυτον διάθεσιν τοῦ ἀνωτέρω κτήματος ἢ τῶν ἐξ ἐκποιήσεως αὐτοῦ

232 231 κατατεθειμένων ἐν τῇ Τραπέζῃ μετρητῶν ἢ χρεωγράφων θέλει ἔχει τὸ Σέβ. Πολυμελὲς Συμβούλιον τῆς Ριζαρείου Ἐκκλησιαστικῆς Σχολῆς. 2) Ἡ Ριζάρειος Ἐκκλησιαστικὴ Σχολὴ θὰ ἔχῃ τὴν ὑποχρέωσιν, ἵνα ἐκ τῶν εἰσοδημάτων τοῦ κτήματος ἢ ἐκ τοῦ τόκου τῶν μετρητῶν ἢ χρεωγράφων τῶν ἐν τῇ Ἐθνικῇ Τραπέζῃ τῆς Ἑλλάδος κατατεθειμένων, ἐὰν τὸ κτῆμα ἐκποιηθῇ, προσλαμβάνῃ δύο ὑποτρόφους καταγομένους ἐκ τῆς περιφερείας τῆς Ἐπαρχίας τοῦ Κίτρους, οἵτινες θὰ ἀντικαθίστανται ἀνὰ πενταετίαν. Οἱ ὑπότροφοι θὰ ἐκλέγωνται ἐκ τῶν ἐφιεμένων νὰ ἱερωθῶσι καὶ ἐκ τῶν διακρινομένων ἐπὶ ἐπιμελείᾳ καὶ χρηστοηθείᾳ, ἱκανῶν δὲ συμφώνως τῷ Ὀργανισμῷ τῆς Σχολῆς, ὅπως γίνωσι δεκτοὶ ἐν αὐτῇ. Ἐὰν οὐδεὶς ἐκ τῆς περιφερείας τοῦ Κίτρους τυχὸν κατὰ τινα περίοδον καὶ ἀνὰ πενταετίαν ἐκλογῆς τὸν ὑποτρόφου συγκεντροῖ τὰ ὡς ἄνω προσόντα, ἐπιθυμεῖ ὅπως κατόπιν ἀποφάσεως τοῦ Συμβουλίου τῆς Σχολῆς προσλαμβάνωνται δύο ὑπότροφοι ἐκ τῆς πατρίδος του Ἰωάννινα. Ἐν περιπτώσει δὲ καθ ἣν καὶ ἐξ Ἰωαννίνων, οὐδεὶς παρουσιάζηται ἔχων τὰ ὡς ἄνω προσόντα, τότε νὰ προσλαμβάνωνται ἐξ ὁλοκλήρου τοῦ Νομοῦ Ἰωαννίνων, καθ ὃν τρόπον ἤθελε προκρίνει τὸ Συμβούλιον τῆς Σχολῆς, εἰς τὸ ὁποῖον συνιστᾷ ὅπως προκειμένου περὶ τῶν ἐξ Ἰωαννίνων καὶ Ἠπείρου ὑποτρόφων, ἐπαφίεται εἰς τὴν κρίσιν τοῦ Συλλόγου τῶν καθηγητῶν τῆς Ζωσιμαίας Σχολῆς. Πάντως ὅμως προτιμητέοι ἐπιθυμεῖ νὰ θεωρῶνται οἱ ἐκ τῆς Ἐπαρχίας τοῦ Κίτρους ἐμφανιζόμενοι, ὡς φέροντες τὰ ὡς ἄνω προσόντα ὑπότροφοι. 3) Ἐὰν τὸ Εἰσόδημα τῆς περιουσίας του θέλει ἐπαρκέσει, ἐπιθυμῶ, ὅπως οἱ ἑκάστοτε ὑπότροφοι, ἐν τῇ Ριζαρείῳ Σχολῇ μετὰ τὴν ἀποφοίτησίν των ἐξ αὐτῆς, ἐξακολουθῶσι σπουδάς ἐν τῇ Θεολογικῇ Σχολῇ τοῦ Ἐθνικοῦ Πανεπιστημίου, ἀντικαθισταμένων καὶ τούτων κατὰ τὴν πενταετίαν ὑπὸ τῶν ἀμέσως ἑπομένων ἐν τὴ Ριζαρείῳ Σχολῇ Ὑποτρόφων. Ἐν πάσῃ περιπτώσει ὅμως ἐν ἀνεπαρκείᾳ τοῦ Εἰσοδήματος διὰ τοὺς τεσσάρας συγχρόνως ὑποτρόφους δύο ἐν τῇ Σχολὴ καὶ δὺο ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ, δέον νὰ προτιμῶνται οἱ ἐν τῇ Ριζαρείῳ Σχολῆ Ὑπότροφοι, ἐξασφαλιζομένων τούτων ἀνελλιπῶς. Ὅπως διευκολύνω τὴν Σχολὴν εἰς τὴν ἐκλογὴν τῶν νέων, τῶν ἱκανῶν νὰ τύχωσι τῶν ὡς ἄνω ὑποτροφιῶν διορίζω ἐν Κατερίνῃ ἑπταμελῆ ἐπιτροπήν, ἀποτελουμένην ἐκ τῶν Δημητρίου Τσαλοπούλου δικηγόρου, Κωνσταντίνου Φούντου δικηγόρου, Νικολάου Β. Ἀθανασιάδου ἀλευρεμπόρου, Φιλώτα Ζ. Χατζοπούλου ἰατροῦ, Νικολάου Σακελλαροπούλου, ἰατροῦ, Νικολάου Καλαμπαλίκη παντοπώλου καὶ Στεφάνου Βαρδάκα δικηγόρου ἁπάντων κατοίκων Κατερίνης, πλὴν τοῦ Κωνσταντίνου Φούντου κατοίκου Λιτόχωρου, καὶ ἐν περιπτώσει ἀδυναμίας μέλους τινὸς συμπληρουμένης ὑπὸ τῶν λοιπῶν μελῶν δι ἐκλογῆς νέου μέλους εἰς ἀντικατάστασιν τοῦ ἀδυνατοῦντος ἢ ἐκλιπόντος. Ἡ ἐπιτροπὴ αὕτη ἐνεργοῦσα κατόπιν σχετικῆς προσκλήσεως τῆς Ριζαρείου Σχολῆς προβαίνει εἰς τὴν ἐκλογὴν τῶν

233 232 καταλλήλων καὶ ἱκανῶν συμφώνως τῷ Ὀργανισμῷ τῆς Ριζαρείου Σχολῆς νέων, ὡς ὑποτρόφων τοῦ κληροδοτήματός του, προτιμωμένων ἐν πάσῃ περιπτώσει καὶ τυχὸν ὑπαρχόντων τέκνων τῶν συγγενῶν του ἐξ αἵματος ἢ ἀγχιστείας μέχρι τοῦ πέμπτου ἢ τοῦ ἕκτου βαθμοῦ, ἐνῇ περιπτώσει ἐπιθυμούσιν οὗτοι νὰ ἱερωθῶσιν. Ἀνακαλεῖ καὶ ἀκυροῖ πᾶσαν προγενεστέραν διαθήκην του ἣ Κωδίκελλον. Ἐνταῦθα ὁ Διαθέτης ἐπεράτωσε τάς διατάξεις του. Ἐπὶ τῇ ὑπομνήσει μου δὲ ἂν ἐπιθυμῇ νὰ πρόσθεσῃ ἄλλο τι ἢ καταλίπει τι ὑπὲρ ἄλλων φιλανθρωπικῶν ἱδρυμάτων ἢ τοῦ Ἐθνικοῦ Στόλου ἢ τοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ ἢ τῶν γηροκομείων ἢ πτωχοκομείων ἀπήντησεν οὐχί. Εἶτα ἠρώτησα τοὺς μάρτυρας καὶ ἰδὶᾳ ἕκαστος μοι ἀπήντησεν ὅτι εἰς οὐδεμίαν σχέσιν εὑρίσκονται, ἐκ τῶν ἐν τῷ νόμῳ ΓΨΠ ἀναγραφομένων, ἄρθρα 10 καὶ 11, πρὸς τοὺς ἐν τὴ διαθήκῃ τετιμωμένους ἢ διοριζομένους ἐκτελεστάς. Ἄσχετοι τοιαύτης σχέσεως πρὸς τούτους εἶμαι καὶ ἐγὼ ὁ συμβολαιογράφος. Γίνεται μνεία ὅτι τὰ κατὰ τὴν σύνταξιν τῆς διαθήκης συμπράττοντα πρόσωπα ἦσαν καθ ὅλην τὴν διάρκειαν τῆς παρούσης πράξεως, ὅτι κατὰ τὴν σύνταξιν τῆς διαθήκης οὐδεὶς ἄλλος, πλὴν τοῦ διαθέτου, τῶν μαρτύρων καὶ ἐμοῦ παρέστη καὶ ὅτι ἐτηρήθησαν τὰ ἐν ἄρθρῳ 15 ἐδάφ. ἀ καὶ β καὶ τὰ ἐν ἄρθροις 14 καὶ 15 ἐδάφ. γ τοῦ αὐτοῦ νόμου ΓΨΠ διατασσόμενα. Εἰς πίστωσιν καὶ βεβαίωσιν πάντων τούτων συνετάχθη ἡ παροῦσα (ἀνεγνώσθη εὐκρινῶς καὶ μεγαλοφώνως τῷ διαθέτῃ εἰς ἐπήκοον καὶ τῶν συμπραττόντων διαγράφονται ἕνδεκα λέξεις) εἰς δυὸ φύλλα, ἀνεγνώσθη εὐκρινῶς καὶ μεγαλοφώνως τῷ διαθέτῃ εἰς ἐπήκοον καὶ τῶν συμπραττόντων προσώπων καὶ βεβαιωθεῖσα ὑπὸ πάντων τούτων ὑπεγράφη ὑπ αὐτῶν καὶ ἐμοῦ. Ὁ Διαθέτης + Ὁ Μητροπολίτης Κίτρους Παρθένιος Οἱ μάρτυρες Ἀστέριος Παπαγεωργίου Βασ. Κολοβὸς Δημήτριος Νταβατζῆς Ὁ Συμβολαιογράφος (Τ. Σ.) Β. Λιάκος

234 233 Ἀριθμός Δημόσιος Κωδίκελλος 52 Ἐν Κατερίνῃ καὶ τῇ Ἱερᾷ Μητροπόλει Κίτρους ἰδιοκτησίᾳ Μητροπολίτου Κίτρους ἔνθα ἐκλήθην πρὸς σύνταξιν τοῦ παρόντος σήμερον τὴν δεκάτην πέμπτην του μηνὸς Δεκεμβρίου τοῦ χιλιοστοῦ ἐννεακοσιοστοῦ τριακοστοῦ δευτέρου 1932 ἔτους, ἡμέραν Πέμπτην ἐνώπιον ἐμοῦ τοῦ Συμβολαιογράφου Κατερίνης Βασιλείου Θεοχάρους Λιάκου κατοικοεδρεύοντος ἐν Κατερίνῃ, παρουσία καὶ τῶν τριῶν ἐνηλίκων μαρτύρων, πολιτῶν Ἑλλήνων γνωστῶν μοὶ καὶ μὴ ἐξαιρετέων καὶ μὴ ὑποκειμένων εἰς ἀνικανότητα τινα τῶν ἐν τῷ Νόμῳ ΓΨΠ ἀναγραφομένων, Ἀναστασίου Νικολάου Τασιούλα ἐμπόρου, Ἀθανασίου Χρήστου Κουτσουτάσιου γεωργοκτηματίου καὶ Ἀστερίου Γεωργίου Παπαγεωργίου ὑποδηματοποιοῦ κατοίκων Κατερίνης, ἐνεφανίσθη ὁ γνωστὸς μοι καὶ μὴ ἐξαιρετέος ὁ κ. Παρθένιος Κωνσταντίνου Βαρδάκας Μητροπολίτης τῆς Ἱερᾶς (Μονῆς διαγράφεται μία λέξις) Μητροπόλεως Κίτρους ὅστις ἐγεννήθη εἰς Ἰωάννινα καὶ κατοικεῖ ἐν Κατερίνῃ ἄσχετος πάσης συγγενείας καὶ σχέσεως ἐμοὶ τε καὶ τοῖς μάρτυρσιν ἐκ τῶν ἐν τῷ αὐτῷ Νόμω ΓΨΠ ἀναγραφομένων καὶ ἠτήσατο νὰ συντάξῃ ἐνώπιόν μου τὴν διαθήκην του καὶ ὅτι οὐδεμιᾶς τῶν αἰσθήσεων του στερεῖται. Πεισθείς περὶ τῆς σοβαρότητας τῆς διαθέσεώς του ταύτης ἀπεμάκρυνα τοῦ (Γραφείου διαγράφεται) δωματίου τοῦ διαθέτου πάντας τοὺς παρευρισκομένους καὶ ὑπέδειξα εἰς τοὺς μάρτυρας ὅτι δέον νὰ ὁρκισθῶσιν. Οὗτοι δὲ θέντες τὴν δεξιὰν αὐτῶν ἐπὶ τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου ὡρκίσθησαν ἐνώπιόν μου ὅτι θὰ φυλάξωσι μυστικὰς τάς διατάξεις τῆς διαθήκης μέχρι τῆς δημοσιεύσεώς της. Εἶτα ἐκάλεσα τὸν διαθέτην νὰ ἐκφράσῃ τὴν τελευταίαν αὐτοῦ βούλησιν. Οὗτος δὲ ἐδήλωσε προφορικῶς ἐνώπιόν μου καὶ τῶν μαρτύρων τὴν τελευταίαν βούλησίν του ὡς ἑξῆς: Διά τῆς ἐνώπιόν μου υπ ἀριθμ τοῦ 1932 δημοσίας μου διαθήκης του ἔχει ἐγκαταστήσει κληρονόμους του μετὰ τὸν θάνατόν του τὴν Ριζάρειον Σχολὴν κατὰ τὰ ἐν τῇ διαθήκῃ του ταύτῃ εἰδικώτερον ὁριζόμενα. Ἡ διαθήκη τοῦ αὕτη ἐπιθυμεῖ ὅπως παραμείνῃ κατὰ πάντα ἰσχυρά. Διά τοῦ παρόντος δὲ συμβολαίου μου ἤτοι δημοσίου Κωδικέλλου του κληροδοτεῖ εἰς τὴν Θεολογικὴν Σχολὴν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν τὴν παρὰ τῇ Ἐθνικῆ Τραπέζῃ τῆς Ἑλλάδος ὑπάρχουσαν κατάθεσίν του ἐκ δραχμῶν ἑξακοσίων χιλιάδων δι ἣν ἔχει ἐκδοθῇ ἡ ὑπ ἀριθμὸν ὁμολογία ἐπ ὀνόματί του (περιεχομένην μετὰ τὸν θάνατον του εἰς τὴν ὡς ἄνω 52 Κατέστη έγκυρος με την υπ αριθμ. 34/1933 απόφαση του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης και δημοσιεύθηκε στις

235 234 Θεολογικὴν Σχολὴν Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν). Ἐπιθυμεῖ δὲ ὅπως τὸ μὲν κεφάλαιον τῆς καταθέσεως ταύτης παραμείνῃ διαρκῶς κατατεθειμένον παρὰ τῇ Ἐθνικῇ Τραπέζῃ τῆς Ἑλλάδος ἐκ τῶν τόκων δὲ ταύτης σπουδάζουσι τὴν Ὀρθόδοξον Θεολογίαν ἐν τῷ Ἐθνικῷ Πανεπιστημίῳ Ἀθηνῶν δύο ὀρθόδοξοι Ἕλληνες προτιμωμένων τῶν ἐκ τῆς Ριζαρείου Σχολῆς ἀποφοίτων ὑποτρόφων του, τῆς διὰ τῆς ἀνωτέρω διαθήκης του συσταθείσης ὑποτροφίας, ἢ ἐλλείψει τοιούτων δύο ἀπόφοιτοί της Ριζαρείου Σχολῆς μετὰ βαθμοῦ τοὐλάχιστον Λίαν Καλῶς καὶ διαγωγῆς χρηστῆς. Τὸν τρόπον τῆς ἐκλογῆς τῶν ὑποτρόφων καὶ τὴν ἐν γένει διαχείρισιν τῆς ὑποτροφίας ταύτης ἀναθέτει εἰς τὴν Θεολογικὴν Σχολὴν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ἣν παρακαλεῖ ὅπως ἀποδεχθῇ τὸ κληροδότημα τοῦτο καὶ μεριμνήσῃ διὰ τὴν πραγματοποίησιν τοῦ ἀνωτέρω ἐκτεθειμένου σκοποῦ του. Ἐνταῦθα ὁ διαθέτης ἐπεράτωσε τάς διατάξεις του. Ἐπὶ τῇ ὑπομνήσει μου δ ἂν ἐπιθυμῇ νὰ πρόσθεσῃ τι ἢ καταλίπῃ τι ὑπὲρ ἄλλων φιλανθρωπικῶν σκοπῶν, τοῦ Εθνικοῦ Στόλου ἢ τοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ, γηροκομείων ἢ πτωχοκομείων ἀπήντησεν οὐχί. Εἶτα ἠρώτησα τοὺς μάρτυρας καὶ ἕκαστος κατ ἰδὶαν μοὶ ἀπήντησαν ὅτι εἰς οὐδεμίαν σχέσιν εὑρίσκονται μὲ τοὺς ἐν τῇ διαθήκῃ τετιμημένονς. Ἄσχετος τοιαύτης σχέσεως πρὸς αὐτοὺς εἰμὶ καὶ ἐγὼ ὁ Συμβολαιογράφος. Γίνεται μνεία ὅτι τὰ κατὰ τὴν σύνταξιν τῆς διαθήκης συμπράττοντα πρόσωπα ἦσαν παρόντα καθ ὅλην τὴν διάρκειαν τῆς παρούσης πράξεως καὶ ὅτι οὐδεὶς ἄλλος παρέστη πλὴν τοῦ διαθέτου, τῶν μαρτύρων καὶ ἐμοῦ παρέστη καὶ ὅτι ἐτηρήθησαν τὰ ἐν ἄρθρ. 14 καὶ 15 ἐδ. γ τοῦ αὐτοῦ Νόμου ΡΨΠ διατασσόμενα. Πρὸς βεβαίωσιν τούτων σννετάγη ὁ παρὼν Κωδίκελλος ὅστις ἀνεγνώσθη εὐκρινῶς καὶ μεγαλοφώνως εἰς ἐπήκοον πάντων τοῦ διαθέτου καὶ τῶν συμπραττόντων (μαρτύρων διαγράφεται μία λέξις) προσώπων καὶ βεβαιωθεῖσα ὑπογράφεται ὑπὸ πάντων καὶ ἐμοῦ. Ὁ Διαθέτης Οἱ Μάρτυρες Ὁ Μητροπολίτης Ἀναστ. Τασιούλας Κίτρους Παρθένιος Ἀθαν. Κουτσουτάσιος Ἀστ. Παπαγεωργίου Ὁ Συμβολαιογράφος (Τ. Σ.) Β. Λιάκος

236 235 β. Η τύχη των κληροδοτημάτων Μετά τον θάνατο του Παρθενίου η διαθήκη και ο κωδίκελος δημοσιεύθηκαν και κατέστησαν έγκυρα με την απόφαση του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης στις Από την ημερομηνία αυτή άρχισε και η λειτουργία των κληροδοτημάτων. Από το 1935 άρχισαν να εισέρχονται στην ΡΕΣ υπότροφοι του κληροδοτήματος Παρθενίου Βαρδάκα. Πρώτος υπότροφος στην Σχολή εισήλθε ο ανεψιός του Μητροπολίτη, Περικλής Στεφ. Βαρδάκας, και το 1936 ο Γρηγ. Κ. Γκουντέλιας 54. Κατά την δεκαετία το κληροδότημα της ΡΕΣ παρέμεινε ανενεργό εξ αιτίας των πολεμικών και εμφύλιων συγκρούσεων που αναστάτωσαν την ζωή της χώρας και την ομαλή λειτουργία της ΡΕΣ. Από το 1950 ενεργοποιήθηκε και πάλι το κληροδότημα και άρχισε να δέχεται εκ νέου υποτρόφους η ΡΕΣ 55. Σύννεφα γύρω από την λειτουργία του κληροδοτήματος του Παρθενίου προς την ΡΕΣ εμφανίστηκαν κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1970, αρχές της δεκαετίας Τότε άρχισε μια επίπονη δικαστική διαμάχη μεταξύ της ΡΕΣ και του Δήμου Κατερίνης. Συγκεκριμένα ο Δήμος Κατερίνης θέλησε να απαλλοτριώσει το ακίνητο που άφησε ο Κίτρους Παρθένιος στην ΡΕΣ. Η ΡΕΣ κινήθηκε δικαστικά και δικαιώθηκε 56. Ο Δήμος Κατερίνης συνέχισε να προβαίνει σε πράξεις αναγκαστικής απαλλοτρίωσης και η ΡΕΣ έπρεπε κάθε φορά να κινείται δικαστικά 57. Επειδή η διαδικασία ήταν επίπονη, χρονοβόρα και απέβαινε σε βάρος της λειτουργίας του κληροδοτήματος και επειδή ο Δήμος Κατερίνης θα συνέχιζε την ίδια τακτική, το ΔΣ της ΡΕΣ αποφάσισε να πωλήσει το ακίνητο. Η απόφαση αυτή ήταν σύμφωνη και με τον πρώτο όρο της διαθήκης του Παρθενίου 58. Έτσι το ακίνητο περιήλθε στην κατοχή του Δήμου Κατερίνης το 1989 και η ΡΕΣ αποζημιώθηκε με το ποσό των εβδομήντα εκατομμυρίων δραχμών 53 Απόφαση 33 και 34/1933 του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης. 54 Αυτόθι, σ Αυτόθι, σ ΑΔΚ/ΠΔΣ, αποφ. 7/85, 164/85 και 276/ Η τελευταία αναγκαστική απαλλοτρίωση έγινε με την 7457/ απόφαση της Νομαρχίας Πιερίας, μετά από αίτηση του Δήμου Κατερίνης, η οποία δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ΦΕΚ 705 Δ / Η απαλλοτρίωση έγινε για δημόσια ωφέλεια και ειδικότερα: α) για την δημιουργία εκθεσιακού χώρου του Δήμου και κατασκευή αναψυκτηρίου και β) για την δημιουργία χώρου ειδικού προορισμού για την κατασκευή υπογείου χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων. Μέχρι σήμερα τίποτε από τα ανωτέρω δεν έχει πραγματοποιηθεί. 58 Αρχείο Συμβολαιογράφου Βασ. Λιάκου/Διαθήκη, ό. π., σ. 3.

237 236 περίπου 59. Τα χρήματα αυτά το ΔΣ της ΡΕΣ τα αξιοποίησε κατάλληλα προς όφελος του κληροδοτήματος του Παρθενίου Βαρδάκα το οποίο συνεχίζει μέχρι σήμερα να εκπληρώνει την βούληση του διαθέτη Μητροπολίτη 60. Η μόνη ζημία που επήλθε από την δημιουργία του όλου ζητήματος αφορούσε την πόλη της Κατερίνης, αφού κατεδαφίστηκε το ακίνητο του Παρθενίου. Έτσι η πόλη έχασε ένα λαμπρό κτίσμα αρχιτεκτονικής των αρχών του 20 ου αι. Με την ενέργεια αυτή η πόλη έχασε ένα κομμάτι της φτωχής της ούτως ή άλλως αρχιτεκτονικής της ιστορίας αλλά και της εν γένει ιστορίας της. Σήμερα ο χώρος όπου άλλοτε κοσμούνταν από το κτήριο του Παρθενίου αποτελεί υπαίθριο εκμισθωμένο χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων. Σχετικά με το δεύτερο κληροδότημα προς την Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών σημειώνεται ότι και αυτό άρχισε να λειτουργεί και μάλιστα εξ αυτού επωφελήθηκαν πρόσωπα τα οποία συνεισέφεραν στον χώρο των γραμμάτων και της εκκλησίας, όπως ο Ιωαν. Καλογήρου και ο Παν. Χρήστου 61. Δυστυχώς το κληροδότημα πλήγηκε από τις οικονομικές ανωμαλίες που συνέβησαν εξ αιτίας των πολεμικών συγκρούσεων κατά τη δεκαετία του Έτσι μετά τον επανακαθορισμό της αξίας της δραχμής και την ισοτιμίας της νέας δραχμής με την παλιά, η αξία των καταθέσεων του κληροδοτήματος ορίσθηκε στις εξακόσιες δραχμές 62. Ουσιαστικά μετά από αυτό το γεγονός το κληροδότημα έπαψε να εκπληρώνει την αποστολή του, αφού πλέον εκ του μικρού νέου κεφαλαίου δεν μπορούσαν να προέλθουν ποσά τόκων ικανά για την πρόσληψη υποτρόφων. 59 Οριστικός καθορισμός της τιμής απαλλοτρίωσης του ακινήτου έγινε με την υπ. αριθμ. 550/1989 απόφαση του Εφετείου Θεσσαλονίκης. 60 Βλ. σχετ. παράρτημα τον κατάλογο των υποτρόφων του κληροδοτήματος Παρθενίου Βαρδάκα. 61 Αγγελοπούλου, Ο Κίτρους Παρθένιος, σ Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αρχείο Υπηρεσίας Δωρεών και Κληροδοτημάτων, Φ. Κληροδοτήματος Παρθενίου Βαρδάκα.

238 237 γ. Κατάλογος υποτρόφων του κληροδοτήματος της ΡΕΣ Σύμφωνα με τα στοιχεία από τον σχετικό φάκελο εκκλησιαστικών σχολών της μητρόπολης Κίτρους και των αρχείων της ΡΕΣ, οι μέχρι σήμερα υπότροφοι του κληροδοτήματος ανέρχονται σε είκοσι ένας (21). Υπάρχει ένα κενό μεταξύ των ετών , κατά τα οποία δεν εισήλθαν υπότροφοι λόγω της εμπόλεμης καταστάσεως της χώρας. Επίσης ένα κενό στην δεκαετία του εβδομήντα λόγω της μη εκδήλωσης ενδιαφέροντος, αλλά και εξ αιτίας της δικαστικής διαμάχης μεταξύ της ΡΕΣ και του Δήμου Κατερίνης, κατά την διάρκεια της οποίας το κληροδότημα παρέμενε ανενεργό. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΥΠΟΤΡΟΦΩΝ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑΤΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΚΙΤΡΟΥΣ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ ΒΑΡΔΑΚΑ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΕΤΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗ ΡΙΖΑΡΕΙΟ 1. Περικλής Στ. Βαρδάκας Γρηγόριος Γκουντέλιας Διονύσιος Καραλής Αντώνιος Τσαχαλίνας Αθανάσιος Αδαμόπουλος Κωνσταντίνος Ζάχος Κωνσταντίνος Φάκας Εμμανουήλ Γκορμάνος Γεώργιος Μυρωτής Ανέστης Τζιάτζιος Χρήστος Μυρωτής Μάρκος Κορνελάκης Γεώργιος Οικονομίκος Νικόλαος Δελβερούδης Μιχαήλ Παπαθεμελής Θεόδωρος Βύρος Λάζαρος Τσαουσίδης Νικόλαος Ξάφης Θεοφάνης Κέτας Νικόλαος Μπουζούκης Βασίλειος Νικολαΐδης 2002

239 238

240 ΚΕΦΑΛΑΙΟ H Η ΤΥΧΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ ΚΙΤΡΟΥΣ ΜΕΤΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ 1. Κατάργηση της Μητρόπολης Κίτρους Ο θάνατος του μητροπολίτη Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα επέφερε αναστάτωση στον εκκλησιαστικό χάρτη της περιοχής, αφού η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος θεώρησε προσωρινή την Μητρόπολη Κίτρους και προέβη στην κατάργησή της 1. Το ζήτημα της κατάργησης της Μητρόπολης Κίτρους τέθηκε κατά την συνεδρίαση της Ιεράς Συνόδου αμέσως μετά το θάνατο του Παρθενίου. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος δήλωσε ότι η Μητρόπολη Κίτρους αποτελεί μια προσωρινή μητρόπολη των Νέων Χωρών και έκρινε ότι έπρεπε να καταργηθεί 2. Η Σύνοδος μετά την πρόταση του Αρχιεπισκόπου αποφάσισε ομόφωνα την κατάργηση της Μητρόπολης Κίτρους και την συγχώνευσή της με την Μητρόπολη Βεροίας και Ναούσης 3. Η πρόταση του Αρχιεπισκόπου 1 Πολλές πληροφορίες για την εξέλιξη του καθεστώτος της επαρχίας Κίτρους περιλαμβάνονται στην εργασία Τζουμέρκας, Το καθεστώς. Στην παρούσα ενότητα γίνεται παρουσίαση νέων αρχειακών πηγών, οι οποίες συμπληρώνουν πληρέστερα το θέμα της κατάργησης της μητρόπολης Κίτρους. 2 Ε 11(1933) 69. Εξ αιτίας της κατάργησής της η Μητρόπολη Κίτρους απουσίαζε από τον κατάλογο των μητροπόλεων που συνέταξε ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, Η Εκκλησία, σ ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, απόφαση 671/411/ , δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 22Β / Το κείμενο της αποφάσεως έχει ως εξής: «Ἡ Ἱερά Σύνοδος λαβοῦσα ὑπ ὄψιν τό ἄρθρον 8 (παράγραφος τελευταία) τοῦ κωδικοποιηθέντος Καταστατικοῦ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος νόμου 5438, περὶ τῶν διατηρητέων Μητροπόλεων τῶν Νέων Χωρῶν ἀποφαίνεται ὅτι ἡ ἄχρι τοῦδε ὡς προσωρινῶς ὑφισταμένη διὰ τῆς ὑπ ἀριθμ. 4427/2661 τοῦ 1924 Πατριαρχικῆς Πράξεως, Ἱερά Μητρόπολις Κίτρους, χηρεύσασα κανονικῶς διὰ τοῦ θανάτου τοῦ ἀοιδήμου Μητροπολίτου αὐτῆς Παρθενίου, καταργεῖται συγχωνευομένη εἰς τὴν Ἱεράν Μητρόπολιν Βερροίας καὶ Ναούσης. +Ὁ Ἀθηνῶν Χρυσόστομος, Πρόεδρος, +ὁ Πλωμαρίου Κωνσταντῖνος, +ὁ Βελλᾶς καὶ Κονίτσης Ἰωάννης, +ὁ Ζιχνῶν Ἀλέξανδρος, +ὁ Ἐδέσσης Κωνστάντιος, +ὁ Φιλίππων καὶ Νεαπόλεως Χρυσόστομος, +ὁ Βερροίας και Ναούσης Πολύκαρπος, +ὁ Ἠλείας Ἀντώνιος, +ὁ Σύρου, Ἄνδρου καὶ Κέας Φιλάρετος, +ὁ Φαναρίου καὶ Θεσσαλιώτιδος Ἰεζεκιήλ, +ὁ Καλαβρύτων καὶ Αἰγιαλείας Θεόκλητος.

241 240 βασίσθηκε στην με αριθμό 4427/2661/ Πατριαρχική και Συνοδική Εγκύκλιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου 4, όπου μια ασαφής διατύπωση της εγκυκλίου και λανθασμένη ερμηνεία από την Εκκλησία της Ελλάδος, η οποία έγινε χωρίς πρότερη γνώση της ανταλλαγείσης αλληλογραφίας μεταξύ της ελληνικής Κυβέρνησης και του Οικουμενικού Πατριαρχείου κατά την περίοδο , οδήγησαν στην παραπάνω απόφαση, δηλαδή να χαρακτηρισθεί η Μητρόπολη Κίτρους προσωρινή, συσταθείσα για την αντιμετώπιση καιρικών αναγκών και περιστάσεων. Έτσι εφαρμόζοντας το άρθρο 8 του καταστατικού νόμου 5438/1932 την κατάργησε 5. Μάλιστα με εγκύκλιο της ενημέρωσε το ποίμνιο της επαρχίας, τονίζοντας ότι ενήργησε με βάση τους συνοδικούς κανόνες και ότι από τούδε και εξής κανονικός μητροπολίτης τους αναδείχθηκε ο Βεροίας και Ναούσης Πολύκαρπος, τον οποίο ολόκληρο το ποίμνιο θα πρέπει να υπακούει και να μνημονεύει 6. Ποιο όμως ήταν το σημείο της ανωτέρω Πατριαρχικής και Συνοδικής Εγκυκλίου στο οποίο βασίσθηκε ο Αρχιεπίσκοπος και πρότεινε την κατάργησή της; Η εγκύκλιος αυτή, η οποία στάλθηκε σε όλους τους Μητροπολίτες των Νέων Χωρών, περιείχε τις παλαιές και τις νεοϊδρυθείσες Μητροπόλεις στις επαρχίες αυτές για κάλυψη των αναγκών του πολυπληθούς ποιμνίου που εισέρευσε μετά την Μικρασιατική καταστροφή. Σε αυτή περιλαμβάνονταν και οι Μητροπόλεις, τέως επισκοπές της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα η εγκύκλιος ανέφερε: «... Γ Ἐν τῇ Κεντρικῇ Μακεδονία Μητρόπολις Κίτρους, περιλαμβάνουσα ὁλόκληρον τὴν ὑποδιοίκησιν Αἰκατερίνης μεθ ἕδρας τῆς πόλεως Αἰκατερίνης. 19. Μητρόπολις Λαγκαδᾶ, περιλαμβάνουσα ὁλόκληρον τὴν ὑποδιοίκησιν Λαγκαδᾶ (ἐξαιρέσει τὸ γε νῦν τῶν εἰς τὴν τέως Ἐπισκοπήν καὶ νῦν Μητρόπολιν Ἀρδαμερίου ὑπαγομένων κοινοτήτων) μεθ ἕδρας τῆς πόλεως Λαγκαδᾶ. 20. Μητρόπολις Πολυανῆς, περιλαμβάνουσα ὁλόκληρον τὴν ὑποδιοίκησιν Κιλκίς μεθ ἕδρας τῆς πόλεως Κιλκίς. Ἐν Ἀθήναις τῆ 7Μαρτίου 1933». 4 Το κείμενο αυτής της εγκυκλίου βλ. ΑΑΤ. Επίσης πρβλ. ΓΠ 9(1925) Το κείμενο του ανωτέρω άρθρου βλ. Βαρνάβα, Η καταστατική, Αθήναι 1967, σ ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο 697/429/ , σ. 1.

242 Μητρόπολις Ἀρδαμερίου. 22. Μητρόπολις Καμπανίας. 23. Μητρόπολις Ἱερισσοῦ καὶ Ἁγίου Ὄρους, περιλαμβάνουσα ἅπερ καὶ αἱ τέως ὁμώνυμοι Ἐπισκοπαί ὅρια καὶ ἐφ ὅσον παραμένουσιν οἱ νῦν ἀρχιερατεύοντες ἐν αὐταῖς, ἵνα μετὰ ταῦτα διαλυομένων τῶν ἐν λόγῳ Μητροπόλεων περιέλθωσι τὰ μέρη αὐτῶν εἰς τὰς οἰκείας γείτονας Μητροπόλεις, συμφώνως πρὸς τὴν πολιτικήν αὐτῶν ἐξάρτησιν » 7. Λαμβάνοντας η Εκκλησία της Ελλάδος υπόψη την τελευταία διατύπωση κατά την απαρίθμηση (18 έως 23) των τέως επισκοπών της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, θεώρησε ότι αυτή αφορά όλες τις τέως αυτές επισκοπές και τις κατέταξε και τις πέντε στις προσωρινές Μητροπόλεις που έπρεπε να διαλυθούν αμέσως μετά την χηρεία τους. Η ερμηνεία αυτή του ανωτέρω παρατιθεμένου τμήματος που έδωσε η Εκκλησία της Ελλάδος ήταν λανθασμένη. Η διατύπωση της 23ης παραγράφου της πατριαρχικής εγκυκλίου αφορά τις Μητροπόλεις Αρδαμερίου, Καμπανίας και Ιερισσού και Αγίου Όρους και όχι τις Μητροπόλεις Κίτρους και Πολυανής, τις οποίες το Οικουμενικό Πατριαρχείο θεωρούσε μόνιμες. Από την δομή του εγγράφου, φαίνεται πως η διατύπωση αφορά στις τρεις προαναφερθείσες Μητροπόλεις, γιατί ενώ για την Κίτρους και για την Πολυανής καθορίζονται σαφέστατα τα όρια τους, για τις άλλες τρεις Μητροπόλεις, εκ των τέως επισκοπών της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, δεν αναφέρονται σε κάθε μία τα όριά τους παρά μόνον κατά την αναφορά της τρίτης Μητρόπολης, δηλαδή κατά την αναφορά της Ιερισού και Αγίου Όρους, στην οποία υπάρχει η φράση «περιλαμβάνουσαι ἅπερ καὶ αἱ τέως ὁμώνυμοι Ἐπισκοπαί ὅρια» 8. Η φράση αυτή έχει εφαρμογή μόνον στις τρεις προαναφερθείσες Μητροπόλεις Αρδαμερίου, Καμπανίας και Ιερισσού και Αγίου Όρους, γιατί μόνο αυτές διατήρησαν τα όρια, κατά την ανύψωσή τους σε Μητροπόλεις, που είχαν και ως επισκοπές, αφού δεν υπάγονταν σε ξεχωριστή υποδιοίκηση. Τούτο καθίσταται ακόμη πιο φανερό με την μελέτη του πατριαρχικού και συνοδικού γράμματος με το οποίο ανυψώνονταν οι επισκοπές της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης σε Μητροπόλεις, αλλά και από την ανταλλαγείσα αλληλογραφία μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδος. Στο γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχου Γρηγορίου, το σχετικό με την ανύψωση των επισκοπών της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης σε Μητροπόλεις, διαβάζουμε μεταξύ 7 ΑΑΤ, σ Αυτόθι, σ. 3.

