Οι Διεθνείς Δημόσιες Σχέσεις : ο τρόπος διαμόρφωσης της επικοινωνιακής κυβερνητικής πολιτικής έναντι της Γαλλίας και της Τουρκίας. ΜΕΡΟΣ Α.

Transcript

1 Οι Διεθνείς Δημόσιες Σχέσεις : ο τρόπος διαμόρφωσης της επικοινωνιακής κυβερνητικής πολιτικής έναντι της Γαλλίας και της Τουρκίας. Εισαγωγή ΜΕΡΟΣ Α Στην προσπάθειά μας να προσεγγίσουμε το διεθνές σύστημα από επικοινωνιακή σκοπιά η πρώτη διαπίστωση είναι ότι αυτό δεν μπορεί να ιδωθεί παρά μόνο ως ένας ιδιαίτερα πολύπλοκος μηχανισμός στη λειτουργία του οποίου εμπλέκονται πολλές παράμετροι. Η άνοδος του εθνικισμού κατά τον 18 ο και 19 ο αιώνα οδήγησε στην οργάνωση της διεθνούς κοινωνίας σε αυτό που αποκαλούμε έθνη-κράτη και έθεσε το έθνος στο επίκεντρο της επικοινωνιακής διαδικασίας. Οι εξελίξεις που άρχισαν να σημειώνονται στον τομέα της θεωρίας αλλά και τεχνολογίας της επικοινωνίας ήδη από τις αρχές του 20 ου αιώνα οδήγησαν στη σημερινή επικοινωνιακή έκρηξη και τεχνολογική επανάσταση. Η δύναμη των ΜΜΕ δεν άργησε να γίνει αντιληπτή στις κυβερνήσεις των χωρών στην προσπάθειά τους να καλλιεργήσουν την εθνική τους εικόνα τόσο στο εσωτερικό των χωρών τους όσο και στη διεθνή σκηνή. Η χρησιμοποίηση των ΜΜΕ από τις κυβερνήσεις έγινε είτε για να εξασφαλιστεί συναίνεση για εμπλοκή σε πολεμικές αναμετρήσεις μέσω της προπαγάνδας, είτε για να εξασφαλιστεί η στήριξη των πολιτών σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως για παράδειγμα η χρησιμοποίηση του ραδιοφώνου στις αρχές του 20 ου αιώνα για τον σκοπό αυτό. Με την πάροδο όμως του χρόνου και την εισαγωγή των Δημοσίων Σχέσεων στην επικοινωνιακή πρακτική των κρατών, τα ΜΜΕ άρχισαν να εμφανίζονται δυναμικά σε αυτό που αποκαλούμε διαδικασία καλλιέργειας της εθνικής εικόνας. Οι Διεθνείς Δημόσιες Σχέσεις των κρατών που θα αποτελέσουν το αντικείμενο εξέτασης της παρούσας εργασίας, αφορούν στην επικοινωνιακή διαδικασία που ακολουθεί ένα έθνος, η πολιτική ηγεσία ενός κράτους προς τα άλλα έθνη, τις κυβερνήσεις άλλων κρατών και προς τη διεθνή κοινή γνώμη. Με άλλα λόγια αφορούν στη διαχείριση της εθνικής εικόνας από τους κυβερνητικούς δρώντες, έτσι ώστε να είναι εφικτή η υιοθέτηση από τη διεθνή κοινότητα θέσεων που να είναι συμβατές με αυτές που επιθυμεί η εκάστοτε πολιτική εξουσία. Επομένως, μέλημα των κυβερνήσεων στο πλαίσιο των Διεθνών Δημοσίων Σχέσεων είναι ο τρόπος καλλιέργειας θετικής εθνικής εικόνας και η προβολή αυτής στη διεθνή σκηνή. 1

2 Για το λόγο αυτό στοιχεία που θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε είναι μεταξύ άλλων οι έννοιες του εθνικού χαρακτήρα, των στερεοτύπων, της (εθνικής) εικόνας αλλά και να προσδιορίσουμε το ρόλο αυτών στην επικοινωνιακή διαδικασία κτισίματος της εικόνας ενός κράτους στη διεθνή σκηνή, ενώ σε ένα δεύτερο επίπεδο θα εξετάσουμε και την παράμετρο της πρόσληψης (perception) της εικόνας από τους εξωτερικούς δρώντες και παρατηρητές. Στη συνέχεια, θα επιχειρηθεί μια σύντομη ιστορική αναδρομή αυτής ακριβώς της καλλιέργειας της εθνικής εικόνας από τις κυβερνήσεις καθώς και ο τρόπος με τον οποίο εμπλέκεται η προπαγάνδα στο κτίσιμο της εθνικής εικόνας. Τέλος, γίνεται αναφορά σε πρακτικά παραδείγματα που διαφωτίζουν τα όσα έχουν ήδη αναφερθεί. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, θα εξετάσουμε συγκεκριμένα τον τρόπο με τον οποίο η εκτελεστική εξουσία (η Κυβέρνηση) διαμορφώνει την επικοινωνιακή της πολιτική σε δύο περιπτώσεις : έναντι της Γαλλίας και έναντι της Τουρκίας. Αντιλαμβανόμαστε ότι η επικοινωνιακή διαδικασία των κρατών σε επίπεδο Διεθνών Δημοσίων Σχέσεων μπορεί να περιγραφεί μόνο εντασσόμενη σε ένα πολύπλοκο σύστημα. Αν θεωρήσουμε ότι σχηματικά μπορεί να παρασταθεί ως ένα τρίγωνο στην κορυφή του τριγώνου θα πρέπει να τοποθετήσουμε τους κατ εξοχήν αρμόδιους φορείς για τη χάραξη και την άσκηση της επικοινωνιακής πολιτικής δηλαδή το Υπουργείο Εξωτερικών και το Υπουργείο Τύπου και ΜΜΕ. Στη βάση του τριγώνου όμως θα πρέπει να τοποθετήσουμε αφ ενός τα ΜΜΕ και το ρόλο τους στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής και αφ ετέρου τη Διεθνή Κοινή Γνώμη έτσι όπως αυτή εκφράζεται μέσω Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και της Κοινωνίας των Πολιτών. Θα αναφερθούμε επομένως σε αυτό που ονομάζουμε Διπλωματία των Μέσων ( Media Diplomacy) καθώς επίσης και στην έννοια της Δημόσιας Διπλωματίας (Public Diplomacy). Αυτό που θα πρέπει να έχουμε υπ όψιν μας σε όλα όσα εξετάζουμε είναι ότι αφ ενός δεν πρόκειται για μια απλή διαδικασία και αφ ετέρου ότι όσο δύσκολα οικοδομείται η θετική εθνική εικόνα τόσο εύκολα αυτή μπορεί να καταστραφεί. Επιπλέον, η συμπεριφορά των κρατών δεν συμπίπτει πάντα με τη συμπεριφορά των μεμονωμένων ατόμων. Παρ όλο που στη διεθνή τους συμπεριφορά ο ρόλος των προσωπικοτήτων και των προσωπικών σχέσεων διαδραματίζει αξιοσημείωτο ρόλο εντούτοις, η συμπεριφορά των κρατών ως κοινωνικών συστημάτων κατά κανόνα δεν 2