243 242 άλλων και τα εξής: αφού αναφέρονται λεπτομερώς τα όρια των επισκοπών Κίτρους και Πολυανής, συνεχίζει παρακάτω και αναφέρεται στην τύχη των τριών άλλων επισκοπών λέγοντας «... Προκειμένου δὲ περὶ τῶν λοιπῶν Ἐπισκοπῶν τῆς Μητροπόλεως, [Θεσσαλονίκης] ἐθεωρήθη πρόσφορον πρῶτον μὲν ὅπως ἡ τέως Ἐπισκοπή Ἀρδαμερίου, περὶ ἧς προλαβόντως εἶχεν ἐγκριθῇ, συνῳδᾶ καὶ τῇ προτάσει τῆς Ἐπισκοπικῆς Συνόδου, ἡ συγχώνευσις αὐτῆς μετὰ τῆς ἐπισκοπῆς Ἱερισσοῦ, ἀποτελέση καὶ ἐφεξῆς ἰδίαν περιοχήν καὶ ἀνακηρυχθῆ εἰς ἰδίαν Μητρόπολιν, δεύτερον δὲ ὅπως τὰ ὅρια αὐτῆς καθώς καὶ τὰ ὅρια τῶν δύο ἄλλων ὑπολειπομένων ἐπαρχιῶν ἤτοι τῆς Καμπανίας καὶ τῆς Ἱερισσοῦ καὶ Ἁγίου Ὄρους, προαγομένων καὶ τούτων εἰς Μητροπόλεις, μείνωσι τὸ γε νῦν ὡς ἔχουσι, μόνον δὲ μετὰ τὴν ἐκ τῶν νῦν ἐν αὐταῖς ἀρχιερατευόντων οὕτως ἤ ἄλλως ἐπελευσομένην χηρείαν κηρυχθῆ ἑκάστη αὐτῶν διαλελυμένη καὶ τὰ μέρη αὐτῆς περιέλθωσι, συμφώνως πρὸς τὴν ἄνω εἰρημένην γενικήν βάσιν τῆς συμφωνίας τῶν ἐπαρχιακῶν ὁρίων πρὸς τὰ τῶν πολιτικῶν ὑποδιοικήσεων, εἰς τὰς οἰκείας γείτονας Μητροπόλεις» 9. Στην αλληλογραφία του Πατριαρχείου με το Υπουργείο Εξωτερικών φαίνεται και εκεί ευκρινώς πως η Μητρόπολις Κίτρους εθεωρείτο από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την ελληνική Πολιτεία πάντοτε μόνιμος 10. Ένα άλλο στοιχείο είναι ο ιδρυτικός τόμος της Μητρόπολης Κίτρους, ο οποίος αναφέρει ρητώς: «προάγομεν εἰς Μητρόπολιν αὐτοτελῆ ὑπό τύπον διαρκῆ καὶ μόνιμον καὶ τὴν τέως Ἐπισκοπήν Κίτρους» 11. Με βάση τα ανωτέρω, βλέπουμε πως η Εκκλησία της Ελλάδος ερμήνευσε λανθασμένα την Πατριαρχική και Συνοδική εγκύκλιο του 1924, με αποτέλεσμα να συμπεριληφθεί η Κίτρους στις προσωρινές Μητροπόλεις και για το λόγο αυτό να καταργηθεί. 2. Αντίδραση και ενέργειες Οικουμενικού Πατριαρχείου Επειδή η Μητρόπολη Κίτρους αποτελούσε τμήμα των Νέων Χωρών, το συνολικό καθεστώς της διεπόταν τόσο από την Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη του όσο και από το νόμο 3128/ και όπως αυτά τα κείμενα αποτυπώθηκαν στον 9 ΑΑΤ, γράμμα 4067/ , του Οικουμενικού Πατριάρχου προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, φ. 1 2: ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 91, σ γράμμα 3544/ και σ γράμμα 3676/ του Οικουμενικού Πατριάρχη προς τον Γενικό Πρόξενο της Ελλάδος. 11 ΑΟΠ, ΚΤΣ, Αβ 5, 1924, σ , 12 Το κείμενο της Πράξης αυτής βλ. Βαρνάβα, H Καταστατική, σ Το κείμενο του νόμου βλ. αυτόθι, σ

244 243 καταστατικό νόμο της Εκκλησίας της Ελλάδος 5438/ , όριζαν ότι για κάθε ενέργεια και απόφαση της Εκκλησίας της Ελλάδος επί των μητροπόλεων των Νέων Χωρών έπρεπε να ενημερώνεται το Οικουμενικό Πατριαρχείο 15, κάτι που στην περίπτωση της κατάργησης της Μητρόπολης Κίτρους δεν τηρήθηκε, γιατί η απόφαση αυτή έγινε γνωστή στο Οικουμενικό Πατριαρχείο από δημοσιεύματα του τύπου και από το δημοσιογραφικό όργανο της Εκκλησίας της Ελλάδος, το περιοδικό «Εκκλησία» 16. Μελετώντας καλύτερα την ανταλλαγείσα αλληλογραφία μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της ελληνικής Κυβερνήσεως, της προηγηθείσας της εγκυκλίου 4426/2661, αλλά και από την συντακτική δομή της ίδιας της εγκυκλίου μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι η Μητρόπολη Κίτρους αποτελούσε μόνιμη μητρόπολη των Νέων Χωρών και ως τέτοια για να καταργηθεί χρειαζόταν η ισχυρή πλειοψηφία των δύο τρίτων των εν ενεργεία αρχιερέων 17. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Φώτιος μόλις έμαθε την μονομερή αυτή απόφαση της Εκκλησίας της Ελλάδος, να καταργήσει μια μόνιμη μητρόπολη των Νέων Χωρών, απέστειλε γράμμα προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο εκφράζοντας την έκπληξή του για την ενέργεια αυτή και διαμαρτυρόμενος για την μη ενημέρωση του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Παράλληλα εξέφραζε την αντίθεσή του στην κατάργηση της Μητρόπολης Κίτρους και παρουσίαζε ικανό αριθμό επιχειρημάτων για την μη κατάργησή της όπως: α) η Μητρόπολη Κίτρους είναι μόνιμος και όχι προσωρινή και τούτο 14 Το κείμενο του καταστατικού αυτού νόμου της Εκκλησίας της Ελλάδος βλ., αυτόθι σ. 179 κ. ε. 15 Ν. 5438/32, άρθρο 8 εδάφιο 5: «Η περί συγχωνεύσεως απόφασις της Ιεράς Συνόδου της Ιεραρχίας εκτελείται εκάστοτε υπό της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, δημοσιευομένη εις την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και ανακοινουμένη τω Υπουργώ Παιδείας και Θρησκευμάτων, προκειμένου δε περί των Μητροπόλεων των Νέων Χωρών και τω Οικουμενικώ Πατριαρχείω» (το κείμενο στο Βαρνάβα, Η Καταστατική, σ. 194). 16 Αυτό ακριβώς αναφέρει ο Οικουμενικός Πατριάρχης Φώτιος στο γράμμα του προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο. Συγκεκριμένα έγγραφε: «Ἀνέγνωμεν ἐν τῷ ἐπισήμῳ ὀργάνῳ τῆς Ἁγιωτάτης αὐτόθι Ἐκκλησίας τὴν εἴδησιν ὅτι ἡ Ἱερά περὶ τὴν Ὑμετέραν Μακαριότητα Σύνοδος, διασκεψαμένη, μετά τὴν πρότινος τελευτὴν τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου Κίτρους Παρθενίου, περὶ τῆς ἐπαρχίας ταύτης ὡς μάλλον πρόσφορον εὗρε τὴν ὁλοσχερῆ αὐτῆς κατάργησιν καὶ προέβη ἤδη εἰς αύτὴν, προσαρτήσασα τὴν ἐπαρχίαν Κίτρους εἰς τὴν ἐπαρχίαν Βερροίας.», σε άλλο σημείο ο Πατριάρχης τόνιζε «τὸ ἄκουσμα τῆς ἐσπευσμένης καταργήσεως καὶ τῆς παλαιᾶς καὶ τῆς ἱστορικῆς ἐπαρχίας ταύτης, ἐκ δημοσιευμάτων μάλιστα ἐκ τῶν ὑστέρων γνωστὸν ἡμῖν γενόμενον, οὐκ ἦν δυνατὸν ἵνα μὴ προκαλέση ἀπορίαν τινά παρ ἡμῖν» (ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 97, σ , έγγραφο 680/ Άρθρο 3, εδάφιο 5, Ν. 5438/32, το κείμενο Βαρνάβα, Η Καταστατική, σ. 189.

245 244 καθορίζεται σαφέστατα στον ιδρυτικό της Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο, β) η μεγάλη ιστορία της δεν επιτρέπει την κατάργησή της και μάλιστα για λόγους καθαρά οικονομικούς, γ) αυτή (η μητρόπολη δηλαδή) βρίσκεται σε κέντρο μεγάλης σπουδαιότητας, γι αυτό πρέπει να διατηρηθεί έστω και με πρόσθετη δαπάνη και δ) δεν τηρήθηκαν τα συμφωνηθέντα προκειμένου για την μεταβολή των επαρχιακών ορίων στα εδάφη των Νέων Χωρών 18. Εκτός από το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην μάχη εναντίον της απόφασης της Εκκλησίας της Ελλάδος και εισήλθε και το υπουργείο Εκκλησιαστικών και Παιδείας μετά από επιστολή 19 του Οικουμενικού Πατριάρχη προς τον υπουργό Παιδείας Θ. Τουρκοβασίλη 20, στην οποία τόνιζε ότι με το δημιουργηθέν ζήτημα της κατάργησης της Μητρόπολης Κίτρους σημειώθηκε παρέκκλιση από τα συμφωνηθέντα με την ΠΣΠ του 1928 και του νόμου 3128/1928. Λαμβάνοντας την επιστολή ο υπουργός απέστειλε κατεπείγον έγγραφο ( ) 21 προς την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος με το οποίο ζητούσε να πληροφορηθεί βάση ποίων νόμων, διατάξεων ή αποφάσεων η Ιερά σύνοδος προέβη στην κατάργηση της Μητρόπολης Κίτρους, αφού η κατάργησή της αντίκειται στις διατάξεις του Ν άρθρο 2 και την 4427/ εγκύκλιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Επίσης ανέφερε ότι το 1932 η Ιεραρχία εξήρεσε την Μητρόπολη Κίτρους. Εκτός όμως από τους τυπικούς λόγους, συνέχιζε ο Υπουργός, υπήρχαν και ουσιαστικοί λόγοι για την μη κατάργησή της, αφού εντός αυτής υφίσταται καλά οργανωμένη κοινότητα ευαγγελικών, αλλά και ότι «ἡ μητρόπολις αὕτη πάντοτε ὑφίστατο καί οὐδέποτε παρεγνωρίσθη ἡ ἀνάγκη τῆς ὑπάρξεως αὐτῆ» 22. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και η Ιερά Σύνοδος βρέθηκαν ανάμεσα σε διασταυρωμένα πυρά, τα οποία προέρχονταν τόσο από το Οικουμενικό Πατριαρχείο όσο και από το Υπουργείο Παιδείας, που αντιδρούσαν στην κατάργησή της εν λόγω Μητρόπολης. Αυτό ανάγκασε την Ιερά Σύνοδο να απαντήσει εγγράφως τόσο προς το Υπουργείο Παιδείας ( ) 23, όσο και προς το Οικουμενικό 18 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 97, σ , έγγραφο 680/ Αυτόθι, σ Ο Θ. Τουρκοβασίλης ήταν υπουργός στην νεοσχηματισθείσα κυβέρνηση του Π. Τσαλδάρη. Βλ. Οικονόμου Ν., Εσωτερικές, σ. 322 κ. ε. 21 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο 15923/ Το Υπ. Παιδείας παρακινήθηκε πράγματι να αποστείλει επείγον έγγραφο στην ΙΣ από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Τούτο καθίσταται πιο σαφές από το γεγονός ότι κατά την προώθηση της αποφάσεως της Συνόδου, περί κατάργηση της Μητρόπολης Κίτρους, για δημοσίευση στην «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως», τούτο δεν προέβαλε καμία επιφύλαξη η άρνηση. 22 Αυτόθι 23 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο ΙΣ, 962/619/

246 245 Πατριαρχείο ( ) 24. Και στα δύο γράμματα, στο εξασέλιδο προς το Υπουργείο και στο τετρασέλιδο προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, η Εκκλησία της Ελλάδος ανασκεύαζε τα επιχειρήματά τους και προσπαθούσε να αποδείξει ότι η κατάργηση της Μητρόπολης Κίτρους πραγματοποιήθηκε εντός του πλαισίου των οριζομένων από τον καταστατικό νόμο της Εκκλησίας. Τα επιχειρήματα που αναφέρει η Εκκλησία της Ελλάδος στο γράμμα της προς το Υπουργείο Παιδείας ήταν: α) βάσει της Πατριαρχικής εγκυκλίου του 4427/ η Μητρόπολις Κίτρους και όλες οι ανυψωθείσες επισκοπές της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης είναι προσωρινές, αφού η ανωτέρω εγκύκλιος αναφέρει σχετικά: «...περιλαμβάνουσαι ἅπερ καὶ αἱ τέως ὁμώνυμοι Ἐπισκοπαί ὅρια καὶ ἐφ ὅσον παραμένουσιν οἱ νῦν ἀρχιερατεύοντες ἐν αυταῖς, ἵνα μετὰ ταῦτα, διαλυομένων τῶν ἐν λόγῳ Μητροπόλεων, περιέλθωσι τὰ μέρη αὐτῶν εἰς τὰς οἰκείας γείτονας Μητροπόλεις, συμφώνως πρὸς τὴν πολιτικὴν αὐτῶν ἐξάρτησιν...». β) ότι όταν καταργήθηκε η μητρόπολις Καμπανίας, το Πατριαρχείο δεν αντέδρασε, γ) η καταστατική νομοθεσία της δίνει το δικαίωμα να καταργεί και μόνιμες μητροπόλεις και όχι μόνο προσωρινές, δ) δεν υπάρχουν ουσιαστικοί λόγοι για την διατήρηση της Μητρόπολης Κίτρους, αφού οι υπάρχοντες ευαγγελικοί είναι φιλήσυχοι και τείνουν να ελαττωθούν δια της επιγαμίας και του συγχρωτισμού. ε) η μητρόπολις Κίτρους είναι κοντά στην Μητρόπολη Βεροίας και μπορεί ο Μητροπολίτης Βεροίας να την επισκεφθεί και να ανταποκριθεί πλήρως στα ποιμαντορικά του καθήκοντα. στ) η συγχώνευση με την μητρόπολη Βεροίας δεν θα επιφέρει προβλήματα, γιατί και πολιτικώς οι περισσότερες υπηρεσίες της υποδιοικήσεως Κατερίνης, υπάγονται διοικητικώς στην Βέροια και ζ) αναφέρει ότι ουσιαστικός λόγος που επέβαλε την κατάργηση της Μητρόπολης Κίτρους ήταν οικονομικός, γιατί ο ΟΔΕΠ επιβαρύνθηκε οικονομικώς με την υπαγωγή των Μητροπόλεων των Νέων Χωρών και από την ύπαρξη πολλών σχολαζόντων αρχιερέων του Οικουμενικού Θρόνου. Ολόκληρο το γράμμα προς το υπουργείο κλείνει με την εξής διατύπωση: «τὸ ποίμνιο τῆς τέως ἐπισκοπῆς Κίτρους θὰ ἐξυπηρετηθεῖ κάλλιστα παρὰ τῆς ἀρχαιοτάτης καὶ Ἀποστολικῆς Μητροπόλεως Βερροίας, ἡ ὁποία λόγω τῆς ἀποστολικότητός της καὶ λόγω τοῦ ὀλιγαρίθμου τοῦ πληθυσμοῦ της ἔπρεπε νὰ ἐνισχυθῆ» 25. Στο γράμμα της η Σύνοδος προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναφέρει σχεδόν τα ίδια επιχειρήματα μόνο που τα ιεραρχεί διαφορετικά, ξεκινώντας από τα οικονομικά προβλήματα και προσπαθεί να αντικρούσει ένα προς ένα τα επιχειρήματα του 24 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο ΙΣ, 1220/772/ Το ίδιο έγγραφο δημοσιεύθηκε και στο επίσημο περιοδικό της Εκκλησίας της Ελλάδος, βλ. σχετ. Ε 11(1933) σ ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο ΙΣ, 962/619/

247 246 Οικουμενικού Πατριαρχείου, αναφέροντας παράλληλα το γεγονός της μη αντιδράσεως του Πατριαρχείου στην κατάργηση της Μητρόπολης Καμπανίας. Το μόνο νεότερο που μαθαίνουμε εδώ είναι ότι τις πληροφορίες για την κατάσταση στην Μητρόπολη Κίτρους τις γνωρίζει η Σύνοδος από την έκθεση που συνέταξε ο Μητροπολίτης Βεροίας Πολύκαρπος, ο οποίος είχε επισκεφθεί και διέμενε επί δεκαπενθήμερο στην έδρα της μητρόπολης Κίτρους, την Κατερίνη 26. Στις επιστολές που απέστειλε η Εκκλησία της Ελλάδος τόσο προς το Υπουργείο Παιδείας όσο και προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπως είδαμε, ανέφερε πολλά στοιχεία για την κατάσταση της μητρόπολης Κίτρους και για την επαρχία γενικότερα. Σχετικά με αυτά τα αναφερόμενα από την Εκκλησία της Ελλάδος για την εν γένει ζωή στην επαρχία Κίτρους παρατηρούμε τα εξής: Η Εκκλησία της Ελλάδος βασίσθηκε, για την απόφασή της αυτή, στην έκθεση του Μητροπολίτου Βεροίας Πολυκάρπου 27, ο οποίος ήταν έξυπνος 28 και ευέλικτος άνθρωπος που επιζητούσε διακαώς την συγχώνευση της Μητρόπολης Κίτρους με την δική του επαρχία τα λεγόμενά του μάλιστα, κατά την άποψή μου, για την κατάσταση στην επαρχία Κίτρους δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα. Κατ αρχήν πολιτικώς η υποδιοίκηση Αικατερίνης (όπως ονομαζόταν τότε) υπαγόταν πάντοτε στη Θεσσαλονίκη και ποτέ στην Βέροια. Όπως προκύπτει από τις «Οργανικές διατάξεις περί της διοικήσεως των Νέων Χωρών», η υποδιοίκηση Αικατερίνης είχε υπαχθεί στο Νομό Θεσσαλονίκης 29. Όταν μάλιστα το 1928 δημιουργήθηκε ο Νομός Ημαθίας και πάλι η επαρχία Πιερίας συνέχισε να υπάγεται στο Νομό Θεσσαλονίκης 30. Μόνο δικαστικώς 31 και εκλογικά 32 συνενώνονταν οι δύο επαρχίες αποτελώντας μια εκλογική περιφέρεια. Σχετικά με την Ευαγγελική Εκκλησία Κατερίνης τα αναφερόμενα στην έκθεση του Πολυκάρπου και στην επιστολή της Ι.Σ. της Εκκλησίας της Ελλάδος, πόρρω απείχαν από την πραγματικότητα όπως καταδείχθηκε στο ΣΤ κεφάλαιο της παρούσας εργασίας. Το μόνο που έχουμε να συμπληρώσουμε εδώ είναι ότι η όλη δραστηριότητά 26 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο ΙΣ, 962/619/ Σχετικά με την προσωπικότητα του Πολυκάρπου βλ. Κωσταρίδου, Η σύγχρονος, σ ΕΑ 37(1913) 488. ΜΕΕ τ. 20, σ Σταυρίδη, Ιερά Θεολογική, σ Αδάμου, Η Τσαριτσάνη, σ Χιονίδη, Σύντομη, σ Οργανικαί διατάξεις, σ. 35. Επίσης βλ. τον Ν. ΔΡΛΔ (4134)/1913, άρθρο 8 παρ. 1 και άρθρο 10 παρ Βλ. ΦΕΚ 139Α /1929 και ΑΝ 960/1949 (ΦΕΚ 105Α) με τον οποίο ανυψώνεται σε νομό η επαρχία Πιερίας αποσπώμενη από το Νομό Θεσσαλονίκης. 31 Το 1912 ιδρύθηκε Πρωτοδικείο στη Βέροια, στη δικαστική δικαιοδοσία του οποίου υπήχθη και η υποδιοίκηση Αικατερίνης, βλ. σχετ. Οργανικαί διατάξεις, σ. 6, Κανταρτζή, Νίκη 5, σ. 886.

248 247 τους είχε ως αποτέλεσμα όχι μόνον να μειωθούν, αλλά στις αρχές της δεκαετίας του 30 να διπλασιασθούν σε αριθμό, αφού στην ευαγγελική αυτή κοινότητα προστέθηκαν και άλλες οικογένειες προσφύγων ευαγγελικών, εξ αιτίας της φήμης που είχε αποκτήσει η ευαγγελική κοινότητα Κατερίνης, με αποτέλεσμα να ξεπεράσουν τον αριθμό των πεντακοσίων οικογενειών 33. Άρα και τα λεγόμενα για την ελάττωση των αριθμού των ευαγγελικών δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα. Τα αναγραφόμενα επίσης για την ανεπάρκεια του πληθυσμού προκειμένου να συντηρείται αξιοπρεπώς ο αρχιερεύς, δεν ευσταθούν, γιατί σε ολόκληρη την επαρχία τότε ο πληθυσμός ανερχόταν στις περίπου 34. Από την άλλη, η Κατερίνη ήταν ένα δυναμικά ανερχόμενο αστικό και οικονομικό κέντρο της περιοχής, που κατά την απογραφή του 1928 είχε ξεπεράσει τους κατοίκους 35 και είχε ανυψωθεί από κοινότητα σε δήμο 36. Τέλος, το παράδειγμα που αναφέρει η Εκκλησία της Ελλάδος για την κατάργηση της μητρόπολης Καμπανίας και τη μη διαμαρτυρία του Οικουμενικού Πατριαρχείου δείχνει καλύτερα ότι η εν λόγω Μητρόπολη θεωρείτο προσωρινή και επομένως μετά την χηρεία της μπορούσε να καταργηθεί 37. Ακόμη για την αναφορά που κάνει η Εκκλησία της Ελλάδος σε άλλες μητροπόλεις των Νέων Χωρών που είχαν καταργηθεί και δεν διαμαρτυρήθηκε το Οικουμενικό Πατριαρχείο πρέπει να σημειωθεί πως είχαν συσταθεί με την υπʹ αριθμ. 4427/2661/ ένεκα καιρικών αναγκών και μπορούσαν, μετά την παρέλευση των αναγκών αυτών, να καταργηθούν, όμως η μητρόπολη Κίτρους προϋπήρχε αυτών ως επισκοπή και αργότερα ως μητρόπολη και δεν συστάθηκε με την ανωτέρω εγκύκλιο Αυτόθι. 34 Κατά την απογραφή του πληθυσμού του 1928 (15 16 Μαΐου) η επαρχία Αικατερίνης είχε πληθυσμό περίπου. Μετά το 1928 όμως αρκετοί πρόσφυγες από γειτονικούς νομούς, επειδή δεν είχαν αποκατασταθεί, άρχισαν να φεύγουν και να έρχονται και να εγκαθίστανται στην επαρχία της Αικατερίνης με αποτέλεσμα ο πληθυσμός να ξεπεράσει τις κατοίκους το Για όλα αυτά βλ. ΕΣΥΕ, Στατιστικά, σ Υπουργείο Εσωτερικών, Στοιχεία, σ. 12 κ. ε. Για την διαρροή προσφύγων προς Κατερίνη βλ. Βουλή των Ελλήνων, Πρακτικά β βουλευτικής περιόδου, Σύνοδος Α, Αθήναι 1928, σ. 79, Κατά την απογραφή του 1928, βρέθηκε να έχει κατοίκους. Σχετ. βλ. Υπουργείο Εσωτερικών, Στοιχεία, σ ΦΕΚ 139Α/ Τότε η νομοθεσία περί δήμων και κοινοτήτων όριζε ότι για να ανυψωθεί μία πόλη σε δήμο, έπρεπε να ξεπεράσει τους δέκα χιλιάδες κατοίκους 37 Η Μητρόπολη Καμπανίας καταργήθηκε στις Βλ. ΓΠ 14(1930) Αγγελοπούλου, Η Εκκλησιαστική, σ Στογιόγλου, Ιστορία, σ ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο 15923/ του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων.

249 248 Από τα παραπάνω βλέπουμε πως οι λόγοι που προέβαλε η Εκκλησία της Ελλάδος για την κατάργηση της μητρόπολης Κίτρους δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα. Για αυτό ορθώς αντέδρασε το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην κατάργηση της ιστορικής μητρόπολης Κίτρους. Το θέμα της μητρόπολης Κίτρους μετά τις αντιδράσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, αλλά και του ποιμνίου, όπως θα δούμε παρακάτω, απασχόλησε και την Σύνοδο της Ιεραρχίας τον Οκτώβριο του Σε αυτήν ελήφθη η απόφαση να ερωτηθεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο, εάν εμμένει στην γνώμη του περί μη καταργήσεως και συγχωνεύσεως της μητρόπολης Κίτρους 40. Το τελευταίο ενημερώθηκε από τον αποκρισάριό 41 του στην Αθήνα, Μητροπολίτη Τραπεζούντος Χρύσανθο, σχετικά με το ανωτέρω ερώτημα της Εκκλησίας της Ελλάδος 42. Ο Πατριάρχης Φώτιος συγκάλεσε την Πατριαρχική Σύνοδο και εισηγήθηκε ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο πρέπει να πληροφορήσει με γράμμα του τον Αρχιεπίσκοπο και την Ιερά Σύνοδο ότι εμμένει στην απόφασή του για την διατήρηση της μητρόπολης Κίτρους, τονίζοντας ότι παρ όλο που αυτή είναι μόνιμος δεν επιτρέπεται η Εκκλησία μετά από τόσες διαμαρτυρίες και ικεσίες του ποιμνίου ολοκλήρου της επαρχίας, να μη ικανοποιήσει το αίτημα αυτού, ανεξαρτήτως και των συντελούντων εις τούτο «άλλων τοπικών λόγων, ως είναι η παρουσία εν τη έδρα της επαρχίας προτεσταντικού κέντρου και άλλων αιρετικών και πολεμίων της Εκκλησίας» 43. Πράγματι η Πατριαρχική σύνοδος αποδέχθηκε την εισήγηση του Πατριάρχου και απέστειλε γράμμα στον Αρχιεπίσκοπο γνωρίζοντάς του την αμετάκλητη απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την διατήρηση της Μητρόπολης Κίτρους 44. Στο γράμμα που απέστειλε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Φώτιος ανέφερε ότι το όλο ζήτημα δημιουργήθηκε από την Εκκλησίας της Ελλάδος για καθαρά οικονομικούς λόγους και τόνισε ότι αυτοί οι λόγοι δεν ευσταθούν, γιατί η επισκοπή Κίτρους επαρκούσε για την συντήρηση αρχιερέως σε 39 Ε 11(1933) 313 κ. ε., και και ΑΙΣΕΕ/Πρακτικά Συνόδου Ιεραρχίας 1933, Συνεδρία ΙΗ , (απόσπασμα αυτών βλ. ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ ) Μετά από την εισήγηση του Μητροπολίτου Μαρωνείας η ΙΣ πήρε την απόφαση ότι η κατάργηση της Κίτρους παραμένει εν ισχύι, εκτός εάν επανέλθει το Οικουμενικό Πατριαρχείο μετά από ερώτημα της Εκκλησίας της Ελλάδος και εμμένει στην άποψή του για την διατήρηση της Μητρόπολης Κίτρους, οπότε θα επιληφθεί εκ νέου η ΙΣ. Πρβλ. και Ο 9(1934) Τασούδη, Χρύσανθος, σ Βλ. ανωτέρω σημ ΑΟΠ, ΚΔΠ, Συνεδρία , σ , όπου ολόκληρη η εισήγηση του Πατριάρχου και η σχετική απόφαση της Συνόδου. Πρβλ. και Αρχμ. (νυν Μητροπολίτου Φιλαδελφείας) Μελίτωνος, Η περί της διοικήσεως, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 97, σ , έγγραφο 182/

250 249 καιρούς πιο χαλεπούς από τους σημερινούς. Συγκεκριμένα ο Οικουμενικός Πατριάρχης Φώτιος στο γράμμα του αυτό προς τον Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο ανέφερε ότι οι οικονομικοί λόγοι τους οποίους αναφέρει στην επιστολής της η Ι. Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος «οὐκ ἴσχυσαν πεῖσαι ἡμᾶς», έτσι έπρεπε η επαρχία Κίτρους να επανασυσταθεί μετά βεβαίως και «τὴν ἔμμονόν τε αἴτησιν καὶ ἀπαίτησιν τῶν Σωματείων καὶ τοῦ πληθυσμοῦ τούτου ὅπως μὴ στερηθῇ ἡ περιοχή αὐτοῦ τοῦ ἱστορικοῦ αὐτῆς ἱεροῦ δικαιώματος» Αντιδράσεις και ενέργειες του ποιμνίου της επαρχίας Κίτρους Εκτός από το Οικουμενικό Πατριαρχείο μεγάλη αντίδραση συνήντησε η απόφαση της Εκκλησίας της Ελλάδος και από τον λαό της Πιερίας, τον λαό της Μητρόπολης Κίτρους. Αμέσως μετά την απόφαση για την κατάργησης της Μητρόπολης άρχισαν οι διεργασίες για την σύσταση επιτροπής που θα διαχειριζόταν και θα διηύθυνε τον αγώνα για την διατήρηση της Μητροπολιτικής έδρας. Αφού περίμεναν την αντίδραση της Εκκλησίας της Ελλάδος στο γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχου, άρχισαν διαβουλεύσεις μεταξύ των επιφανών προσωπικοτήτων της επαρχίας. Κατάληξη αυτών ήταν η απόφαση να πραγματοποιηθεί στις γενική συνέλευση όλων των φορέων της επαρχίας στην Κατερίνη 46. Στη συνέλευση αυτή αποφασίσθηκαν οι ενέργειες στις όποιες θα προέβαινε σύσσωμη η επαρχία, για την διατήρηση της Μητροπολιτικής έδρας, για αυτό το σκοπό συντάχθηκε πρακτικό 47. Κατά τη συνέλευση αυτή επίσης δημιουργήθηκε η «Εκτελεστική Επιτροπή Αγώνος», της οποίας τα μέλη, που εξελέγησαν δια ψηφοφορίας, ήταν επιφανείς παράγοντες της κοινωνικής και οικονομικής ζωής του τόπου. Για την ιστορική ακρίβεια αλλά και εις μνήμην των αναφέρουμε τα ονόματά τους: Χρ. Κηνατίδης πρόεδρος, Δ. Κωτίκας, Ν. Καλογιάννης, Κ. Πορτοκάλης, Ν. Νταβατζής, Γ. και Β. Λιόντας, Χρ. Αθανασιάδης, Ν. Κούλας, Θ. Ξηρομερίτης, Χρ. Οικονόμου, Κ. Θεοφανόπουλος και ο ιατρός, βουλευτής και μετέπειτα υπουργός Βορείου Ελλάδος, Δ. Δημάδης Αυτόθι, σ Επίσης ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/υποφ. Επισκοπικά, έγγραφο 182/ , Ο Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος προς τον Αθηνών Χρυσόστομο. 46 Ηχώ των Πιερίων, φ. 183, Αυτόθι, φ. 184, Αυτόθι. Βλ. και Κανταρτζή, Νίκη 6, σ

251 250 Ως πρώτη ενέργεια της επιτροπής ήταν να δημοσιεύσει το κείμενο του πρακτικού της συνελεύσεως στο τύπο και να ζητήσει την συνδρομή όλων των εκκλησιαστικών συμβουλίων της Πιερίας να αναγνωρίσουν και να στηρίξουν το έργο της 49. Πράγματι τα εκκλησιαστικά συμβούλια των ιερών ναών της πόλεως και της υπαίθρου ενέκριναν το πρακτικό της συνελεύσεως και τάχθηκαν ανεπιφύλακτα στο πλευρό της επιτροπής 50. Για παράδειγμα αναφέρουμε την επιστολή της εκκλησιαστικής επιτροπής του ναού της Θείας Αναλήψεως, στην οποία μεταξύ άλλων σημειωνόταν «...ἐγκρίνομεν τὰς νομίμους καὶ δραστηρίους ὑμῶν ἐνεργείας καὶ συγχαίρομεν ὑμᾶς, μὲ τὴν διαβεβαίωσιν ὅτι θέλειτε εὕρει πάντοτε ἡμᾶς πρόθυμους παρὰ τὸ πλευρὸν σας πρὸς ἐπίτευξιν τοῦ δικαίου καὶ ἱεροῦ ἡμῶν ἐπιδιωοκομένου σκοποῦ τοῦ ἀγῶνος τῆς διατηρήσεως τῆς Ἱστορικῆς Μητροπόλεως Κίτρους Κατερίνης» 51. (παρόμοιες ήταν και οι υπόλοιπες επιστολές των άλλων εκκλησιαστικών συμβουλίων η επιτροπών). Αμέσως μετά, τον Σεπτέμβριο του 1933, και με την ευκαιρία της συγκλήσεως της Ιεραρχίας τον Οκτώβριο, η «Εκτελεστική Επιτροπή Αγώνος» εξουσιοδότησε τον Χρ. Κηνατίδη και τον Νικ. Κούλα να μεταβούν στην Αθήνα και να συναντηθούν προσωπικώς με τον Αρχιεπίσκοπο και τα μέλη της Ιεράς Συνόδου κομίζοντας παράλληλα και επιστολή υπόμνημα, προς τα μέλη της Ιεράς Συνόδου, των κατοίκων της επαρχίας. Στην επιστολή υπόμνημα ανέφεραν ως επιχειρήματα τα περί της ιστορικότητας της Μητρόπολης και ότι αυτή είναι μόνιμη και όχι προσωρινή σύμφωνα με την απόφαση της ιεραρχίας το Σχολίαζαν τους λόγους που ανέφερε, στο γράμμα της, η Ιερά Σύνοδος, προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο για την κατάργηση της τελευταίας. Επίσης σχολίαζαν και αναιρούσαν τους οικονομικούς λόγους που προέβαλε η Εκκλησία της Ελλάδος για την κατάργηση της Μητρόπολης αναφέροντας ότι η δαπάνη του ΟΔΕΠ για τη συντήρηση του μητροπολίτου ανέρχεται στις δραχμές, ενώ η τοποθέτηση ενός ιεροκήρυκα, όπως προέβλεπε η Ιερά Σύνοδος μετά την συγχώνευση, θα ανήρχετο στο ποσό των 50 με 60 χιλιάδων δραχμών, εκλιπαρώντας για το μηδαμινό αυτό ποσό να μην 49 Το κείμενο του πρακτικού βλ. «Ηχώ των Πιερίων», φ. 184, Αποσπάσματα αυτού βλ. ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ. 50 Αυτόθι. Τα εκκλησιαστικά συμβούλια ήταν: Θείας Αναλήψεως και Αγίας Παρασκευής Κατερίνης, Αγίου Νικολάου Ελατοχωρίου, Ταξιαρχών Κεραμιδίου, Πρ. Ηλία Αρωνά, Αγίου Νικολάου Βρωμερής, Αγίου Νικολάου Γανόχωρας, Αγίου Γεωργίου Περιστάσεως, Ζωοδόχου Πηγής Κ. Αγιάννη, Αγίου Κωνσταντίνου Κίτρους, Αγίου Γεωργίου Παλιονέλληνης, Αγίας Παρασκευής Παντελεήμωνα, Αγίου Νικολάου Βρύας. 51 Αυτόθι, βλ. το από έγγραφο του εκκλησιαστικού συμβουλίου του Ι.Ν. Θείας Αναλήψεως.

252 251 «παροραθοῦν τὰ ἠθικά καὶ θρησκευτικά συμφέροντα χριστιανῶν». Και η επιστολή κατέληγε περιγράφοντας τα αποτελέσματα που θα έχει η άρνηση της Ιεράς Συνόδου να προβεί στην πλήρωση της έδρας, στο θρησκευτικά αισθήματα του λαού, αναφέροντας το παράδειγμα πληθυσμών που εξ αιτίας «καιρικῶν ἰδιοτροποιῶν ἐνίων Μητροπολιτῶν πρὸ ἐτῶν εἰς διαφόρους ἐκκλησιαστικάς περιφερείας ἐχαλάρωσαν τό θρησκευτικόν αἴσθημα καὶ φανατικούς ὀρθοδόξους χριστιανούς ἠνάγκασαν νά ὑποστηρίξωσι ἐμμανῶς ξένας πρὸς τὴν Ὀρθοδοξίαν αἰρέσεις» 52. Μαζί με την επιτροπή αγώνα διάφορες οργανώσεις αλλά και ιδιώτες πίεζαν την σύνοδο, κατακλύζοντας τα γραφεία, της με πλήθος τηλεγραφημάτων και επιστολών, ζητώντας την μη συγχώνευση της Μητρόπολης και πλήρωσής της με την εκλογή και τοποθέτηση Αρχιερέως. Μερικοί προέβαλαν ως σοβαρό λόγο την ύπαρξη συμπαγούς ευαγγελικής κοινότητος αλλά και την κακή εικόνα που παρουσίαζε ο Βεροίας Πολύκαρπος, ο οποίος, όπως ανέφεραν, είναι κατά πάντα ανεπιθύμητος στην Κατερίνη 53. Η όλη δραστηριότητα των κατοίκων της επαρχίας είχε ως αποτέλεσμα να συζητηθεί το θέμα της Μητρόπολης Κίτρους και από την Σύνοδο της Ιεραρχίας τον Οκτώβριο του 1933, όπως προαναφέραμε. Οι κάτοικοι όμως της επαρχίας πίεζαν την Σύνοδο βομβαρδίζοντας την με αλλεπάλληλα τηλεγραφήματα. Η επιτροπή αγώνος βλέποντας το θέμα να κωλυσιεργεί υπέβαλε υπόμνημα στον Πρωθυπουργό, στον Υπουργό Παιδείας και τους αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων 54. Σε αυτό τονιζόταν η ιστορικότητα της Μητρόπολης Κίτρους, η ακαταλληλότητα του Βεροίας Πολυκάρπου να ποιμάνει το ποίμνιο της επαρχίας και η ύπαρξη της πολυπληθούς ευαγγελικής κοινότητος 55. Και ενώ οι αντιδράσεις των κατοίκων δυνάμωναν, η ενέργεια του Βεροίας και Ναούσης Πολυκάρπου να ζητήσει την καταβολή του πέντε τοις εκατό από τα ακαθάριστα έσοδα των Ιερών Ναών, έριξε λάδι στην φωτιά και όξυνε την αντιπαράθεση, αφού ολόκληρη η επαρχία 52 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, βλ. την με ημερομηνία επιστολή και το υπόμνημα των κατοίκων της Πιερίας. Η επιστολή αποτελείται από μία (1) σελίδα και το υπόμνημα από έξι (6) δακτυλογραφημένες σελίδες αρκετά πυκνογραμμένες. Και τα δυο τα υπογράφουν, ως εκπρόσωποι του λαού της Πιερίας, ο Χ. Κηνατίδης και ο Ν. Κούλας. Στο υπόμνημα επισυνάπτονταν και 14 επιστολές, ισαρίθμων «Εκκλησιαστικών Συμβουλίων» της περιφέρειας Κίτρους. 53 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, όπου επιστολές και τηλεγραφήματα διαφόρων ιδιωτών, σωματείων και οργανώσεων προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών. 54 ΑΙΣΕΕ/ΦΜΚ, έγγραφο 57719/ του Υπουργού Παιδείας προς την Σύνοδο με το οποίο την πληροφορεί για τις ενέργειες της επιτροπής και της διαβιβάζει και αντίγραφο του υπομνήματος της «Επιτροπής Αγώνος». 55 Αυτόθι. Πρέπει να σημειωθεί ότι το υπόμνημα το υπέγραφαν οι Κ. Θεοφανόπουλος, Γ. Κουλουφάκος και Χρ. Οικονόμου.

253 252 ξεσηκώθηκε και δήλωσε ότι ο Μητροπολίτης Πολύκαρπος ήταν ανεπιθύμητος στην επαρχία Κίτρους Ανασύσταση της Μητρόπολης Κίτρους Μετά από τα παραπάνω, το θέμα άρχισε να λαμβάνει μεγάλες διαστάσεις. Πολιτικοί παράγοντες, όπως ο βουλευτής Πιερίας Δ. Δημάδης 57 καθώς και ο γερουσιαστής Λεωνίδας Ιασονίδης 58, πολιτικός με μεγάλη αίγλη και κύρος, ιδίως στους προσφυγικούς πληθυσμούς, πίεζαν την κυβέρνηση για το θέμα της Μητρόπολης Κίτρους 59. Ήδη από τον Δεκέμβριο του 1933 ο πρωθυπουργός Π. Τσαλδάρης 60, θέλοντας να λάβει γνώση του ζητήματος από τον υπουργό Παιδείας, ζήτησε να του αποσταλεί ο φάκελος περί του ζητήματος καταργήσεως της μητρόπολης Κίτρους, για να ενημερωθεί 61. Μετά την ενημέρωσή του, με έγγραφό του, ζητά από το Υπουργείο Παιδείας να του γνωρίσει τις απόψεις και τις ενέργειες του τελευταίου για το ζήτημα της Μητρόπολης Κίτρους 62. Παράλληλα το υπουργείο ενημέρωσε και την Ιερά Σύνοδο ότι ο Πρωθυπουργός έλαβε γνώση του θέματος της ανασυστάσεως της Μητρόπολης Κίτρους 63. Μετά τα ανωτέρω ο Αρχιεπίσκοπος και η Ιερά Σύνοδος, δεχόμενοι πιέσεις από όλες τις πλευρές και βλέποντας την άκαμπτη και αγωνιστική στάση του λαού της μητρόπολης Κίτρους, αλλά και την ρητή αξίωση του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την διατήρηση της 56 Τζουμέρκα, Το καθεστώς, σ Ο Δημήτριος Δημάδης διετέλεσε επί πολλά έτη βουλευτής της επαρχίας Πιερίας καθώς και Γενικός Διοικητής (Υφυπουργός) Μακεδονίας και αντιπρόεδρος της Βουλής. Βλ. ενδεικτικά, Βαρνάβα, Ο Νομός, σ Για την ακάματο και πολυσχιδή προσωπικότητα του Λεωνίδα Ιασονίδη, βλ. σημ. 16 του Ζ κεφαλαίου της μελέτης. 59 Ηχώ των Πιερίων, φ. 217, Σχετικά με την προσωπικότητα του Π. Τσαλδάρη βλ. Βούρου Γ., Παναγής Τσαλδάρης, Αθήναι Στεφανόπουλος Σ., Παναγής Τσαλδάρης , Αθήναι Για τις πολιτικές εξελίξεις την εποχή αυτή βλ. και Ν. Οικονόμου, «Εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις από το Σεπτέμβριο του 1926 ως το Φεβρουάριο του 1935», ΙΕΕ, τ. ΙΕ, σ. 328 κ. ε. Waterlow S., «The Decline and Fall of greek Democrasy », Political Quaterly 18(1947) ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο 150/ , του Γραφείου του Πρωθυπουργού. Επίσης έγγραφο 13651/ έγγραφο του υπουργού Παιδείας προς τον Πρωθυπουργό. 62 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο 13645/ του Γραφείου του Πρωθυπουργού προς Υπουργείο Παιδείας. 63 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο 4545/ του Υπουργείου Παιδείας. Χαρακτηριστικό του εγγράφου είναι ότι χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η φράση: «ανασυστάσεως της Μητροπόλεως Κίτρους».

254 253 μητρόπολης Κίτρους, άρχισαν να προσανατολίζονται προς την ιδέα της επανασύστασης της Ι. Μ. Κίτρους. Στις 15 Μαρτίου 1934 ο γερουσιαστής Ιασονίδης συναντήθηκε με τον Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο και την Ιερά Σύνοδο και συζήτησε το θέμα της επανασυστάσεως της Μητρόπολης Κίτρους, παρακαλώντας τους να συντομεύσουν την απόφασή τους 64. Πράγματι η Ι.Σ. συνεδρίασε στις 20 Μαρτίου και αποφάσισε ότι η Μητρόπολις Κίτρους είναι μόνιμος και όχι προσωρινή και όποτε δεν ισχύει η απόφαση καταργήσεώς της, αφού δεν τηρήθηκε το άρθρο 8 του Ν. 5438/32, το οποίο όριζε ότι η κατάργηση μονίμων Μητροπόλεων γίνεται μόνο δια της πλειοψηφίας των 2/3 των εν ενεργεία αρχιερέων, έτσι έπρεπε να ανακληθεί η απόφαση καταργήσεώς της. Η ανακλητική της κατάργηση πράξη έχει ως εξής: «Ἀριθ. 418 Περί ἀνακλήσεως καταργήσεως Μητροπόλεως Κίτρους ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Λαβοῦσα ὑπ ὄψιν τόν Κωδικ. Καταστατικόν Νόμον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος 5438 (ἄρθρον 8), τά προηγούμενα σχετικά ἀπό τοῦ ἔτους 1924 ἔγγραφα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ὡς καί τό τελευταῖον τοιοῦτον ὑπ ἀριθμ. 182, ἐν. ἔτ. ἀνακαλεῖ τήν ὑπ ἀριθμ. 671 καί ἀπό 7 Μαρτίου 1932 πράξιν αὐτῆς, τήν δημοσιευθεῖσαν ἐν τῷ ὑπ ἀριθμ. 22 τοῦ 1933, Τεύχ. Β, φύλλω τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως, περί καταργήσεως τῆς Ι. Μητροπόλεως Κίτρους καί συγχωνεύσεως αὐτῆς εἰς τήν Ι. Μητρόπολιν Βερροίας καί Ναούσης, ὡς ἀντικειμένην εἰς τήν τελευταίαν παράγραφον τοῦ εἰρημένου ἄρθρου, ἅτε μή ὑφισταμένης τῆς ὑπό τοῦ Νόμου τούτου ἄπαιτουμένης ἀποφάσεως τῆς Ι. Συνόδου τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος περί συγχωνεύσεως τῆς ἐν λόγῳ Μητροπόλεως. Ἐν Ἀθήναις τή 20 Μαρτίου ὁ Ἀθηνῶν Χρυσόστομος, Πρόεδρος.» 65 Ο Λ. Ιασονίδης, αμέσως μετά την συνάντησή του με τον Αρχιεπίσκοπο, απέστειλε τηλεγράφημα στην επιτροπή αγώνος στην Κατερίνη στις 20 Μαρτίου πληροφορώντας τους για το ανωτέρω γεγονός, αλλά και ότι μεταβαίνει ο ίδιος προσωπικώς στο εθνικό τυπογραφείο να επισπεύσει την δημοσίευση της ανακλητικής πράξεως. Συγκεκριμένα ανέφερε: «Μακαριώτατος μοὶ ἀνήγγειλεν Ι.Σ Ἐκκλησίας Ἑλλάδος ἀπεφάσισεν ἀνακαλέσῃ κατάργησιν Μητροπόλεως Κίτρους. Πρᾶξις ἀνακλήσεως καταργήσεως στέλλεται δημοσιευθῆ Ἐφημερίδα 64 Ηχώ των Πιερίων, φ. 217, ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ. Επίσης το κείμενο βλ. Ε 12(1934) σ. 94. Ο 9(1934) σ

255 254 Κυβερνήσεως. Μεταβαίνω Ἐθνικόν τυπογραφεῖον ἐπισπεύσω ἐκτύπωσιν. Ὑποψήφιος Πλωμαρίου. Γῆν ὁρῶμεν χαίρετε. Ιασονίδης γερουσιαστής» 66 Επειδή πλησίαζε το Πάσχα, ο Ιασονίδης μετέβη εκ νέου και συνάντησε τον Αρχιεπίσκοπο παρακαλώντας τον να συνεδριάσει εκτάκτως η ΙΣ και να εκλέξει Μητροπολίτη για την επαρχία Κίτρους ώστε να μη μείνει χωρίς επίσκοπο η επαρχία κατά τις άγιες μέρες που επερχόταν. Ο Αρχιεπίσκοπος δέχθηκε το αίτημα του γερουσιαστή και απεφάσισε η Ι.Σ να συνέλθει την επόμενη μέρα, δηλαδή την 23η Κατά την συνεδρία αυτή κατήργησε την Μητρόπολη Πλωμαρίου 68, ως προσωρινώς υφισταμένη, και εξέλεξε τον μέχρι τότε Μητροπολίτη Πλωμαρίου Κωνσταντίνο Κοϊδάκη 69 ως Μητροπολίτη Κίτρους. Ο Ιασονίδης ευχαρίστησε τον Αρχιεπίσκοπο και την Ι. Σ. και απέστειλε στον λαό της Πιερίας το παρακάτω τηλεγράφημα: «Εἶδεν Ἀβραάμ τὴν ἡμέραν τοῦ Κυρίου καὶ ἐχάρη. Εὐαγγελίζομεν ὑμῖν ὅτι ἡ Ἱ. Σύνοδος συνελθοῦσα ἔκτακτον πρωϊνὴν συνεδρίασιν ἐξελέξατο ποιμενάρχην Κίτρους Κατερίνης Σεβασμιώτατον Ἅγιον Πλωμαρίου Κωνσταντῖνον. Εἰσελθών αἴθουσαν συνεδρίας εὐχαρίστησα Μακαριώτατον καὶ Ἁγίους Συνοδικούς καὶ διαβεβαίωσα ὅτι ὑπέροχος λαός Ἐπαρχίας Κίτρους Κατερίνης θέλει δικαιώσῃ στοργικήν ταύτην χειρονομίαν μητρός Ἐκκλησίας. Εἶμαι ὑπερήφανος διότι ἐκπροσωπῶ πάντα λαόν Ἐπαρχίας, ὅν ἀσπάζομαι ἐκ μέσης ψυχῆς καὶ τῶν συμφερόντων τοῦ ὁποίου θὰ εἶμαι πάντοτε ἔνθερμος ὑπηρέτης. ΙΑΣΟΝΙΔΗΣ γερουσιαστής» 70. Ο Αρχιεπίσκοπος μετά από αυτό ενημέρωσε τον Οικουμενικό Πατριάρχη Φώτιο και ανέφερε ότι το γράμμα του 182/ και τα σε αυτό περιεχόμενα έγιναν αντικείμενο επισταμένης μελέτης και πάντες έκριναν ότι ήταν ανάγκη να ανασυσταθεί η μητρόπολη Κίτρους. Επίσης του ανέφερε ότι καταργούνταν η μητρόπολη Πλωμαρίου και ως 66 Ηχώ των Πιερίων, φ. 217, ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ, έγγραφο 548/ Σχετικά με την Μητρόπολη Πλωμαρίου βλ. ενδεικτικά Αγγελοπούλου, Η Εκκλησιαστική, σ Ε 12(1934) 94. Σχετικά με την προσωπικότητα του Κωνσταντίνου Κοϊδάκη βλ. Ο 29(1954) 225. Ε 31(1954) 111. Φοροπούλου, Κωνσταντίνος, στ Σταυρίδου, Επισκοπική, σ Ηχώ των Πιερίων, φ. 217, Επίσης ο Μητροπολίτης Κωνσταντίνος μόλις του γνωστοποιήθηκε η εκλογή του ως Κίτρους, απέστειλε στον Αρχιερατικό επίτροπο Κίτρους τηλεγράφημα με το οποίο τον καθιστούσε αντιπρόσωπό του και τον όριζε να ενημερώσει το πλήρωμα της επαρχίας του. Συγκεκριμένα έγγραφε : «Εὐδοκία Θεοῦ Ἱερά Σύνοδος Ἐκκλησίας Ἑλλάδος κατέστησεν ἡμᾶς κανονικόν Μητροπολίτην ἐπαρχίας Κίτρους διοριζόμενον ὑμᾶς ἡμέτερον ἐπίτροπον ἀναθέτοντες ὑπηρεσίαν ὀνόματι ἡμῶν ἀναγγείλατε εἰρήνην Νέον Ἰσραήλ ὅν ἔδωκεν ἡμῖν ποιμάναι Θεός» (ΑΜΚ, φ. εγγράφων έτους 1934).

256 255 Κίτρους τοποθετούνταν ο μέχρι τότε Πλωμαρίου Κωνσταντίνος 71. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης απαντώντας στην ανωτέρω επιστολή του Αθηνών Χρυσοστόμου ανέφερε σχετικά: «Τὴν ἐκ τῆς εἰδήσεως οὖν ταύτης εὐχαρίστησιν ἡμῶν ἀσμένως ἐκδηλοῦμεν εἰς απάντησιν τῇ Ὑμετέρᾳ φίλῃ Μακαριότητι, χαίροντες διὰ τὴν αἰσίαν διευθέτησιν» 72. Ο Κωνσταντίνος Κοϊδάκης, ο νέος Μητροπολίτης Κίτρους, έφθασε στην Κατερίνη, σιδηροδρομικώς, την Μ. Παρασκευήν και του επιφυλάχθηκε μεγαλειώδης και θερμή υποδοχή των κατοίκων της επαρχίας 73. Έκτοτε το καθεστώς της επαρχίας Κίτρους παρέμεινε αμετάβλητο και η Μητρόπολη συνέχισε κανονικά την ιστορική της πορεία ως μια Μητρόπολη των Νέων Χωρών, υπαγομένη στην διοικητική δικαιοδοσία της Εκκλησίας της Ελλάδος. Μετά τον Κωνσταντίνο Κοϊδάκη, στο μητροπολιτικό θρόνο ανήλθαν ο Βαρνάβας Τζωρτζάτος ( ) 74 και μετά αυτού ο νυν σεβασμιότατος μητροπολίτης Κίτρους, Κατερίνης και Πλαταμώνος κ.κ. Αγαθόνικος Φατούρος (1985 ) ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/υποφ. Επισκοπικά, έγγραφο 418/749/ , ο Αθηνών Χρυσόστομος προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Φώτιο. 72 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/υποφ. Επισκοπικά, έγγραφο 637/ , ο Οικουμενικός Πατριάρχης Φώτιος προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο. 73 Τζουμέρκα, Το καθεστώς, σ Περί της προσωπικότητας του Κίτρους Βαρνάβα βλ. σημ. 27 του Ζ κεφαλαίου της μελέτης. 75 Περί της προσωπικότητας του Μητροπολίτου Κίτρους Αγαθονίκου, βλ. Ε 63(1986) 29. Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος 1998, Αθήναι 1998, σ. 553.

257 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ 1. Γενικά Ο Παρθένιος, παρά τις δύσκολες συνθήκες της εποχής του και τους συνεχείς αγώνες που χρειάσθηκε να διεξαγάγει για το ποίμνιό του, μας άφησε, τηρουμένων των αναλογιών, ικανό συγγραφικό έργο, συνεχίζοντας έτσι την παράδοση των Ηπειρωτών λογίων. Στα έργα του περιλαμβάνονται αυτοτελείς εκδόσεις, αλλά και δημοσιεύσεις σε εκκλησιαστικά περιοδικά και εορταστικούς τόμους. Άρχισε να γράφει μετά την ηλικία των 30 ετών. Η χρονική περίοδος συγγραφής εκτείνεται από το 1900 μέχρι το , με μια παύση μεταξύ των ετών Το κενό αυτό δικαιολογείται λόγω των ιδιαιτέρων συνθηκών που επικρατούσαν στην επισκοπή Κίτρους, την οποία στο μεταξύ κλήθηκε να ποιμάνει, αλλά και τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στην Μακεδονία γενικότερα, οι οποίες δεν του επέτρεψαν να συνεχίσει το συγγραφικό του έργο. Μετά το 1917, όταν επήλθε κοινωνικοπολιτική ηρεμία, άρχισε να συγγράφει και να δημοσιεύει διάφορα έργα μέχρι σχεδόν τον θάνατό του. Η συγγραφή των πρωτολείων έργων του ξεκινά από την εποχή που υπηρετούσε ως Δευτερεύων των Πατριαρχείων αργότερα ως επίσκοπος Κίτρους δημοσιεύει εργασίες του στο περιοδικό της μητρόπολης Θεσσαλονίκης Γρηγόριος ο Παλαμάς και παράλληλα εκδίδει αυτοτελείς μελέτες στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Πρέπει να σημειωθεί ότι σε όλες τις αυτοτελείς μελέτες του δηλώνεται ως: «Επισκόπου Κίτρους Παρθενίου Κ. Βαρδάκα, εξ Ιωαννίνων» και αργότερα όταν η επισκοπή Κίτρους γίνεται μητρόπολη δηλώνεται ως: «Μητροπολίτου Κίτρους Παρθενίου Κ. Βαρδάκα, εξ Ιωαννίνων». Χαρακτηριστικό σημείο αποτελεί το δηλωτικό εξ Ιωαννίνων με το οποίο συνεχίζει την συνήθεια των Ηπειρωτών λογίων να αναφέρουν με υπερηφάνεια την καταγωγή τους, εκφράζοντας παράλληλα και την αγάπη τους προς την γενέτειρά τους.

258 258 α. Διαίρεση Κατάταξη Ως προς την διαίρεση και κατηγοριοποίηση των συγγραμμάτων του μπορούμε να σημειώσουμε τα εξής: Ανάλογα με τον τρόπο έκδοσή τους, 4 αποτελούν δημοσιεύσεις σε περιοδικά και εορταστικούς τόμους, 7 αποτελούν αυτοτελείς εκδόσεις και 1 είναι ανέκδοτο έργο. Από πλευράς περιεχομένου η κατάταξή τους καθίσταται δύσκολη, γιατί τα περισσότερα συγγράμματα του Παρθενίου εκκινούν από την φιλοσοφία, η επεξεργασία όμως των φιλοσοφικών ιδεών και όρων κατά την ανάπτυξη και διαπραγμάτευση, υποτάσσονται κάτω από μία αυστηρή θεολογική ανάλυση και σκέψη και στο τέλος αποκτούν έναν απολογητικό διδακτικό χαρακτήρα, αφού ο τελικός σκοπός συγγραφής τους δεν είναι άλλος από τον καταρτισμό του ποιμνίου και την «ἐπίρρωσις τοῦ θρησκευτικοῦ συναισθήματος» 1. Έτσι, με βάση τις ανωτέρω επισημάνσεις, τα έργα του Παρθενίου μπορούμε να τα κατατάξουμε στις εξής κατηγορίες: Φιλοσοφικά Απολογητικά, στα οποία συγκαταλέγονται 8 έργα, τα περισσότερα δηλαδή. Ερμηνευτικά Απολογητικά, στην κατηγορία συγκαταλέγεται 1 ανέκδοτο έργο. Ιστορικά Γεωγραφικά, στα οποία συγκαταλέγονται 2 μελέτες. Ελληνοκεντρικά: στην κατηγορία αυτή συγκαταλέγεται 1 έργο επίσης. β. Γλώσσα και ύφος Η φύση του λόγου, ιδιαίτερα των απολογητικών έργων του, είναι ρητορική, θυμίζει διδακτικό κηρυκτικό τρόπο, αφού θέλει να διδάξει και να καταρτίσει το ποίμνιό του, δεν παρατηρούνται όμως ρητορικές εξάρσεις. Σε αρκετά σημεία το ύφος προσιδιάζει προς προφορική διδασκαλία, ομιλιών ή μαθημάτων. Το κείμενο παρουσιάζει σαφήνεια και διακρίνεται για την ομαλή και συγκροτημένη διαδοχή των νοημάτων και προτάσεων. Επίσης στα κείμενα, ιδιαίτερα τα απολογητικά, παρατηρούμε την ύπαρξη συχνών ερωτήσεων οι οποίες διεγείρουν την επιθυμία του αναγνώστη και τον καλούν να σκεφτεί και να αποκτήσει το ενδιαφέρον να συνεχίσει την ανάγνωση του κειμένου, δίδοντας έτσι στην όλη διαπραγμάτευση μορφή κατηχητικού ύφους. Εύκολα μπορεί κανείς να διακρίνει την καθαρότητα των διαπραγματευόμενων εννοιών και την άριστη χρήση και καλλιέργεια του λόγου. Η γλώσσα του είναι η κοινή καθαρεύουσα της εποχής στην οποία παρατηρούμε χρήση και εκκλησιαστικών όρων και φρασεολογίας και ύφους, εξ αιτίας της ιδιότητος του γράφοντος. Βεβαίως είναι οικεία προς το περιεχόμενο και δεν παρατηρούνται 1 Παρθενίου, Απολογητικαί, σ. 3.

259 259 γλωσσικές εξάρσεις. Ο Παρθένιος ακολουθεί την μέση οδό δεν χρησιμοποιεί γλώσσα άκρως επιστημονική, η οποία θα ήταν αρκετά δυσνόητη από τον μέσο πιστό του ποιμνίου του, αλλά ούτε και αρκετά απλοϊκή, η οποία δεν θα του επέτρεπε την σωστή διαπραγμάτευση φιλοσοφικών και θεολογικών εννοιών και όρων. Από όλη την εμφάνιση και την διαπραγμάτευση μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Παρθένιος είχε συγκροτημένη θεολογική σκέψη και μεγάλη αφομοιωτική και προσληπτική ικανότητα, με αποτέλεσμα να καθίσταται ικανός να αναλύει και να συνθέτει υψηλά φιλοσοφικά νοήματα και να τα παρουσιάζει κατά τέτοιο τρόπο ώστε να είναι κατανοητά από μεγάλο μέρος του ποιμνίου του. γ. Πηγές Στα έργα του Παρθενίου συναντώνται η κλασική παιδεία, ο βιβλικός λόγος, ο πατερικός στοχασμός, τα επιτεύγματα και η πρόοδος της επιστημών, πράγμα που προδίδει ότι είχε σαφή θεολογική και θύραθεν κατάρτιση. Μην λησμονούμε ότι στην Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή κατά τα τελευταία χρόνια φοίτησής του είχε διευθυντή τον μητροπολίτη Πενταπόλεως Άγιο Νεκτάριο τον Κεφαλά, κάτω από την επίδραση του οποίου απέκτησε παραδοσιακή συγκροτημένη θεολογική σκέψη. Ήταν ενήμερος επίσης για όλα τα φιλοσοφικά και επιστημονικά ρεύματα του καιρού του και παρακολουθούσε στενά τόσο την ανάπτυξη της νεότερης φιλοσοφικής και θεολογικής σκέψης, όσο και τους προβληματισμούς που δημιουργούσαν οι ραγδαία μεταβαλλόμενες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες 2. Υπήρξε μελετητής και γνώστης ενός ευρέως πεδίου, θεολογικής, κλασικής και ιστορικής γραμματείας, όπως φυσικά συνήθιζαν όλοι οι Ηπειρώτες λόγιοι. Εδώ πρέπει να τονισθεί, ότι όλη αυτή η πολυμάθεια του Παρθενίου και η συγκροτημένη θεολογική σκέψη ήταν απόρροια της υψηλής ευθύνης που έχει το επισκοπικό αξίωμα, γατί ο πραγματικός επίσκοπος της ποίμνης του Χριστού, σύμφωνα με τον Άγιο Νεκτάριο τον Κεφαλά, «ὀφείλει νὰ παλαίσῃ, ὅπως καὶ τὸ ποίμνιον αὐτοῦ τηρήσῃ ἀσφαλές, καί τοὺς ἀποπλανηθέντας, εἰ δυνατόν, ἐπαναγάγῃ εἰς τήν ὁδόν τῆς ἀληθείας. Ἀλλ ὅπως ἐξέλθῃ τῆς 2 Σύμφωνα με πληροφορίες των συγγενών του είχε δημιουργήσει μεγάλη βιβλιοθήκη με ικανό αριθμό έργων. Αυτό καταδεικνύεται και από το γεγονός του πλούτου των πηγών που χρησιμοποιεί στα έργα του. Άλλωστε μην λησμονούμε πως θα ήταν δύσκολο για τον ίδιο να συμβουλεύεται βιβλιοθήκες για να εμπλουτίζει με πηγές τα έργα του. Σήμερα δυστυχώς από την βιβλιοθήκη αυτή δεν σώζονται παρά μόνον λίγα βιβλία, και αιτία είναι οι πολεμικές καταστροφές του Β Παγκοσμίου Πολέμου και ο Εμφύλιος.

260 260 πάλης νικητής χρεία ἐστί νά ἔχῃ πλοῦτον θεολογικῶν, φιλοσοφικῶν καὶ εγκυκλοπαιδικῶν γνώσεων» 3. Συχνά κάμνει αναφορές στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και φιλοσόφους, χρησιμοποιώντας περισσότερο θετικά και λιγότερο αρνητικά τις μελέτες και σκέψεις τους 4. Παράλληλα κάμνει χρήση της Αγίας Γραφής αλλά και των πατέρων της Εκκλησίας και αρδεύει από τα νάματα της πατερικής θεολογικής πράξης 5. Αξιοποιεί με τον καλύτερο τρόπο τις μελέτες συγχρόνων του ή λίγο παλαιοτέρων μελετητών, Ελλήνων και ξένων, χρησιμοποιώντας τα πορίσματά τους στις μελέτες του κατά θετικό ή αρνητικό τρόπο 6. δ. Σκοπός Το κίνητρο συγγραφής όλων των έργων του Παρθενίου ήταν η αγάπη για τους πιστούς, για το ποίμνιο. Ολόκληρο το συγγραφικό του έργο, όπως θα τα δούμε αναλυτικά παρακάτω, είχε ως σκοπό: α) Την αναθέρμανση του ορθοδόξου φρονήματος, β) Την οργάνωση και καθοδήγηση του ποιμνίου προς αντιμετώπιση των αντιχριστιανικών και αθεϊστικών φιλοσοφικών ρευμάτων, γ) Την διαφύλαξη της ορθόδοξης συνέχειας και παράδοσης και δ) Την διασφάλιση και προαγωγή της συλλογικής ελληνορθόδοξης ιστορικής μνήμης με τον τονισμό των στοιχείων που την συνθέτουν. Όλα τα ανωτέρω εδράζονται στο ζήλο για την στερέωση της ορθόδοξης πίστης του ποιμνίου του. Η ορθόδοξη έκφραση η οποία κινδύνευε από το πνεύμα εκκοσμίκευσης που άρχισε να εμφανίζεται στις αρχές του αιώνα μας από την κατάπτωση και εξαχρείωση των ηθών εξ αιτίας των συνεχών πολέμων, αλλά και από την εμφάνιση των νέων φιλοσοφικών ρευμάτων που κατέκλυζαν τις δυτικές κοινωνίες και είχαν αρχίσει να εισάγονται και στην Ελλάδα με κίνδυνο διάβρωσης του ορθοδόξου χριστιανισμού και της ελληνικής ορθόδοξης παράδοσης και εξ αιτίας της δραστηριοποίησης αντορθοδόξων χριστιανικών ομολογιών. 3 Νεκταρίου Κεφαλά, Μάθημα Ποιμαντικής, Θεσσαλονίκη 1974, σ Πρβλ. και Ζήση, Ο Άγιος, σ Χρησιμοποιεί συχνά στα έργα του τους Ηράκλειτο, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Ξενοφάνη, Επίκουρο. 5 Συχνότερα στα κείμενά του εμφανίζονται οι: Ωριγένης, Κλήμης, Πολύκαρπος Σμύρνης, Επιφάνειος Κύπρου, Ιωάννης Χρυσόστομος, Μέγας Βασίλειος, Τερτυλλιανός, Αυγουστίνος, κ.α. 6 Χρησιμοποιεί για παράδειγμα τις μελέτες: Βράϊλα, Φιλοσοφικαί. Σκαλτσούνη, Θρησκεία. Σκαλτσούνη, Περί γενέσεως. Νικολάου του Καλογερά, Ποιμαντική, Εν Αθήναις Χρυσοστόμου, Περί Εκκλησίας. Ρωμανού, Ο Ορθόδοξος, κ. α.

261 Φιλοσοφικά Απολογητικά Τα περισσότερα έργα του μπορούν να ενταχθούν σε αυτήν την κατηγορία. 1. Πρώτο του δημοσίευμα ήταν: «Μελέτη περί της δυνάμεως της θελήσεως του ανθρώπου εν σχέσει προς την πρόοδον και βελτίωσιν αυτού εν γένει», η μελέτη αυτή δημοσιεύθηκε σε έξι συνέχειες, στο περιοδικό του Οικουμενικού Πατριαρχείου Εκκλησιαστική Αλήθεια «Μελέτη περί της ψυχής του ανθρώπου, ήτοι η πλάνη του ψυχολογικού υλισμού καταδεικνυομένη», η οποία δημοσιεύθηκε σε 8 συνέχειες στο εκκλησιαστικό περιοδικό της μητρόπολης Θεσσαλονίκης Γρηγόριος ο Παλαμάς 8, στο οποίο ο Παρθένιος ήταν εκ των πρώτων συνεργατών αυτού 9. Η μελέτη αυτή αναδημοσιεύθηκε και συμπεριλήφθηκε στην αυτοτελή μελέτη του Παρθενίου «Απολογητικαί Μελέται», την οποία θα δούμε παρακάτω. 4. «Μελέτη περί των σχέσεων Εκκλησίας και ανθρωπίνου σοφίας, ήτοι θρησκείας και φιλοσοφίας, Εκκλησίας και επιστήμης, Εκκλησίας και πολιτείας, Εκκλησίας και πολιτικής και Εκκλησίας και πολιτισμού, Αθήναι 1919, σελίδες 40» «Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτικής». Η μελέτη αυτή δημοσιεύθηκε στον εορταστικό τόμο της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής: Εβδομηκονταπενταετηρίς της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής Πανηγυρικός τόμος. Εν Αθήναις 1920, σ Ολόκληρη με ελάχιστες μεταβολές δημοσιεύθηκε στο έργο Σχέσεις Εκκλησίας και ανθρωπίνου σοφίας. 6. «Απολογητικαί Μελέται μετά φιλοσοφικής ερεύνης, περί της ψυχής του ανθρώπου, περί Θεού και θρησκείας, περί Θείας Πρόνοιας, περί της θειότητος του Ιησού Χριστού, εναντίον της πλάνης του ψυχολογικού υλισμού της αθεΐας και του ορθολογισμού, Θεσσαλονίκη 1921, σελίδες 259». 7. «Θεολογική μελέτη απολογητική κατά του Προτεσταντισμού, ήτοι αναίρεσις των κατά της διδασκαλίας της Μίας Αγίας Καθολικής και Αποστολικής Ορθοδόξου ημών Εκκλησίας κατηγορουμένων υπό της 7 ΕΑ 25(1901) 60 63, 68 70, , , και ΓΠ 1(1917) , , ΓΠ 2(1918) 29 32, ΓΠ 4(1920) και ΓΠ 5(1921) 27 30, Καραθανάση, Το περιοδικό, σ Οι εκδόσεις Μάτι στην Κατερίνη, και με επιμέλεια του συναδέλφου Αντωνίου Τερζή, κυκλοφόρησαν στην σειρά Λειμωνάριον, εργασία του Παρθενίου με τον τίτλο Φιλοσοφικές Μελέτες, Θρησκεία και Φιλοσοφία, Εκκλησία και Επιστήμη, Εκκλησία και Πολιτική, Εκκλησία και Πολιτισμός, Κατερίνη 2003, σελίδες 62. Ο επιμελητής της έκδοσης αυτής δεν έλαβε υπόψη του την ανωτέρω εργασία του Παρθενίου που εξέδωσε ο ίδιος το 1919.

262 262 πλάνης των εν Ελλάδι Προτεσταντών των και Ευαγγελικών καλουμένων, Θεσσαλονίκη 1929, σελίδες 73» «Μελέτη φιλοσοφική περί του ότι η ηθική άνευ θρησκείας είνε αστήρικτος, Θεσσαλονίκη 1929, σελίδες 114». 9. «Μελέτη ιστορικοφιλοσοφική μετά θεολογικής ερεύνης περί της αληθούς προόδου και του αληθούς συμφέροντος, Θεσσαλονίκη 1930, σελίδες 97». Ο Παρθένιος είχε κλίση και προτίμηση προς την απολογητική και στα περισσότερα έργα του, παρά τον φιλοσοφικό στοχασμό που περιέχουν, διακρίνει κανείς εύκολα την απολογητική τους μορφή και τάση η οποία εκδηλώνεται στην διαπραγμάτευση κάθε θέματος. Αυτή του την κλίση μπορούμε να τη διαπιστώσουμε και από το γεγονός ότι κατά την συζήτηση στην Επισκοπική Σύνοδο Θεσσαλονίκης για την έκδοση του εκκλησιαστικού περιοδικού Γρηγόριος ο Παλαμάς, ο Παρθένιος τάχθηκε με ζέση υπέρ της έκδοσης του ανωτέρω περιοδικού, προτείνοντας παράλληλα «ὅτι [αυτό] δέον νά ἔχῃ μᾶλλον ἀπολογητικόν χαρακτῆραν ὡς ἐκ τῆς ἐπιπολαζούσης τάσεως πρός τόν ὑλισμόν καί τόν ἀθεϊσμόν» 12. Γιατί όμως η τάση του Παρθενίου προς την απολογητική. Η περίοδος του 19 ου αιώνα ως και αρχές του 20 ου, είναι η εποχή κατά την οποία κυριαρχούν υλιστικές και αθεϊστικές θεωρίες, οι οποίες γεννιούνται στον δυτικό κόσμο και γίνονται δεκτές και από μέρος της ελληνικής διανόησης. Στην εμφάνιση και ανάπτυξη αυτών των φιλοσοφικών ρευμάτων και ιδεών συνέβαλε τα μέγιστα η ανάπτυξη της επιστήμης, οι νέες ανακαλύψεις, από τη μια, της βιολογίας, φυσικής και αστρονομίας και η ραγδαία ανάπτυξη της μαθηματικής και τεχνικής επιστήμης από την άλλη. Αυτή η μεγάλη και ραγδαία πρόοδος έκαμε τον άνθρωπο να φυσιωθεί και να θεωρήσει ότι την αλήθεια και το φως του κόσμου αποτελεί η επιστήμη και μόνον αυτή, η οποία διέλυσε τα σκοτάδια της θρησκευτικής δεισιδαιμονίας. Ακόμη η ανάπτυξη της φιλολογικής έρευνας και οι νέες μέθοδοι προσέγγισης των βιβλικών κειμένων, ιδιαίτερα μετά την επιβολή της μεταρρύθμισης, οδήγησαν στην διατύπωση θεωριών με τις οποίες καταβάλλονταν προσπάθεια αναίρεσης του κύρους και της αξιοπιστίας, και με μια λέξη της θεοπνευστίας της Αγίας Γραφής. 11 Η μελέτη αυτή μπορεί να λεχθεί ότι γράφθηκε εν θερμώ, γιατί προκλήθηκε από την δημιουργία ισχυρής προτεσταντικής κοινότητος, όπως είδαμε στην Κατερίνη. Μάλιστα ο Παρθένιος γράφει χαρακηριστικά: «Ἀφιεροῦμεν δὲ τὴν μελέτην ἡμῶν ταύτην τοῖς εὐσεβέσι καὶ ὀρθοδόξοις Χριστιανοῖς κατοίκοις τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησιαστικῆς περιφερείας, ὑπέρ ὧν καὶ ἰδίαις δαπάναις ἐξεδώκαμεν αὐτὴν, πρὸς προφύλαξιν αὐτῶν άπό τοῦ Προτεσταντισμοῦ, καὶ δὴ τῶν Εὐαγγελικῶν αὐτοκαλουμένων Προτεσταντῶν», βλ. Παρθενίου, Θεολογική μελέτη, σ ΚΠΕΣΜΘ, φ. 231, πρβλ και Καραθανάση Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική, σ. 120.

263 263 Στην Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά το 1850, έκαμαν δυναμικά την εμφάνισή τους οι ιδέες αυτές, οι οποίες βρήκαν πρόσφορο έδαφος χάρη στην αδυναμία της Εκκλησίας αλλά και της θεολογικής διανόησης να τις αντιμετωπίσει 13. Παρ όλα αυτά ξεκίνησαν προσπάθειες σε ατομικό επίπεδο, για την αντιμετώπισή τους. Άρχισε έτσι μια αναζωογόνηση της απολογητικής η οποία αποσκοπούσε στην δικαίωση της πίστης έναντι όλων αυτών των νεόκοπων θεωριών και στην απόδειξη ότι τα επιτεύγματα και οι ανακαλύψεις της επιστήμης, ενισχύουν την πίστη παρά την αποδυναμώνουν. Πρωτοπόροι στον αγώνα αυτόν βρέθηκαν οι Π. Βράϊλας Αρμένης, Ι. Σκαλτσούνης, Ι. Μόσχοβας, κ.α. Από τους κληρικούς πρώτος ασχολήθηκε με θαυμαστή επιτυχία ο μητροπολίτης Πενταπόλεως άγιος Νεκτάριος ο Κεφαλάς 14. Επίσης στην κηρυκτική δράση για την διαφώτιση του λαού και απόκρουση των ιδεών αυτών δραστηριοποιήθηκε και ο Απόστολος Μακράκης 15. Ο Παρθένιος ακολουθώντας αυτούς, χωρίς βεβαίως να διεκδικεί δικαιώματα πρωτοτυπίας, άρχισε να γράφει τα φιλοσοφικοαπολογητικά του συγγράμματα για να υπερασπίσει την ορθόδοξη πίστη, αλλά και να ενισχύσει το ποίμνιό του απέναντι στη προϊούσα εκκοσμίκευση, και όπως σημειώνει και ο ίδιος «τὰς παρούσας ἡμῶν μελέτας τύποις ἐκδίδομεν, οὐχὶ πολυμαθείας ἢ πρωτοτυπίας ἐπίδειξιν διὰ τῆς παρουσίας ἀτομικῶν ἰδεῶν ἢ νέων ἐπιστημονικῶν ἐξαγομένων ἐπιζητοῦντες, ἀλλ εἰς τὴν ὅσον ἔνεστιν ἐπίρρωσιν τοῦ θρησκευτικοῦ συναισθήματος ἀποβλέποντες» 16. Βασικές οι ιδέες οι οποίες διατρέχουν τα συγγράμματα αυτά είναι: Η φιλοσοφία ως ανθρώπινη επιστήμη έχει μέσα της το πεπερασμένο. Μπορεί να μελετά το Ον χωρίς όμως να μπορεί να φτάσει στο όντως Ον. Το τελευταίο γίνεται προσιτό με τον υπερβατικό φωτισμό του Πνεύματος που παρέχει η πίστη. Πίστη και προσευχή οδηγούν τον άνθρωπο πέρα από τους φραγμούς της φιλοσοφίας αλλά και κάθε επιστήμης. Η γνώση, η κάθε γνώση και η επιστήμη δεν ενδιαφέρουν την Εκκλησία, αφού και οι δύο είναι φθαρτές και δημιουργήματα του μάταιου τούτου κόσμου. Ο σκοπός της σωτηρίας είναι αιώνιος ενώ της γνώσης και της επιστήμης πρόσκαιρος. Πάντως η Εκκλησία δεν έχει να φοβηθεί τίποτε από ανάπτυξη της επιστήμης και της γνώσης, αφού με 13 Για το θέμα αυτό βλ. σχετ. Ζήση, Η Ελλαδική, σ Μεταλληνού, Παράδοση, σ. 191 κ. ε. 14 Νεκταρίου, Αι Οικουμενικαί, όπου για το θέμα πλούσιες πληροφορίες από την εισαγωγή του Ε. Δεληδήμου, σ Δημητρακόπουλου, Ο Άγιος Νεκτάριος, σ Σχετ. βλ. Χρυσοστόμου, Παπαδοπούλου, Μακράκης. Θεοκλήτου, Αθωνικά, σ. 301 κ. ε. Καραγεωργούδη, Χριστιανισμός, σ. 23 κ. ε. Μεταλληνού, Ελληνισμός, σ. 191 κ. ε., όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Σαρδελή, Ελληνισμός, σ. 145 κ..ε. 16 Παρθενίου, Απολογητικαί, σ. 3.