3 ανταποκρίνεται ούτε στα κίνητρα των εκάστοτε ηγετών τους ούτε σε εκείνα των μελών τους. Ο καλύτερος τρόπος για την καλλιέργεια της εθνικής εικόνας των κρατών προέρχεται από την προσήλωση στις δημοκρατικές αρχές και αξίες, από την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την επιδίωξη πολιτικών διαφάνειας και εξωστρέφειας. 1. Η Εξωτερική Πολιτική και οι παράμετροι που την καθορίζουν Πριν επιχειρήσουμε να αναλύσουμε αυτό που αποκαλούμε επικοινωνιακή διαδικασία και πώς αυτή εκφράζεται μέσω των Διεθνών Δημοσίων Σχέσεων, πρέπει να αναφερθούμε στην έννοια της εξωτερικής πολιτικής, εφ όσον η τελευταία είναι αλληλένδετη με τη συμπεριφορά των κρατών στη διεθνή σκηνή. Η προσπάθεια όμως να ορίσει κάποιος επακριβώς το τι είναι «εξωτερική πολιτική» παραμένει ένα εγχείρημα ιδιαίτερα δύσκολο καθώς οι περιγραφικοί ορισμοί που της έχουν αποδοθεί ποικίλλουν και καλύπτουν ένα ευρύ πεδίο στο οποίο δρουν πολλοί μετέχοντες. Κατά συνέπεια, το να αρκεστούμε στην εξίσωση της εξωτερικής πολιτικής με την «τέχνη του εφικτού» ή την «τέχνη του διαπραγματεύεσθαι» δεν μας προσφέρει τίποτα παραπάνω από το να μας προϊδεάσει για όλα όσα μπορεί να περιλαμβάνει η έννοια της εξωτερικής πολιτικής. Συνεχίζοντας την προσπάθεια να διακριβώσουμε την παραπάνω έννοια θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σ εκείνον τον ορισμό που την ορίζει ως «το άθροισμα των ενεργειών πράξεων ή παραλείψεων που διαμορφώνουν τη σχέση ενός κράτους με τις άλλες μονάδες της διεθνούς κοινωνίας». 1 Σε ένα δεύτερο επίπεδο, μπορούμε να επισημάνουμε το δυναμικό του χαρακτήρα της εξωτερικής πολιτικής, αφού είναι κάτι που βρίσκεται σε αέναη κίνηση, σε συνεχή διαμόρφωση, σε αμφίδρομη κινητικότητα. Για τη χάραξη και την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής είναι σαφές ότι την ευθύνη στις δημοκρατίες φέρει η εκάστοτε πολιτική ηγεσία (η εκτελεστική εξουσία), η οποία και επωμίζεται το βάρος της εκπροσώπησης της χώρας στην παγκόσμια σκηνή. 1 Βύρων Θεοδωρόπουλος, Παράμετροι Εξωτερικής Πολιτικής, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2001, σελ

4 Όμως δεν πρόκειται για ασκήσεις επί χάρτου, αλλά όπως αναφέρθηκε για πράξεις ή παραλείψεις που απευθύνονται προς άλλα κράτη (σε διμερές ή πολυμερές επίπεδο), Διεθνείς Οργανισμούς (για παράδειγμα ο ΟΗΕ, ο ΠΟΕ, το ΔΝΤ ), Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις ( Διεθνής Αμνηστία ), ή ενώσεις κρατών ( όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, ή η ένωση χωρών ASEAN) και στοχεύουν στο να προβάλουν και να κάνουν αποδεκτές τις θέσεις μιας χώρας στα ζητήματα που την ενδιαφέρουν. Αυτό με τη σειρά του έρχεται να φανερώσει την πολυπλοκότητα του εγχειρήματος άσκησης αποτελεσματικής εξωτερικής πολιτικής καθώς πρόκειται για ένα «παιχνίδι» με πολλούς δρώντες και απρόβλεπτες πολλές φορές ανατροπές. Επομένως, κρίνεται σκόπιμο στο σημείο αυτό να γίνει μια σύντομη και επιγραμματική αναφορά στις παραμέτρους εκείνες που επηρεάζουν την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής. 2 Σ εκείνες που μεταβάλλονται με βραδείς ρυθμούς και το μέγεθός τους είναι εκ των προτέρων γνωστό ανήκουν η γεωφυσική, η γεωγραφική και η κλιματική. Η οικονομική παράμετρος είναι μια από τις πλέον σημαντικές καθώς το ειδικό της βάρος, έτσι όπως εκφράζεται μέσω των οικονομικών συμφερόντων, αδυναμιών και συσχετισμών οικονομικών μεγεθών άλλων χωρών, είναι σε θέση να επηρεάσει ή να κατευθύνει τη λήψη αποφάσεων στην εξωτερική πολιτική. Ο ρόλος των προσωπικοτήτων στην εξωτερική πολιτική είναι επίσης ιδιάζουσας σημασίας, αφού στις ίδιες συνθήκες η δράση διαφορετικών προσωπικοτήτων και πολιτικών ηγετών θα οδηγούσε σε διαφορετική εκτίμηση της κατάστασης και πιθανότατα σε διαφορετικά αποτελέσματα. Η κοινωνική συναίνεση σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό αλλά σίγουρα πάνω από ένα minimum αποδοχής αποτελεί μια ακόμη παράμετρο για την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής και την αποφυγή κλυδωνισμών στην εσωτερική πολιτική σκηνή. Σε συνάφεια με την προηγούμενη παράμετρο αναφέρονται και οι εσωτερικές πολιτικές δομές του κράτους, το σύνολο των αξιών κάθε κοινωνίας και κατ επέκταση η ιστορική του πορεία έτσι όπως έχει διαμορφωθεί στο μήκος του χρόνου. Ένα άλλο στοιχείο που θα πρέπει να συνεκτιμήσουμε είναι η δυναμική του χρόνου καθώς αφ ενός ενυπάρχει σε κάθε παράμετρο και αφ ετέρου έχει μη αναστρέψιμη πορεία. Προκειμένου επομένως να ληφθεί κάποια απόφαση στην εξωτερική πολιτική δεν αρκεί μόνο η στάθμιση όλων των εμπλεκομένων παραμέτρων αλλά η χρονική στιγμή, η συγκυρία των καιρών μπορεί να αποβεί επίσης καθοριστικής σημασίας. 2 Ό.π.,σελ