264 264 την πρόοδό τους θα αποδεικνύεται συνεχώς η λαμπρότητα και η υπέρμετρη αγάπη του Θεού. Οι θεωρίες του υλισμού, του αθεϊσμού, του ορθολογισμού, δημιουργήθηκαν στη Δύση εξ αιτίας της απομάκρυνσης του ανθρώπου από τον Θεό και της διαστρέβλωσης του προορισμού του. Προορισμός του ανθρώπου είναι να έλθει σε σχέση με τον Θεό με απόλυτη ελευθερία, πράγμα που δεν τηρήθηκε στην Δύση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη του Παρθενίου ότι για την ανάπτυξη των αντιχριστιανικών θεωριών υπεύθυνοι είναι ο παπισμός και ο προτεσταντισμός, οι οποίοι με την ανελευθερία του ο ένας και την απόλυτη λογικοκρατία του ο άλλος οδήγησαν τον άνθρωπο μακριά από τον Θεό 17. Ακόμη θεωρεί τον προτεσταντισμό αίρεση και τον συγκαταλέγει στις μεγάλες αιρέσεις που συντάραξαν την εκκλησία, τον Γνωστικισμό, Μανιχαϊσμό, Παυλικανισμό κ. α. Τονίζει ότι η απόρριψη από αυτόν του κύρους της Ιεράς Παραδόσεως είχε ως αποτέλεσμα να προέλθουν από τον «κυκεώνα της αιρετικής 17 Σχετικά επί αυτού λέγει χαρακτηριστικά: «αἱ ὑπερφίαλοι καινοτομίαι καὶ δογματικαὶ διαφθοραὶ τῆς Δυτικῆς Παπικῆς Ἐκκλησίας, καὶ αἱ βίαιαι θρησκευτικαὶ ἐπεμβάσεις αὐτῆς ἐπὶ τῆς δικαιοσύνης τοῦ ἀνθρωπίνου λόγου καὶ αἱ καταπιέσεις τῆς ἐλευθερίας αὐτοῦ, αἵτινες οὐχὶ τὴν ποδηγέτησιν τούτου, ἀλλὰ τὴν διὰ τῆς βίας αἰχμαλώτισιν καὶ ὑποδούλωσιν αὐτοῦ ἐπεζήτουν, εἰς τὰ ὑπ αὐτῆς νοθευθέντα καὶ διαφθαρέντα τῆς ἀληθοῦς θρησκείας δόγματα, ἐξηνάγκασαν τον λαὸν τοῦτον πρὶν ἢ ἀποθηριωθῇ νὰ μεταβληθῆ πρότερον εἰς ὀρθολογιστήν. Καθ ὅσον φύσει τὸ ἕν ἄκρον ὠθεῖ πρὸς τὸ ἕτερον. Ἀπὸ πολλοῦ χρόνου πρότερον τὸ ὑπὸ τοῦ Πάπα καὶ τοῦ Ἰησουιτισμοῦ εἰσαχθὲν κίβδηλον δόγμα ἀπεδίωξε τὸ γνήσιον, καὶ ἀπὸ πολλοῦ χρόνου πρότερον ὁ ψευδὴς Θεὸς ἀπεδίωξε τὸν ἀληθῆ. Διότι ἐκεῖνοι, οἵτινες τότε κατεψήφιζον τὸν θάνατον κατὰ τοῦ εὐσεβοῦς, τοῦ ὁμολογοῦντος τὴν πίστιν καὶ τὰς πεποιθήσεις αὐτοῦ τὰς θρησκευτικάς, καὶ παρεβίαζον τὸ τοῖς παισὶ καὶ τῇ γυναικείᾳ ἀδυναμίᾳ ὀφειλόμενον σέβας, καὶ ταῦτα ἐν ὀνόματι τῆς ἐλευθερίας, ὡρισμένως εἶχον ἀποταχθῇ ἀπὸ τοῦ Θεοῦ καὶ συνταχθῇ μετὰ τοῦ Σατανᾶ. Ἀπὸ πολλοῦ χρόνου πρότερον τὰ μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κων/πόλεως διωχθέντα ἐκεῖθεν Ἑλληνικὰ γράμματα, καὶ Ἑλληνικὴ σοφία, καὶ τὰ εἰς τὰ παράλια της χώρας τοῦ λαοῦ τούτου καταφυγόντα, ἐπανέφερον βεβαίως τὸ κράτος τοῦ ὑγιοῦς ἀνθρωπίνου λόγου, τὰ ὑπὸ τοῦ Παπισμοῦ τεθέντα δεσμὰ αὐτοῦ καταρρίψαντα καὶ κατασυντρίψαντα. Ἀλλ ἡ ὑπὸ τῶν παπικῶν καταχρήσεων διασαλευθεῖσα θρησκευτικὴ πίστις, διαρρήξασα προηγουμένως πᾶσαν σχέσιν μετὰ τοῦ λόγου καὶ συνεπῶς πᾶσαν συμπάθειαν καὶ ἰσχὺν αὐτῆς παρ αὐτῷ ἀπολέσασα, δὲν ἠδυνήθη τότε εἰς οὐδεμίαν διὰ τῆς Ἑλληνικῆς φιλοσοφίας συνεννόησιν καὶ συνεργασίαν μετὰ τῆς ἐλευθερίας τοῦ ὀρθοῦ λόγου νὰ ἔλθῃ. Ἡ τὰ δεσμὰ δὲ αὐτῆς διαρρήξασα ἐλευθερία τοῦ λόγου, τὸ ἕτερον ἄκρον καταλαβοῦσα ἐγέννησε τότε τὴν λεγομένην μεταρρύθμισιν καὶ τὸν ἐλευθεριάζοντα διαμαρτυρομενισμὸν ἢ Πρωτεσταντισμόν, ἐκ τοῦ ὁποίου εἶτα προὔκυψεν ὁ Ὀρθολογισμός, προπαρασκευάσας τὸ ἔδαφος τοῦ ὑλισμοῦ καὶ τῆς ἀθεΐας τῆς ἐποχῆς ἐκείνης Ἡ ἀσεβὴς καὶ παράλογος φιλοσοφία, τὸ τέκνον τοῦτο τοῦ πρωτεσταντισμοῦ, τοῦ ἐκ τῶν θρησκευτικῶν, ὡς προείπομεν καταχρήσεων τοῦ Παπισμοῦ τῆς Ρώμης, καὶ τῆς πιέσεως τῆς ἐλευθερίας τοῦ λόγου ὑπ αὐτοῦ, γεννηθέντος, εἶχε παρασκευάση ἤδη τὰς συνειδήσεις πρὸς τὴν θηριωδίαν, συντρίψασα τὴν θρησκείαν, τὴν μητέρα πάσης ἀρετῆς», βλ. σχετ. Παρθενίου, Απολογητκαί, σ. 87.

265 265 Προτεσταντικής αναρχίας» πλήθος αιρέσεων, οι οποίες έβλαψαν καίρια το χριστιανικό δόγμα και την χριστιανική πίστη. Όσον αφορά το κακό και την θεία πρόνοια, η βασική ιδέα του είναι ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο για το αγαθό, το δε αγαθό της ανθρωπότητας συγκεφαλαιώνει όλα τα αγαθά του κόσμου. Βεβαίως, υπάρχει το κακό στον κόσμο, το οποίο όμως δεν είναι δημιούργημα του Θεού, αλλά της αποστασίας του ανθρώπου και το εξ αυτής δημιουργηθέν πεπερασμένο της φύσεως. Όμως το κακό είναι όρος για την προαγωγή του αγαθού, άνευ του κακού ουδέν αγαθό υπάρχει. Για δε το αγαθό προνοεί ο Θεός ο οποίος δεν εγκατέλειψε τον κόσμο, αλλά τον συντηρεί και τον κινεί προς το αγαθό. Τι είναι όμως το αγαθό; Είναι η κοινωνία των όντων με τον Θεό. Με άλλες λέξεις είναι η «Βασιλεία των Ουρανών», η οποία όμως, λόγω της αδυναμίας και της αμαρτίας του ανθρώπου δεν θα πραγματοποιούνταν παρά μόνο με την απολυτρωτική ενέργεια του Θεού δια του προσώπου του Ιησού Χριστού. Κέντρο δε της ενέργειας αυτής είναι το ιστορικό γεγονός της αναστάσεως του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, αλλά και αιτία της «εγκαταστάσεως και μονιμότητος» του Χριστιανισμού στον κόσμο. Σχετικά με τις σχέσεις της Εκκλησίας και Πολιτείας διατυπώνει την άποψη ότι και οι δύο είναι αυθύπαρκτοι θεσμοί και η μεν Εκκλησία προπαρασκευάζει τους πιστούς της για την σωτηρία ή δε πολιτεία μεριμνά για τα πρόσκαιρα. Το μόνο κοινό τους σημείο είναι ότι έχουν τον ίδιο χώρο και περιλαμβάνουν τα ίδια μέλη. Πρέπει να επικρατεί αρμονία μεταξύ τους, γιατί έτσι και τα μέλη της Πολιτείας τα οποία είναι και πιστοί της Εκκλησίας ζουν αρμονικά, έτσι δεν μπορεί να βαδίζει η μια ανεξάρτητη από την άλλη. Η Πολιτεία έχει ανάγκη από την διδασκαλία της Εκκλησίας για αγάπη, ειρήνη και ηθική εν Χριστώ τελείωση και η Εκκλησία έχει ανάγκη την Πολιτεία να της παρέχει την ειρήνη που χρειάζεται για να αναπτύσσει το έργο της. Δέχεται δηλ. ο Παρθένιος την αρχή της συναλληλίας. Η άποψή του συγκλίνει με εκείνη των νεοτέρων ορθοδόξων θεολόγων 18, κατά την οποία η Εκκλησία δέχεται την βοήθεια της Πολιτείας για να βελτιώσει το έργο της και η Εκκλησία στέργει την εποπτεία της Πολιτείας επί εξωτερικών αποφάσεων, οι οποίες άπτονται του πολιτικού και κοινωνικού βίου των πιστών. Βεβαίως αποκλείει κάθε σχέση της Εκκλησίας με την πολιτική, τονίζοντας ότι η Εκκλησία δεν είναι πολιτικό σωματείο ούτε κάμνει πολιτική, δεν υποστηρίζει κράτη ούτε πολιτικά συστήματα και φυσικά ποτέ δεν επιτρέπεται στην Εκκλησία να υποστηρίζει την υποδούλωση ενός έθνους από ένα άλλο. Η Εκκλησία, ωσαύτως, ως θεοσύστατος οργανισμός μπορεί να επιζήσει κάτω από οποιοδήποτε καθεστώς, 18 Χ. Ανδρούτσου, Εκκλησία. Καρμίρη, Συμβολή, όπου πλούσια βιβλιογραφία για το θέμα. Μεταλληνού, Η Εκκλησία, σ. 44 κ. ε.

266 266 αφού μέριμνά της είναι οι πιστοί να καταστούν κοινωνά μέλη της ουρανίου Εκκλησίας. Γενικά ορίζει ότι προορισμός της Εκκλησίας είναι να αποκαταστήσει και να διατηρήσει αλώβητη τη σχέση Θεού ανθρώπων, αυτός είναι και ο κατεξοχήν ο σκοπός της ύπαρξής της. Τα γήινα φιλοσοφία, πολιτική, πολιτεία, πολιτισμός, δεν την απασχολούν, παρά μόνο όσο χρειάζεται για να επιτελέσει τον σκοπό της, ο οποίος δεν είναι άλλος από την σωτηρία των ανθρώπων. Ως προς την ηθική, την χωρίζει σε δύο κατηγορίες, την φιλοσοφική ηθική και την χριστιανική ηθική. Η πρώτη στέκεται στον κόσμο της πλατωνικής έννοιας της αγαθότητας, έννοιας αφηρημένης, η οποία στηρίζεται στον αφηρημένο ηθικό νόμο και στερείται της υπερφυσικής θεμελίωσης, οπότε δύσκολα καθίσταται πραγματοποιήσιμη. Η χριστιανική ηθική είναι ανώτερη της πρώτης, γιατί πηγάζει από τον Χριστό και την ζωή αυτού και εξ αιτίας αυτού του γεγονότος έχει μια μοναδικότητα, η οποία αποκτά θείο κύρος, αφού αντλεί το περιεχόμενό της από την θεία αποκάλυψη. Το τέλειο ηθικό πρότυπο αποτελεί ο ίδιος ο Χριστός στο πρόσωπο του οποίου θεμελιώνονται όλες οι ηθικές αρχές. Όλες οι χριστιανικές αρετές πηγάζουν από το Θεό και εμφανίζονται στον κόσμο δια του Υιού. Αυτό είναι και το κορυφαίο σημείο της χριστιανικής ηθικής. Το ζωντανό παράδειγμα του Χριστού αποτελεί το τέλειο πρότυπο ηθικής μίμησης, με το οποίο ο κάθε χριστιανός μπορεί να ταυτιστεί και να τελειωθεί ηθικά σε αντίθεση με την μίμηση μιας αφηρημένης φιλοσοφικής έννοιας. Στενή σχέση με την ηθική έχει η πρόοδος του ανθρώπου εν γένει. Αληθινή πρόοδος σημαίνει να μπορεί ο άνθρωπος να προοδεύει κατά Χριστό και να τελειούται πνευματικά και ηθικά. Αν συμβεί αυτό τότε προοδεύει και αναπτύσσεται και κοινωνικοπολιτικά. Το συμφέρον του ανθρώπου είναι να παραμένει κάτω από τις πτέρυγες του Χριστού, οι οποίες αποκαλύπτονται μέσα στην Εκκλησία. 3. Ερμηνευτικά Απολογητικά 1. Στην ομάδα αυτή περιλαμβάνεται ένα ανέκδοτο έργο με τίτλο: «Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας των Κατηχουμένων» 19. Στο έργο αυτό ο Παρθένιος με στρωτή γλώσσα απλής καθαρεύουσας προβαίνει στην ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας των κατηχουμένων κάμνοντας ευρεία χρήση της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης καθώς και των Πατέρων της Εκκλησίας. Σκοπός της ερμηνείας είναι απολογητικός, κατηχητικός και διδακτικός. Θέλει να 19 Το χειρόγραφο βρίσκεται στο Αρχείο του Αντωνίου Τερζή.

267 267 καταρτίσει το ποίμνιο ώστε να μετέχει ενεργότερα στην Θεία Λατρεία και να την κατανοεί, όσο μπορεί να γίνει «κατανοητή μια υπέρτατη πράξη των ανθρώπων πάνω στη γη» 20. Πιθανή αιτία για την παραγωγή αυτού του κειμένου πρέπει να ήταν η δημιουργία ισχυρής προτεσταντικής κοινότητας στην Κατερίνη. Ήθελε με την ερμηνεία του αυτή καθώς και με το απολογητικό του έργο κατά του προτεσταντισμού να στηρίξει το ποίμνιό του ώστε να μη γίνεται λύμη των αντορθοδόξων δογμάτων. 4. Ιστορικογεωγραφικά 1. «Επίσκεψις εις την Μονήν Σκαλωτής», η μελέτη αυτή δημοσιεύθηκε στο περιοδικό του Οικουμενικού Πατριαρχείου Εκκλησιαστική Αλήθεια 21. Η μελέτη αυτή πιθανόν δεν προοριζόταν για δημοσίευση, αφού αποτελεί επιστολιμαία έκθεση του Παρθενίου την οποία υπέβαλε προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ. Η έκθεση αυτή περιέγραφε τα γεγονότα της χειροτονίας του μητροπολίτη Σκοπίων Φιρμιλιανού, η οποία έλαβε χώρα στην μονή Σκαλωτής της μητρόπολης Αίνου 22. Η δύναμη και το ωραίο ύφος τη περιγραφής αλλά και η παράθεση πλούσιων ιστορικών και γεωγραφικών στοιχείων μέσα σε αυτήν, έκαμαν τον Μανουήλ Γεδεών, αρχισυντάκτη τότε του περιοδικού Εκκλησιαστική Αλήθεια, να δημοσιεύσει μεγάλο τμήμα της έκθεσης αυτής. Σε αυτήν ο Παρθένιος, μαζί με τα γεγονότα της χειροτονίας του εψηφισμένου μητροπολίτη Σκοπίων Φιρμιλιανού, δίδει αρκετές πληροφορίες για την ιστορία της μονής Σκαλωτής, για την ζωή και κατάσταση των πόλεων Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) και Αίνου και πολλά στοιχεία για τις ασχολίες των κατοίκων και διατυπώνει αρκετές γεωγραφικές παρατηρήσεις. Δεν προβαίνει σε απλή παράθεση των πληροφοριών αλλά διατυπώνει κρίσεις επί όλων όσων βλέπει και προτείνει λύσεις. 2. «Περιγραφή κυρίως εννέα ετών Τουρκοκρατίας της περιφερείας επισκοπής Κίτρους από του , τοπογραφική και ηθικοθρησκευτική μετά ιστορικογεωγραφικών παρατηρήσεων, Εν Αθήναις 1918, σελίδες 122». 20 Διονυσίου Ψαριανού, Η Θεία, σ. ιβ. 21 ΕΑ 26(1902) Σχετ. βλ. στο Α κεφάλαιο της παρούσας εργασίας.

268 268 Το βιβλίο αυτό είναι μοναδικό στο είδος του για την ιστορία και γεωγραφία της επισκοπής Κίτρους και της Πιερίας γενικότερα. Είναι κυριολεκτικά μεταλλείο πληροφοριών για την Πιερία. Ο Παρθένιος περιγράφει κάθε κώμη και χωριό της επαρχίας του αναλυτικά. Μας παρέχει πληροφορίες για την προέλευση του ονόματος κάθε κώμης και κάθε χωριού, για την γεωγραφική θέση του σε σχέση με όλη την επαρχία. Μας δίδει πληροφορίες για την ηθικοθρησκευτική κατάσταση και το επίπεδο της παρεχόμενης εκπαίδευσης κάθε οικισμού, περιγράφοντας παράλληλα και τις ενέργειες των κατοίκων για την αναβάθμισή τους. Ακόμη πλούσιες είναι οι πληροφορίες του και για την κοινοτική και οικονομική δραστηριότητα κάθε οικισμού. Τέλος, δίδει πληροφορίες για την εθνική προσφορά των κατοίκων κατά την διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα καθώς και για την δράση των ξένων προπαγανδών και τις προσπάθειες αντιμετώπισής τους. Οι πληροφορίες του Παρθενίου είναι αξιόπιστες και πρωτογενείς, αφού παρέχονται από τον άνθρωπο που ζει και μετέχει στα δρώμενα και πολλές φορές από την θέση του διαμορφώνει και επηρεάζει την εξέλιξη των γεγονότων στην επαρχία του. Η αξιοπιστία των πληροφοριών που μας παρέχει, αποδεικνύεται σαφώς σήμερα μέσα από την διασταύρωση των πληροφοριών που αντλεί ο ερευνητής από την αρχειακή έρευνα. Η μελέτη αυτή είναι η περισσότερο διαδεδομένη από τα έργα του Παρθενίου, αφού ο κάθε ερευνητής μπορεί να την βρει στην Εθνική Βιβλιοθήκη, στην Βιβλιοθήκη της Βουλής, στην Γεννάδιο Βιβλιοθήκη, στην Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, στην Βαρνάβειο Βιβλιοθήκη της Ιεράς Μητρόπολης Κίτρους και στο Ίδρυμα Εθνικού και Θρησκευτικού Προβληματισμού 23. Μέχρι το 1960 περίπου η μελέτη αυτή είχε περιπέσει σε αφάνεια και ουδείς μέχρι τότε την μνημόνευε. Για πρώτη φορά γίνεται χρήση αυτής από τον λόγιο μητροπολίτη Κίτρους Βαρνάβα Τζωρτζάτο, ο οποίος συμπεριέλαβε ολόκληρο σχεδόν το τμήμα του βιβλίου του Παρθενίου που αναφέρεται στην Κατερίνη, στην εργασία του: Λεύκωμα επί τη πεντηκονταετηρίδι από της απελευθερώσεως της Κατερίνης, και στις σ Έκτοτε όλοι οι ερευνητές που ασχολούνται με την Πιερία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό 24 χρησιμοποιούν το βιβλίο αυτό, το οποίο πλέον αποτελεί σπουδαίο και χρήσιμο εργαλείο. 23 Το 1986 το βιβλιοχαρτοπωλείο του Βασ. Ν. Βρούζου είχε προβεί σε φωτοτυπική ανατύπωση της μελέτης αυτής, σε λίγα αντίτυπα, με εξώφυλλο δικής του σχεδίασης και με τον τίτλο «Περιγραφή επισκοπικής περιφερείας Κίτρους επί Τουρκοκρατίας». Σήμερα οι εκδόσεις Μάτι στην Κατερίνη, έχουν προβεί σε απλή φωτοστατική ανατύπωση της μελέτης αυτής, από την έκδοση του Β. Βρούζου, την οποία και διαθέτουν προς το κοινό. Και στις δύο αυτές «εκδόσεις» λείπουν οι σελίδες 1 έως Για παράδειγμα βλ. Elena Scott, Agia Kore.

269 Ελληνοκεντρικά Στην κατηγορία αυτή εντάσσεται ένα έργο, το οποίο εκφράζει την αγωνία του Παρθενίου την τύχη της εθνικής μας μουσικής παράδοσης: 1. «Περί Νεοελληνικής Μουσικής, ήτοι περί εξευρέσεως του τρόπου και των πηγών προς δημιουργίαν εθνικής νεοελληνικής μουσικής της οποίας στερούμεθα, Θεσσαλονίκη 1923, σελίδες 47». Το έργο αυτό του Παρθενίου αποτελεί καρπό της αγάπης του από τη μια για την εκκλησιαστική και θύραθεν μουσική και από την άλλη για την ελληνική ορθόδοξη παράδοση η οποία υπέκυπτε στα κελεύσματα της ανοίκειας δυτικής πολιτιστικής παράδοσης. Ο ίδιος, όπως σημειώθηκε στο Α κεφάλαιο της υπό διαπραγμάτευση εργασίας, ήταν συγγενής με τον Κωνσταντίνο Βαρδάκα, ο οποίος είχε ιδρύσει μουσική σχολή στα Ιωάννινα, ήταν ακόμη λαμπρός γνώστης της εκκλησιαστικής μουσικής και καλλικέλαδος μύστης της. Όταν υπηρετούσε ως Δευτερεύων των Πατριαρχείων είχε συνδεθεί με τα μέλη του Μουσικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως και ιδιαίτερα με τον Γ. Παπαδόπουλο, διευθυντή της Μουσικής Σχολής, του οποίου υπήρξε και χορηγός για την έκδοση ενός βιβλίου του 25. Έτσι ο Παρθένιος δεν ήταν άγευστος μουσικής παιδείας. Έχοντας αυτήν την κατάρτιση και αγάπη προς την μουσική και εν γένει για τον ελληνικό ορθόδοξο πολιτισμό και βλέποντας την αλλοτρίωση του μουσικού αισθήματος του ελληνικού λαού με την άκρατη εισαγωγή της μουσικής παραγωγής της Δύσης, συνέγραψε την ανωτέρω μελέτη για την μουσική. Όντως, από τα μέσα του 19 ου αι. και ιδιαίτερα κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αι. η ευρωπαϊκή καλούμενη μουσική, κυριαρχεί σε όλες τις εκδηλώσεις της καλλιτεχνικής ζωής και ενισχύεται από την άποψη ότι η Ελλάδα αφομοιώνοντας τον δυτικό τρόπο ζωής θα μπορέσει πιο γρήγορα και εύκολα να συμπεριληφθεί μεταξύ των «πολιτισμένων» ευρωπαϊκών εθνών. «Η επιρροή του νέου [αυτού] πολιτικού προσανατολισμού εκδηλώνεται με βαθιές αλλαγές στη μουσική ζωή. Νέες αντιλήψεις και ιδέες θα εισρεύσουν, καταρρακτωδώς από τη Δύση και θα μεταδοθούν στις επόμενες γενιές ως αξιώματα της νεοελληνικής μουσικής παράδοσης της ιστορίας της» 26. Αυτήν ακριβώς την αγωνία εκφράζοντας ο Παρθένιος και βλέποντας την βαθιά αλλοτρίωση της ελληνικής παράδοσης, έγραψε 25 Βλ. Παπαδοπούλου, Ιστορική, σ Ρωμάνου, Ιστορία, σ. 35.

270 270 την ανωτέρω μελέτη, στην οποία προβαίνει σε ευρεία ανασκόπηση της ιστορίας της μουσικής από την πρώιμη αρχαιότητα έως τις μέρες του εντάσσει την ελληνική μουσική στην καθαρά ανατολική μουσική, ή οποία αντιπροσωπεύεται φυσικά από την ελληνική μουσική και αποδεικνύει την αδιάκοπη ιστορική συνέχεια της ελληνικής μουσικής από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες του. Παρουσιάζει παράλληλα εμπεριστατωμένα τον πλούτο της μουσικής, διαπιστώνοντας ταυτόχρονα την έλλειψη συναφούς έρευνας για την ανάδειξη, μελέτη και συστηματοποίηση αυτού του πλούτου. Προβάλλει εξάλλου, πεισματικά την άποψη ότι πρέπει να δημιουργηθεί μουσική γνήσια εθνική, καθαρά νεοελληνική, η οποία θα είναι απαλλαγμένη από κάθε ξένο στοιχείο που αλλοιώνει την μορφή της. Οι προτάσεις για την υλοποίηση αυτής της άποψης είναι αρκετά ρεαλιστικές, όπως: Ίδρυση μουσικών σχολών, στις οποίες θα διδάσκονται όλα τα είδη της ελληνικής μουσικής, σπουδαστές και μαθητές θα προβαίνουν σε ερευνητική εργασία καταγραφής του μουσικού πλούτου σε ολόκληρη την χώρα, μελέτη αρχαίων μουσικών χειρογράφων και κατασκευή μουσικών οργάνων που να αποδίδουν πιστά τους ελληνικούς ήχους. Τέλος, κατά τον Παρθένιο στο Άγιο Όρος θα μπορούσε να δημιουργηθεί και να λειτουργήσει μουσική σχολή με ειδίκευση στην εκκλησιαστική μουσική. Οι προτάσεις αυτές για την εποχή του ήταν πρωτοπόρες και ρεαλιστικές, δυστυχώς όμως στην Ελλάδα την εποχή εκείνη δεν είχε συνειδητοποιηθεί ο πλούτος της ελληνικής μουσικής και δεν είχε αναπτυχθεί το αίσθημα της μελέτης και διάσωσης του πλούτου αυτού από τη λήθη του χρόνου. Μόλις το 1985 δημιουργήθηκε στην Θεσσαλονίκη τμήμα μουσικών σπουδών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και ακολούθησε το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο το 1991 και το Ιόνιο Πανεπιστήμιο το Αποτιμώντας το συγγραφικό έργο του Παρθενίου συμπερασματικά να διατυπώνουμε τα εξής: 1. Ο Παρθένιος, παρ όλες τις δυσκολίες της εποχής του, θέλοντας να στηρίξει αλλά και να καθοδηγήσει το ποίμνιό του, συνέγραψε αρκετά πονήματα, τα οποία συνέχιζαν την μεγάλη κηρυκτική του δράση. 2. Έγραφε από μεγάλη αγάπη προς το ποίμνιό του και την νεολαία 27, για να τους κάμει ισχυρούς και ικανούς να αντιμετωπίσουν 27 Γράφει σχετικά στη μελέτη του Περί Θεότητος του Ιησού Χριστού: «θέλομεν συντελέσει εἰς ἐπίρρωσιν τοῦ θρηκευτικοῦ συναισθήματος τῆς Ἑλληνικῆς ἡμῶν σπουδαζούσης νεολαίας, προχείρως καὶ εὐκόλως δυναμένης νὰ ἀναγινώσκῃ πάσας τὰς ἀντιχριστιανικὰς θεωρείας, στερουμένης δὲ κατὰ τὴν ἡμετέραν ἀντίληψιν καταλλήλων καὶ προχείρων ἀπολογητικῶν ἔργων, ἀναιρούντων τὰς ἀσεβεῖς ταύτας θεωρείας τῆς

271 271 όλες τις καινοφανείς και αντιθρησκευτικές θεωρίες της εποχής του, ώστε να μην είναι «νήπιοι, κλυδωνιζόμενοι καὶ περιφερόμενοι παντὶ ἀνέμῳ τῆς διδασκαλίας, ἐν τῇ κυβείᾳ τῶν ἀνθρώπων, ἐν πανουργίᾳ πρὸς τὴν μεθοδίαν τῆς πλάνης» 28, με απώτερο στόχο την ψυχική σωτηρία του ποιμνίου του, ενθυμούμενος κάθε φορά το «ἔπεσχε σεαυτῷ καὶ τῇ διδασκαλίᾳ ἐπίμενε αὐτοῖς, τοῦτο γὰρ ποιῶν καὶ σεαυτὸν σώσεις καὶ τοὺς ἀκούοντάς σου» Είχε μεγάλη αγάπη για την ελληνορθόδοξη παράδοση. Πίστευε ότι ορθοδοξία και παράδοση του Γένους ήταν αδιάσπαστες ενωμένες και ότι η αλλοτρίωση της μιας επηρέαζε την άλλη. Έτσι θέλησε με μερικά από τα συγγράμματά του να καταδείξει τον ακατάλυτο σύνδεσμό τους και προσπάθησε να στηρίξει την παράδοση, ώστε να συμβάλει και αυτός στην καταστολή της αλλοτρίωσης που επιτελούνταν σιγά σιγά στις μέρες του εξ αιτίας των ραγδαίων κοινωνικοπολιτικών μεταβολών. 4. Τέλος, οι συγγραφές του για την Πιερία αποτελούν ανεπανάληπτο και ανεξάντλητο πηγαίο υλικό το οποίο διασώζει αξιόπιστα την ιστορική παράδοση και μαρτυρία του ποιμνίου της επαρχίας Κίτρους, κατά τα τελευταία χρόνια της Οθωμανοκρατίας. ἀπιστίας καὶ ἀποδεικνυόντων τὴν ἀλήθειαν τῶν θεμελιωδῶν ἀρχῶν τοῦ Χριστιανισμοῦ», Παρθενίου, Απολογητκαί, σ Εφεσ., 4, Α Τιµ., 4, 16.

272 272 Η πρώτη σελίδα από το πρώτο βιβλίο το οποίο εξέδωσε ο Παρθένιος και το οποίο αφορούσε την ιστορική και όχι μόνο παρουσίαση της επισκοπής του

273 273 Το εξώφυλλο από το πρώτο απολογητικό βιβλίο του Κίτρους Παρθενίου

274 274 Το εξώφυλλο απ το βιβλίο Απολγητικαί Μελέται, το οποίο είναι και το μεγαλύτερο σε έκταση βιβλίο του Παρθενίου

275 275 Το εξώφυλλο από την μελέτη του για την νεοελληνική μουσική

276 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

277 282

278 283 Εισαγωγικό Σημείωμα Στο Παράρτημα δημοσιεύονται: πρώτον πενήντα ανέκδοτα, το πλείστον, έγγραφα, δεύτερον επτά πανομοιότυπα εγγράφων και τρίτον εικονογραφικό υλικό, όλα διαφωτιστικά λίαν του γραπτού λόγου μου A. Πενήντα έγγραφα και κείμενα αντιπροσωπευτικά του βίου και της δράσης του Παρθενίου. Από αυτά, ως προς την έκδοσή τους, μόνο επτά (8) έγγραφα έχουν δημοσιευθεί, και αυτά είναι τα με αριθμό 3, 4, 30, 31, 32, 39, 42, 47. Τα υπόλοιπα δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά. Σχετικά με το περιεχόμενό τους, αναφέρουμε ότι το 1, αφορά την ενίσχυση του Παρθενίου από το κληροδότημα του Χρ. Ευθυμίου, το 2, αφορά την εξαρχική του αποστολή στο Μέτσοβο. Τα 3, 4, 5 και 6 έχουν σχέση με την εκλογή του Παρθενίου ως επισκόπου Κίτρους. Τα 7, 8, 9, 10, 11, 12 και 13 αναφέρονται στην μέριμνα του Παρθενίου για τα μοναστήρια της επαρχίας. Το 14 αναφέρεται στην καταβολή των αρχιερατικών δόσεων προς το Πατριαρχείο. Τα 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23 και 24 έχουν σχέση με τις προσπάθειες για την αναδιοργάνωση της εκπαίδευσης της επαρχίας Κίτρους. Τα 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 46 και 50 έχουν σχέση με την εθνική δράση του Παρθενίου κατά το Μακεδονικό Αγώνα και την αντιμετώπιση της ρουμανικής προπαγάνδας καθώς και τις ενέργειες των Νεοτούρκων. Το 41 αναφέρεται στην προαγωγή της επισκοπής σε μητρόπολη. Το 42 είναι ο τόμος ιδρύσεως της μητροπόλεως Κίτρους. Τα 43, 44, 45 και 49 αναφέρονται στον θάνατο του Παρθενίου και στην κατάργηση της μητροπόλεως Κίτρους. Το 47 είναι ο κανονισμός του φιλεκπαιδευτικού σωματείο του Λιτοχώρου «Όλυμπος». Τα κείμενα μετεγγράφονται και δημοσιεύονται χωρίς καμιά παρέμβαση γλωσσική, συντακτική και ορθογραφική. B. Δημοσιεύουμε μερικά πανομοιότυπα εγγράφων όπως: α) Ευχετήρια επιστολή του Παρθενίου προς τον επίσκοπο Πολυανής Παρθένιο. β) Αναφορά των κατοίκων της Χράνης για την τοποθέτηση ιερέως στο χωριό, αφού ο υπάρχων ιερέας τελεί την θεία λειτουργία στα ρουμανικά και οι κάτοικοι δεν μπορούν να εκκλησιάζονται. γ)

279 284 Έγγραφο του Παρθενίου για την δημιουργία σχολείου στο χωριό Κεραμίδι. δ) Έγγραφο του Παρθενίου και της δημογεροντίας Αικατερίνης προς το γραφείο της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, το οποίο αφορά την επιχορήγηση για την ίδρυση της Αστικής Σχολής Αικατερίνης. ε) Γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχη προς τον Παρθένιο για την ανακηρύξεως της μονής Μακρυρράχης ως Σταυροπηγιακής καθώς και το Σιγίλιο της ανακήρυξης αυτής. στ) Τηλεγράφημα των οθωμανικών αρχών Κατερίνης προς τις αρχές του Βιλαετίου και την οθωμανική Κυβέρνηση για την επαναστατική δράση του Παρθενίου. ζ) Ο Τόμος Ιδρύσεως της Μητροπόλεως Κίτρους. Γ. Τέλος δημοσιεύουμε: α. Φωτογραφίες αντιπροσωπευτικές. β) Σφραγίδες και υπογραφές του Παρθενίου καθώς και των συλλόγων της επαρχίας. γ)χάρτη της επαρχίας στον οποίο φαίνονται οι μεταβολές που επήλθαν στα όρια της μετά την ανακήρυξή της ως μητροπόλεως, ως υποστηρικτικό υλικό της εργασίας.

280 285 Α. ΕΓΓΡΑΦΑ 1. Γράμμα των εκτελεστών της διαθήκης του Χρ. Ευθυμίου για την οικονομική ενίσχυση των σπουδών του Παρθενίου 1 Ἐν Αθήναις τῇ 14 Σεπτεμβρίου 1895 Πρὸς τοὺς κυρίους Ἐφόρους καὶ ἐπιτρόπους τῶν ἐν Ἰωαννίνοις Φιλανθρωπικῶν Καταστημάτων ὑπό τὸν τίτλον «Ἐλέη Ἰωαννίνων» εἰς Ἰωάννινα Ἀξιότιμοι Κύριοι Ἔχομεν ἀνά χείρας δύο ἐπιστολάς ὑμῶν τῆς 7 ης Ἰουλίου καὶ τῆς 27 Αὐγούστου ἐ. ἔ. Καὶ ἐπί μέν τῆς πρώτης παρατρέχοντες τὰ μέρη ἐκεῖνα ἐνθ ὥν δὲν εὐρίσκομεν λόγον νὰ ἐνδιατρίψωμεν περιοριζόμεθα νὰ φέρωμεν εἰς γνῶσιν ὑμῶν ὅτι καίτοι ἡ οἰκονομική θέσις τοῦ κληροδοτήματος οὗ ἐτάχθημεν ἐκτελεσταί καὶ οὗτινος τὰ περισεύματα μετά τοῦ ἐκ δρ κεφαλαίου ἀνερχομένου ἤδη εἰς δραχμάς ἐν ὅλῳ ἀποτελοῦνται ἐκ διαφόρων κτηματογράφων κατατεθειμένων ἐν τῷ ταμείῳ τῆς Ἐθνικῆς Τραπέζης ἐπ ὀνόματι τῶν ἐκτελεστῶν, δὲν εὑρίσκεται δυστυχῶς ἐν ἀνθηρᾷ καταστάσει ὡς ἐκ τῆς δυσπραγίας τῆς χώρας καὶ τῆς ἐκ ταύτης ἐκπτώσεως τῶν διαφόρων ἀξιῶν περιστατικά ἅτινα σπουδαίως θίγουσι καὶ τὸ ὑπό τὴν ἐπιμέλειαν ἡμῶν κληροδότημα, οὐχ ἦτον ἀποδεχόμεθα ἐπί τῇ συστάσει ὑμῶν τὴν αἴτησιν τοῦ ἱεροδιακόνου Παρθενίου Βαρδάκα καὶ ὁρίζομεν ὑπέρ αὐτοῦ μηνιαῖον μισθόν ἐκ δρ. πεντήκοντα ἐπί ἕν ἔτος ὑπό τον ῥητόν ὅρον νὰ χρησιμεύσῃ οὗτος ὡς ἱεροκήρυξ ἐν τῇ ἰδίᾳ αὐτοῦ πατρίδι Ἰωάννινα, πρὸς ὅν γνωστοποιήσατε παρακαλοῦμεν τὴν ἀπόφασιν μας ταύτην.. Δέξασθε ἐν τούτοις, αξιότιμοι κύριοι, τὴν ἔκφρασιν τῆς διακεκριμένης ὑπολήψεως ἡμῶν μεθ ἧν διατελοῦμεν. Οἱ ἐκτλεσταί τῶν κληροδοτημάτων Χριστοδούλου Εὐθυμίου. (ακολουθούν τέσσερις υπογραφές δυσανάγνωστες) 1 ΑΜΙ, ΑΑΚ, Φ. Κληροδοτημάτων Ευεργετών/Κληροδότημα Χρ. Ευθυμίου/ΑΒΕ 373/αρ. 37.

281 Γράμμα του Οικ. Πατριάρχου προς τον Παρθένιο για εξαρχική αποστολή στο Μέτσοβο και Ιωάννινα 2 Τῶ Δευτερεύοντι Παρθενίῳ 1355 Τῷ πρός διεξαγωγήν τῆς ἐκλογῆς τῆς νέας ἐφορίας Μετσόβου ὁρισθέντος πρότερον πρός ἐξαρχικήν αὐτόσι μετάβασιν θεοφιλ. ἐπισκόπου Ξανθουπόλεως κύρ Ἰωάννου διά λόγους ὑγείας παραιτηθέντος τῆς ἐντολῆς ταύτης, πρός ἐκτέλεσιν αὐτῆς ὡρίσθη σήμερον συνοδικῶς ἀντί αὐτοῦ ἡ αὐτῆς ὁσιολογιότης. Ὄθεν ἀνακοινούμενοι τοῦτο παρακελευόμεθα αὐτῇ ὅπως μεταβαίνουσα εἰς Μέτσοβον, ἐξαρχικῶς ἐξ ὀνόματος ἡμῶν διενεργήσῃ τῆν ἐκλογήν τῆς νέας πενταμελοῦς ἐφορίας Μετσόβου, ἐπί τῇ βάση τῶν ἐπισυνημμένων ὧδε ἄρθρων ἐκλογῆς, ἐπί τούτῳ γενομένων συνεπείᾳ τῆς ἀποτυχίας τῶν πρὸς συνεννόησιν ἤ σύμπηξιν τῶν δύο ἐκεῖ μερίδων προγενομένων ἐνεργειῶν, προεδρεύουσα τῆς ἐπί τούτῳ συγκληθησομένης νομίμου ἐκλογικῆς συνελεύσεως καὶ ἐπιστανοῦσα τήν ἐκλογήν μετά τῶν τεσσάρων προσωρινῶν ἐπιτρόπων Γεωργίου Παπανικολάου, Τριανταφύλλου Κουταβέλη, Δ. Κριτζάλη και Κ. Κίρκα, οὐς προταθέντας ἀνὰ δύο ἐξ ἐκατέρας τῶν μερίδων, ἀποδέξατο ἡ Ἱερά Σύνοδος. Πρό τῆς ἐκλογῆς ὅμως ταύτης ὀφείλῃ ἡ αὐτῆς ὁσιολογιότης ἵνα διορίσῃ ιδιαιτέραν ἐξελεγκτικήν ἐπιτροπήν καὶ ἐξετάσῃ μετ αὐτῆς τοὺς λογαριασμούς τῶν τέως ἐφόρων, καθώς τῶν ἐπιτρόπων τοῦ ναοῦ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς ἤτοι τῶν κ. Ἀναστασίου Μπότα, Στεργίου Ζούκα, Νικολάου Κριτσάλη, Ἰωάννου Κατσιάρου και Πέτρου Τέφα. Καὶ ταύτα μέν οὕτως. Ἐπειδή δὲ ἐπί τῇ εὐκαιρίᾳ ταύτῃ ἐνεκρίθη συνοδικῶς ἵνα ἡ αὐτῆς ὁσιολογιότης μεταβῇ ἐξαρχικῶς καὶ εἰς Ἰωάννινα καὶ ἐξετάσῃ ἐπί τόπου τά διατυπωθέντα τῇ Ἐκκλησίᾳ παράπονα κατά τὸν τρόπον τῆς διοικήσεως τῶν ἐπί τῆς νήσου τῶν Ἰωαννίνων ἱερῶν Μονῶν, παρακελευόμεθα ὅπως καὶ τὴν ἐντολήν ταύτην διεξαγάγῃ μετ ἀκριβείας καὶ προσοχῆς συνῳδά τῆς γροφομένοις τῷ Ίερωτάτῳ Μητροπολίτῃ Ἰωαννίνων κύρ Σοφρωνίῳ. Ἡ δε κλπ, 1903, Φεβρ. κα. 3. Υπόμνημα Εκλογής του Παρθενίου ως επισκόπου Κίτρους 3 Τῆς ἁγιωτάτης Ἐπισκοπῆς Κίτρους ἀπροστάτευτου διαμεινάσης ἄτε τοῦ ἐν αὐτῇ ἀρχιερατεύοντος κυρίου Θεοκλήτου οἰκειοθελῆ 2 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 75, σ ΚΠΕΣΜΘ, φ Πρβλ. και Αθ. Αγγελοπούλου, Η επισκοπική σύνοδος, ό. π., σ

282 287 παραίτησιν ὑποβαλόντος τῇ καθ ἡμᾶς Ἱερᾷ Μητροπόλει ἡμεῖς οἱ τὴν Ἱερὰν ἐπαρχιακὴν Σύνοδον συγκροτοῦντες ἀρχιερεῖς μετὰ τὴν γενομένην συνοδικῶς πρότασιν καὶ προβολὴν τριῶν ὑποψηφίων, τῶν μᾶλλον καταλλήλων εἰς διαδοχὴν τῆς Ἐπισκοπῆς ταύτης, ἤτοι τοῦ Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Μελενίκου Κυρίου Κωνσταντίνου, τοῦ Πανοσιολογιωτάτου Πρωτοσυγγέλου τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Θεσ /νίκης Κυρίου Παρθενίου καὶ τοῦ Παν. Ἀρχιδιακόνου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Προύσης Κυρίου Νεοφύτου, ἀπελθόντες ἐν τῷ πανσέπτῳ ναῷ τοῦ Ἁγίου Νικολάου προτροπὴ καὶ ἀδείᾳ τοῦ Παναγιωτάτου καὶ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης Κυρίου Κυρίου Ἀλεξάνδρου καὶ ψήφοις κανονικαὶς προβαλλόμενοι τῇ ἐπικλήσει τοῦ παναγίου Πνεύματος, εἰς ἀνάδειξιν τοῦ ἀξίου ἐκ τῶν τριῶν ὑποψηφίων προσώπου πρὸς ἀνάληψιν τῆς ἀρχιερατικῆς προστασίας καὶ ποιμαντικῆς ράβδου τῆς ἁγιωτάτης ταύτης Ἐπισκοπῆς προεκρίναμεν τὸν Πρωτοσύγκελλον τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης Κύριον Παρθένιον Βαρδάκαν παμψηφεὶ ὃς καὶ ἀνεδείχθη γνήσιος καὶ κανονικὸς αὐτῆς ἀρχιερεύς. Ἐφ ὦ εἰς διηνεκῇ ἔνδειξιν καὶ μόνιμον παράστασιν κατέστρωται τὰ ὀνόματα αὐτῶν ἐν τῶδε τῷ Ἱερῷ κώδικι τῆς ἁγιωτάτης Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. ιθ. Ἐν ἔτει σωτηρίω χιλιοστῶ ἐννεακοσιοστῶ τετάρτῳ Φεβρουαρίῳ Ὁ Καμπανίας Παρθενίος ἔχων καὶ τὴν γνώμην τοῦ Ἁγίου ἀδελφοῦ Ἱερισσοῦ Κυρίου Ἰωακείμ. Ὁ Πολυανῆς Παρθένιος. Ὁ Ἀρδαμερίου Δωρόθεος. 4. Το ευχαριστήριο μήνυμα του Παρθενίου για την εκλογή του 4 Εὐχαριστήριον μήνυμα ἐπὶ ἐκλογῇ Ἐπειδὴ ὁδηγηθεῖς ἐκ Θεοῦ ὅ τε Παναγιώτατος καὶ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Κύριος Ἀλέξανδρος καὶ ἡ περὶ τὴν Α. σεβασμίαν Παναγιότητα Ἱερὰ τῶν θεοφιλέστατων Ἐπισκόπων Ἐπαρχιακὴ Σύνοδος ηὐδόκησαν προαγαγεὶν μὲ εἰς τὸ θεῖον ὄντως καὶ μέγα της ἀρχιερωσύνης ἀξίωμα καὶ ἀποκαταστῆσαι εἰς τὸν Θρόνον τῆς ἁγιωτάτης Ἐπισκοπῆς Κίτρους πείθομαι τῷ θείῳ αὐτῶν προστάγματι καὶ δέχομαι τὸ ἐπίταγμα. Καὶ πρώτον μὲν εὐχαριστῶ αὐτῶ μοι τῷ Παναγιωτάτῳ καὶ πανσεβάστῳ μοι πατρί καὶ Δεσπότῃ τῷ τὴν τοιαύτην περὶ ἐμὲ πρόνοιαν πεποιηκότι, εἴτα δὲ 4 ΚΠΕΣΜΘ, φ Πρβλ. και Αθ. Αγγελοπούλου, Η επισκοπική σύνοδος, ό. π.., σ

283 288 τοῖς σεβασμίοις μοι ἁγίοις Ἐπισκόποις, ὧν ταῖς θεοπειθέσιν εὐχαῖς ἀξιῶσαι μὲ Κύριος ὁ Θεὸς ποιμάναι θεοφιλῶς τὸ ἐμπιστευθὲν μοι λογικὸν αὐτοῦ ποίμνιον καὶ εἰς νομὰς σωτηρίους ποδηγετῆσαι αὐτό καὶ ἄσπιλον καὶ ἀμόλυντον ἐμαυτὸν τε κἀκεῖνο παραστῆσαι ἐν τῇ φρικτῇ αὐτοῦ δευτέρᾳ παρουσία, ὧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων ἀμήν! Ἐν Θεσσαλονίκῃ τῇ 19ῃ Φεβρουαρίου 1904 Ὁ ἐψηφισμένος Κίτρους Παρθένιος. 5. Συγχραρητήριο γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχη 5 Τῷ θεοφ. Ἐπισκόπῳ Κίτρους Παρθενίῳ 1374 Πάνυ ἡδέως πληροφορηθέντες περί ταῖς ψήφοις κανονικαῖς ἐκλογῆς αὐτῆς καί ἀναδείξεως ὡς ἐπισκόπου τῆς ἱερᾶς ἐπισκοπῆς Κίτρους, ἄσμενοι προαγόμεθα νῦν, διαγνώμῃ καί τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου, συγχαρῆναι τε αὐτῇ πατρικῶς ἐπί τούτῳ καί ἅμα ἐπεύξασθε ἐγκαρδίως ὅπως Κύριος ὁ Θεός καταξιώσῃ αὐτήν ἀναδειχθῆναι ἐργάτην δόκιμον, θεοφιλῶς καί θεαρέστως διά παντός τοῦ βίου τά μεγάλα τῆς ἀρχιερωσύνης καί τῆς ποιμαντορίας καθήκοντα, ἐφ ἅ ἡ Ἐκκλησία ἐκάλεσεν αὐτήν ἐκπληροῦσαν καί διεξάγουσαν. Ἡ δε κτλ. 1904, Μαρτίου Γράμμα του Οκουμενικού Πατριάρχου προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης 6 Τῷ Θεσσαλονίκης Ἀλεξάνδρῳ 1619 Ληφθέντος καί αναγνωσθέντως συνοδικῶς τοῦ ἀπό κη παρελθόντος μηνός ἀδελφικοῦ αὐτῆς γράμματος, ἔγνωμεν καί ἐξ αὐτοῦ τά κατά τήν παραίτησιν τοῦ θεοφιλεστάτου ἐπισκόπου Κίτρους κύρ Θεοκλήτου καί τήν κανονικήν ἀντ αὐτοῦ ἐκλογήν καί χειροτονίαν τοῦ τέως παρ αὐτῇ ὁσιολογιωτάτου Πρωτοσυγκέλλου κύρ Παρθενίου. Συγχαίροντες δέ ἐπί τῇ αἰσίᾳ ταύτῃ καί κανονικῇ οἰκονομίᾳ καί διευθετήσει, ἀνακαινούμεθα ὅτι ὅσον ἀφορᾷ εἰς τόν παραιτηθέντα ἐπίσκοπον προφρόνως ἐνεκρίθη ἡ παροχή αὐτῷ μηνιαίου ἐπιδόματος ἐκ 300 γροσίων, περί τῆς ἀπαιτουμένης δέ Βεζυρικῆς διαταγῆς ὑπέρ τοῦ νέου ἐπισκόπου ἐνεργήθη ἤδη τό δέον. Ἐπί τούτοις δέ 5 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 85.

284 289 ὑπομιμνήσκοντες ἅμα τήν ἀνάγκην τῆς ἐγκαίρου ἀποστολῆς καί τοῦ πρός τό ἐθνικόν ταμείον καί τήν θεολογικήν Σχολήν κανονικοῦ φιλοτίμου τοῦ ἐκλεγέντος νέου ἐπισκόπου, αἰτούμεθα κτλ. 1904, Μαρτίου Γράμμα του Οικ. Πατριαρχείου για τον διορισμό ηγουμένου της μονής Κανάλλων 7 Tῷ Κίτρους Παρθενίῳ 1920 Ἀναγνωσθέντος συνοδικῶς τοῦ ἀπό κη Μαρτίου γράμματος αὐτῆς, προαγόμεθα δηλῶσαι ὅτι ἐνεκρίθῃ ὁ διορισμός τοῦ ὑποδεικνυομένου ἀρχιμανδρίτου Θεοφίλου ὡς ἡγουμένου τῆς αὐτόθι ἱερᾶς Σταυρ. Μονῆς τῶν Κανάλλων ὑπό δοκιμασίαν, διαβιβάζεται δὲ τῇ αὐτῆς θεοφιλίᾳ περίκλειστον ἐν τῇ παρούσῃ το νενομισμένον π. Ἡγ. Γράμμα, διά τά περαιτέρῳ. Ἡ δὲ κτλ. 1905, Ἀπρίλ. ιβ. Υ.Γ. Συνιστᾶται τῇ αὐτῇ θεοφιλίᾳ ἡ φροντίς πέρι ἀποστολῆς τῶν δικαιωμάτων τοῦ Ἐθνικοῦ Ταμείου, ἀνερχομένων εἰς γρόσια χίλια. 8. Ἡγουμενικόν Ἀρχιμανδρίτου Θεοφίλου, ἡγουμένου τῆς ἐν τῇ ἐπισκοπῇ Κίτρους ἱ Μ. τῶν Κανάλλων Ἡ Μετριότης ἡμῶν διά τοῦ παρόντος π. Ἀποκαταστατικοῦ Ἡγουμενικοῦ Γράμματος δηλοποιείται ὅτι, τῆς ἐν τῇ ἐπισκοπῇ Κίτρους ἱερᾶς πατρ/χικῆς καὶ Σταυροπ. Μονῆς τῶν Κανάλλων δίχα ἡγουμενικῆς προστασίας ἐναπομεινάσης, ἄτε δή τοῦ διορισθέντος ἡγουμένου ἀρχιμανδρίτου Ἰωακείμ παυθέντος συνοδικῶς, διορίζει καὶ ἀποκαθίστησιν, ἀποφάσει συνοδικῇ, γνήσιον καὶ κανονικόν ἡγούμενον τοῦ διαληφθέντος ἱεροῦ Σκηνώματος τόν ὁσιώτατον ἀρχιμανδρίτην κύρ Θεόφιλον. Ὀφείλει οὖν οὗτος, ἀναλαβών τήν διοίκησιν τῆς ἐν λόγῳ ἱερᾶς Μονῆς, διεξάγειν καί διακυβερνάν αὐτήν θεοφιλῶς καί θεαρέστως καί κατά τούς τύπους καί ὅρους τῆς μοναστηριακῆς διοικήσεως, φυλάττων ἀπαρεγκλίτως τάς ἀρχαίας τάξεις τῆς ἐσωτερικῆς καί ἐξωτερικῆς αὐτῆς διακυβερνήσεως καί διά τοῦ ἀμέμπτου αὐτοῦ πολιτεύματος καθιστάμενος παράδειγμα ἀρετῆς καί βίου ἀνεπιλήπτου τοῖς συμμοναστηριακοῖς αὐτῷ πατράσιν, ἀγαπῶν καί περιθάλπων αὐτὴν φιλαδέλφως φροντίζων δέ καί κηδόμενος τῆς καλλιεργείας τῶν κτημάτων αὐτῆς, οὐδέν τούτων ἀποξενών καί ἑνί 7 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ

285 290 λόγῳ ἀγωνιζόμενος ὑπέρ τῆς εὐκλείας καί προαγωγῆς τοῦ σεπτοῦ τούτου σκηνώματος οἱ δέ ἐν αὐτῷ συνασκούμενοι ὁσιώτατοι πατέρες ὀφείλουσιν ὁμοίως διάγειν θεαρέστως καί κατά τόν τύπον τοῦ μοναχικοῦ πολιτεύματος καί ἀπονέμειν τό προσῆκον σέβας καί εὐπείθειαν καί ὑπακοήν τῷ ἡγουμένῳ αὐτῶν καί συντρέχειν μετά ζήλου ὑπέρ τῶν συμφερόντων τῆς κοινῆς ταύτης Μετανοίας αὐτῶν, ἐν ἦ καθῆκον ἐπιβάλεται μνημονεύειν τοῦ κανονικοῦ πατριαρχικοῦ ὀνόματος ὡς νενόμισται, ἐν πάσαις ταῖς ἱεραῖς τελεταῖς καὶ ἀκολουθίαις. Ὄθεν εἰς ἔνδειξιν ἀπελύθη τὸ παρόν Ἡγ. Π/χικόν Ἀποκαταστ. Γράμμα κτλ κατά μῆνα Ἀπρίλιον (ιβ ). 9. Πατριαρχικό γράμμα για την μονή των Κανάλλων 9 Τῷ Κίτρους Παρθενίῳ 6569 Ἡ ἐν τοῖς Πατριαρχείοις ἑδρεύουσα Μοναστηριακή ἐπιτροπή, πρὸς ἥν ληφθέντα ἐν καιρῷ παρεπέμφθησαν τά ὑπό ἡμερομηνίαν κγ καὶ λα παρελθόντος Αὐγούστου μηνός ἀδελφικά αὐτῆς γράμματα μετά τῶν ἐπισυναπτομένων ἐκθέσεών τε καὶ συμβολαίων τῆς ἐπταετοῦς ἐκμισθώσεως τῶν κτημάτων τῆς Ἱ. Μονῆς τῶν Κανάλλων, λαβοῦσα ὑπ ὄψιν τὸ περιεχόμενον αὐτῶν καὶ διασκεψαμένη ὑπέβαλεν ἡμῶν τὴν ἐπί ἐπιστροφῇ διαβιβαζομένων ἐγκλείστως γνωμοδότησιν αὐτῆς, δι ἧς ἐν τῷ συνόλῳ ἐπιδοκίμασε τὰς πράξεις καὶ ἐνεργείας τῆς αὐτῆς θεοφιλίας καὶ ἔκρινεν αὐτὴν ἀξίαν εὐχαριστιῶν, οὐδὲν ἧττον ὅμως ἐφιστώσι τὴν προσοχήν αὐτῆς εἰς σημεῖά τινα τῶν ἐπιστεφομένων συμβολαίων καὶ τοῦ καταστατικοῦ τῆς Μονῆς ὧν ἕνεκα καὶ ἐπισυνάπτεται ἀπόσπασμα προηγουμένου πρακτικοῦ τῆς εἰρημένης ἐπιτροπῆς μετά σημειώματος τῶν διαφόρων τῆς Μονῆς κειμηλίων προκατατεθημένων ἐν τῷ γραφείῳ αὐτῆς. Ταῦτα οὖν διαβιβάζοντες ἀπαντητικῶς τῇ αὐτῆς θεοφιλίᾳ μετά τῶν πατριαρχικῶν ἡμῶν ἐπαίνων καὶ εὐχαριστιῶν οὐκ άμφιβάλλομεν ὅτι καὶ ἐν τοῖς ὑποδεικνυομένοις προθυμηθήσεται ἐνεργήσαι τὰ προσήκοντα ἐν τῷ ἀκραιφνεῖ αὐτῆς ὑπέρ τῶν συμφερόντων τῆς Μονῆς ζήλῳ. 1904, Σεπτεμβρ. κα 9 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 77, σ. 311.

286 Πατριαρχικό γράμμα για την μονή Αγ. Διονυσίου 10 Τῷ Κίτρους Παρθενίῳ 5607 Διαβιβάζοντες ἐγκλείστως ἐπί ἐπιστροφῇ ἀπόσπασμα πρακτικοῦ τῇς καθ ἡμᾶς ἐν τοῖς Πατριαρχείοις Μοναστηριακῆς Ἐπιτροπῆς ἀφορῶν εἰς τὴν ἐξέλεγξιν τῆς οἰκονομικῆς διαχειρίσεως τῆς ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ αὐτῆς Ἱ. Σταυροπηγιακῆς Μονῆς τοῦ ἁγίου Διονυσίου τῶν παρελθόντων τεσσάρων τελευταίων ἐτῶν, προτρεπόμεθα τὴν αὐτῆς θεοφιλίαν ἵνα συμμορφουμένη πρὸς τὸ περιεχόμενον αὐτοῦ καταρτίσῃ τὴν προτεινομένην ἐξ ἁρμοδίων προσώπων ἐπιτροπήν καὶ ὑποβάλῃ ἡμῖν ἐγκαίρως τὸ ἀποτέλεσμα τῶν ἐργασιῶν ταύτης διά τὰ περαιτέρω. 1905, Σεπτεμβρίου ιγ. 11. Πατριαρχικό γράμμα για την μονή Μακρυρράχης 11 Τῷ Κίτρους Παρθενίῳ 4726 Ἡ ἐν τοῖς Πατριαρχείοις Μοναστηριακή ἐπιτροπή λαβοῦσα ὑπ ὄψιν τὴν σχετικήν ἐκθεσιν τῆς αὐτῆς θεοφιλίας καὶ τῆς περί αὐτήν δημογεροντίας περί τοῦ τρόπου τῆς βελτιώσεως τῶν οἰκονομικῶν τῆς αὐτόθι ἱερᾶς Σταυροπηγιακῆς Μονῆς τῆς Μακρυρράχης ἐνέκρινε τὰ ἐν τῇ ἐκθέσει ταύτῃ διατυπούμενα πορίσματα ἅπερ εἰσί α ) ἡ πώλησις πάντων τῶν ζώων τῆς Μονῆς πρὸς πληρωμήν τῶν ἐκ τῆς τρεχούσης ὑπηρεσίας προερχομένων χρεῶν τῆς Μονῆς, ἐκτός τοῦ πρὸς τοὺς ἀδελφούς Ἀλλατίνους χρέος. β ) ἡ πάκτωσις τοῦ τσιφλικίου Συκιᾶς, ἐκτός τῶν δασῶν, δι ὥρισμένα ἔτη, ἀπέναντι ὡρισμένου ποσοῦ πρὸς ἐξόφλησιν τοῦ πρὸς τοὺς ἀδελφούς Ἀλλατίνους χρέους τῆς Μονῆς καὶ γ ) ὁ συμβιβασμός τῆς μετά τῶν άδελφῶν Παπαγεωργίου γειτονικῆς διαφορᾶς, ἐπί τῇ βάσει, ἐννοεῖται, τῶν δικαιωμάτων τῆς Μονῆς, διεξαγομένου τοῦ συμβιβασμοῦ τούτου δι ἐπιτροπῆς διοριζομένης ἐκ καταλλήλων προσώπων τῶν κατοίκων τῆς κωμοπόλεως Κολινδροῦ, ἅτε τῶν Κολινδρινῶν ὅντων εἰς θέσιν ἵνα γνωρίζωσι λεπτομερῶς πάντα τὰ τῆς προκειμένης διαφορᾶς σημεῖα, καὶ ἐργαζομένης ὑπό τὴν προεδρίαν τῆς αὐτῆς θεοφιλίας. Διαγνώμη οὖν συνοδικῇ ἐντελλόμεθα τῇ αὐτῆς θεοφιλίᾳ ἵνα προβῇ εἰς ἐκτέλεσιν τῶν ἀνωτέρῳ τριῶν μέτρων, ἐν συνεργασίᾳ μετά τῆς ὡς ἄνω, ἐκλεχθησομένης ἐπιτροπῆς, ἧς τά μέλη οὑδαμῶς ἀμφιβάλλομεν ὅτι συμπράξουσι τῇ αὐτῇ θεοφιλίᾳ διά τὸν ἀνωτέρῳ σκοπόν μετά προσοχῆς και φειδοῦς καὶ φιλογενείας. 10 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ. 329.

287 , Ἰουλίου α. 12. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης προς τον Παρθένιο για την εξαρχική αποστολή στο μοναστήρι της Σφίντζας 12 Τῷ Κίτρους Παρθενίῳ 2246 Ἀποφάσει τῆς Ἁγίας καὶ Ἱερᾶς Συνόδου ἐντέλληται ἡ ὑμετέρα θεοφιλία ὅπως ὁμοῦ μετά τοῦ ἱερωτάτου Μ/του Θεσσαλονίκης κ. Γενναδίω, οὕ ἀπέστειλε τῇ Ἐκκλησίᾳ τὴν ὑπό τῆς θεοφιλίας αὐτῆς διαβιβασθεῖσαν αὐτῷ ἀπαντητικήν ἔκθεσιν περί τῶν λαβόντων χώραν ἐν τῇ ἱερᾶ Π/κῇ καὶ Σ/γιακῇ Μονῇ τῆς Σφίντζας, ἱδίᾳ πρὸς τὴν θρησκευτικήν μόρφωσιν τῶν ἐν αὐτῇ ὀρφανῶν, μεταβῆτε εἰς τὴν εἰρημένην ἱεράν Μονήν καὶ μετ ἀκριβῆ ἐπιτηδείαν ἐξέτασιν ὑποβάλητε τῇ Ἐκκλησίᾳ ἔκθεσιν περί ὅλων τῶν καταγγελομένων ὑπό τοῦ ἡγουμενοσυμβουλίου, εκφράζοντες ἅμα καὶ τὴν ἰδίαν γνώμην ὑμῶν. Ἡ δὲ κτλ Αὐγούστου θ. 13. Πατριαρχικό Γράμμα για την Μονή Αγίου Αθανασίου Σφίντζας 13 Τῷ Κίτρους Παρθενίῳ 2403 Ἡ ἱ. Σύνοδος λαβοῦσα ὑπ ὄψιν γράμμα τοῦ ἱεροτάτου Μ/λίτου Θεσσαλονίκης κ. Γενναδίου, περί τῆς ἀσκουμένης ὑπό τοῦ Διευθυντοῦ τοῦ ἐν τῇ Ἱ Μονῇ Σφίντζης ὀρφανοτροφείου «Ὅλυμπος», προτεσταντικῆς προπαγάνδας, ἐνέκρινεν ἵνα ἡ ὑμ. ἱερότης εἰς τὴν ἐπαρχίαν τῆς ὁποίας εὐρίσκεται ἡ ὡς ἄνω Μονή καὶ τὸ ἐν αὐτῇ οἰκοτροφεῖον ἐξεύρῃ τὸ κατάλληλον διά τήν θέσιν τοῦ διευθυντοῦ τοῦ οἰκοτροφείου πρόσωπον καὶ ἐνεργήσῃ ἀκολούθως ἁρμοδίως τὸν διορισμόν αὐτοῦ, παρατηρήσασα δὲ τὸ μὲν ὅτι οὐκ ἴρρηται ὁ διορισμός ὡς διευθυντοῦ τοῦ ὑπό τοῦ ἱερ. Μ/λίτου Θεσ/νίκης συνιστωμένου τοῦ ἱερ. Μ/λίτου Καμπανίας κ. Διοδώρου, ὅστις οὕτω θὰ ἧτο ἠναγκασμένος νὰ διαμένῃ μακράν τῆς ἐαυτοῦ ἐπαρχίας, ἐπί ζημίᾳ πάντως τῶν ἐπαρχιακῶν αὐτοῦ ὑποθέσεων, τὸ δὲ ὅτι ὁ διορισμός διευθυντοῦ τοῦ εἰρημένου ὀρφανοτροφείου εἶναι ἐκτός τῆς ἀρμοδιότητος τοῦ Π/χείου. 12 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 91, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 94, σ. 214.

288 293 Ανακοινούμενοι τὴν ὡς ἄνω συνοδικήν ἀπόφασιν τῇ ὑμ. ἱερότητι, προτρεπόμεθα, ὅπως κατά ταύτην ἐνεργήσῃ τὸ προσῆκον, ἡ δὲ, κτλ. 1925, Νοεμβρίου κγ. 14. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο προς τον Κίτρους Παρθένιο 14 Τῷ Κίτρους Παρθενίῳ 6982 Ἀσφαλῶς ληφθέντος τοῦ ποσοῦ γροσίων οὕ τὴν ἀποστολήν ἐδήλωσεν ἡμῶν διά τοῦ ἀπό κη τοῦ παρελθόντος μηνός γράμματος αὐτῆς, πρὸς ἐξόφλησιν τῶν ἀναφερομένων ἐκκλησιαστικῶν αὐτῆς δόσεων, πληροφορούμεν αὐτὴν ἀπαντητικῶς ὅτι αἱ σχετικαί ἀποδείξεις παρεδόθησαν τῷ μετρήσαντι τὸ ποσόν τοῦτο κ. Καλλίφρονι, ἐκφράζοντες ἄμα τὴν εὐρέσκειαν τῆς Ἐκκλησίας ἐπί τῇ ἐγκαίρῳ πάντοτε ἀποστολῇ. Ἡ δὲ κτλ. 1907, Ὀκτωβρίου ιβ 15. Ο Κίτρους Παρθένιος και η Δημογεροντία Κατερίνης προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης 15 Ἐξοχώτατε Κύριε, Τῆς ἐνάρξεως οἰκοδομῆς Σχολῆς Ἑλληνικῆς ἐν Αἰκατερίνῃ ἐπειγούσης, ὁ ἐπιφέρων τὴν παροῦσαν ἐπιστολήν ἡμῶν ἐκ τῶν Δημογερόντων Αἰκατερίνης κύριος Γεώργιος Λαναρίδης, ἀντιπροσωπεύων τὴν Δημογεροντίαν καὶ κοινότητα Αἰκατερίνης, ἔλαβε παρ ἡμῖν τὴν ἐντολήν ἵνα ἐμφανισθῇ ἐκ μέρους ὅλων ἡμῶν ἐνώπιον τῆς ὑμετέρας Ἐξοχότητος, καὶ λάβῃ θετικάς πληροφορίας περί τοῦ ποσοῦ ὅπερ ἡ ὑμετέρα εξοχότης εὐρεστηθήσεται νὰ χορηγήσῃ ὡς συνδρομήν πρὸς ἔναρξιν και ἀποπεράτωσιν τῆς οἰκοδομῆς ταύτης καθώς καὶ περί τοῦ χρόνου καθ ὅν ἀκριβῶς αὕτη χορηγηθήσεται ἡμῶν. Ἐπί τούτοις διατελοῦμεν μετ ἀπείρου πρὸς τὴν Ὑμετέραν Ἐχοχότητα σεβασμοῦ τιμῆς καὶ εἰλικρινοῦς ὑπολήψεως καὶ ἀγάπης, πρὸς τούτοις δὲ καὶ ἰσοβίου εὐγνωμοσύνης. Ἐν Αἰκατερίνῃ τῇ 28 Ἰανουαρίου Ὁ Πρόεδρος Ἡ Δημογεροντία Αἰκατερίνης 14 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 80, σ ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα β

289 294 + ὁ Κίτρους Παρθένιος Β. Κυργιάννης Γ. Τσίκνης Χρ. Φαρδέλλας Ζήνων Χατζόπουλος Γεώργ. Λαναρίδης 16. Ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης τα τον Υπουργό Εξωτερικών 16 Ἐν Θες/νίκη ταῇ 1 Φεβρουαρίου [1]905 Αρ. Εμπ. 79 Κύριε Ὑπουργέ, Εἶναι ἀνάγκη ἐπείγουσα ν ἀνεγερθοῦν[;] ἡ δημοτική σχολή Αἰκατερίνης κατά τό ἐπί θύρας ἔαρ. Οἱ ἐκεῖ ρουμανίζοντες, ὥν ὁ ἀριθμός φαίνεται ἐλαττούμενος καίριον θα λάβωσι ἐκ τούτου τραῦμα. Τὰ σχέδια τοῦ κτιρίου ἐξεπονήθησαν παρά τοῦ μηχανικοῦ κ. Δημητριάδου. Ἡ δαπάνη ὑπελογίσθη ἐκ 350 λίρας. ἐκ τούτων ἡ κοινότης εἶναι βεβαία ὅτι θὰ συλλέξη δι ἐράνου περί τὰς 200 λίρας ὄχι πλέον, διότι οἱ ἄνθρωποι δὲν εὐποροῦσι. Ἀναμένω δὲ παρ ἡμῶν τὸ συμπλήρωμα. Νομίζω ὅτι πρέπει να σπεύσωμεν νὰ παράσχομεν αὐτῇ τοῦτο ἐκ τῶν Τσουφλείων. Εὐπειθέστατος Λ. Δ. Κορομηλᾶς 17. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ προς τον πρεσβευτή Ιωάννη Γρυπάρη 17 +Ἰωακείμ, ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης καὶ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Αριθμ Ἐξοχώτατε Τοῦ θεοφιλεστάτου Ἐπισκόπου Κίτρους κύρ. Παρθενίου ὑποβαλόντος αὖθις διά γράμματος αὐτοῦ τῇ Ἐκκλησίᾳ τὴν ἀνάγκην τῆς ἱδρύσεως Σχολῆς ἐν Αἰκατερίνῃ, ἕδρᾳ τῆς Ἐπισκοπῆς, ἔνθα σπουδαῖος διεξάγεται ἀγών κατά τῆς ρουμουνικῆς προπαγάνδας, προαγόμεθα διαγνώμῃ τῆς περί ἡμᾶς Ἱερᾶς Συνόδου ἵνα διά τῆς 16 ΑΙΜΧΑ/Α /Φ. 3/ ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ.

290 295 Ὑμετέρας περισπουδάστου ἡμῖν Ἐξοχότητος ἐπαναλάβωμεν την προλαβοῦσαν πρὸς τὴν εὐσεβῆ πηγήν σύστασιν ἡμῶν περί ἀναλόγου ὑλικῆς συνδρομῆς πρὸς θεραπείαν τῆς ἐν λόγῳ ἀνάγκης μετά πατρικῆς ἀξιώσεως ὅπως εὐαρεστηθῇ ἐνεργῆσαι τά δέοντα καὶ δηλῶσαι ἡμῖν τὸ ἀποτέλεσμα. Ἐπευχόμενοι δέ τῇ Ὑμετέρᾳ Ἐξοχότητι τά κράτιστα, διατελοῦμεν ᾳϡδ Δεκεμβρίου κγ τῆς Ὑμετέρας περιποθήτου ἡμῖν Ἐξοχότητος διάπυρος εὐχέτης εἰς Θεόν και πρόθυμος ὅλως + Ὁ Κωνσταντινουπόλεως Ἰωακειμ Τῷ Ἐξοχωτάτῳ κυρίῳ Ἰωάννῃ Γρυπάρῃ. 18. Ο Κίτρους Παρθένιος και η Δημογεροντία Κατερίνης προς το Γραφείο της Ι. Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης 18 Κύριε, Μετ εὐχαριστήσεως χαρᾶς καὶ εὐγνωμοσύνης λαβόντες γνῶσιν διά τοῦ Ἀρχιερέως ἡμῶν τοῦ ὑπό ἡμερομηνίαν 22ας παρελθόντος ἐ. ἔ. ἐγγράφου ὑμῶν, δι οὗ γνωρίζεται ἡμῖν ὅτι τά διά τήν ἀνέγερσιν τῆς Σχολῆς τῆς Κοινότητος ἡμῶν καθορισθέντα χρήματα εἶναι ἕτοιμα καὶ ὅτι ἀναμένετε νὰ μάθητε παρ ἡμῶν τὴν ἔναρξιν τοῦ ἔργου, ὅπως ἀποστείλητε τὸ ὁρισθέν ποσόν, μετά πολλῆς τῆς χαρᾶς σπεύδομεν νὰ ἀναγγείλωμεν Ὑμῖν ὅτι χθὲς ἀκριβῶς ἐν συγκινήσει καὶ συῤῥοῇ ἀπείρου πλήθους ἐτέθη ὁ θεμέλιος λίθος τῆς ἐν λόγῳ Σχολῆς καὶ ἐπομένως τὸ ἔργον ἤρξατο δι ὅ παρακαλοῦμεν Ὑμᾶς, ὁπως ἐπισπεύσητε τὴν ἀσφαλῆ ἀποστολήν τοῦ ὁρισθέντος ποσοῦ. Ἐπί τούτοις διατελοῦμεν μετ εύγνωμοσύνης ἀπείρου καὶ ἰσοβίου. Ἐν Αἰκατερίνῃ τῇ 7ῃ Μαρτίου 1905 Ὁ Πρόεδρος τῆς Δημογεροντίας Οἱ Δημογέροντες + ὁ Κίτρους Παρθένιος Β. Κυργιάννης Γ. Λαναρίδης Χρ. Φαρδέλας Ναούμ Αθανάσιος Γ. Τσιάμης 18 ΑΥΕ, 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα α.

291 Το Γραφείο της Ι. Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης προς τον Κίτρους Παρθένιο 19 Ἐν Θεσσαλονίκῃ τῇ 30 ἰουλίου 1905 Πρὸς τὴν Α. Πανιερότητα τὸν ἐπίσκοπον Κίτρους Κύριον κον Παρθένιον Πανιερώτατε, Πρὸς τοὺς ἀξιοτίμους δημογέροντας Αἰκατερίνης αἰτήσαντας αύξησιν τοῦ ἐπιδόματος, ἐδηλώθῃ ὅτι ἡ ἱερά Μητρόπολις ἀναγνωρίζουσα τὰς οἰκονομικάς δυσχερείας τῆς πόλεως εὐχαρίστως θὰ παράσχῃ γενναιοτέραν τὴν συνδρομήν αὐτῆς ὑπέρ τῶν σχολείων. Ἀναγκαῖον θεωροῦμεν νὰ δηλώσωμεν δ ὅμως ὅτι ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ἔχομεν τὴν ἀξίωση ἥ καὶ ἄλλοτε ἐδηλώθῃ ὑμῖν, οἱ διορισμοί τοῦ προσωπικοῦ τῶν σχολείων νὰ γίνωνται μετά πρηγουμένην συνεννόησιν πρὸς τὸ γραφεῖον τῆς Γεν. Ἐπιθεωρήσεως τῶν Ἑλλ. Σχολείων ἤ τουλάχιστον μετά ἔγκρισιν αὐτῆς. Ἀνακοινοῦντες τοῦτο τῇ Ὑμ. Πανιερότητι παρακαλοῦμεν νὰ γνωρίσηται τοῖς κ. κ. ἐφόροις τῶν σχολείων Αἰκατερίνης. Μετ ἐξαιρέτου ἀγάπης καὶ σεβασμοῦ ἐκ τοῦ γραφείου τῆς ἱερᾶς Μητροπόλεως. 20. Ο Κίτρους Παρθένιος προς το Γραφείο της Ι. Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης 20 Κύριε, Ὁ ἐπιφέρων τὸ παρόν κ. Κωνσταντῖνος Παπαδημητρίου ἐκ τῶν προκρίτων Ζιαζιάκου προσέρχεται πρὸς ὑμᾶς κατά προτροπήν ἡμῶν ὅπως ἐκ μέρους τοῦ χωρίου Ζιαζιάκου, χωρίου ἐν ἐπικαίρῳ θέσει εὑρισκομένου καὶ τοῦ ὁποίου οἱ κάτοικοι ἁμιγεῖς καὶ φανατικοί Ἕλληνες τυγχάνουσι καὶ πολλᾶς ὑπηρεσίας παρέχουσι, καίτοι πανταχόθεν ὑπό προπαγανδιστικῶν ρωμουνικῶν ἐνεργειῶν περιβάλλονται, προσέρχεται ὅπως παρακαλέσῃ ἵνα καὶ εἰς τὸ χωρίον τοῦτο, ἄξιον πάσης ὑποστηρίξεως, ἀποσταλῇ διδάσκαλος τις, τοῦ χωρίου μόλις δυναμένου μετά μεγάλης δσκολίας νὰ χορηγήσῃ ἕξ (ἀριθ. 6) ὀθωμ. λίρας ἐτησίως. Θεωροῦντες καὶ ἐπάναγκες νὰ διορισθῇ καὶ ἐνταῦθα παρ ὑμῶν διδάσκαλος διά πολλούς λόγους ἐπισυνιστῶμεν θερμῶς ὅτι ἀναμένω ἐναγωνίως τὴν ἀποστολήν διδασκάλου διά τὸ χωρίον Χράνη, τὸ 19 ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ. 20 ΑΥΕ, 1905/Φ. 58/υποφ. 1/τμήμα γ.