5 Ολοκληρώνοντας την αναφορά μας στις παραμέτρους που πρέπει να λαμβάνονται υπ όψιν κατά τη χάραξη και άσκηση της εξωτερικής πολιτικής θα αναφερθούμε επίσης επιγραμματικά σε δύο ακόμη στοιχεία, στα οποία θα δώσουμε το χαρακτηρισμό «ψευδοπαράμετροι». Πρόκειται για τις λέξεις και τα σύμβολα συνθήματα. Η σημασία των λεκτικών σχημάτων, των λέξεων στην εξωτερική πολιτική καταδεικνύεται από την ενδεχόμενη βαρύτητα που κρύβεται και ανακαλύπτεται κατά την προσπάθεια αποκωδικοποίησής τους. Από την άλλη πλευρά, η επίκληση λεκτικών ή μη συμβόλων και συνθημάτων μπορεί να οδηγήσει σε ακρότητες, σε παράλογες και βεβιασμένες ενέργειες, συναισθηματικά φορτισμένες και ενίοτε με ολέθρια αποτελέσματα στην εξωτερική πολιτική μιας χώρας καθώς αυτό που συμβαίνει είναι ότι τα σύμβολα και τα συνθήματα υποκαθιστούν την ουσία του προβλήματος. Το τελευταίο σημείο στο οποίο θα αναφερθούμε αφορά στην αντίληψη (perception) που έχει ένα κράτος για το ίδιο. Πώς δηλαδή αυτό αντιλαμβάνεται τις δικές του δυνατότητες και σε σχέση με τα άλλα κράτη καθώς επίσης και πώς προσλαμβάνει τη συμπεριφορά των άλλων κρατών προς το ίδιο και τη διεθνή κοινότητα. Η εκτίμηση των δικών του δυνατοτήτων ή ακόμα και των δυνατοτήτων των άλλων δε σημαίνει κατ ανάγκη ότι ανταποκρίνεται και στην πραγματικότητα. Ο Θουκυδίδης περιέγραψε με τη λέξη «δόξα» (από το ρήμα δοκέω ω που σημαίνει νομίζω, πιστεύω) ακριβώς ό,τι θεωρούμε ότι μας αντιπροσωπεύει (self-perception) και όχι απαραίτητα αυτό που ισχύει στην πραγματικότητα. 3 Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η δόξα αυτή κάθε φορά που προβάλλεται στη διεθνή σκηνή μέσω της συμπεριφοράς του κράτους αποτελεί στην ουσία την εικόνα του ίδιου του κράτους (nation image). 2. Σύντομη ιστορική αναδρομή της καλλιέργειας της εικόνας από τους πολιτικούς δρώντες και ο ρόλος της προπαγάνδας Αυτό που δεν μπορεί να ισχυριστεί κάποιος είναι ότι η καλλιέργεια της εικόνας ξεκίνησε με την εμφάνιση των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Ήδη η Βίβλος αναφέρει παραδείγματα που αφορούν στον εθνικό χαρακτήρα και την εικόνα που παρουσιάζουν τα Σόδομα για παράδειγμα, όπου αναφέρεται ότι ο Θεός δεν μπορούσε να βρει ούτε δέκα αθώους ανθρώπους εκεί. Ο Erwin Paneth στο έργο του «Development of Advertising from Antiquity to the Present» αναφέρει ότι η προπαγάνδα έχει μακρά 3 Ό.π., σελ

6 παράδοση σε όλες τις χώρες. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο Θεμιστοκλής είχε σμιλέψει προπαγανδιστικά μηνύματα σε πέτρα τοποθετημένα σε σημεία ορατά από τον εχθρικό στόλο. Σύμφωνα με τον Sturminger (1960) οι Έλληνες επέδειξαν ιδιαίτερες προπαγανδιστικές ικανότητες κυρίως κατά τους περσικούς πολέμους. Σε ένα λόγο για τους πεσόντες ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι ο Περικλής επισημαίνει ότι οι Σπαρτιάτες όταν είχαν καταφέρει μια μικρή νίκη ισχυρίζονταν ότι μόνο με ένα μικρό τμήμα των δυνάμεων τους είχαν επιφέρει μια συντριπτική νίκη εναντίον των Αθηναίων. Σε περίπτωση ήττας, ισχυρίζονταν ότι ολόκληρος ο στρατός των Αθηναίων είχε επιτεθεί σε ένα μικρό τμήμα των Σπαρτιατών και είχε επιτύχει μια ασήμαντη νίκη. Ο Μέγας Αλέξανδρος αναφέρεται ως ο δημιουργός της πρώτης «ομάδας ανταποκριτών πολέμου». Η τακτική της προπαγάνδας ακολουθήθηκε με συνέπεια από τον Λουδοβίκο XVIII της Γαλλίας, τον Ναπολέοντα, τους Πρώσους Αξιωματούχους με τη δημιουργία μεταξύ άλλων γραφείων τύπου. Για τον Bismarck, η διπλωματία και ο τύπος πορεύονται τόσο κοντά το ένα στο άλλο, τόσο που μοιάζουν σαν δύο σιδηροδρομικές ράγιες που καταλήγουν στον ίδιο προορισμό. Στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο γίνονται οι πρώτες οργανωμένες προσπάθειες χειραγώγησης των μέσων ενημέρωσης και οργάνωσης προπαγανδιστικής εκστρατείας. Για το λόγο αυτό δεν είναι τυχαίο που μια από τις πρώτες ενέργειες των Βρετανών ήταν να κόψουν τις γερμανικές υπερπόντιες καλωδιακές συνδέσεις έτσι ώστε αφ ενός οι Γερμανοί να αποκοπούν από τη διεθνή ροή πληροφόρησης και αφ ετέρου κάθε πληροφορία που δημοσιευόταν στην Αμερική για τον πόλεμο να προέρχεται αποκλειστικά από τις συμμαχικές δυνάμεις. Ο Phillip Knightley σημειώνει μάλιστα ότι οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες είχαν δημιουργήσει τμήμα Αμερικής, έργο του οποίου ήταν να παρακολουθεί τον αμερικανικό τύπο, αποβλέποντας στον επηρεασμό της αμερικανικής κοινής γνώμης, έτσι ώστε να λάβει η Αμερική την απόφαση να πολεμήσει στο πλευρό της Entente. O Sir Gilbert Parker ως επικεφαλής του τμήματος είχε καταρτίσει λίστα αλληλογραφίας (mailing-list) αποτελούμενη από αμερικανούς καθοδηγητές γνώμης. 4 Στην Αμερική ο Πρόεδρος Woodrow Wilson το 1917 αναγνωρίζοντας τη σημασία της προπαγάνδας δημιουργεί την «Committee on Public Information» υπό την εποπτεία του δημοσιογράφου George Creel με σκοπό τη διεξαγωγή προπαγάνδας για λογαριασμό της Αμερικής τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Για τον Creel η εκστρατεία αυτή έμοιαζε σαν μια τεράστια επιχείρηση 4 Phillip Knightley, The First Casualty, εκδ. Prion, London, 2001 (πρώτη έκδοση 1975), σελ

7 πώλησης. Ο Creel χρησιμοποίησε κάθε είδος μαζικής και διαπροσωπικής επικοινωνίας αφίσες, φυλλάδια, δελτία τύπου, ομιλίες, υλικό για μαθητές, ραδιόφωνο και κινηματογραφικές ταινίες. Οι Mock και Larson (1939) υιοθέτησαν την άποψη της CPI ότι οι «λέξεις κέρδισαν τον πόλεμο». Τέλος, ο Vaughn (1980) υποστήριξε την άποψη ότι «η CPI τα κατάφερε τόσο καλά διότι οργάνωσε τον πατριωτικό ενθουσιασμό εκεί όπου υπήρχε και τον δημιούργησε εκεί όπου δεν υπήρχε». 5 Λίγο αργότερα και η Σοβιετική Ένωση δημιουργεί τη δική της μηχανή προπαγάνδας. Στη Μεγάλη Βρετανία ιδρύεται το 1918 το «Department for Enemy Propaganda» υπό το Λόρδο Northcliffe. Ο Hitler στο βιβλίο του «Mein Kampf» («Ο Αγών μου») ορίζει την προπαγάνδα ως την πληροφόρηση εκείνη που είναι εσκεμμένα μεροληπτική. 6 Αυτό που κρίνει μια προπαγανδιστική εκστρατεία ως επιτυχή για παράδειγμα είναι η συναισθηματική απήχηση που αυτή θα έχει. Η λέξη προπαγάνδα προέρχεται από το λατινικό ρήμα «propagare» και σημαίνει τον πολλαπλασιασμό κάποιου πράγματος δημιουργώντας παρακλάδια. Ο Lasswell ορίζει την προπαγάνδα σαν «τη χειραγώγηση των συμβόλων ως μέσο για τον επηρεασμό της στάσης σε αμφιλεγόμενα θέματα. Ενώ για τον Martin η διεθνής προπαγάνδα ορίζεται ως «η πειστική επικοινωνιακή δράση μιας κυβέρνησης απευθυνόμενης σε ξένο κοινό». Ο Jacques Ellul (1965) σημειώνει: «ο πραγματικός προπαγανδιστής οφείλει να είναι ψυχρός όπως ένας χειρουργός. Υπάρχουν υποκείμενα και αντικείμενα. Ένας προπαγανδιστής που πιστεύει σε αυτά που λέει και αφήνεται να γίνει ο ίδιος το θύμα του δικού του παιχνιδιού θα έχει τις ίδιες αδυναμίες με ένα χειρουργό που εγχειρίζει ένα αγαπημένο πρόσωπο ή με ένα δικαστή που καλείται να δικάσει ένα μέλος της οικογένειάς του». Διακρίνονται τρεις μορφές προπαγάνδας. Στη μαύρη προπαγάνδα η ταυτότητα του προπαγανδιστή δεν αποκαλύπτεται και κάθε προσπάθεια καλύπτεται από δόλο. Η γκρίζα προπαγάνδα αποτελείται από ισχυρισμούς αμφίβολης ποιότητας ή εγκυρότητας, των οποίων η πηγή σκοπίμως αποφεύγεται να αναφερθεί. Τέλος, η λευκή προπαγάνδα θεωρείται η ευρεία διάδοση πληροφοριών από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ως «αληθινών». Γενικά μπορούμε να αναφέρουμε, ότι η αξιοπιστία σε μια προπαγανδιστική εκστρατεία δεν έχει να κάνει τόσο με την «αλήθεια» αυτή κάθε αυτή αλλά περισσότερο 5 Karen S. Miller, U.S. Public Relations History: Knowledge and Limitations, στο Communication Yearbook 23, Sage Publications, Inc., 2000, σελ Ό.π., σελ

8 εξαρτάται από το γνωστικό πλαίσιο αναφορών του κοινού στο οποίο στοχεύουμε. Οι λέξεις και κυρίως τα slogan έρχονται να παίξουν το δικό τους ρόλο σε μια προπαγανδιστική εκστρατεία. Λέξεις που χρησιμοποιούνται ευρέως, έχουν μια ασαφή περιγραφική σημασία και είναι φορτισμένες με ένα έντονο συναισθηματικό περιεχόμενο κρίνονται ως ιδιαίτερα κατάλληλες για προπαγανδιστική χειραγώγηση. Σε αυτές ανήκουν λέξεις όπως δημοκρατία, μεταρρύθμιση, πρόοδος, δικαιοσύνη, ιερός πόλεμος, απελευθερωτικός αγώνας και πλήθος άλλων. Σύμφωνα με τον Sturminger πρωτοπόρος σε αυτό ήταν ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β του οποίου η μεγαλύτερη διπλωματική- προπαγανδιστική κίνηση ήταν η υιοθέτηση της «πανελλήνιας ιδέας». Σύμφωνα με μια συγκριτική ανάλυση των λόγων των Hitler και Roosevelt μεταξύ των ετών 1935 και 1939 παρατηρήθηκαν σαφείς διαφορές αλλά και ορισμένες ομοιότητες. Και για τους δύο έμφαση δόθηκε α) στη λεκτική αποδοχή παραδοσιακών ηθικών αξιών συμπεριλαμβανομένων της ειρήνης και της μη επίθεσης, β) στις ιδέες γύρω από το εθνικό μεγαλείο και γ) στα απλά διχοτομικά σχήματα: μαύρο vs. άσπρου. Αυτές ακριβώς οι ομοιότητες ανάμεσα στους λόγους των Hitler και Roosevelt μπορούν να θεωρηθούν ως ενδεικτικά χαρακτηριστικά μιας επιτυχημένης προπαγάνδας. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1936 στο Βερολίνο αποτελούν παράδειγμα καλλιέργειας της εθνικής εικόνας. Καθώς δεν υπάρχει στο σημείο αυτό η δυνατότητα αναλυτικής παράθεσής του (ο αναγνώστης μπορεί να το μελετήσει στο βιβλίο του Michael Kunczik Images of nations and international public relations ) αναφέρουμε απλώς τον αντίκτυπο που άφησαν οι αγώνες στη διεθνή κοινή γνώμη. Μεταξύ άλλων στάλθηκαν ευχαριστήρια τηλεγραφήματα από 67 ξένους ραδιοφωνικούς ανταποκριτές στο Reich Minister for Popular Enlightenment and Propaganda, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Göbbels. Στα τηλεγραφήματα αυτά εκδηλωνόταν ο θαυμασμός για τα επιτεύγματα της γερμανικής ραδιοφωνίας τόσο στο οργανωτικό όσο και στο τεχνικό πεδίο. Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε επίσης τις ραδιοφωνικές ομιλίες του Roosevelt στα τέλη της δεκαετίας του 30. Ο Roosevelt κατόρθωσε να αποκτήσει την υποστήριξη του αμερικανικού λαού για το «New Deal» και να ανυψώσει το ηθικό του, παρ όλο που το «New Deal» δεν έφερε την οικονομική ανάκαμψη που υποσχόταν. Ο Daniel J. Boorstin αναφέρει ότι ενώ το ψευδογεγονός είναι μια αμφιλεγόμενη αλήθεια, η προπαγάνδα είναι ένα ελκυστικό ψέμα και συνεχίζει αναφέροντας η προπαγάνδα είναι εκείνη που υποκαθιστά τα δεδομένα με γνώμες σε σχέση με τα ψευδογεγονότα τα οποία είναι τα ίδια συνθετικά δεδομένα που παρακινούν 8