292 297 τσιφλίκιον τοῦ ῥωμουνίζοντος Τζέκα καθ ὅσον ἐὰν θὰ ἀργήσῃ ἡ ἀποστολή τοῦ διδασκάλου τούτου, εἶναι ζήτημα ἐὰν ἀργότερον θὰ ἔχωμεν τὴν περίστασιν οὔτως ὡς νῦν κατάλληλον νὰ θέσωμεν ἐν τῷ χωρίῳ «Χράνη» Ἕλληνα διδάσκαλον. Εὐελπιστῶν ὅτι δι ἀμφότερα τὰ χωρία ταῦτα θέλει εἰσακουσθῇ ἡ πατριωτικήν καὶ θερμήν παράκλησίς μου αὕτη διατελῶ μετ ἀφοσιώσεως καὶ ἀκραιφνοῦς ἀγάπης Ἐν Αἰκατερίνη τῇ 15ῃ Δεκεμβρίου ὁ Κίτρους Παρθένιος 21. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο προς τον Κίτρους Παρθένιο Τῷ Κίτρους Παρθενίῳ Ἐπί τῇ βάσῃ τοῦ ἀπό λ παρελθόντος Μαΐου γράμματος αὐτῆς ἐνεργηθέντων τῶν δεόντων περί ἐκδόσεως ὑψ. Αὐτοκρατ. φιρμανίου διά τὴν ἀνέγερσιν σχολῆς ἀρρένων ἐν τῷ χωρίῳ Δρυάνιστα τῆς ἐπαρχίας αὐτῆς ἐξεδόθη ἤδη τὸ σύνηθες ὑπουργικόν ἰστιλάμιον ὅπερ καὶ ἀποστέλλεται τῇ αὐτῇ θεοφιλίᾳ περίκλειστον ὧδε διά τα περαιτέρω. 1905, Ὀκτωβρίου ιγ. 22. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο προς τον Κίτρους Παρθένιο Ἄρτι ἐκδοθέν καὶ παραληφθέν διαβιβαζόμενον τῇ αὐτόθι θεοφιλίᾳ ἐγκλείστως ὧδε τὸ περί ἀνεγέρσεως σχολῆς ἐν Κολινδρῷ ὑψηλόν Αὐτοκρατορικόν φιρμάνιον ἀξιοῦντες ἅμα ἵνα σπεύσῃ ἀποστείλαι καὶ τά ἐκ γροσίων ὀκτακοσίων δικαιώματα τοῦ Ἐθνικοῦ Ταμείου. 1908, Ἀπριλίου η. 21 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ. 334.

293 Αναφορά των Δημογερόντων και Εφόρων του Λιτοχώρου Προς τον Αυτοκρατορικό Πράκτορα της Ρωσίας στη Θεσσαλονίκη 23 Excellence Représentant dei l Orthodoxe Monsieur M. Nicola Demerik L Salonique Les soussigné habitants de Litochore Caza de Caterine, nominés par la communauté notre village nous soigner pour la reconstruction l Ecole des filles qui est sur le point de tomber pendant deus années nous tachons à prendre le firman de la majesté Impérial le Sultan pour ce but, et comme jusqu á présent nous ne l avons pas réussi, et comme sans lui nous ne pouvons pas bâtir et nous avons da l autre côté absolument besoin du nouveau bâtiment pars que celui qui est á l heuse nous menace á présent de l heure á l heure nous menace á tomber et il y a crainte d établer nos enfants pour cela nous nous empressons pour vous prier de nous aider á prendre le plus tôt possible á nos mains ce firman. Et soyer sur Monsieur que pendant tout te notre vie nous serons reconnaissant á votre Excellence. Litochore le 15 Mars Οἱ ἐπίτροποι Δ. Τζιώνας Γρηγόριος Ν. Φούντος Δημογέροντες Μιχαήλ Αντωνόπουλος Ιωάννης Τριανταφύλλου Ιωάννης Τατσιο. Δημ. Μπαλάτος Ιωάννης Θεμιστοκλέους Ἔφοροι Νικόλαος Μ. φούντος Γεώργιος Τριανταφύλλου Αντώνιος Σταμούλος Κωνσταντίνος Γ. Γκουντέλιας Ἐπίτροποι Ἐκκλησιῶν: 23 ΑΙΜΧΑ/Αρχείο Αυτοκρατορικού (Ρωσικού) Πολιτικού Πρακτορείου Μακεδονίας/Φ. 6/532/φ. 1 2,

294 299 Εὐάγγελος Δ. Γκούρβας Μιχαήλ Ι. Γουζέλης Δημήτριος Γ. μικος Εὐάγγελος Δ. Καλακάνης 24. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο προς τον Κίτρους Παρθένιο Ἐγκλείστως διαβιβάζεται τῇ αὐτῆς θεοφιλίᾳ ἄρτι ἐκδοθέν καὶ παραληφθέν, τὸ περί ἀνεγέρσεως τοῦ ἐν Λιτοχώρῳ παρθεναγωγείου Αὐτοκρατορικόν φιρμάνιον. Ἐπειδή δὲ παρά τὴν γενομένη κατά τὴν ἀποστολήν τοῦ ἰστιλαμίου ὑπόμνησιν τά ἐκ γροσίων διακοσίων όφειλόμενα εἰς τὸ Ἐθνικόν Ταμεῖον διά τὸ φιρμάνιον τοῦτο δικαιώματα ἄχρι τοῦδε οὐ κατεβλήθησαν, ἀξιῶμεν ἵνα ἅμα τῇ παραλαβῇ νῦν τοῦ φιρμανίου ἡ θεοφιλία αὐτῆς ἵνα ἀποστείλῃ αὐτά. Ἡ δε κτλ. 1908, Αὔγουστος δ. 25. Ο Κίτρους Παρθένιος προς την Μητρόπολη Θεσσαλονίκης 25 Πρὸς τὸ γραφεῖον τῆς Ἱερ. Μητροπολεως Θεσσαλονίκης Εἰς Θεσ/νίκην Κύριε ὁ ἐπιφέρων τὸ παρόν μας Πανοσιολογιώτατος ἐν Ἱερομανάχοις κ. Παχώμιος, διωρίσθη παρ ἡμῶν ἐφημέριος ἐν τῷ χωρίῳ Χράνη, τσιφλικίῳ τοῦ ἀρχηγοῦ τῶν ῥουμανιζόντων ἐνταῦθα κ. Χρήστου Τζέκα λυσωδώς ἐργαζομένου πρὸς ἐκρουμούνισιν τῶν ἡμετέρων κατοίκων τοῦ χωρίου τούτου, καὶ ζητοῦντος πρὸς ἐπιτυχίαν τοῦ σκοποῦ του διορισθῆναι ὡς ἐφημέριον ἕτερόν τινα ῥωμουνίζοντα Ἱερέα. Ἡμεῖς ἀποῤῥίψαντες τὴν πρότασιν ταύτην διορίσαμεν τὸν ἐπιφέροντα Ἱερέα πατέρα Παχώμιον ἀπολαύοντα τῆς ἐμπιστοσύνης ἡμῶν, ὑποσχεθέντες ὅτι ἡ Ἱερά Μητρόπολις χορηγήσει αὐτῷ μισθόν τινα ἐτησίως πρὸς διατήρησιν αὐτοῦ, ἅτε τῶν ὁλίγων ἐκεῖνων κατοίκων μὴ δυναμένων ἀφ ἑαυτῷ διατηρῆσαι αὐτὸν καὶ ταῦτα πρὸς πρόληψιν τῆς 24 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 82, σ ΑΥΕ, 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα α.

295 300 ἐκρωμουνίσεως αὐτῶν. Μὴ ἀμφιβάλλοντες ὅτι θέλετε χορηγήσει αὐτῷ ἐτησίως τουλάχιστον δέκα λιρῶν μισθόν διατελοῦμεν μετ ἀφοσιώσεως Ἐν Αἰκατερίνῃ τῇ 26ῃ Μαρτίου ὁ Κίτρους Παρθένιος 26. Το γραφείο της Μητρόπλης Θεσσαλονίκης προς τον Παρθένιο 26 Ἐν Θεσσαλονίκῃ τῇ 30 Μαρτίου 1905 Πανιερώτατε, ἐκτιμῶντες δεόντως τὴν σύστασιν τὴς ὑμετέρας Πανιερότητος ὡρίσαμεν ἡμίσειαν λίραν μηνιαῖον μισθόν ἐφέτος εἰς τὸν πανοσιολογιώτατον ἐν ἱερομονάχοις πατέρα Παχώμιον ἱερέα Χράνης ἀρχόμενον ἀπό πρώτης Μαρτίου ἐνεστῶτος ἔτους μέχρι τέλους τοῦ Αὐγούστου. Διά τὸ ἐπόμενον ἔτος, ἄν ὁ Θεός φυλάττῃ ἡμᾶς ἐπιφυλασσόμεθα νὰ φροντίσωμεν ὅπως αὐξηθῇ κατά τι τὸ βοήθημα τοῦτο. Ἐπειδή δὲ εἶχεν ἀνάγκη νῦν προὐπληρώσαμεν αὐτῷ μίαν τετραμηνίαν. Ὅταν ἔλθῃ ὁ ἀρμόδιος χρόνος δύναται ὁ πανοσιολογιώτατος διά τῆς ὑμετ. Πανιερότητος υποβάλλει τὰς ἀποδείξεις του νὰ λαμβάνῃ τὸ βοήθημα. Μετ ἀγάπης καὶ σεβασμοῦ (ἐκ τοῦ γραφείου τῆς ἱερᾶς Μητροπόλεως.) 27. Έγγραφο του Γεν. Προξ. Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Εξωτερικών για την απογραφή στην Κατερίνη 27 Γενικόν Προξενεῖον τῆς Ἑλλάδος ἐν Θεσσαλονίκῃ Ἐν Θεσσαλονίκῃ 10 Ἰουνίου 1905 Ἀριθ. 179 Πρὸς τὸ ἐπί τῶν Ἐξωτερικῶν Β. Ὑπουργεῖον Τά τῆς ἀπογραφῆς ἐν Κατερίνῃ και Βερροίᾳ ἔχουσιν ὡς ἑξῆς: Ἐν Κατερίνῃ ἐγένοντο αἱ δέουσαι ἐνέργειαι καὶ διαμαρτυρίαι παρά τῶν ἡμετέρων ἐνατίον τῶν ἐπιτροπῶν αἴτινες ἐπιμένουσι νὰ 26 ΑΥΕ, 1905/Φ. 79/υποφ. 1/τμήμα α. 27 ΑΔΙΣ/ΜΑ/Φ. 30/υποφ. Α /αρ. 3

296 301 ἐγγράψωσι τοὺς κουτσουβλάχους ὡς βλάχ παρά τὴν ῥητήν δήλωσιν τῶν τελευταίων ὅτι θέλουσι νὰ γραφῶσι ῥουμ. Τὸ ζήτημα ἐκεῖ ἔλαβεν εὐρείας διαστάσεις ἔνεκα τῆς ἑκατέρωθεν ἐπιμονῆς, πάντες ἐφανατίσθησαν σφοδρῶς. Εὐτυχῶς ἀνεστάλη πρὸς τὸ παρόν ἡ ἐργασία τῶν ἐναντίων. Εὐπειθέστατος Λ. Κορομηλᾶς 28. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ προς τον Κίτρους Παρθένιο 28 Τῷ Κίτρους Παρθενίῳ 7302 Ἐπί τῇ γνωστῇ βεβαίως ἤδη εἰς τῇ αὐτῇς Θεοφιλίᾳ λυπηρᾷ ἀποσκηρτήσει ἐκ νέου τῶν ἐκ Σελλίου τῆς ἐπαρχίας Βερροίας δύο καθηρημένων τέως ἱερέων, οἵτινες πρό μικροῦ ἕτι ὑπέβαλον μετάνοιαν τῇ Ἐκκλησίᾳ, καθώς καὶ τῶν αὐτόθι βλαχοφώνων, συνοδικῇ διαγνώμῃ προαγόμεθα διά τῆς παρούσης ἀξιώσαι τὴν αὐτῆς θεοφιλίαν ὅπως ἐξετάζουσα ἐπακριβῶς τὸ φρόνημα τῶν ἐν τῇ ἐπισκοπῇ αὐτῆς παραχειμαζόντων βλαχοφόνων ἐκ τῆς ἐπαρχίας Βερροίας καὶ τὰ αἴτια τῆς ἐκ νέου ἀπειθείας τῶν ἱερέων αὐτῶν πληροφορήσῃ ἐγκαίρως τὴν Ἐκκλησίαν. Ἡ δὲ κτλ Νοεμβρίου ιθ 29. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ προς τον Κίτρους Παρθένιο 29 +Ἰωακείμ, ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης καὶ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Αρθμ. 133 Θεοφιλέστατε Ἐπίσκοπε Κίτρους, ἐν ἁγίῳ πνεύματι ἀγαπητέ ἀδελφέ καὶ συλλειτουργέ τῆς ἡμῶν Μετριότητος κύρ Παρθένιε. Χάρις εἵη τῆς αὐτῆς θεοφιλίᾳ καὶ εἰρήνη παρά Θεοῦ. Ἐγκλείστως πέμπομεν ἀντίγραφον μεταφράσεως ὑπουργικοῦ τεσκερέ, ἄρτι ληφθέντος, δι οὗ καταγγέλεται ἡ πρὸς τὰ λοιπά 28 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 78, σ ΑΑΤ, αριθμ. 133/

297 302 στοιχεῖα, καὶ ἰδίᾳ τοὺς βλάχους πολιτείᾳ καὶ τῆς αὐτῆς θεοφιλίας. Προτρεπόμεθα δὲ ὅπως ἐν τάχει παρασχεθῶσιν ἡμῖν αἱ δέουσαι σχετικαί πληροφορίαι διὰ τὰ περαιτέρω. Ἡ δὲ τοῦ Θεοῦ χάρις καὶ τὸ ἄπειρον ἔλεος εἵη μετ αὐτῆς. +Ο Κωνστντινουπόλεως Ἰωακείμ 1906, Ἰανουαρίου θ. 30. Ο Καϊμακάμης Κατερίνης και διοκητής αστυνομίας προς την Οθωμανική Κυβέρνση για τις ενέργειες του επισκόπου Παρθενίου 30 Telgrafnâme Katrin Malıalli Numarası 845 Huzûr i Sâmî i Mûfettiş i Efbamîye Katrin kasabası halkından ve Ulah cemâʹatinden seyyâr terzîlik ile meşgûl Yani Nikola, Barbabayani Braze karyesinde bulunduğu sırada Rum eşkıyâsı tarafından esîr edildiği ve hayât ve memâtindan maʹlûmât alınmadığı şimdi ihbâr edilmiş olmağla taʹkîbât ve taharriyâta müsâraʹat edildiğinden netîceden arz ı maʹlûmât edileceği maʹrûzdur. Fermân. Fî 1 Mayıs sene [ 1]323 Katrin Kaymakamı Adil Katrin Kaymakamlığıʹndan 18 Haziran sene [1]323, 11.30, Rûz Rum eşkıyâsı tarafından esîr edildiği l Haziran sene [1]323 târihli lelgrafnâme i çâkeriyle arzolunan Yani Nikola hakkında hafî ve celî icrâ edilen tahkîkâtdan merkûmun birâderi meclis i idâre Ulah aʹzâsı Nakiʹyi Rumlaşdırmağa icbâr içün Katrin Piskoposu Paztinova Efendiʹnin emri üzerine Rum eşirrâsı tarafından tevkîf edildiği ve fakat henüz ber hayât olduğu anlaşılmışdır. On beş gün mukaddem Doktor Jani Selanikʹde bulunan aʹzâ yı mûmâ ileyhi nezdine celb ve Rum olmayacak olursa karîben bir musîbete uğrayacağını piskoposun ifâdesine atfen kendisine tebliğ eylemiş ve mûınâ ileyhin mümâşât ve temayülü üzerine Yunan 30 BOA. TFR. l SL. 149/14840.

298 303 Konsoloshânesi maʹrifetiyle şakîlere teblîgât icrâsı vaʹdedilmişdir. Ve yine aynı târihde piskoposun vâsıta i muhâberesi olduğu tahkîk edilen Fani nâmında bir madrabazda Selanikʹde esirin diğer birâderini tehdîden aynı ifâde[de] bulunmuşdur. Burada ahâlinin ekseriyeti Rum olmasına ve bir kısmının sevk i milliyyetle efkâr ı Yunaniyye ile perverde bulunmasına binâʹen menvî i zamîrini icrâya müsâʹid bir cevelângâh olan piskopos meclis i rûhânî aʹzâsı sıfatıyla başına topladığı müteneffizânın muʹâvenetiyle ahâliye tohm ı nifâk ve fesâd etmekdedir. Bir de bu havâlîye meʹmûr edilen Matopas çetesi efrâdı maʹâşâtına karşılık olarak köylerden tahsîl edilen mebâliğin mûmâ ileyhin vesâtatiyle tevzîʹ edilmekde olduğu hakkındaki istihbârât ı sâbıka i abîdânem ahîren Serfice Mutasarrıflığıʹnca da ayniyle istilâʹ olunarak alınan tahrîrâtda Alasonya Metropolidliğiʹnce maʹâşât ı rnezkûre içün buraya muʹâvenetde bulunmakda noksanı bura piskoposu tarafından ikmâl edilmekde olduğu bildirilmişdir. Piskopos ı mûmâ ileyhle mukaddemce vâkiʹ olan bir mülâkâtda kazâ dâhilinden mürûr ve Karaferye vesâʹir mahallerde icrâ yı habâset eden çetelerden köylüler dâʹimâ kendisine maʹlûmât vermekde ise de bunları dinlemediği hakkındaki ifâdesine karşı bu gibilerin hükûmet i mahalliyyeye mürâcaʹat etmeleri içün kendilerine tefhimât ı mukteziyye icrâ edilmek üzere kimler olduğunun bildirilmesi cevâbında bulunulması üzerine isimlerini bilmediği ve kendilerini tanımadığı gibi mütenâkıs sözler söylemesi de ahvâl i maʹrûzayı teʹyîd eylemekdedir. Hulâsa, esîrin tahlîsi bura piskoposunun reʹy ve tensîbiyle olduğuna kanâʹat bahş olmakda ise de esîre bir sûʹ i kasd edilmemek üzere şimdilik kendisinden resmen bir şey suʹâl edilmemiş ve maʹa mâfîh tahkîkâta devâm edilmekde bulunduğundan evrâkın cihet i adliyyeye der dest tevdîʹ bulunmuş olduğu maʹrûzdur. Fermân. 31. Αναφορά των βλάχων κατοίκων Κατερίνης εναντίον της ρουμανικής προπαγάνδας 31 Πρὸς τὴν Αὐτοῦ Θειοτάτην Παναγιότητα τὸν Οἰκουμενικὸν Πατριάρχην κ. κ. Ἰωακεὶμ τὸν Γʹ. Παναγιώτατε δέσποτα, «Οἱ ὑποφαινόμενοι, κάτοικοι Αἰκατερίνης κωμοπόλεως τῆς ἱερᾶς ἐπισκοπῆς Κίτρους, ὀρθόδοξοι χριστιανοί, πιστοὶ καὶ ἀφωσιωμένοι ὑπήκοοι τῆς Α. Α. Μ. τοῦ Σουλτάνου, πιστοὶ δὲ καὶ ἀφωσιωμένοι ἀκραδάντως καὶ εἰς τὰ σεβαστὰ Πατριαρχεῖα, τὴν 31 ΕΑ 31(1907), σ , η ποία φέρει 480 υπογραφές των ελληνοβλάχων κατοίκων της Κατερίνης.

299 304 Μητέρα Μεγάλην του Χριστοῦ Ἐκκλησίαν καὶ τὰς πατρικὰς ἡμῶν παραδόσεις, πιστοὶ καὶ ἀφωσιωμένοι, ἀπʹ αἰώνων, εἰς τὸν Οἰκουμενικὸν Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, τὸν μόνον νομίμον προστάτην τοῦ θρησκεύματος καὶ ἐθνικότητος ἡμῶν, ὑποβάλλομεν μετὰ βαθυτάτου σεβασμοῦ τῇ Ὑμετέρᾳ Προσκυνητῇ ἡμῶν Παναγιότητι, ὅτι, ἐπειδὴ ἔτυχε μετὰ τῆς καθαρᾶς Ἑλληνικῆς γλώττης νὰ ὁμιλῶμεν ἰδιαιτέρως εἰς τὰς οἰκίας ἡμῶν καὶ ἑλληνοβλαχικὸν τι ἰδίωμα γλωσσικὸν (παρεφθαρμένην δηλονότι τὴν ἑλληνικὴν γλώσσαν μετὰ τινων λατινισμῶν), ἐπάγγελμα δὲ νὰ ἔχωμεν, ἀρχῆθεν, ὡς, ἐπὶ τὸ πλεῖστον, τὸ βόσκειν πρόβατα (ζῶα δηλαδὴ ἅτινα βλῆχουσιβελάζουσι), διὰ ταῦτα Ἑλληνοβλάχους ἢ Κουτσοβλάχους ἢ καὶ ἁπλῶς Βλάχους ὠνόμασαν ἡμᾶς ἐκ τοῦ ἀρχικοῦ ἡμῶν ἐπαγγέλματος, ὅπερ καὶ σήμερον πολλοὶ ἐξ ἡμῶν ἐξακολουθούσι, κεχαγιάδες ὄντες.» Καὶ μέχρι μὲν σήμερον ἡ ὀνομασία Βλάχος, τὸ ἐπάγγελμα τοῦ ποιμένος μόνον σημαίνουσα, οὐδόλως ἠνώχλει ἡμᾶς κλείοντας τὰ ὦτα καὶ ἀποφεύγοντας προσεκτικῶς τὴν εἰς τὰ μέρη ἡμῶν πρὸ ἐτῶν παρεισφρήσασαν καὶ ἐνσφηνωθεῖσαν ρωμουνικὴν προπαγάνδαν, ἥτις, διὰ ψευδοθεωριῶν καὶ ἱστορικῶν ἀναληθειῶν καὶ ἐξαπατήσεων διὰ χρημάτων καὶ δωροδοκιῶν ἀφθόνων καὶ δι ὅλων τῶν θεμιτῶν καὶ ἀθεμίτων μέσων, ἐζήτει νὰ πείσῃ ἡμᾶς ἵνα στέλλωμεν τὰ τέκνα ἡμῶν εἰς τὰ ὑπʹ αὐτῆς ἱδρυθέντα ρωμουνικὰ σχολεῖα πρὸς ἐκμάθησιν τῆς ἐντελῶς ξένης πρὸς ἡμᾶς καὶ ἀχρήστου εἰς τὰ μέρη ἡμῶν ρωμουνικῆς γλώσσης καὶ ἵνα ὑποστηρίζωμεν τὴν ἐξάπλωτιν παρ ἡμὶν τῆς ρωμουνικῆς γλώσσης ἐν ταῖς ἐκκλησίαις καὶ ἐν ταῖς οἰκογενείαις ἡμῶν ἐλάχιστα ἐν τούτοις κατορθώσασα, καθ ὅσον μόνον ἀέργους τινὰς ἐξ ἡμῶν, ἁδρῶς πληρώσασα, κατώρθωσεν ἐντὸς τόσων ἐτῶν νὰ προσηλυτίσῃ, τοὺς πεινῶντας τούτους πείσασα τῷ ψωμισμῷ, ὅτι δῆθεν εἶνε Ρωμούνοι ὡς Βλάχοι! καὶ οὐχὶ Ἕλληνες! ἐν ᾦ ἡμεῖς οἱ Βλάχοι πάντες, ἐκτὸς ἐλαχίστων ἀργυρωνήτων, ἔχομεν τὴν πατροπαράδοτον πεποίθησιν ὅτι εἴμεθα οἱ γνησιώτεροι Ἕλληνες.» Καὶ ταῦτα μὲν μέχρι τοῦδε ἐπράττομεν, ἀποφεύγοντες μετὰ φανατισμοῦ ἐθνικοῦ καὶ ἀπὸ τὰ σχολεῖα αὐτῶν καὶ ἀπὸ τὴν ἀκατάληπτον εἰς ἡμᾶς ρωμουνικὴν αὐτῶν γλώσσαν καὶ ἀπὸ τὰς θεωρίας καὶ ἰδέας αὐτῶν καὶ ἀπὸ τὴν συναναστροφὴν αὐτῶν, ἵνα μὴ τυχὸν διαφθαρῶμεν διὰ τοῦ ἀφθόνου αὐτῶν χρήματος, ὡς ἐλάχιστοι τινες ἐξ ἡμῶν διεφθάρησαν, πωλήσαντες τὴν καρδίαν αὐτῶν, τοὐτέστι τὸ ἐθνικὸν αὐτῶν αἴσθημα νῦν δέ, ὁπότε ἡ λέξις Βλάχος διὰ τῆς βίας ζητεῖται, νὰ λάβῃ ἀντὶ τῆς σημασίας ἐπαγγέλματος ἐθνικότητος σημασίαν, ἐθνικότητος διακρινούσης καὶ διαχωριζούσης ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴν ἐθνικότητα (ρούμ μιλλέτ) πάντας τους φέροντας τὸ ὄνομα Βλάχος, ὅπερ ὄνομα θεωρηθήσεται ταὐτόσημον τοῦ Ρωμοῦνος, νῦν ὁπότε διʹ ὅλων τῶν ἀθέμιτων καὶ οὐχὶ τιμίων μέσων, ἐξαπατήσεων, μηχανορραφιῶν, ραδιουργιῶν, δωροδοκιῶν καὶ τῶν τοιούτων, ἡ

300 305 ρωμουνικὴ λεγομένη προπαγάνδα, εἰς τὸ ἀπροχώρητον τοῦ παραλογισμοῦ ἀφιχθεῖσα, ζητεῖ τὴν ἐξεύρεσιν προσώπων ἀργυρωνήτων ἐξ ἡμῶν, τῶν Βλάχων λεγομένων, ἅτινα, ἔστω καὶ ἐλάχιστα, κρυφίως ἡμῶν θέλουσιν ὑποστηρίξῃ δʹ ἀναφορῶν αὐτῶν τὴν ρωμουνικὴν γλῶσσαν ὡς ἐθνικήν, δῆθεν, ἡμῶν τῶν Βλάχων, καὶ τὴν σύστασιν ρωμουνικῆς κοινότητος παρ ἡμῖν καὶ τὰ τοιαῦτα, τὴν σημασίαν τοῦ Βλάχος καὶ Ρωμοῦνος μεμελετημένως συγχέοντες, αἰσθανόμεθα, νῦν, Παναγιώτατε Δέσποτα, τὴν ἀνάγκην ἵνα, ὑπὸ τὴν προστασίαν τῆς Ὑμετέρας Προσκυνητῆς ἡμῶν Παναγιότητος, τοῦ μόνου νομίμου προστάτου τοῦ θρησκεύματος καὶ τῆς ἐθνικότητος ἡμῶν, μετʹ ἄλγους ψυχῆς τὸ ἑλληνικὸν ἡμῶν ἐθνικὸν αἴσθημα εὐελπίστως ἀναθέσωμεν καὶ διακηρύξωμεν, στεντορείᾳ τῇ φωνῇ, ὅτι πατροπαραδότως ἀπʹ αἰώνων Ἕλληνες εἴμεθα, ἀφωσιωμένοι ἀκραδάντως τῷ Πατριαρχείῳ Κωνσταντινουπόλεως, ἀρρήκτως δὲ ὅτι συνηνωμένοι, ἓν ὅλον καὶ μόνον ἓν, ἐν κοιναῖς παραδόσεσι καὶ ἐθίμοι, μετὰ τῶν ἐλληνιστὶ ὁμιλούντων ἀδελφῶν ἡμῶν Ἑλλήνων (ρούμμιλλέτ), ἀποτελοῦμεν, οὐδέποτε ἡμᾶς αὐτοὺς ἀπὸ τῶν Ἑλλήνων διακρίναντες καὶ χωρίσαντες, ἀλλ ὡς ἕν ἔθνος, καὶ μόνον ἓν, μετ αὐτῶν ἡμᾶς αὐτοὺς ἀείποτε αἰσθανόμενοι καὶ θεωροῦντες. Τὴν τοιαύτη δὲ ἀδιάσπαστον ἡμῶν ταυτότητα ἐν πᾶσι πρὸς τοὺς Ἕλληνας ἀδελφοὺς ἡμῶν καὶ τὴν ἀδιασάλευτον, ἀπὸ κοινοῦ μετʹ αὐτῶν, πίστιν πρὸς τὸ βασίλειον κράτος καὶ τὴν πρὸς τὴν Μητέρα Ἐκκλησίαν ἀφοσίωσιν πανηγυρικῶς διακηρύττοντες, μετʹ ἀγανακτήσεως καὶ ἀποστροφῆς μανθάνομεν τὰς καταβαλλομένας ὑπʹ ὀλιγίστων ἐξ ἡμῶν ἀργυρωνήτων ὑπὸ τῆς ρωμουνικῆς προπαγάνδας ἐνεργείας πρὸς διάσπασιν τῆς ἑνότητος ἡμῶν ταύτης καὶ ἐντόνως διαμαρτυρόμενοι κατὰ τῶν ξενικῶν τούτων καταχθόνιων μηχανορραφιῶν καὶ ραδιουργιῶν, τῶν τὴν διχόνοιαν καὶ διαίρεσιν μεταξὺ ὁμαιμόνων βλαχοφώνων καὶ ἑλληνοφώνων ἀδελφῶν ἐπιδιωκουσῶν, θερμοπαρακαλοῦμεν ὅπως ἡ διακήρυξις καὶ διαμαρτυρία ἡμῶν αὐτὴ ληφθῇ ὑπʹ ὄψιν ὑπὸ τῆς Ὑμετέρας Προσκυνητῆς ἡμῖν Παναγιότητος καὶ ὑψίστης θρησκευτικῆς καὶ ἐθνικῆς ἡμῶν Κορυφῆς, ὑπὸ τὴν προστασίαν τῆς ὁποίας τὴν ἑλληνικὴν ἡμῶν ἐθνικότητα ἀναθέσαντες καὶ τὰ τυχὸν κατὰ ὑποδείξεις τῆς ρωμουνικῆς προπαγάνδας ὑπὸ τινων ἐξ ἡμῶν ὀλιγίστων ἀργυρωνήτων, κρυφίως ἡμῶν, κατὰ τῆς ἑλληνικῆς ἡμῶν τῶν Βλάχων ἐθνικότητος γενησόμενα διʹ ἀναφορῶν διαβήματα ρητῶς ἀποκηρύττοντες, καὶ ἀπὸ κοινοῦ μετὰ τῶν ἑλληνοφώνων ἡμεῖς οἱ βλαχόφωνοι Ἕλληνες ὑπὲρ τοῦ Μεγαλειοτάτου ἡμῶν Ἄνακτος εὐχόμενοι, κατασπαζόμεθα βαθυσεβάστως τὴν δεξιάν τῆς Ὑμετέρας Θειοτάτης καὶ Προσκυνητῆς ἡμῶν Παναγιότητος καὶ διατελοῦμεν, τέκνα ἐσαεὶ πειθήνια καὶ ἀκραδάντως ἀφωσιωμένα. Ἐν Αἰκατερίνῃ τῇ 18 Φεβρουαρίου 1907».

301 Τεσκερές του Οθωμανικού Υπουργείου Δικαιοσύνης προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο 32 Ἀριθμ. Πρωτ.: 2342 Ὑπουργεῖον τῆς Δικαιοσύνης καὶ Θρησκευμάτων Πρὸς τὴν Α. Παναγιότητα τὸν Πατριάρχην τῶν Ρωμαίων Συνεπείᾳ προηγουμένης ἀνακοινώσεως τῆς νομαρχίας Θεσσαλονίκης περὶ τοῦ Ἐπισκόπου Κίτρους κὺρ Παρθενίου, ὅστις ὑποκινεῖ καὶ διεγείρει μεγάλως τοὺς ρωμαίους κατοίκους κατὰ τῶν Βλάχων, ὅτι περιερχόμενος τὰ χωρία δὲν παύει ἀπὸ τῶν εἰσηγήσεων καὶ τῶν ἐμμέσων ἀπειλῶν, ὅτι καθ ἑκάστην συναθροίζων εἰς τὴν Ἐπισκοπὴν τοὺς ἰσχύοντας ἐκ τῶν Ρωμαίων προσπαθεῖ τῇ βοηθείᾳ αὐτῶν νὰ ἐξεγείρῃ τοὺς Ρωμαίους πρὸς ταραχάς καὶ νὰ συλλέγῃ συνδρομάς εἰς ὄφελος τῶν ξένων καὶ ἑπομένως ὅτι δὲν συμφέρει νὰ διατηρηθῇ ἐν τῇ θέσει ταύτῃ, εἶχον γράψει τῇ Ὑμ. Παναγιότητι τῇ 1ῃ Σαφὲρ 1325, ὅπως ἐνεργηθώσι τὰ δέοντα. Ἡ αὐτὴ Νομαρχία καὶ πάλιν ἐκτιθεῖσα ὅτι ὁ ρηθεῖς Ἐπίσκοπος ἐπὶ προφάσει εἰσπράξεως τῶν καθυστερουμένων ἐκκλησιαστικῶν δόσεων περιφέρεται εἰσπράττων συνδρομάς ὑπὲρ τῶν ξένων ληστανταρτῶν, ἔγραψεν ἐσχάτως τῇ Μεγ. Βεζυρεία ὅτι ὁ Ἐπίσκοπος οὖτος προλαβόντως μετὰ τὴν ἐκφώνησιν λόγου ἐπ Ἐκκλησίας περὶ Κομιτάτου, ὁμιλήσας περὶ τῶν ἐπισήμων ἀποφάσεων τῶν ληφθεισῶν ἀναφορικῶς τῶν αἰτήσεων τοῦ βλαχικοῦ πληθυσμοῦ, μετεχειρίσθη ἐπιλήψιμον γλῶσσαν ἀφ ἑνὸς καὶ λίαν εἰδεχθῆ καὶ ἀσυμβίβαστον πρὸς τὰ καθήκοντα τῆς ὑπηκοότητος καὶ ἀφοσιώσεως καὶ ἀπειλάς ἀφ ἑτέρου πρὸς τὸν πληθυσμὸν τοῦτον, ἐπίσης δὲ κατὰ τὴν λειτουργίαν δεηθείς ὑπὲρ ἀναπαύσεως τῶν ψυχῶν τῶν ἐν τῷ ληστρικῷ βίῳ φονευθέντων Ρωμαίων, δὲν ἐδίστασε νὰ ἐκστομίσῃ ὅτι τοῦτο πρέπει ἐν ἀνάγκῃ νὰ ᾖ παράδειγμα ἀξιομίμητον δι ὅλους τοὺς Ρωμαίους, καὶ ὅτι κατόπιν τούτων ἅτινα προστίθενται εἰς τὴν λοιπὴν κακὴν αὐτοῦ πολιτείαν ἡ διατήρησις αὐτοῦ ἐν τῷ Καζᾷ τούτῳ ἐπὶ τῆς μεθορίου γραμμῆς καὶ οὗτινος τὸ πλεῖστον τῶν κατοίκων εἶναι Βλάχοι θὰ ἐπιφέρῃ διατάραξιν τῆς ἡσυχίας. Ἡ δὲ Μεγ. Βεζυρεία ἐπὶ τῇ βάσει τούτου, παρατηροῦσα ὅτι τὰ γραφόμενα τῆς Νομαρχίας εἶναι ἄξια προσοχῆς, ἀξιοῖ τὴν ταχείαν τῶν δεόντων ἐνέγειαν. Ἐπειδὴ δ ἐκ τῶν ἀρχείων ἐξάγεται ὅτι συνεπεία προηγουμένης ἀνακοινώσεως τῆς αὐτῆς Νομαρχίας περὶ τῆς λοιπῆς δυσαρέστου 32 ΑΥΕ, 1907/Φ. 69. Πρβλ. και Παρθενίου, Περιγραφή, ό. π., σ

302 307 αὐτοῦ διαγωγῆς ἔγραψα καὶ τῇ 24ῃ Σαφὲρ 1325 καὶ ἐπειδὴ τὰ προεκτεθέντα τελευταῖα αὐτοῦ κινήματα καθιστώσι τὴν περαιτέρω αὐτοῦ διαμονὴν ἀδύνατον, προάγομαι διὰ τοῦ παρόντος φιλικοῦ τεσκερὲ νὰ ὑποδείξω τῇ Ὑμ. Παναγιότητι ὅπως μετάθεσῃ αὐτὸν ἐκεῖθεν ἐν τάχει καθιστῶσα οὕτω περιττὴν τὴν χρῆσιν ἄλλων μέτρων καὶ δηλώσῃ μοὶ τὸ πρᾶγμα. Τῇ 3η Ρεβιοὺλ Ἐβὲλ 1325, ἤτοι 3 Ἀπριλίου 1907 Ὁ ὑπουργὸς Ἀβδουραχμᾶν. 33. Ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το υπουργείο Εξωτερικών 33 Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης Ἀριθμ. Ἐμπ. :375 Ἐν Θεσσαλονίκῃ Πρὸς τὸ ἐπί τῶν Ἐξωτερικῶν Β. Ὑπουργεῖον Ἀπαντῶν εἰς τὸ ὑπ ἀριθμ ἀπό 4 Ἰουνίου ἔγγραφον τοῦ Β. Ὑπουργείου, σπεύδω ν ἀνακοινώσω αὐτῷ ὅτι ὁ Ἐπίσκοπος Κίτρους ἔλαβε παρὰ τοῦ Γεν. Διοικητοῦ κατόπιν ἐξηγήσεων τὴν ἄδειαν νὰ ἐπανέλθῃ εἰς τὴν ἐπαρχίαν του ὑπό τὸν ὅρον ν ἀποφεύγῃ ἐπιμελῶς πᾶν δυνάμενον νὰ ἐνοχοποιήσῃ αὐτὸν ἀπέναντι τῶν Αὐτοκρατορικῶν Ἀρχῶν και ἀνεχώρησεν ἤδη ἐντεῦθεν τῇ 1ῃ Ἰουνίου. Εὐπειθέστατος Λ. Δ. Κορομηλᾶς 34. Ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης προς το υπουργείο Εξωτερικών 34 Αρ. Εμπ. 121 Εν Θεσσαλονίκῃ 20 Φεβρουαρίου 1909 Κύριε Ὑπουργέ, Πρὸς τὴν Αὐτοῦ Ἐξοχότητα τὸν Κύριον Γ. Μπαλτατζὴν Ὑπουργόν ἐπί τῶν Ἐξωτερικών 33 ΑΥΕ, 1907/Φ ΑΥΕ, 1909/Φ. Προξενικά/τμήμα β.