9 με έμμεσο τρόπο τους ανθρώπους να διαμορφώσουν τη γνώμη τους με βάση τα δεδομένα αυτά. Η προπαγάνδα όμως τους υποκινεί άμεσα προβαίνοντας σε κρίσεις για λογαριασμό τους. Τέλος, η προπαγάνδα είναι εκείνη που λειτουργεί αφαιρετικά, υπεραπλουστεύοντας την εμπειρία, σε αντίθεση με τα ψευδογεγονότα που κάνουν την εμπειρία να φαίνεται περισσότερο σύνθετη απ ότι πραγματικά είναι. 3. Δημόσιες Σχέσεις: Μια σύντομη αναφορά στην ιστορική τους εξέλιξη Οι Δημόσιες σχέσεις είναι ένα πολυσχιδές πεδίο όπου συνυπάρχουν οι επιχειρηματικές δραστηριότητες, η πολιτική επιστήμη, η ψυχολογία και οι σπουδές επικοινωνίας. 7 Ο Byerly (1993) σημειώνει ότι «πριν από το επάγγελμα των Δημοσίων Σχέσεων, υπήρχε η πρακτική». 8 Αυτό που επιχειρείται μέσω των Δημοσίων Σχέσεων είναι η ικανοποίηση συγκεκριμένων συμφερόντων και η επίτευξη συγκεκριμένων στόχων μέσω της διοχέτευσης πληροφοριών. Οι Διεθνείς Δημόσιες Σχέσεις από την πλευρά τους αποβλέπουν στην αλλαγή της εικόνας ενός κράτους όπως αυτή προβάλλεται στη διεθνή σκηνή είτε πρόκειται για το δικό μας είτε του αντιπάλου. Οι Διεθνείς Δημόσιες Σχέσεις αποτελούν πλέον όπως έχει αναφερθεί αναπόσπαστο τμήμα των διεθνών σχέσεων. Αν θα έπρεπε να επικεντρωθούμε στο πρώτιστο μέλημα μιας εταιρείας δημοσίων σχέσεων θα έπρεπε να αναφερθούμε στην προσπάθεια για εξαφάνιση της αρνητικής εικόνας πριν αρχίσει η οικοδόμηση της νέας εικόνας. Ιδιαίτερα οι δημόσιες σχέσεις μεταξύ των εθνών είναι οι πιο δύσκολες δημόσιες σχέσεις. O Fabian σημειώνει ότι έργο των Δημοσίων Σχέσεων είναι να «παρουσιάσουν ένα λαό σε κάποιον άλλο όσο γίνεται πιο αρεστό. Ανταλλάσσονται πρέσβεις, κανονίζονται επισκέψεις, οργανώνονται καλλιτεχνικά γεγονότα, δίνεται ανθρωπιστική βοήθεια, προσκαλούνται πολίτες της άλλης χώρας για πολιτιστικές και μορφωτικές ανταλλαγές». 9 «Παρ όλο που η λέξη δημόσιες είναι η μία από τις δύο λέξεις στον όρο δημόσιες σχέσεις ελάχιστοι από αυτούς που τις εξασκούν έχουν μια σαφή ιδέα του τι ακριβώς σημαίνει δημόσιο». 10 Οι δημόσιες σχέσεις φαίνεται να ξεκίνησαν στις Η.Π.Α. 7 Karen S. Miller, U.S. Public Relations History: Knowledge and Limitations, στο Communication Yearbook 23, Sage Publications, Inc., 2000, σελ Ό.π., σελ R. Fabian, Die Meinungsmacher: Eine unheimliche Grossmacht, Hamburg, James E. Grunig και Todd Hunt, Managing public relations, New York, 1984, σελ

10 στο τέλος του 19 ου στις αρχές του 20 ου αιώνα. Ο αρχικός τους στόχος περιοριζόταν στο να λειτουργήσουν ως αντίβαρο στην κριτική που ασκούνταν στις επιχειρήσεις από δημοσιογράφους, συγγραφείς και κοινωνικούς κριτικούς. Για το λόγο αυτό κατάλληλοι να διεκπεραιώσουν αυτή την αποστολή θεωρήθηκαν οι δημοσιογράφοι. Ο Ivy Ledbetter Lee θεωρείται ο πατέρας των σύγχρονων δημοσίων σχέσεων. Ο Lee ήταν εκείνος που εργαζόμενος για την «Pennsylvania Railroad» διαμόρφωσε μια σειρά από αρχές (Declaration of principles) τις οποίες κοινοποίησε μέσω του τύπου. Μεταξύ άλλων αναφέρεται ότι στόχος δεν ήταν η δημιουργία ενός μυστικού γραφείου τύπου αλλά η παροχή ακριβούς και άμεσης πληροφόρησης για θέματα που αξίζει το κοινό να πληροφορηθεί, υιοθετώντας με τον τρόπο αυτό μια «ανοιχτή» πολιτική. Έθεσε επομένως τέλος στην έως τότε πολιτική της μυστικοπάθειας. Αυτή ακριβώς η δήλωση αρχών του Lee αποτέλεσε ορόσημο στον καθορισμό του έργου των δημοσίων σχέσεων και επηρέασε την εξέλιξή τους. Το νέο και αποφασιστικής σημασίας στοιχείο είναι ότι αυτός που ασκεί το έργο των δημοσίων σχέσεων δεν θα πρέπει να περιορίζεται στο ρόλο του φερέφωνου αλλά έργο του είναι η προώθηση τέτοιων πολιτικών που να στοχεύουν στη διόρθωση μιας λάθους εικόνας ή συμπεριφοράς, πράγμα που θα είχε ως συνέπεια τη θετική αντιμετώπιση εκ μέρους του τύπου. Για τον σκοπό αυτό, και ενώ μέχρι τότε τα ατυχήματα κρατούνταν μυστικά, ο Lee οργάνωνε τη μεταφορά δημοσιογράφων στον τόπο του δυστυχήματος, με έξοδα της εταιρίας ενώ παράλληλα τους διευκόλυνε στη συλλογή πληροφοριών και στη λήψη φωτογραφιών. Η ανοιχτή πολιτική που ακολούθησε ο Lee έφερε γρήγορα αποτελέσματα. Συνεχίζοντας στο ίδιο πνεύμα ο Lee προσπάθησε να «εξανθρωπίσει» την εικόνα της εταιρίας με το να θέσει στην κυκλοφορία ιστορίες ανθρώπινου ενδιαφέροντος. Έτσι άρχισε σταδιακά να διαμορφώνεται ένα άλλο πρόσωπο της εταιρίας που εκφραζόταν μέσω κοινωνικών προγραμμάτων, αγροτικής εκπαίδευσης για τους νέους, υποτροφιών, ασφαλιστικών προγραμμάτων κ.τ.λ. Ολόκληρη η βιομηχανία των δημοσίων σχέσεων στηρίζεται στο αξίωμα ότι εάν η δημοσιότητα μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον κάποιου τότε μπορεί εξίσου καλά να χρησιμοποιηθεί και υπέρ αυτού. Η εξέλιξη των δημοσίων σχέσεων περιλαμβάνει τέσσερις φάσεις: 1) Στην πρώτη φάση συμπεριλαμβάνονται οι αντεπιθέσεις στις επιθέσεις που δεχόταν το κεφάλαιο από τους «σκανδαλοθήρες». 2) Η δεύτερη φάση από το 1914 έως το 1918 καλύπτει τις δραστηριότητες της «Committee on Public Information» για τις ανάγκες της προπαγάνδας κατά τον πόλεμο. 3) Η τρίτη φάση που καλύπτει την περίοδο από το 10

11 1919 έως το 1929 σηματοδοτείται από την εμφάνιση το 1923 του βιβλίου του Edward Bernays Crystallizing Public Opinion. 4) Τέλος, η τέταρτη φάση θεωρείται η περίοδος των σύγχρονων δημοσίων σχέσεων με αφετηρία το Ο ίδιος όμως ο Bernays στην τρίτη έκδοση το 1961 του βιβλίου του Crystallizing Public Opinion διακρίνει στην πορεία εξέλιξης των δημοσίων σχέσεων στην Αμερική επτά φάσεις Η περίοδος του «The Public be Damned» Η περίοδος του ενημερωμένου κοινού Η περίοδος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου Η άνοδος ενός νέου επαγγέλματος Το επάγγελμα των δημοσίων σχέσεων Η περίοδος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου σήμερα (1961) Η εξάπλωση των δημοσίων σχέσεων. Στη δεκαετία του 20 οι δημόσιες σχέσεις στην Αμερική άρχισαν να αποκτούν τα χαρακτηριστικά μιας πλήρους επαγγελματικής απασχόλησης. Η παρουσίαση και προβολή των δραστηριοτήτων και των σκοπών των πολιτικών και κοινωνικών δρώντων θεωρήθηκε ιδιαίτερα σημαντική. Οι δημόσιες σχέσεις μετατράπηκαν από μια πρωτίστως αμυντική δραστηριότητα σε μια ανοιχτή και αμφίδρομη διαδικασία. Οι James E. Grunig και Todd Hunt το 1984 προχωρούν στην ταξινόμηση τεσσάρων μοντέλων δημοσίων σχέσεων. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτών των τεσσάρων μοντέλων είναι τα ακόλουθα: James E. Gruning και Todd Hunt, Managing public relations, New York, 1984, σελ. 22, όπως αναφέρεται στο Michael Kunczik, Images of nations ό.π.,σελ

12 ΜΟΝΤΕΛΟ Χαρακτηριστικά Πράκτορας Τύπου Δημόσια Πληροφόρηση Αμφίδρομη Ασύμμετρη Αμφίδρομη Συμμετρική /Δημοσιότητα Σκοπός Προπαγάνδα Διάχυση της Επιστημονική Αμοιβαία πληροφόρησης πειθώ κατανόηση Φύση Μονόδρομη, Μονόδρομη, Αμφίδρομη, Αμφίδρομη, επικοινωνίας ολοκληρωμένη, η αλήθεια Δυσανάλογα Ισορροπημένα η αλήθεια όχι σημαντική αποτελέσματα αποτελέσματα αναγκαία Επικοινωνιακό μοντέλο Πηγή- Αποδέκτης Πηγή- Αποδέκτης Πηγή- Αποδέκτης- Ομάδα- Ομάδα- Ανάδραση Φύση έρευνας Μικρή Μικρή, αναγνωσιμότητα, αναγνωστικό Διαπλαστική, αξιολόγηση στάσεων Διαπλαστική, αξιολόγηση κατανόησης κοινό Ηγετικές P.T.Barnum Ivy Lee Edward L. Bernays, ιστορικές φυσιογνωμίες Bernays παιδαγωγοί, επαγγελματίες ηγέτες Τομείς πρακτικής εφαρμογής Αθλητισμός, θέατρο, προώθηση Κυβερνήσεις, Μη κερδοσκοπικοί Ανταγωνιστικές επιχειρήσεις, οργανισμοί Κανονιστικές επιχειρήσεις, πρακτορεία προϊόντων οργανισμοί, επιχειρήσεις Ποσοστιαία κάλυψη 15% 50% 20% 15% 12