303 308 Ἔχω τὴν τιμήν νὰ γνωρίσω τῇ Ὑμετέρᾳ Ἐχοχότητι ὅτι παρά προσώπου ἀκριβεῖς ἔχοντος συνήθως πληροφορίας, τὸ Νεοτουρκικόν κομιτάτον ἀπεφάσισε τὴν ἐξόντωσιν πάντων τῶν ἀρχηγῶν τῶν ἀρχαίων συμμοριῶν ἀδιακρίτως φυλῆς ὡς καὶ ἄλλων, οὐς θὰ ἐνόμιζε συνδεομένους μετ αὐτὼν. Καὶ τοιαύτη μὲν ἡ πληροδορία αὕτη, σήμερον δὲ ὁ ἐν Αἰκατερίνῃ δικηγόρος Τσαλόπουλος παρήγγηλεν εἰς τὸ εἰδικόν γραφεῖον δι ἀνθρώπου του πρὸς τοῦτο ἀποσταλέντος ὅτι, ὡς παρά Ὀθωμανοῦ πελάτου του ἐμπιστευτικῶς ἔμαθε, οἱ ἐκεῖ ἄνθρωποι τοῦ κομιτάτου ἀπεφάσισαν νὰ φονεύσωσιν αὐτὸν τὸν ἐπίσκοπον Κίτρους, καὶ τον Λαναρίδην ἔμπορον ἐν Αίκατερίνῃ ἐν δὲ τῷ Κολινδρῷ τοὺς Κάλφαν ἔμπορον, Λεόπουλον ἔμπορον, Θεολογίδην ἔμπορον, Γαλατσόπουλον ἔμπορον ὡς καὶ τοὺς Γκόγκον καὶ Στρέμπιναν. Τὴν πληροφορίαν ταύτην ἐπανέλαβον εἰς τὸν κ. Τσαλόπουλον καὶ γυναίκες τινες μαθοῦσαν ταύτην παρά γυναικῶν Ὀθωμανῶν. Δὲν γνωρίζω ἐὰν ἡ πληροφορία αὐτὴ ᾖναι ἀκριβής, νομίζω ὅμως ὅτι δὲν θὰ ἦτο ἄσκοπον ἐὰν ἐδημοσιεύετο καταλλήλως εἰς τὰς αὐτόθι ἐφημερίδας ἤ καὶ εἰς ξένας, διότι τοῦτο ἴσως θὰ προελάμβανε τὴν ἐκτέλεσιν τοιούτων ἀπαισίων ἀποφάσεων ἐὰν πράγματι ἐλήφθησαν τοιαῦται ὑπό τοῦ κομιτάτου. Τοῦτο θὰ κρίνῃ βεβαίως τὸ Β. Ὑπουργεῖον. Εὐπειθέστατος Ὁ Γεν. Πρόξενος Παπαδιαμαντόπουλος. 35. Αναφορά του ιερέα και του επιτρόπου του χ. Αγιάννη για την καταστροφή της εκκλησίας Αγία Παρασκευής 35 Πρὸς τὴν Α. Πανιερότητα τὸν Ἁγ. Κίτρους Κύριον κύριον Παρθένιον Προσκυνητῶς Πανιερώτατε Οἱ βαθυσεβάστως ὑποφαινόμενοι ἱερεύς τοῦ χωρίου Ἁγιάννη καὶ ἐπίτροπος τοῦ ἐξωκκλησίου τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς τοῦ χωρίου Ἁγιάννη μετά βαθυτάτης λύπης ὑποβάλλομεν τῇ Ὑμ. Πανιερότητι τὰ ἑπόμενα. Χθὲς περί ὧραν ἐνάτην μετά μεσημβρίαν Τούρκοι διήρχοντο ἐκ τοῦ χωρίου μας οἱ ἐκ τοῦ συλλαλητηρίου εἰς τὸ χωρίον των ἐπιστρέφοντες Βόσνιοι τοῦ Ἐλευθεροχωρίου καὶ μεταβάντες εἰς τὴν παρά τὴν ὁδόν ἐκκλησίαν τῆς Ἁγ. Παρασκευῆς ἔθραυσαν τὴν πύλην της καὶ εἰσελθόντες εἰς τὴν ἐκκλησίαν ἐκ μὲν τοῦ ἱεροῦ ἀφήρεσαν τὰ στρώματα τῆς Ἁγ. Τραπέζης καὶ τῆς Προσκομιδῆς ὡς καὶ τὸ θυμιατήριον τὸ ὁποῖον θραύσαντες εἰς τρία κομμάτια ἔρριψαν ἐξω τῆς 35 ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/υποφ. 2/τμήμα δ.

304 309 ἐκκλησίας ἐπίσης δὲ καὶ δύο δίσκους τοῦ ἱεροῦ, ἐκ δὲ τοῦ κυρίως ναοῦ ἀφήρεσαν τὰ ἀσημικά τά ἐπί τῶν τριῶν εἰκόνων τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς εὐρισκόμενα, τὰς δὲ εἰκόνας ἐρριψαν εἰς τὸ ἔδαφος ἀνάποδα, ἐπίσης ἄφαντον ἔκαμαν καὶ μίαν ἀρχαίαν εἰκόνα τῆς Ἁγ. Παρασκευῆς περιέχουσαν μέχρις 150 δρ. ἀσημικά, τὴν δὲ σταύρωσιν καταβιβάσαντες ἐκ τῆς θέσεώς της τὴν ἔρριψαν εἰς τὸ ἱερόν, ἐπίσης ἀφήρεσαν τὸ εἰς το τέμπλον περιβάλλον πανίον ὡς καὶ τὰς μεταξωτάς ποδιάς τῶν εἰκόνων, ἑπτά μεγάλα κανδύλια τὰ ἔθραυσαν ἐντός τοῦ κυρίως ναοῦ, ἐπίσης ἔθραυσαν καὶ τὸ μίαν εἰκόνα περιβάλλον τζάμιον καὶ ἐν γένει κατέστρεψαν πάντα τὰ ἐν ἐκκλησίᾳ εὐρισκόμενα πράγματα. Ἀφήσαντες τὰ πράγματα ὡς ἔχουσιν ἵνα ἐν ἀνάγκῃ δι ἐπιτοπίου ἐξετάσεως ἀποδειχθῇ τὸ διαπραχθέν κακούργημα, σπεύδομεν νὰ ὑποβάλωμεν τῇ ὑμ. Πανιερότητι τὰ πράγματα ὡς ἔχουσιν ἄνευ οὐδεμιᾶς παραλαγῆς καὶ διαστροφῆς τῆς ἂληθείας καὶ παρακαλοῦμεν Αὐτὴν ὅπως ἐνεργήσῃ ὅπου δεῖ διὰ τὰ περαιτέρω. Ἐν Αἰκατερίνῃ τῇ 14 Μαΐου 1911 Ὁ ἱερεύς τοῦ χωρίου Ἁγιάννη Παπαδημήτριος Ὁ ἐπίτροπος τῆς ἐν λόγῳ ἐκκλησίας Σπῦρος Γεωργίου. 36. Ο Κίτρους Παρθένιος προς τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης 36 Ἀρ. Πρ. 620 Παναγιώτατε Δέσποτα Ἐπισυνάπτων ἐν τῇ παρούσῃ μου ταπεινῇ ἀντίγραφον ἀναφορᾶς κατοίκων τοῦ χωρίου Ἁγιάννη τῆς ταπεινῆς μου παροικίας περί τῶν λαβόντων χώραν ἐν τῷ χωρίῳ τοῦτῳ ὑπό Βοσνιοερζεγοβινίων ἀποίκων συνοικισθέντων ἐνταῦθα, ἐπιπροστίθημι ὅτι κατόπιν τῶν γενομένων ὑπό τοῦ δούλου της πρὸς τάς ἐπιτοπίους ἀρχάς διαβημάτων ἀπεστάλησαν χωροφύλακες πρὸς ἐπιτόπιον ἐξέτασιν τοῦ πράγματος καὶ εἷτα ἀνακάλυψιν καὶ σύλληψιν τῶν κακούργων τούτων, πλήν μέχρι στιγμῆς ταύτης δὲν ἐγένετο γνωστόν τὸ ἀποτέλεσμα τῶν ἐνεργειῶν αὐτῶν. Ταύτα πρὸς γνῶσιν τῆς ὑμετέρας Παναγιότητος, εὐπειθῆς καὶ τὴν δεξιάν Αὐτῆς κατασπαζόμενος διατελῶ θεράπων Της ἐλάχιστος. Τῇ Αὐτοῦ Παναγιότητι τῷ Μητροπλίτῃ Θεσσαλονίκης κυρίῳ μοι κυρίῳ Ἰωακείμ προσκυνητῶς 36 ΑΥΕ, 1911/Φ. 43/υποφ. 2/τμήμα δ.

305 310 είς Θεσσαλονίκην Ἱ. Μητρόπολιν + ὁ Κίτρους Παρθένιος Ἐν Αἰκατερίνῃ τῇ 15 Μαΐου 1911 Υ.Γ. Οἱ ἐνταῦθα Μουσουλμάνοι διέδωσαν σήμερον ὅτι Χριστιανοί βεβλημένοι ὑπό τοῦ κ. Νικ. Μπίτσιου τοῦ καὶ ἰδιοκτήτου τοῦ ἐν λόγῳ χωρίου διέπραξαν δῆθεν ταῦτα πρὸς δυσφήμησιν τῶν ἀποίκων τούτων πλήν οὐδέν τούτου τερατωδῶς καὶ ἀναληθέστερον. Ἐπί τέλους θὰ ζητήσωμεν τὴν ἐξεύρεσιν μετ ἀποδείξεων τῶν διαπραξάντων ταῦτα ἔστω καὶ Χριστιανῶν, πλήν ὡράσθησαν εὐτυχῶς ὑπό πολλῶν οἱ ἄποικοι οὗτοι. + ὁ ἴδιος 37. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης προς τον Παρθένιο Τῷ Κίτρους Παρθενἰῳ Λαβόντες ἔναγχος ἀπαντητικόν ὑπουργικόν τεσκερέν περί τῆς καταγγελθείσης βεβηλώσεως ὑπό Βοσνίων τινῶν τῆς ἐν τῷ χωρίῳ Ἁγιάννῃ τῆς ἐπισκοπῆς αὐτῆς ἱερᾶς Ἐκκλησίας τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, διαβιβάζομεν, συνοδικῇ διαγνώμη, τῇ θεοφιλίᾳ αὐτῆς ἀντίγραφον μεταφράσεως τοῦ τεσκερέ τούτου. Ἡ δε κτλ. 1911, Ἰουλίου κα. 38. Ο Κίτρους Παρθένιος προς τον Καϊμακάμη Κατερίνης και το Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης 38 Γνωσθέντος ὅτι ὁ κ. Τασιούλης Τζέκας πασίγνωστος ἐπί ρουμανισμῷ, τὸν ὁποῖον καὶ ὁ ἴδιος δὲν ἀρνεῖται ἐξελέγη ὅπως ἀποσταλῇ ὡς μέλος τῆς ἐπιτροπῆς, ἥτις θὰ ἀντιπροσωπεύσῃ τὸν Καζάν Κατερίνης κατὰ τὴν ὑποδοχήν τῆς Α. Α. Μ. τοῦ Ἄνακτος ἡμῶν ἐν Θεσ/νίκῃ γνωστοῦ δὲ τοῖς πᾶσιν ὄντος ὅτι ἐν τῷ ἡμετέρῳ Καζᾷ μόνον Μωαμεθανοί καὶ Χριστιανοί (ῥοὺμ μιλέτ) ὑπάρχουσιν οὐδεὶς δὲ ρουμανίζων ἐκ τῶν ἡμετέρων ἑλληνοβλάχων ἕνεκεν τούτου ἡ ρωμαϊκή Κοινότης Κατερίνης διὰ τῆς ἀντιπροσωπευούσης αὐτὴν δημογεροντίας σύμπαντας τοὺς Χριστιανοὺς κατοίκους τοῦ Καζᾶ ἀντιπροσωπευούσης, συνελθοῦσα σήμερον ὑπό τὴν προεδρίαν μου ἐντόνως διαμαρτύρεται ἐναντίον τῆς παρανόμου καὶ ἀδίκου καὶ ἀστηρίκτου ταύτης πράξεως, 37 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ ΑΜΘ, Φ. 8, αρ

306 311 ἐπαναλαμβάνουσα ὅτι οὐδείς ῥουμανίζων ἐκ τῶν ἡμετέρων ἑλληνοβλάχων ὑπάρχει, ἐν τῷ Καζᾶ ἡμῶν τὸν ὁποῖον νὰ ἀντιπροσωπεύσῃ ὁ ῥουμανίζων κ. Τασιούλης Τζέκας. Ἐν Κατερίνῃ τῇ 30 Ἀπριλίου ὁ Κίτρους Παρθένιος Η Ελληνική Κοινότης Αικατερίνης Αντιπροσωπευομένη από ρουμανίζοντα 40 Ἐν Αἰκατερίνη 2 Μαΐου Ολόκληρη η Ελλ. Κοινότης και μετ αυτής σύμπασα η επαρχία διατελούσιν ανάστατοι και σφόδρα κατηγανακτησμένοι επί τη αδικαιολογήτω σκανδαλώδει και αντιπατριωτική εκλογή ως μέλους εν τη προς υποδοχήν του Ἀνακτος ημώνμεταβησομένη επιτροπή του όλως προς την κοινότητά μας και εκ Φλωρίνης καταγομένου μισθάρνου οργάνου της ρουμουνικής προπαγάνδας κ. Τασούλη Τζέγκα. Αυθορμήτως σύμπας ο λαός θεωρήσας την εκλογήν ταύτην ως μεγίστην ύβριν απεφάσισε δια συλλαλητηρίου να αποδοκιμάση την εκλογήν, δυστυχώς όμως δεν τω εδόθη η απαιτουμένη άδεια και τοιουτοτρόπως ημποδίσθη η κοινή γνώμη να εκφράση τα αισθήματά της αρκεσθείσα μόνον εις την διαμαρτυρίαν της Δημογεροντίας προς την ενταύθα Διοίκησιν. Ερωτώμεν λοιπόν ημείς οι κάτοικοι Αικατερίνης τις η ανάγκη της εκλογής και τρίτου μέλους, αφού ήσαν αρκετοί οι δύο αζάδες του Διοικητικού Συμβουλίου, εις Μουσουλμάνος και εις Χριστιανός οι άλλως τε και την επαρχίαν ολόκληρον αντιπροσωπεύοντες και προσέθεσαν και τον κ. Τασούλην την ουδεμίαν σχέσιν έχοντα μετά της Επαρχίας μας; Μεγαλυτέραν ύβριν δεν ηδύναντο να προσάψωσιν εις την κοινότητά μας οι την κυβέρνησιν αντιπροσωπεύοντες. Τι διάβολο! δεν υπήρχε κανείς άλλος εν Αικατερίνη ίνα αντιπροσωπεύση αυτήν και έλαχεν ο κλήρος εις τον κ. Τασούλην; Να πιστεύσωμεν λοιπόν ότι εξέλεξαν αυτόν διότι είνε τελειόφοιτος Ελλ. Γυμνασίου, κατά το λέγειν του, διότι φορεί γυαλιά χρυσά και έχει παρουσίαν αξιοπρεπή ως εκ της εξεχούσης κοιλίας του ή να πιστεύσωμεν ότι εξέλεξαν αυτόν ως αντιπρόσωπον της δήθεν ενταύθα Ρουμουνικής Κοινότητος; Έχω, λέγει, ο ενδ. Καϊμακάμης, ανωτέραν διαταγήν να διορίσω τον κ. Τασούλην μέλος της επιτροπής διότι πρέπει να γράψω εις τον μαλβατάν ότι υπάρχει και αντιπρόσωπος της Βλαχικής Κοινότητος. 39 Το ἀνωτέρω κείμενο δημοσιεύθηκε με κάποιες μικρές διαφορές και στην εφημερίδα Νέα Αλήθεια φ. (578) 279/ Άρθρο το οποίο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Νέα Αλήθεια φ. (578) 279/

307 312 Πρέπει, λέγει, να απατήσωμεν τον ανώτατον ημών άρχοντα, διότι ούτω μας διατάζουν οι ανώτεροί μας, πρέπει με άλλας λέξεις και καλά και σώνει να δημιουργήσωμεν Ρουμανικάς κοινότητας εν Αικατερίνη, διότι έχει ανάγκην ο τόπος μας από μερικά λέι που θα κυκλοφορήσωσιν εν τοιαύτη περιπτώσει εις τον τόπον μας και έτσι θα γελάσωσιν ολίγον τα πρόσωπάν μας άτινα εβαρέθηκαν με τα γροσάκια Πολύ, μα πάρα πολύ πλανώνται οι ούτω πως σκεπτόμενοι και τους παραπέμπομεν εις την Καρίτσαν όπου τους είπον ορθά κοφτά ότι είναι, ήσαν και θα είναι Έλληνες Οθωμανοί και προτιμώσι τον θάνατον ακόμη παρά να αλλάξωσι εθνικότητα. Όχι! Επέρασεν ο καιρός που δια της βίας ηναγκάζοντο οι άνθρωποι να αποκηρύξωσι την εθνικότητά των, ζώμεν εν πλήρι συνταγματικώ πλιτεύματι και δεν θα επιτρέψωμεν και εις αυτούς τους ανωτέρους λειτουργούς του κράτους να εξέρχωνται των ορίων των, διότι ούτως υπονομεύουσιν αυτά τα θεμέλια του κράτους. Εάν εν Αικατερίνη υπήρχον ρουμουνικαί κοινότητες, διατί κατά τας εκλογάς των Δ. Δ. Συμβουλίων τας προ δύο μηνών γενομένας δεν εξελέγετο και ο κ. Τασούλης, όστις τότε κατ ανωτέραν διαταγήν ήτο ενδεδειγμένος διά την θέσιν ταύτην; Ερωτώμεν διά να μάθωμεν τίνα αντιπροσωπεύει ο κύριος ούτος, αφού ούτε ίχνος Ρουμουνικής Κοινότητος υπάρχει εν τη πόλει και τη επαρχία μας; Διαμαρτυρόμεθα κατά της εκλογής ταύτης και θεωρούμεν τον κ. Τασούλην Τζέγκαν παν άλλο ή αντιπρόσωπόν μας. Ελπίζομεν λοιπόν ότι οι την Κυβέρνησιν ενταύθα εκπροσωπούντες θα εννοήσωσι το βαρύ σφάλμα όπερ διέπραξαν και θα διορθώσωσιν αυτό ακυρούντες ούτω την εκλογήν ταύτην βέβαιοι όντες ότι ου μόνον την κοινήν γνώμην θα ευχαριστήσωσιν αλλά και θα πράξωσι καθήκον πατριωτικόν. 40. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Προς τονμητροπολίτη Θεσσαλονίκης 41 Τῷ Θεσαλονίκης Ἰωακείμ 5302 Λαβόντες ἔναγχος ὑπουργικόν τεσκερέν, ἐν ὧ γίνοται παρατηρήσεις ἀναφορικῶς πρὸς τὴν ὑπό τοῦ θεοφιλεστάτου ἐπισκόπου Κίτρους κύρ Παρθενίου ζητηθεῖσαν ἐξαίρεσιν τοῦ Βλάχου Τοσούλ Χρήστο Τζίνη ἐκ τῆς πρὸς ὑποδοχήν τοῦ Ἄνακτος Ἐπιτροπῆς, συνοδικῇ διαγνώμῃ διαβιβάζομεν τῇ ἱερότητι αὐτῆς ἐγκλείστως ὧδε ἀντίγραφον μεταφράσεως τοῦ τεσκερέ πρὸς γνῶσιν αὐτῆς. Ἡ δέ κτλ. 1911, Ἰουνίου κγ. Ρ. 41 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 85, σ. 283.

308 Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος Ζ προς τον Κίτρους Παρθένιο 42 Τῷ Κίτρους Παρθενίῳ 4166 Ἡ Ἐκκλησία προβῆσα ἄρτι, μετά γνώμην καὶ τῆς Ἑλληνικῆς Κυβερνήσεως εἰς νέαν γενικήν διευθέτησιν τῶν ἐν ταῖς Νέαις Χώραις τῆς Ἑλλάδος ἐπαρχιῶν καὶ περιοχῶν τοῦ Π/χικοῦ Θρόνου, ἔγνω προαγαγεῖν καὶ πάσας τὰς τὲως ἐπισκοπάς τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης εἰς αὐτοτελεῖς Μητροπόλεις, συμφώνως καὶ πρὸς τὴν ὑπάρχουσαν γνωμοδότησιν τῆς αὐτόθι Ἐπαρχιακῆς Συνόδου. Οὔτω δὲ γενομένης καὶ τῆς εἰς Μητρόπολιν προαγωγῆς καὶ τῆς τέως Ἱερᾶς Ἐπισκοπῆς Κίτρους ὡς Μητροπόλεως αὐτοτελοῦς καὶ τῆς προαγωγῆς ὑμῶν εἰς Μητροπολίτην, ἄσμενοι προαγόμεθα συνοδικῇ ἀποφάσει ἀναγγεῖλαι ταῦτα εἰς γνώσιν καὶ τῆς ὑμετέρας Ἱερότητος και συγχαρῆναι αὐτῇ ἐπί τούτοις, προεπιδηλοῦντες ἄμα ὅτι ἡ Ἱερά ὑμῶν Μητρόπολις τοῦ λοιποῦ περιορίζεται ἀποκλειστικῶς εἰς τά ὅρια τῆς ὑποδιοικήσεως Αἰκατερίνης, τῶν ἔξω τῶν ὁρίων τῆς ἐν λόγῳ ὑποδιοικήσεως τυχόν ὑπαρχόντων μερῶν τῆς ὑμετέρας Μητροπόλεως περιερχομένων τοῦ λοιποῦ ὑπό τὴν δικαιοδοσίαν τῆς γείτονος Μητροπόλεως κατά τὴν πολιτικήν ἐξάρτησιν αὐτῶν. Διαβιβάζοντες δὲ ἐσωκλείστως ὧδε καὶ τὸν τακτικόν σχετικόν Πατριαρχικόν καὶ Συνοδικόν Τόμον ὅπως κατατεθῇ ἐν τοῖς ἀρχείοις τῆς ἐπ αὐτοῦ ἀνακηρυχθείσης νέας Μητροπόλεως καὶ προστατευχόμενοι αὐτῇ πᾶσαν καὶ ἐφ ἐξῆς ἐν τῇ ἐπιτελέσει τῶν ποιμαντορικῶν αὐτῆς καθηκόντων ἐπ ἀγαθῷ τοῦ ἐμπεπιστευμένου αὐτῇ ποιμνίου εὐόδωσιν καὶ ἐνίσχυσιν, αἰτούμεθα τά κράτιστα παρά Θεοῦ, ἡ χάρις κτλ. 1924, Νοεμβρίου α 42 ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 94, σ Η ίδια επιστολή απευθύνεται και προς τον Πολυανής Φώτιο.

309 ΤΟΜΟΣ Ἱδρύσεως Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κίτρους 43 +Γρηγόριος, ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης καὶ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Ἔθος κανονικὸν ἡ Ἐκκλησία ἔκπαλαι κέκτηται τὴν τῶν Ἐπαρχιῶν σύστασιν πρὸς τὰς ἀνάγκας τῶν καιρῶν καὶ τὴν καλὴν τοῦ ὅλου συγκροτήματος ὑπόστασιν προσαρμόζειν καὶ οἰκονομεῖν, εἰς εὔρυθμον καὶ λυσιτελῆ τῶν ἐπὶ μέρους τε τοῦ ὅλου παράστασιν καὶ διακυβέρνησιν. Ἐπειδὴ τοίνυν καὶ κατὰ τὸν καθ ἡμᾶς Ἁγιώτατον Πατριαρχικὸν Οἰκουμενικὸν Θρόνον, μετὰ τὴν ἄρτι ἐξ Ἀσίας καὶ τῆς Θράκης εἰς τὸ Ἑλληνικὸν Κράτος καταφυγὴν τοῦ ὀρθοδόξου πληθυσμοῦ ἅμα τοῖς ποίμεσιν αὐτοῦ καὶ τὴν ἐκ τούτου προελθοῦσαν ἀλλοίωσιν, ἀνάγκη παρέστη πρόνοιαν λαβεῖν περὶ τῆς εὐρύθμου καὶ ἀναλόγου πρὸς τὰς νέας ἀνάγκας, γενικάς τε καὶ μερικὰς, ἐκκλησιαστικῆς συστάσεως τῶν διαφόρων ἐν τῷ Ἑλληνικῷ Κράτει περιοχῶν τοῦ καθ ἡμᾶς Πατριαρχικοῦ κλίματος, ἡ Μετριότης ἡμῶν μετὰ τῶν περὶ ἡμᾶς Ἱερωτάτων Μητροπολιτῶν καὶ ὑπερτίμων, τῶν ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἀγαπητῶν ἡμῖν ἀδελφῶν καὶ συλλειτουργῶν, διασκεψάμενοι μετὰ τῆς ὀφειλομένης προσοχῆς περὶ τῆς ἀνάγκης ταύτης, ἔγνωμεν σὺν ἄλλοις καὶ πάσας τὰς Ἐπισκοπὰς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης εἰς αὐτοτελεῖς προαγαγεῖν Μητροπόλεις, συμφώνως καὶ πρὸς τὴν ὑποβληθεῖσαν τῇ Ἐκκλησίᾳ γνωμοδότησιν καὶ αὐτῆς τῆς Ἐπισκοπικῆς Συνόδου τῆς Ἁγιωτάτης Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. Οὕτω δὴ προηγάγομεν εἰς Μητρόπολιν αὐτοτελῆ ὑπὸ τύπον διαρκῆ καὶ μόνιμον καὶ τὴν τέως Ἐπισκοπὴν Κίτρους, ἀποσπάσαντες αὐτὴν ἀπὸ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, ὡς ὅρια δὲ αὐτῆς ὁρίσαντες κατὰ τὴν τεθεῖσαν γενικὴν βάσιν τῆς συμφωνίας τῶν Ἐπαρχιακῶν ὁρίων πρὸς τὰ τῶν πολιτικῶν ὑποδιοικήσεων, τὴν περιοχὴν ἀποκλειστικῶς τῆς ὑποδιοικήσεως Αἰκατερίνης, τῶν ἔξω τῆς περιοχῆς ταύτης ὄντων μερῶν τῆς τέως Ἐπισκοπῆς Κίτρους περιεχομένων τοῦ λοιποῦ ὑπὸ τὴν δικαιοδοσίαν τῆς οἰκείας γείτονος Μητροπόλεως, κατὰ τὴν πολιτικὴν ἐξάρτησιν αὐτῶν. Ἐφʹ ᾧ καὶ ἀποφαινόμεθα καὶ ὁρίζομεν συνοδικῶς ὅπως ἡ ἐξονομασθείσα τέως Ἐπισκοπὴ Κίτρους ἀποτελῇ ἐφεξῆς ἰδίαν Ἐπαρχίαν καὶ Μητρόπολιν, κατὰ τὰ ἀνωτέρω, ἐπωνυμουμένην «Ἱεράν Μητρόπολιν Κίτρους» ὁ δὲ ἐν αὐτῇ ποιμένων ἀρχιερεὺς, μνημονεύων τοῦ κανονικοῦ Πατριαρχικοῦ ὀνόματος, ὡς τέτακται, καὶ τὴν τακτικὴν αὐτοῦ ἕδραν ἐν ᾗ 43 ΑΟΠ. ΚΤΣ, Α β 5, σ , έτος 1924.

310 315 μέχρι τοῦδε πόλει ἔχων, τιτλοφορῆται «Ἱερώτατος Μητροπολίτης Κίτρους, ὑπέρτιμος καὶ ἔξαρχος Πιερίας». Παραγγέλομεν δὲ πατρικῶς τῷ τε κλήρῳ καὶ τῷ λαῷ τῆς οὕτω ἐπ αἰσίοις συνιστωμένης νέας θεοσώστου Ἐπαρχίας ὡς τέκνοις ἡμῶν ἐν Κυρίῳ αγαπητοῖς ὅπως, ὑποτασσόμενοι ἐκκλησιαστικῶς ἐφεξῆς εἰς τὸν κανονικὸν ἀρχιερέα καὶ ποιμένα αὐτῶν, πείθωνται καὶ ὑπείκωσιν αὐτῷ, κατὰ τὴν τοῦ Παύλου ἐντολὴν, φιλοτιμῶνται δὲ ἅμα συντρέχειν καὶ συναντιλαμβάνεσθαι εἰς τὴν αἰσίαν τῶν πραγμάτων τῆς ἑαυτῶν Ἐπαρχίας διευθέτησιν καὶ διεξαγωγὴν ἵνα οὕτως, εὐτάκτως καὶ ασφαλῶς τῶν πάντων ἐν αὐτῇ διεξαγομένων, πολλὴ μὲν προσγίγνηται αὐτοῖς ἡ πνευματικὴ ὠφέλεια, πολλὴ δὲ καὶ τὴ Μητρὶ Ἐκκλησίᾳ ἡ ἀπ αὐτῶν παραμυθία καὶ τὸ στήριγμα. Ταῦτα οὕτω δόξαντα καὶ κριθέντα ἐκυρώθησαν συνοδικῶς. Εἰς δὲ μόνιμον αὐτῶν παραφυλακὴν ἐγένετο καὶ ὁ παρὼν Πατριαρχικὸς καὶ Συνοδικὸς Τόμος, καταστρωθεὶς μὲν καὶ ὑπογραφεὶς καὶ ἐν τῷ Ἱερῷ Κώδικι τῆς καθ ἡμᾶς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ἐκδοθεὶς δε καὶ ἐν ἴσῳ καὶ ἀπαραλλάκτῳ καὶ διαβιβασθεὶς ἵνα κατατεθῇ ἐν τοῖς ἀρχείοις τῆς ἀρτισυστάτου θεοσώστου Μητροπόλεως Κίτρους. Ἐν τοῖς Πατριαρχείοις κατὰ μῆνα Ὀκτώβριον, αϡκδ. Ἰνδικτιῶνος Η. +Ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος, ὁ Κυζίκου Καλλίνικος, ὁ Νικαίας Βασίλειος, ὁ Χαλκηδόνος Ἰωακείμ, ὁ Δέρκων Κωνσταντῖνος, ὁ Πριγκηπονήσων Ἀγαθάγγελος, ὁ Φιλαδελφείας Φώτιος, ὁ Σηλυβρίας Εὐγένιος, ὁ Ροδοπόλεως Κύριλλος, ὁ Ἀνέων Θωμᾶς. 43. Γραμμα του Οικουμενικού Πατριάρχου Φωτίου προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο 44 +Φώτιος, ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης καί Οἰκουμενικός Πατριάρχης Ἀρ. Πρωτοκ: 537 Μακαριώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος, ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ λίαν ἀγαπητέ καὶ περιπόθητε ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργὲ τῆς ἡμῶν Μετριότητος κύριε Χρυσόστομε, Πρόεδρε τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, τὴν Ὑμετέραν σεβασμίαν Μακαριότητα ἀδελφικῶς ἐν Κυρίῳ κατασπαζόμενοι, ὑπερήδιστα προσαγορεύομεν. Μετά λύπης βαθείας ἐκ τοῦ τηλεγραφήματος τῆς Υμετέρας σεβασμίας Μακαριότητος ἐπληροφορήθημεν μετά τῆς περί ἡμᾶς Ἀγίας καὶ Ἱερ. Συνόδου τὸν ἀγγελθέντα θάνατον τοῦ Ἱερωτάτου Μητρ. 44 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/υποφ. Επισκοπικά.

311 316 Κίτρους Παρθενίου. Δέησιν δὲ πρὸς τὸν Κύριον ὑπέρ τῆς ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τοῦ ἀειμνήστου ἀναπέμψαντες, προαγόμεθα διά τῆς παρούσης ἐκφράσαι ἔνθερμα ἐπί τῇ τελευτῇ αὐτοῦ συλλυπητήρια καὶ πάσῃ τῇ αὐτόθι ἐν Χριστῷ άδελφότητι καὶ τῇ Ἐκκλησία ἧτινα ὁ ἀείμνηστος ζηλωτῶς καὶ μετ ἀφοσιώσεως καθ ἅπαν τὸ στάδιον τῆς μακρᾶς αὐτοῦ διακονίας ὑπηρέτησε. Κατασπαζόμενοι ἐν Κυρίῳ, διατελοῦμεν μετ ἀγάπης ἀδελφικῆς 1933 Μαρτίου η Τῆς Ὑμετέρας σεβασμίας Μακαριότητος ἀγαπητὸς ἐν Χριστῷ ἀδελφός +Ὁ Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος 44. Γράμμα του Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Φώτιο 45 Παναγιώτατε καὶ Θειότατε Ἀρχιεπίσκοπε Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης καὶ Οἰκουμενικέ Πατριάρχα, ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ σεβασμιώτατε καὶ περισπούδαστε ἀδελφέ καί συλλειτουργέ Κύριε ΦΩΤΙΕ, τήν Ὑμετέραν Παναγιότητα ἐν Κυρίῳ κατασπαζόμενοι, ὑπερήδιστα προσαγορεύομεν. Αρ. Πρωτ.:698 Δικ/σις: 417 Ὡς καὶ τηλεγραφικῶς ἠγγείλαμεν Ὑμῖν, τῇ πρωΐᾳ τῆς προπαρελθούσης Κυριακῆς, 26 η Φεβρουαρίῳ ἐν.ἔτ., ἀπεδήμησεν ἐκ συγκοπῆς καρδίας, πρὸς Κύριον ὁ Μητρ. Κίτρους Παρθένιος, ἐπί μακρά ἔτη εὐδοκίμως καὶ θεαρέστως ἀρχιερατεύσας. Ἡ κηδεία αὐτοῦ ἐγένετο ἐν τῇ ἕδρᾳ αὐτῷ τῇ πόλει Αίκατερίνῃ παραστάντων κατ αὐτὴν τῶν Σεβ. Μητροπολιτῶν Θεσσαλονίκης, Πολυανῆς καὶ πρώην Λαγκαδᾶ. Ὁ ἀείμνηστος Ἱεράρχης διά διαθήκης αὐτοῦ κατέλειπε τὴν δι οἰκονομιῶν κτηθεῖσαν περιουσίαν αὐτοῦ πρὸς μόρφωσιν θεολόγων. Συμφώνως δὲ τῇ ἀπό τὸ 1924 Πατριαρχικῇ Ἐγκυκλίῳ, περί προσωρινῶν καὶ μονίμων μητροπόλεων ἐν ταῖς Νέαις Χώραις τῆς Ἐλλάδος καὶ τῷ Καταστατικῷ Νόμῳ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἡ τέως Ἱερά Μητρόπολις Κίτρους κατηργήθη, συνεχωνεύθῃ δὲ διοικητικῶς μετά τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Βερροίας καὶ Ναούσης. Ἐπί τούτοις καὶ αὔθις Αὐτὴν κατασπαζόμενοι, διατελοῦμεν ὁ Ἀθηνῶν Χρυσόστομος Πρόεδρος Ἀθήνησι 10 Μαρτίῳ ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/υποφ. Επισκοπικά.

312 Ο Οικουμενικός Πατριάρχης προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών για το θέμα της ανασύστασης της μητρόπολης Κίτρους 46 +Φώτιος, ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης καί Οἰκουμενικός Πατριάρχης Ἀρ. Πρωτοκ: 182 Μακαριώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος, ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ λίαν ἀγαπητέ καὶ περιπόθητε ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργὲ τῆς ἡμῶν Μετριότητος κύριε Χρυσόστομε, Πρόεδρε τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, τὴν Ὑμετέραν σεβασμίαν Μακαριότητα ἀδελφικῶς ἐν Κυρίῳ κατασπαζόμενοι, ὑπερήδιστα προσαγορεύομεν. Ἐλήφθησαν ἐν καιρῷ τὰ ἀπὸ ιστ Μαΐου παρελθόντος ἔτους, ἀρ.1220, ἀδελφικὰ ἀπαντητικὰ γράμματα τῆς Ὑμετέρας σεβασμίας Μακαριότητος καὶ ἀνεγνώσθησαν ὑφ ἡμῶν μετ ἐπιστασίας συνοδικῶς, ἐγνώσθησαν δ ἐξ αὐτῶν αἱ σκέψεις καὶ οἱ λόγοι, ἐξ ὧν ἀφορμηθεῖσα καὶ ἐφ ὧν βασισθεῖσα ἡ περὶ Αὐτὴν Ἱερὰ Σύνοδος προέβῃ εἰς τὴν κατάργησιν καὶ τὴν μετὰ τῆς ἐπαρχίας Βερροίας συγχώνευσιν τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κίτρους. Οἱ ἐκτιθέμενοι λόγοι οὗτοι ἀνεγνώσθησαν ὑφʹ ἡμῶν μετʹ ἐπιστασίας ὡς εἴρηται, ἀλλʹ οὐκ ἴσχυσαν πεῖσαι ἡμᾶς. Ἐν τῇ οὐσίᾳ γὰρ αὐτῶν οἱ λόγοι οὗτοι ἅπαντες συνοψίζονται εἰς σκέψεις ἐπιτεύξεως ἀνετωτέρας καταστάσεως οἰκονομικῆς, αἵτινες ὅμως σκέψεις πάντοτε καὶ ἐν πᾶσιν οὐ δύνανται, οὐδὲ ὀφείλουσιν, ἔχειν βαρύτητα πλείονα καὶ κατισχύειν ἐν τοῖς τοιούτοις σπουδαιότερων ἄλλων ὀφειλετικῶν σκέψεων περὶ αὐτῶν, ἀλλοῖα ἔστω καὶ μετὰ δυσχερειῶν τινων οἰκονομικῶν, ἀπαιτουσῶν. Ἀλλʹ ἐν τῇ προκειμένῃ περιπτώσει εὐτυχῶς καὶ οἰκονομικαὶ τοιαῦται δυσχέρειαι διὰ τὴν συντήρησιν ἰδίου ἀρχιερέως οὐ δύνανται ὑπάρξαι πραγματικῶς. Διότι, εἰ γε ἐπὶ αἰῶνας ἤδη μακροὺς καὶ ἐν χρόνοις ἀναμφιβόλως δεινοτέροις ἡ περιοχὴ Κίτρους ἐπήρκει εἰς τὴν συντήρησιν ἰδίου ἀρχιερέως, ἔτι μᾶλλον βεβαίως εὐχερῆ καὶ ἄνετον τὴν ἐπάρκειαν ταύτην ἔχειν αὕτη δύναται σήμερον, ὁπότε ὅ τε πληθυσμὸς αὐτῆς ὑπερεδιπλασιάσθη καὶ ἡ ὅλη κατάστασις τῶν κατʹ αὐτὴν ἀσύγκριτον ὅσον ἐβελτιώθη. Ἄλλως τε, τοῦ λόγου ὄντος περὶ τῆς ἀξιοπρεποῦς τοῦ ἀρχιερέως συντηρήσεως, βεβαίως ἡ ἀξιοπρεπὴς αὔτη συντήρησις πάντοτε ὑπολαμβάνεται ἐν τῇ πρεπούσῃ τῷ ἱερῷ σχήματι καὶ τὴ ἰδιότητι ἐννοίᾳ τῆς λιτότητος καὶ σεμνότητος, ἤκιστα ζηλοῦν ὀφειλούσης τὴν ὑπερβολὴν τῆς τοῦ κόσμου εὐμαρείας καὶ χλιδῆς. 46 ΑΙΣΕΕ/Φ. ΙΜΚ/υποφ. επισκοπικά, Επίσης πρβλ. ΑΟΠ, ΚΠΑ, Α 97, σ

313 318 Δία ταῦτα ἡ Μετριότης ἠμῶν, ὑπ ὄψει ἔχοντες ὅτι καὶ γενικῶς οὐκ ἐνδείκνυται ἀλλοιῶσαι τὸ ἀπ ἀρχῆς κρατῆσαν, ἐν τῇ Ἁγίᾳ δ ἡμῶν Ἐκκλησίᾳ, παρʹ ὅλας αὐτῆς τάς ταλαιπωρίας, εὐτυχῶς διαφυλαχθὲν μέχρι σήμερον ἱερὸν καὶ ἅγιον σύστημα τῆς ἀμέσου πατρικῆς σχέσεως καὶ συναφείας τοῦ πνευματικοῦ ποιμένος καὶ πατρὸς πρὸς τὸν εὐσεβῆ λαόν, οὐδ ἐπιτρέπεται διὰ τοῦτο ἡ ἄνευ ἀναπόφευκτου ἀνάγκης ἐλάττωσις τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἐπαρχιῶν, ὁσάκις μάλιστα δύναται προελθεῖν καὶ βλάβη ἐκ τούτου σπουδαία διὰ τὴν Ἐκκλησίαν καὶ τὸν εὐσεβῆ λαόν, ὑπ ὄψιν λαμβανομένων τῶν ποικίλων κοινωνικῶν καὶ ἄλλων κινδύνων, ἰδιαιτέρως δέ, ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν Ἱερὰν Μητρόπολιν καὶ Ἐπαρχίαν Κίτρους, ἀποβλέποντες εἰς τὸ μακρὸν καὶ ἱστορικὸν τῆς ὑπάρξεως τῆς ἐπαρχίας ταύτης, εἰς τὸν ὑπερδιπλασιασμὸν σήμερον τοῦ πληθυσμοῦ αὐτῆς, εἰς τὴν ἐπάρκειαν καὶ σήμερον πρὸς ἄνετον καὶ ἀξιοπρεπῆ συντήρησιν τοῦ ἀρχιερέως αὐτῆς, μαρτυρούμενην ὑπὸ τε τῶν γεγονότων τῆς λειτουργίας τῆς Ἱερᾶς ταύτης Μητροπόλεως κατὰ τὰ τελευταῖα ἔτη καὶ ὑπὸ τῶν κατηγορηματικῶν σχετικῶν δηλώσεων καὶ διαβεβαιώσεων πρὸς ἡμᾶς τῶν Σωματείων καὶ τοῦ πληθυσμοῦ αὐτῆς, εἰς τὴν ἔμμονον τε αἴτησιν καὶ ἀπαίτησιν τῶν Σωματείων καὶ τοῦ πληθυσμοῦ τούτου ὅπως μὴ στερηθῇ ἡ περιοχὴ αὐτοῦ τοῦ ἱστορικοῦ αὐτῆς ἱεροῦ δικαιώματος, ἐπὶ δὲ τούτοις πᾶσι καὶ εἰς τὸν κίνδυνον, ὅστις οὕτως ἢ ἄλλως ὑφίσταται διὰ τὴν περιοχὴν ταύτην ἐκ τῆς ἐν αὐτῇ τελευταίας ἐγκαταστάσεως πολυπληθῶν οἰκογενειῶν ἀσπασθεισῶν τὸν προτεσταντισμὸν καὶ τῆς ὑπάρξεως καὶ πρότερον ἐκεῖ αἱρετικῶν καὶ πολεμίων τῇ Ἐκκλησίᾳ στοιχείων, ἔγνωμεν μετὰ τῆς περὶ ἡμᾶς Ἁγίας καὶ Ἱερᾶς Συνόδου ἐμμεῖναι εἰς ὅσα ἐγράψαμεν ἤδη περὶ τοῦ ζητήματος τούτου διὰ τῆς ἀπὸ κθ Μαρτίου, ἀρ. 680, τοῦ παρελθόντος ἔτους ἀδελφικῆς ἡμῶν ἐπιστολῆς, ἵνα δηλονοῦν παραμείνῃ ἄθικτος καὶ διατηρηθῇ καὶ ἐφεξῆς ἡ Ἱερὰ Μητρόπολις Κίτρους. Ταῦτα δὲ μετʹ ἀγάπης, εἰς ἀπάντησιν, διὰ τῆς παρούσης ἀδελφικῆς ἡμῶν ἐπιστολῆς γνωρίζοντες καὶ δηλοῦντες, ἔχομεν τὴν πεποίθησιν ὅτι ταῦτα σπουδαίως ὑπὸ τῆς Ὑμετέρας γεραρᾶς Μακαριότητος καὶ τῆς σεβασμίας χορείας τῶν ἀγαπητῶν ἐν Χριστῷ αὐτόθι ἀδελφῶν ὑπʹ ὄψιν ληφθήσονται καὶ προφρόνως κατὰ τὴν δήλωσιν ἡμῶν, ἥτις ἐστὶ δήλωσις ἐκφαίνουσα τὴν γνώμην τῆς Μητρὸς Ἐκκλησίας, ἐπανορθωθήσεται τὸ γενόμενον περὶ τὴν Ἐπαρχίαν Κίτρους, ἱκανοποιουμένης οὕτω καὶ τῆς ἐπιθυμίας καὶ τῶν ἐμμόνων ἱκεσιῶν τοῦ ἐσεβοῦς τῆς ἐπαρχίας ταύτης λαοῦ, αἵτινες ὡσαύτως οὐκ εἰσὶ παρορατέαι. Καὶ ἐπὶ τούτοις καὶ αὖθις ἐν Κυρίῳ Αὐτὴν κατασπαζόμενοι, διατελοῦμεν μετʹ ἀγάπης 1934, Φερουαρίου α

314 319 Τῆς Ὑμετέρας σεβάσμιας Μακαριότητος ἀγαπητὸς ἐν Χριστῷ ἀδελφὸς + Ὁ Κωνστινουπόλεως Φώτιος 46. Απόσπασμα έκθεσις συμμετοχής του Κολινδρού στο Μακεδονικό Αγώνα 47 Ἐν Κολινδρῷ τῇ 19ῃ Αὐγούστου 1951 Κατ ἀρχάς τοῦ ἔτους 1903 παρουσιάσθη ὡς ζωέμπορος ὁ ἀείμνηστος Παῦλος Μελᾶς καὶ κατά σύστασιν τοῦ Προξενείου Θεσσαλονίκης συνεδέθῃ μὲ τὸν Ἀθανάσιον Γαλατσόπουλον κάτοικον Κολινδροῦ ἐν συνεννοήσει μετά τοῦ ὁποίου κατήρτισε τὴν Ἐπιτροπήν Ἀγώνος ἐν Κολινδρῷ ἀποτελεσθεῖσαν, 1) ἀπό τὸν Ἀθανάσιον Γαλατσόπουλον, 2) Θωμᾶν Κομσελίδην, 3) Ἐμμανουήλ Ἀντωνιάδην, 4) Βασίλειον Μανώλαν, 5) Κωνσταντῖνον Βικόπουλον Ἰατρόν, 6) Παναγιώτην Στούμπαν καὶ 7) Μιχαήλ Ἠλιόπουλον μὲ κεντρικόν σύνδεσμον πρὸς συνεννόησιν καὶ μεταφοράν τῆς ἀλληλογραφίας ὁπλισμοῦ, τροφίμων καὶ ἄλλων χρειωδῶν τὸν ἐκ Κολινδροῦ Πέτρον Κοχλίκην. Ἡ Ἐπιτροπή στηριζομένη εἰς τὸ γνησιώτατον φρόνημα καὶ τὸν Ἑλληνικότατον πατριωτισμόν τῶν κατοίκων καθώρισε καὶ εἰσφοράς τῶν εὐποροτέρων τάξεων, τάς ὁποίας καὶ εἰσέπραττε πρὸς ἀντιμετώπισιν τῶν ἐξόδων τοῦ ἀγώνος. Ἐλάμβανεν ἀποφάσεις διά τὴν ἐνέργειαν τῶν ζητημάτων τοῦ ἀγῶνος. Παρελάμβανεν ὁπλισμόν καὶ πολεμοφόδια, ἅτινα μετεφέροντο μὲ πλοῖα εἰς Ἐλευθεροχώριον καὶ δι ἀνθρώπων τῆς ἐμπιστοσύνης Κολινδρινῶν ἀπεστέλλοντο εἰς τά σώματα τῶν Ἐλλήνων ἀνταρτῶν, μετά τῶν ὁποίων διετήρει στενωτάτην ἐπικοινωνίαν. Ἡ Ἐπιτροπή διετήρει δίκτυον πληροφοριῶν ἀπό Ἐλευθεροχωρίου μέχρι Μοναστηρίου καὶ ἧτο ἐνήμερος τῆς Βουλγαρικῆς προπαγάνδας. Ἐλάμβανε γνώσιν ἀμέσως τῆς ἀφήξεως διαφόρων προσώπων τῆς προπαγάνδας τῶν Βουλγάρων ἐρχομένων ὅ, τε μὲν ὡς ἐργατῶν ὅ,τε δὲ ὡς ἐμπόρων ἀγωγέων καὶ διδασκάλων ἀκόμη καὶ ἐλάμβανε τάς δέουσας ἀποφάσεις καὶ ἐνήργει δραστηρίως καὶ ἀποτελεσματικῶς πρὸς ἐξόντωσιν τῶν βουλγαρικῶν προπαγανδῶν Τῆς τοιαύτης Ἐπιτροπῆς τοῦ ἀγῶνος συμμετεῖχεν ἐνεργῶς καὶ δραστηρίως ὁ Ἀείμνηστος Ἐπίσκοπος τότε Κίτρους 47 ΑΜΚ, Φ. Εκθέσεις Αναφορές Ενοριών για τον Μακεδονικό Αγώνα.

315 320 Παρθένιος, ὅστις ἧτο ὁ κυρίως νοῦς τῆς Ἐπιτροπῆς πολλάκις κινδυνεύσας καὶ ὅστις διά τῆς αύτοθυσίας του καὶ τῆς δραστηριότητός του πολλά προσέφερεν εἰς τὸν ἀγῶνα Ἐπίσης μεγάλως συνέβαλον διά τὴν ἐπιτυχίαν τοῦ ἀγῶνος καὶ αἱ πέριξ τοῦ Κολινδροῦ Ἱεραί Μοναί, 1) Παναγίας Μακρυρράχης, 2) Ἁγίου Ἀθανασίου Σφινίτσης καὶ 3) τὸ Μετόχιον τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Ὁσίου Γρηγορίου ἐν τῷ χωρίῳ Βουλτίστης, εὐρισκομένων πασῶν τότε ὑπό τὴν διοίκησιν τῆς Ἱερᾶς Ἐπισκοπῆς Κίτρους. Αἱ ὡς ἄνω Ἱεραί Μοναί προσέφερον τροφάς, διαμονήν τῶν ἀνταρτῶν κατά τάς χειμερινάς περιόδους, ἄσυλον διά τοὺς τρυματίας καὶ τοὺς ἀσθενεῖς καὶ χρήματα. Πολλάκις δὲ ἐχρησιμοποιοῦντο μοναχοί καὶ ὡς σύνδεσμοι.

316 ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ 48 ΤΟΥ ΕΝ ΛΙΤΟΧΩΡῼ ΙΔΡΥΘΕΝΤΟΣ ΣΩΜΑΤΕΙΟΥ Ο «ΟΛΥΜΠΟΣ» ΥΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΕΔΡΙΑΝ ΤΗΣ A. ΠΑΝΙΕΡ. ΑΓΙΟΥ ΚΙΤΡΟΥΣ Κ.Κ. ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ Ἐν Λιτοχώρῳ τῇ 20 Ἰουλίου ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΝ ΛΙΤΟΧΩΡῼ ΣΩΜΑΤΕΙΟΥ Ο ʺΟΛΥΜΠΟΣ,, ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α'. Σκοπὸς τοῦ Σωματείου ΑΡΘΡ. 1ον Τὸ ἐν Λιτοχώρῳ τῇ 20η Ἰουλίου 1908 ἱδρυθὲν Σωματεῖον ὁ «Ὄλυμπος» σκοπεῖ τὴν ἀνάπτυξιν καὶ σύσφιξιν τῶν χριστιανικῶν αἰσθημάτων καὶ συναδέλφωσιν τῶν ἀποτελούντων αὐτὸ μελῶν, τὴν ἠθικὴν διάπλασιν βελτίωσιν καὶ μόρφωσιν παντὸς συμπατριώτου πρὸς κατανόησιν καὶ ἐμπέδωσιν τῆς θρησκευτικῆς συνειδήσεως καὶ τῆς πρὸς τὰ πάτρια ἐμμονῆς, τὴν ἀνακούφισιν παντὸς ἀπόρου καὶ τὴν χρηματικὴν οἰκονομίαν καὶ ἀλληλοβοήθειαν τῶν μελῶν διὰ τῆς ἱδρύσεως μετοχικοῦ ταμείου καὶ ἀποταμιευτηρὶου. ΑΡΘΡ. 2ον Ὁ σκοπὸς τοῦ Σωματείου ἐπιδιώκεται διὰ τῆς συμμετοχῆς τῶν μελῶν εἰς διαφόρους τελετὰς ἱερῶν ἱδρυμάτων, ἢ καὶ ἄλλας διὰ τῆς διοργανώσεως διαφόρων ἐκδρομῶν, διὰ ὑποστηρίξεως ἀπόρων μαθητῶν καὶ μαθητριῶν, διακρινομένων ἐπὶ χρηστότιτι καὶ φιλομαθεία, διὰ παροχῆς χρηματικῆς βοηθείας εἰς ὀρφανούς, χήρας, γέροντας καὶ ἀνικάνους πρὸς ἐργασίαν καὶ ἐν γένει δι οἰουδήποτε ἄλλου μέσου, ὅπερ τὸ Διοικητικὸν Συμβούλιον ἤθελε κρίνη λυστελὲς πρὸς πραγματοποίησιν τοῦ σκοποῦ συμφώνως πρὸς τοὺς πόρους τοῦ Σωματείου. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Βʹ. Περὶ μελῶν ΑΡΘΡ. 3ον Τὸ Σωματεῖον συγκροτεῖται ἐκ μελῶν τακτικῶν ἐπίτιμων καὶ συνδρομητῶν. ΑΡΘΡ. 4ον Τακτικὸν μέλος γίνεται πᾶς Ἕλλην Ὀρθόδοξος ἡλικίας ἄνω τῶν 20 ἐτῶν καὶ διακρινόμενος ἐπὶ καλῇ διαγωγῇ. 48 Το κείμενο του κανονισμού αυτού είχε την καλωσύνη να μου παραχωρήσει από το προσωπικό του αρχείο, ο συνάδελφος και ιστοριοδίφης του Λιτοχώρου κ. Αθ. Αδαμόπουλος, τον οποίο και από την θεση αυτή ευχαριστώ θερμά.

317 322 ΑΡΘΡ, 5ον Τὰ τακτικὰ μέλη ὀφείλουσι νὰ φοιτῶσι τακτικῶς εἰς ἁπάσας τὰς συνεδρίας τοῦ Σωματείου καὶ νὰ καταβάλλωσιν ἐφ ἅπαξ ὡς δικαίωμα ἐγγραφῆς Γρ. 10, μηναίαν δὲ συνδρομὴν Γρόσια 3. ΑΡΘΡ. 6ον. Πᾶν τακτικὸν μέλος καθυστεροῦν τὰς μηνιαίας αὐτοῦ καταθέσεις ἐπὶ ἐξαμηνίαν, μετά τὴν καθυστέσιν τοῦ τρίτου μηνὸς παραγγέλεται ἐγγράφως ὑπὸ τοῦ Προέδρου ἵνα σπεύσῃ εἰς ἐκπλήρωσιν τῆς ὑποχρεώσεώς του ταύτης, μετὰ τὴν καθυστέρησιν τοῦ τετάρτου μηνὸς παρευρισκόμενος εἰς τὰς συνεδρίας τοῦ Σωματείου, ἀπολαύει μὲν πάντων τῶν δικαιωμάτων τοῦ τακτικοῦ μέλος στερεῖται ὅμως τοῦ δικαιώματος τοῦ ψηφίζειν καὶ ψηφίζεσθαι ἐπὶ παντὸς ζητήματος ἐὰν δὲ ἐξακολουθήσῃ ἀδιαφορῶν καὶ πέραν τοῦ ἕκτου μηνός, τότε αὐτοδικαίως διαγράφεται τοῦ Σωματείου. ΑΡΘΡ. 7ον. Συνδρομητὴς γίνεται πᾶς τὶς εἴτε ἐν Λιτοχώρῳ διαμένων, εἴτε ἐκτὸς αὐτοῦ, ἡλικίας τοὐλάχιστον 18 ἐτῶν, καταβάλλει δὲ οὖτος ὡς δικαίωμα ἐγγραφῆς μὲν Γρόσια 5, κατὰ μήνα δὲ Γρόσια 2. Εἰς τὰς συνεδρίας παρευρισκόμενος ἀπολαύει ὅλων τῶν δικαιωμάτων τῶν τακτικῶν μελῶν, πλὴν τῆς προτάσεως μελῶν καὶ τοῦ ψηφίζειν καὶ ψηφίζεσθαι δι οἰανδήποτε ἀρχήν. ΑΡΘΡ. 8ον Πᾶς συνδρομητής, καθυστερῶν τὴν συνδρομὴν αὐτοῦ ἐπὶ ἑξάμηνον, διαγράφεται ἐκ τοῦ μητρώου του Σωματείου, ἀφ οὐ ἅπαξ ἢ καὶ δὶς προηγουμένως, εἰδοποιηθῇ ἐγγράφως ὑπὸ τοῦ Προέδρου περὶ τούτου. ΑΡΘΡ. 9ον, Οἱ διαγραφέντες ἐπὶ καθυστερήσει συνδρομὴν δύνανται ν ἀναγραφώσιν ἐὰν ἀποτίσωσι τὰ ὀφειλούμενα, ὁπότε καὶ ἁπαλάσσονται τῆς ἐκ δευτέρου καταθέσεως τοῦ δικαιώματος τῆς ἐγγραφῆς. ΑΡΘΡ. 10ον. Εἰς οὐδὲν μέλος διαγραφόμενον ἢ παραιτούμενον ἐπιστρέφονται αἱ συνδρομαί του, ἢ καὶ αἱ τυχὸν προσφοραὶ τοῦ εἰς χήματα, βιβλία ἢ καὶ ἄλλα ἀντικείμενα. ΑΡΘΡ. 11ον. Πᾶν μέλος οὗτινος ἡ ἐν γένει σνμπεριφρρὰ ἤθελε καταδειχθεῖ ἀσυμβίβαστος πρὸς περαιτέρω ἐν τῷ Σωματείῳ διαμονήν, διαγράφεται τοῦ μητρώου, ἀποφάσει Διοικητικοῦ Συμβουλίου. ΑΡΘΡ. 12ον. Ὡσαύτως διαγράφεται καὶ πᾶν μέλος προκαλοῦν ἔριδα ἢ διʹ οἱουδήποτε τρόπου ἐντενεργοῦν κατὰ τῆς κανονικῆς πορείας τοῦ Σωματείου, ἀποφάσει τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου. Ἄρθρ. 13ον. Οἱ κατὰ ἄρθρα 11ον καὶ 12ον διαγραφέντες οὐδέποτε πλέον προτείνονται. Ἄρθρ. 14ον Ἐπίτιμα μέλη γίνονται ἄνδρες προσφέροντες μεγάλας ἐκδουλεύσεις τῷ Σωματείῳ, Ἄρθρ. 15ον. Ἅμα τῇ ἀποδείξει τι ὁ ὡς ἐπιτίμου μέλους ἀποστέλεται αὐτῶ τιμητικὸν δίπλωμα μετ ἐπιστολή, μεθ ὅ ἐγγράφεται τὸ ὄνομα ἐν τῇ οἰκείᾳ θέσει. Ἄρθρ. 16ον, Τὰ ἐπίτιμα μέλη εἰς οὐδεμία ὑποχρεοῦνται χρηματικὴ

318 323 καταβολήν, χαίρουσιν ὅμως τὰ αὐτὰ μὲ τὰ τακτικὰ μέλη δικαιώματα. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γʹ. Περὶ Διοικητικοῦ Συμβουλίου Ἄρθρ. 17ον. Τὸ Διοικητικὸν Συμβούλιον ἀποτελεῖται ἐξ ἕξ προσώπων κατ ἔτος ἐκλεγομένων διὰ μυστικῆς ψηφοφορίας καὶ σχετικῆς πλειονοψηφίας ἐκ τῶν τακτικῶν μελῶν: ἤτοι Προέδρου, Γραμματέως. Ταμίου καὶ τριῶν Συμβούλων. Ἄρθρ. 18ον. Ὁ Πρόεδρος συγκαλεῖ τὰ μέλη διὰ τοῦ Γραμματέως εἰς συνεδρίας τακτικᾶς ἢ ἐκτάκτους. Ὑπογράφει τὰ πρακτικὰ τῶν συνεδριῶν, τὰ διπλώματα, τὰ πρὸς πληρωμὴν ἐντάλματα, ὡς καὶ πᾶν ἔγγραφον καὶ ἐν γένει φροντίζει περὶ τῆς ἀκριβοῦς ἐφαρμογῆς τοῦ Κανονισμοῦ Ἄρθρ. 19ον. Τὸν Πρόεδρον ἀπόντα ἢ κωλυόμενον ἀναπληροῖ ὁ πρεσβύτερος τῶν τοῦ Δ. Συμβουλίου μελῶν. Ἄρθρ. 20ον. Ὁ Γέν. Γραμματεὺς κρατεῖ τὰ ἀρχεῖα καὶ τὴν σφραγίδα τοῦ Σωματείου, παραλαμβάνει τὰ πρὸς τὸ Δ. Συμβούλιον ἀποστελλόμενα ἔγγραφα κρατῶν πρωτόκολλον αὐτῶν καὶ ἐκτελεῖ πάσαν ἀλληλογραφίαν ἀντιγράφων αὐτὴν ἐν ἰδίῳ βιβλίω ἐκδίδει τὰ διάφορα διπλώματα ἐγγραφῆς ἐγγράφων ἐν τῷ Μητρώῳ πάντα τὰ μέλη καὶ ἐκδίδει τὰ ἐντάλματα πληρωμῆς ἐντολὴ τοῦ Προέδρου συνυπογράφων μετ αὐτοῦ. Ἄρθρ. 21ον. Ὁ Ταμίας ὧν ἀξιόχρεως κρατεῖ τὸ ταμεῖον τοῦ Σωματείου καὶ εἶνε ὑπεύθυνος δι ὅλα τὰ ἐμπιστευόμενα αὐταῷ ποσὰ παραλαμβάνει παρὰ τοῦ γέν. γραμματέως πάσας τὰς εἰσπράξεις ἀπέναντι ἀποδείξεων καὶ ἐξαργυρώνει εἰς τὸν φέροντα πάντα τὰ ἐντάλματα ἀπέναντι ἀποδείξεων τῶν παραληπτῶν. Ἄρθρ. 22ον. Ὁ Ταμίας οὐδέποτε ὀφείλει νὰ κρατῇ παρʹ αὐτῷ πλέων τῶν 5 λίρ. ὀθωμ. Τὸ δὲ ὑπερβάλλον ποσόν καταθέτει ἀποφάσει τοῦ Δ. Συμβουλίου καὶ ἐντολὴ τοῦ Προέδρου ἐπὶ ἀποδείξει εἰς τίνα τῶν Ἑλληνικῶν Τραπεζῶν. Ἄρθρ. 23ον. Οἱ Σύμβουλοι μετὰ τῶν λοιπῶν μελῶν τοῦ Δ. Συμβουλίου μεριμνώσι καὶ οὖτοι περὶ πάντων τῶν ἀφορώντων τὴν πρόοδον τοῦ Σωματείου. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ. Ἄρθρ. 24ον. Τὸ Διοικητικὸν Συμβούλιον θεωρεῖται ἐν ἀπαρτίᾳ ὁπόταν παρευρίσκωνται τρεῖς τουλάχιστον ἐκ τῶν μελῶν. Ἄρθρ. 25ον. Πᾶν μέλος τοῦ Δ. Συμβουλίου ὅπερ ἤθελεν ἀπουσιάσῃ ἐπὶ τρεῖς συνεχεῖς συνεδρίας, ἐκτὸς ἐν περιπτώσει ἀποδημίας ἢ ἀσθενείας, θεωρεῖται παρητημένον καὶ οἱ μὲν ἄλλοι ἀντικαθίστανται ἀμέσως διὰ τῶν ἐπιλαχόντων ὁ δὲ Πρόεδρος χρήζει γενικῆς συνεδρίας πρὸς ἀντικατάστασιν. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Εʹ. Περὶ Γενικῶν Συνεδριάσεων

319 324 Ἄρθρ. 26ον. Πᾶσα Γεν. Συνεδρία λογίζεται ἐν ἀπαρτίᾳ ὅταν παρίσταται τὸ 1)3 τῶν μελῶν. Δία τὸν σχηματισμὸν δὲ ἀπαρτίας δὲν λαμβάνονται ὑπ ὄψιν οἱ ἀσθενοῦντες καὶ οἱ τυχὸν ἀπουσιάζοντες ἐντεῦθεν. Ἄρθρ. 27ον. Ἀπαρτίας ἅπαξ γενομένης ἡ συνεδρία θεωρεῖται πλήρης ὁσαδήποτε τῶν μελῶν ἐν τῷ μεταξὺ καὶ ἂν ἀπέλθωσι. Ἄρθρ. 28ον. Μὴ ἐπιτευχθείσης ἀπαρτίας ἐν πρώτῃ συνεδρίᾳ οἱ τὸ δεύτερον συνερχόμενοι ὁσοιδήποτε καὶ ἂν ὦσιν ἀποτελοῦσιν ἀπαρτίαν. Ἄρθρ. 29ον. Ἐν ἰσοψηφίᾳ νικᾶ ἡ ψῆφος τοῦ Προέδρου. Ἄρθρ. 30ον. Ἡ διαλογὴ τῶν ψήφων γίνεται ὑφ ἐνὸς μέλους τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου καὶ δυὸ ψηφολεκτῶν ἐκ μελῶν προσλαμβανομένων. Ἄρθρ. 31ον. Πρὸ τῆς ἐνάρξεως τῆς συνεδρίας ἅπαντα τὰ παρόντα μέλη ὑπογράφουσιν ἐν τῷ τῆς παρουσίας βιβλίῳ, τελευταῖος δὲ ὁ Πρόεδρος ἢ ὁ ἀναπληρῶν αὐτόν. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΣΤʹ. Περὶ πόρων καὶ δαπανῶν Ἄρθρ. 32ον. Πόροι τοῦ Σωματείου εἰσὶν αἱ τῶν μελῶν καὶ συνδρομητῶν συνδρομαὶ καὶ τὰ δικαιώματα ἐγγραφῆς. Βον. Τὸ ἐξ ἐκδρομῶν περίσσευμα. Γον. ἔρανος καὶ πᾶς ἄλλος ἔκτακτος πόρος ὑπὸ τοῦ Δ. Σ. ἐξευρισκόμενος. Ἄρθρ. 33ον. Δαπάναι τοῦ Σωματείου εἰσὶ ἀʹ.) τὸ ἐνοίκιον, βʹ.) ὁ φωτισμός, γʹ.) τὰ τοῦ γραφείου δʹ.) ἐλεημοσύναι καὶ βοηθήματα καὶ εʹ.) πᾶσα ἄλλη ἀνάγκη πρὸς πραγμάτωσιν τοῦ σκοποῦ τοῦ Σωματείου. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζʹ. Περὶ ἐπιτίμου Προέδρου Ἄρθρ. 34ον. Ἐπίτιμος Πρόεδρος καὶ φυσικὸς προστάτης τοῦ Σωματείου θεωρεῖται ὁ ἑκάστοτε Ἐπίσκοπος Κίτρου. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ηʹ. Περὶ Δωρητῶν καὶ Εὐεργετῶν Ἀρθρ. 35ον. Εἰς ἐπὶ τούτῳ ἀνηρτημένον πίνακα ἐν τῇ αἰθούσῃ ἀναγράφονται μεγάλοις γράμμασι καὶ ἐν τῇ ἐπετείῳ τοῦ Σωματείου ἀνακυρήσονται. Δωρηταὶ μὲν ὅσοι προσφέρουσιν ἐφ ἅπαξ 21 ὀθωμ. λίρ. ἢ ἀντικείμενα ἀξίας τοιαύτης. Μέγ. Δωρηταὶ ὅσοι προσφέρουσιν 5, ἢ ἀντικείμενα ἄξιας τοιαύτης. Εὐεργέται δὲ ὅσοι προσφέρουσι 8. ἢ ἀντικείμενα ἄξιας τοιαύτης. Εἰς ἅπαντας δὲ τούτους ἀποστέλλεται πλὴν τοῦ εὐχαριστηρίου ἐγγράφου καὶ τὸ σχετικὸν δίπλωμα τιμῆς, ὑπογεγραμμένον ὑπὸ τοῦ Προέδρου καὶ ὁλόκληρον τοῦ Δ. Σ. μετὰ τῆς σφραγίδος.

320 325 ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θʹ Περὶ βοηθημάτων καὶ ἐλεημοσυνῶν Ἄρθρ. 36ον. Τὸ Σωματεῖον παρέχει δὶς τοῦ ἔτους τακτικῶς κατὰ τὰς ἑορτὰς τῶν Χριστουγέννων καὶ τοῦ Πάσχα βοηθήματα εἰς πτωχὰς οἰκογενείας ἐπὶ τῇ βάσει πιστοποιητικοῦ του ἱερέως τῆς ἐνορίας του. Ἄρθρ. 37ον. Οἱ δεόμενοι τῆς συνδρομῆς τοῦ Σωματείου δέον ν ἀπευθύνονται δι ἀναφορᾶς πρὸς τὸν Πρόεδρον τοῦ Δ. Σ. ὅπερ ἀποφασίζει περὶ τῆς παραδοχῆς ἢ μὴ τῆς αἰτήσεως, ὡς καὶ περὶ τοῦ ποσοῦ τῆς συνδρομῆς. Ἄρθρ. 38ον. Τὰ ὀνόματα τῶν βοηθουμένων, ὡς καὶ τὰ βοηθήματα τῶν ἐλεουμένων καταγράφονται εἰς τί ἐπὶ τούτω βιβλίῳ. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιʹ. Περὶ ἐπετείου Ἑορτῆς Ἄρθρ. 39ον. Τὴν τρίτην ἡμέραν τῶν Χριστουγέννων τελεῖ τὸ Σωματεῖον τὴν ἐπέτειον αὐτοῦ πανήγυριν διὰ λειτουργίας ἐν τῷ Ναῷ τῆς ἑκάστοτε ἐνορίας αὐτοῦ, μεθ ὁ Πρόεδρος ἢ ὁ γραμματεὺς δίδει λογοδοσίαν τῶν πεπραγμένων. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΑΙ. Περί Σφραγίδος Ἄρθρ. 40ον. Τὸ Σωματεῖον ἔχει τὴν σφραγίδα φέρουσαν κυκλοτερῶς μὲν τὰς λέξεις ΣΩΜΑΤΕΙΟΝ Ο ΟΛΥΜΠΟΣ,, ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ 1908, εἰς τὸ μέσον δὲ ἀκριβῶς σύμπλεγμα συνιστάμενον ἐξ ἄγκυρας, σταυροῦ καὶ καρδίας. Ἄρθρ. 41ον. Πᾶν μὴ προβλεπόμενον ὑπὸ τοῦ παρόντος κανονισμοῦ δύναται ν ἀποφασισθῇ ἐν συνεδρίᾳ τοῦ Δ. Σύμβουλίου. Ἄρθρ. 42ον. Ὁ παρὼν Κανονισμὸς ψηφισθεῖς ἐν γενικῇ τῶν μελῶν συνεδρίᾳ τίθεται εἰς ἐνέργειαν ἀπὸ τῆς 27ης Δεκεμβρίου 1908 ὁπότε γενήσεται καὶ ἡ ἐπέτειος τοῦ Σωματείου τελετή. Ἄρθρ. 43ον. Διάλυσις τοῦ Σωματείου δὲν γίνεται ἐφ ὅσον ὑπάρχουσι πέντε (ἀρ. 5) μέλη μὴ δεχόμενα τοῦτο. Ἂν ὅμως ὁ μὴ γένοιτο, ἐπέλθη διάλυσις τότε ἡ περιουσία τοῦ Σωματείου περιέχεται εἰς τὰ σχολεῖα τῆς κοινότητος Λιτόχωρου. ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ Πρόεδρος Κ. Ι. Τσιτσιρίκος Ταμίας Κ. Μ. Τσίνσιφας Γραμματεύς Κ. Γ. Καναβούρας Σύμβουλοι Ν. Βλαχόπουλος «Ι. Γ. Μαρούκης «Γ. Δ. Μανός Σημ. Ἀπαγορεύεται ἐν ταῖς Συνεδρίαις πᾶσα συζήτησις κοινωνικὴ καὶ πολιτικὴ.

321 Εγκύκλιος του Παρθενίου με την οποία ζητεί την ενίσχυση των θυμάτων του Α ΠΠ

322 Η Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου του Μητροπολίτη Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα ΑΔΚ, Ληξιαρχείο, Βιβλίον 1 ον /1933.

323 Απόσπασμα έκθεσης Петряева με την οποία κατηγορεί τους επισκόπους της Μακεδονίας, μεταξύ των οποίων και τον Παρθένιο ια προπαγάνδα υπέρ των ανταρτικών σωμάτων ΑΙΜΧΑ/ АПРИ/ ф. Политархив/Φ. 2/264,1 2:1.

324 329 Β. ΠΑΝΟΜΟΙΟΤΥΠΑ α

325 330 β

326 331

327 332 γ

328 333 δ

329 334 ε

330 335

331 336

332 337 στ Το κείμενο του τηλεγραφήματος αυτού, μετεγγραμμένο στο σύγχρονο τουρκικό αλαφάβητο δημοσιεύθηκε παρπαπάνω στο με αριθμό 30 έγγραφο.

333 338 ζ

334 339

335 340

336 341 Γ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ 1. Ο Παρθένιος ως δευτερεύων διάκονος 2. Ο Παρθένιος ως επίσκοπος Κίτρους 3. Ο δευτερεύων Παρθένιος σε σκήτη του Αγίου Όρους 4. Υπογραφή του Παρθενίου ως επισκόπου Κίτρους 5. Σφραγίδες της επισκοπής Κίτρους 6. Σφραγίδες της αδελφότητος «ΠΙΕΡΙΑ» 7. Σφραγίδα της εφορίας Κολινδρού 8. Ο αρχηγός του Σώματος Ολύμπου Ματαπάς με τους συντρόφους του 9. Ο αρχηγός του σώματος Ολύμπου Μαλέας 10. Τελετή αγιασμού από τον Παρθένιο για την ένωση των σιδηροδρόμων 11. Σφραγίδα της μητροπόλεως Κίτρους 12. Ιερός Ναός Τιμίου Προδρόμου Λόφου 13. Υπέρθυρη επιγραφή του Ι. Ν. Αγίου Νικολάου Ελατοχωρίου 14. Φιρμάνι για την ανέγερση του Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου λόφου 15. Το επισκοπείο, ιδιοκτησία του Παρθενίου 16. Η Ελληνική αστική σχολή Αικατερίνης 17. Το Παρθεναγωγείο Λιτοχώρου 18. Το εξώφυλλο του κανονισμού του σωματείου «ΟΛΥΜΠΟΣ» 19. Αντιμήνσιο καθιερωμένο από τον Παρθένιο 20. Ο τάφος του Μητροπολίτη Κίτρους Παρθενίου 21. Χάρτης της επισκοπής και μητρόπολης Κίτρους

337 Ο Παρθένιος ως Δευτερεύων στο Πατριαρχείο 2. Ο Παρθένιος Βαρδάκας ως Επίσκοπος Κίτρους

338 Ο Δευτερεύων Παρθένιος (τρίτος από δεξιά) σε σκήτη του Αγίου Όρους κατά τον χρόνο της ανάδειξης του Ιωακείμ ως Οικουμενικού Πατριάρχη, κατά την Β Πατριαρχεία του και την επίσημη παραλαβή του από το Άγιο Όρος.

339 Η υπογραφή του Παρθενίου ως επισκόπου Κίτρους και η σφραγίδα της επισκοπής 5. Η σφραγίδα της Επισκοπής Κίτρους 6. Η επίσημη σφραγίδα της Φιλοπτώχου Αδελφότητος «ΠΙΕΡΙΑ» 7. Η σφραγίδα της Εφορείας Σχολείων Κολινδρου

340 Ο αρχηγός του σώματος Ολύμπου Ματαπάς (Μ. Αναγνωστάκος) και οι οπλαρχηγοί Γκόγκος και Στρέμπινας 9. Ο αρχηγός του σώματος Ολύμπου Μαλέας (Γ. Φραγκάκος)

341 Τελετή αγιασμού από τον επίσκοπο Κίτρους Παρθένιο Βαρδάκα για την ένωση του Λαρισαϊκού σιδηροδρόμου με την Θεσσαλονίκη, στο Αιγίνιο, ενώπιον του βασιλέως Κωνσταντίνου ( ). 11. Η σγραγίδα της μητροπόλεως Κίτρους: «ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΚΙΤΡΟΥΣ »

342 Ιερός Ναός Τιμίου Προδρόμου Λόφου Πιερίας

343 Επιγραφή στο υπέρθυρο της νότιας εισόδου του Ι. Ν. Αγίου νικολάου Π. Ελατοχωρίου (Σκουτέρνας) Πιερίων, 1777 (ανέγερση) 1906 (επισκευή). Μεταγραφή: Ο ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΟΥΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΕΚΤΗΣΘΗ ΔΙ / ΕΞΟΔΩΝ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΤΟΛΙΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ 1779 ΕΤΙ ΔΕ / ΑΝΑΚΑΙΝΕΙΣΘΗΣ ΔΙ ΕΞΟΔΩΝ Της ΚΟΙΝΟΤΗΤΟΣ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ / ΠΙΤΡΟΠΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΚΟΝΤΑΚΣΗ ΕΠ ΗΜΕΡΩΝ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ / ΑΓΙΟΥ ΚΥΤΡΟΥΣ Κ Κ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ Φιρμάνιον δι ου επιτρέπεται η εκ βάθρων ανακαίνισις της κριμνησθείσης εκ κλη σίας του Αγ. Γεωργίου, κειμένης εις το χωρίον Ζιάζιακο υπαγόμενον εις την υποδιοίκησιν Αικατερί νης του νομού Θεσ/νίκης. Κατεχωρήθη τη 2α Ιουλίου 1909 / 1325.

344 Το επισκοπείο της Μητρόπολης Κίτρους, ιδιοκτησία του Παρθενίου, το οποίο αποτέλεσε και το κληροδότημα προς την Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή.

345 Ελληνική Αστική Σχολή Αικατερίνης, ανέγερση Το Παρθεναγωγίου Λιτοχώρου. Έτος ανέγερσης

346 Η πρώτη σελίδα από τον κανονισμό του σωματείου του Λιτοχώρου «ΟΛΥΜΠΟΣ»

347 Αντιμήνσιο, Λιθογραφία εν Αθήναις Χειρόγραφη καθιέρωση: «Καθιερώθη ὑπό Κίτρους Παρθενίου τῇ 10 Φεβρ. 1915» (Εκκλησιαστικό Μουσείο Ι. Μ. Κίτρους και Κατερίνης)

348 Ο τάφος του μητροπολίτη Κίτρους Παρθενίου Βαρδάκα όπως είναι σήμερα.

349 Χάρτης: Η Επισκοπή και Μητρόπολη Κίτρους επί της εποχής του Παρθενίου και όπως είναι σήμερα. Τα χωριά στα βόρεια: Μελίκι, Νεόκαστρο, Τριλοφιά, Πρόδρομος και η Μονή Αγίου Αθανασίου Σφίντζας, ανήκαν στην επισκοπή κίτρους μέχρι το 1924.