13 3. 1 Δημόσιες Σχέσεις για τη χούντα των Συνταγματαρχών και ελληνικές κυβερνήσεις Σύμφωνα με αναφορά των Kotler και Levy (1969) και η ελληνική χούντα των Συνταγματαρχών το 1967 κατέφυγε στις υπηρεσίες μιας μεγάλης εταιρείας δημοσίων σχέσεων της Νέας Υόρκης όταν διαπίστωσε ότι τα διεθνή ΜΜΕ ήταν εχθρικά απέναντί τους. Σύντομα ολοσέλιδες καταχωρήσεις σε αμερικανικές εφημερίδες με τίτλο «Η Ελλάδα σώθηκε από τον Κομμουνισμό» (Greece Was Saved From Communism) έκαναν την εμφάνισή τους, εξηγώντας γιατί η ανάληψη της εξουσίας από τους Συνταγματάρχες ήταν απαραίτητη για την σταθερότητα της Ελλάδας και του κόσμου. 12 Σύμφωνα με άρθρο του περιοδικού Newsweek (18/03/1968) με τίτλο «Δημόσιες σχέσεις για τους Συνταγματάρχες» ( PR for the Colonels) μια από τις μεγαλύτερες εταιρείες δημοσίων σχέσεων της Νέας Υόρκης η «Thomas J. Deegan Co.» - η οποία μεταξύ άλλων ασκούσε και τις δημόσιες σχέσεις για λογαριασμό της Coca-Cola, της RCA και της Time Inc.- είχε υπογράψει διετές συμβόλαιο με τους Συνταγματάρχες αξίας δολλαρίων. Οι στόχοι της εταιρείας δημοσίων σχέσεων επικεντρώνονταν στην αύξηση της κάλυψης θεμάτων σχετικών με την ελληνική οικονομία τόσο από τον ημερήσιο όσο και από τον περιοδικό τύπο, έτσι ώστε η Ελλάδα να προβληθεί ως χώρα κατάλληλη για επενδύσεις. 13 Σύμφωνα με τον Fabian (1970, 20) η βρετανική εταιρία Fraser είχε τεθεί επίσης στην υπηρεσία του δικτατορικού καθεστώτος ευελπιστώντας στη βελτίωση της εικόνας του στη Βρετανία. Όταν οι Σοσιαλιστές ανέλαβαν την εξουσία στην Ελλάδα το 1981 ο τότε Πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου προσέλαβε την αμερικανική εταιρεία δημοσίων σχέσεων «Fenton Communications Inc.» δαπανώντας 6 χιλιάδες δολλάρια το μήνα προκειμένου να πείσει την αμερικανική κοινή γνώμη ότι μια σοσιαλιστική κυβέρνηση δεν είναι και τόσο κακό πράγμα. 12 P. Kolter και S. J. Levy, «Broadening the concept of marketing», στο Journal of Marketing, αρ. 33, 1969, σελ. 11, όπως αναφέρεται στο Michael Kunczik, Images of nations ό.π., σελ Οι προσπάθειες των Συνταγματαρχών για θετική προβολή της χώρας μέσω των δημοσίων σχέσεων αποκαλύφθηκαν από την εφημερίδα Washington Post. Η εφημερίδα είχε δημοσιεύσει επιστολή προς το Διευθυντή, όπου η Μελίνα Μερκούρη φαινόταν να μάχεται για την εγκαθίδρυση μιας δημοκρατίας «τύπου Μόσχας» στην Ελλάδα. Αποδείχθηκε όμως ότι η επιστολή είχε γραφεί από τον αντιπρόεδρο της εταιρείας δημοσίων σχέσεων Burson Marsteller Associates. 13

14 3.2 Δημόσιες Σχέσεις ξένων κυβερνήσεων Γραφεία δημοσίων σχέσεων προσλαμβάνονται και από τις κυβερνήσεις ξένων κρατών με σκοπό την προώθηση της εικόνας τους κυρίως στις ΗΠΑ και σε περίοδο ειρήνης. Για παράδειγμα η κυβέρνηση του Πακιστάν προσέλαβε το 1989 έναν πρώην σύμβουλο του Προέδρου Carter, τον Mark Siegel, προκειμένου να διαμορφώσει το πρόγραμμα επαφών της νέας Πρωθυπουργού Benazir Bhutto με τα ΜΜΕ. Ο Siegel οργάνωσε μια πενθήμερη καμπάνια στα ΜΜΕ με κεντρικό θέμα τη διαδικασία μετάβασης του Πακιστάν στη Δημοκρατία, πράγμα που παρουσιάστηκε ως νίκη για τις αμερικανικές πολιτικές αξίες. Η δημοσιότητα που έλαβε η επίσκεψη απέφερε αποτελέσματα καθώς πέτυχε την αύξηση της βοήθειας προς το Πακιστάν, σε μια εποχή που άλλα προγράμματα βοήθειας μειώνονταν. 14 Και η κυβέρνηση του Κουβέιτ χρησιμοποίησε το μηχανισμό των δημοσίων σχέσεων προκειμένου να πληροφορήσει τη διεθνή κοινότητα για φρικαλεότητες που είτε όντως έλαβαν χώρα είτε κατασκευάστηκαν. Συγκεκριμένα, η οργάνωση «Πολίτες για ένα ελεύθερο Κουβέιτ» προσέλαβε την εταιρία δημοσίων σχέσεων Hill & Knowlton και ξόδεψε 11 εκατομμύρια δολλάρια προκειμένου να επιτύχει τη δυτική επέμβαση στο κατεχόμενο Κουβέιτ. Ο Saddam Hussein παρουσιάστηκε ως ένας εχθρός που δεν πρέπει να μείνει ατιμώρητος. Καθιερώθηκαν μέρες πληροφόρησης, κατασκευάστηκαν ειδικές ταινίες με αποτέλεσμα να πειστούν τα μέλη του Κογκρέσου να ασκήσουν την επιρροή τους υπέρ της έκκλησης για στρατιωτική επέμβαση. Η γνωστή ιστορία με τις θερμοκοιτίδες όπως και η κατάθεση «αυτόπτη μάρτυρα» στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Κογκρέσου των ΗΠΑ αποτελούν παραδείγματα κατασκευασμένων γεγονότων, εντασσόμενων στην εκστρατεία δημοσίων σχέσεων Μία πρώτη ανίχνευση της «εικόνας» στη διεθνή σκηνή Αυτό που συνήθως εννοούμε ως διεθνές σύστημα δεν μπορεί να νοηθεί παρά μόνο ως ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο δίκτυο, όπως ήδη αναφέραμε. Ως εκ τούτου ο ρόλος 14 Doris A. Graber, Mass Media and American Politics, Washington D.C., Congressional Quarterly Press, 1997, σελ Brian McNair, Εισαγωγή στην Πολιτική Επικοινωνία, εκδόσεις Κατάρτι, Αθήνα, σελ

15 των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην επικοινωνιακή διαδικασία λαμβάνει χώρα στην καρδιά αυτού του δικτύου και όχι έξω και μακριά από αυτό. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης λόγω του ότι μεταδίδουν πληροφορίες για τα έθνη, ουσιαστικά ανήκουν σε αυτούς που διαμορφώνουν κατά ένα μέρος και τις εθνικές εικόνες. Κατά συνέπεια, πρέπει να αποτελεί ιδιαίτερη μέριμνα των ασκούντων την εξωτερική και επικοινωνιακή πολιτική η επιδίωξη σύναψης και καλλιέργειας επαφών με δημοσιογράφους και αρχισυντάκτες έγκριτων εφημερίδων και περιοδικών με παγκόσμια εμβέλεια, καθώς οι τελευταίοι είναι εκείνοι που θα χρωματίσουν θετικά ή αρνητικά κάποια ενέργεια ή δραστηριότητα και θα επισημάνουν κάποια παράλειψη. Ενδεικτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ως ευρωπαϊκές «ηγέτιδες δυνάμεις» στο πεδίο του τύπου τους «Times», την «Die Zeit», τη «Frankfurter Allgemeine Zeitung», τη «Le Monde», την «El Pais» και ως αμερικανικές την «The Washington Post», την «The New York Times», και την «The Wall Street Journal». Περιοδικά όπως ο «Economist», το «Newsweek» και το γερμανικό «Der Spiegel» δίνουν το στίγμα της παγκόσμιας οικονομίας και πολιτικής. Κράτη, τα οποία διαθέτουν υψηλή τεχνολογία επικοινωνίας ασκούν μεγαλύτερη επίδραση και έλεγχο στη ροή της παγκόσμιας πληροφόρησης και ως εκ τούτου έχουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι άλλων στην οικοδόμηση και προβολή της διεθνούς τους εικόνας. 16 Πρόκειται στην ουσία για μια αμφίδρομη σχέση όπου οι μεν διαμορφωτές πολιτικής παρέχουν πληροφορία στους διαμορφωτές της κοινής γνώμης, είτε μέσω διαπροσωπικών επαφών είτε μέσω επίσημης και συστηματικής ενημέρωσης προς τον τύπο («Briefing»,δελτία τύπου), οι δε διαμορφωτές άποψης λαμβάνουν την πληροφορία, την αξιολογούν και την μεταδίδουν δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό έναν κύκλο ανατροφοδότησης. Η εικόνα που έχουμε για ένα κράτος μοιάζει σαν ένα παζλ τα κομμάτια του οποίου προέρχονται από διαφορετικές πηγές πληροφόρησης. Σε όλα αυτά δηλαδή πέραν του ρόλου των μέσων ως πηγή άντλησης πληροφοριών και κατ επέκταση ως αφετηρία διαμόρφωσης της εθνικής εικόνας, σημαντικό πεδίο δράσης ανήκει στις εμπορικές δραστηριότητες και ανταλλαγές, στον τουρισμό, στις δημόσιες σχέσεις και στην προπαγάνδα αλλά και στις διπλωματικές επαφές, στο ρόλο των μυστικών υπηρεσιών και στις σύγχρονες μορφές επικοινωνίας που προσφέρει η τεχνολογία όπως το διαδίκτυο (Internet) και το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ). 16 Bosah Ebo, Media diplomacy and foreign policy: toward a theoretical framework, στο News media and foreign relations: a multifaceted perspective, Ablex Publishing Corporation, 1997, σελ

16 Αυτό που έχει ενδιαφέρον να επισημάνουμε είναι ότι παρατηρείται διαφοροποίηση τόσο ως προς την χρησιμοποιούμενη πηγή πληροφόρησης όσο και ως προς την έμφαση που δίνεται στην κάθε πληροφορία από διαφορετικούς ανθρώπους. Παράγοντες που λειτουργούν ενισχυτικά της διαμόρφωσης της εικόνας για τα άλλα κράτη είναι η προσωπική εμπειρία των ανθρώπων, οι βιωματικές δηλαδή εμπειρίες και η συμμετοχή των ατόμων σε αυτό που ονομάζουμε διαπολιτισμικό διάλογο. Τα ταξίδια, η επαφή με άλλες κουλτούρες, η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας και η επαφή με τη λογοτεχνική παραγωγή της χώρας αποκτούν βαρύνουσα σημασία στη διαδικασία διαμόρφωσης της εικόνας. Δεν θα πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι πολλές από τις προκαταλήψεις που έχουμε για κάποιο κράτος / έθνος συνήθως συνεχίζουν να μεταφέρονται στο μήκος του χρόνου. Για παράδειγμα, ιστορικά γεγονότα του παρελθόντος εξακολουθούν να έχουν και στο παρόν μια ισχύουσα δυναμική. Χαρακτηριστικό συνοδευτικό στοιχείο της εικόνας είναι ότι όταν αυτή διαμορφωθεί και εντυπωθεί στη συνείδηση μιας ομάδας ανθρώπων, ενός λαού, η εικόνα αυτή έχει την τάση να είναι ανθεκτική. Σύμφωνα με τους Deutsch και Merritt αυτό οφείλεται στο ότι «η ανθρώπινη σκέψη και φαντασία είναι πολύ ανθεκτικές σε απότομες πιέσεις του περιβάλλοντος. Σχεδόν τίποτε στον κόσμο δε φαίνεται ικανό να αλλάξει την εικόνα που έχει το 40% του πληθυσμού, ακόμη και σε μια ή δυο δεκαετίες». 17 Η εικόνα αυτή τείνει με την πάροδο του χρόνου να μεταβληθεί σε στερεότυπο και ως τέτοιο μεταφέρεται από γενιά σε γενιά. Ο Walter Lippmann στο κλασσικό πλέον έργο του «Public Opinion» αναφέρει μεταξύ άλλων: «ο άνθρωπος μαθαίνει να βλέπει με το νου του το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου, το οποίο ποτέ δε θα δει, δε θα αγγίξει, δε θα οσφρησθεί, δε θα ακούσει ή θα θυμηθεί. Δημιουργεί βαθμιαία για τον εαυτό του και στο κεφάλι του μια αξιόπιστη εικόνα του κόσμου, που βρίσκεται πέρα από το βεληνεκές του». 18 Οι κυβερνήσεις των κρατών όμως από την πλευρά τους ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τη θετική προβολή της πολιτικής τους και της εικόνας τους στο εξωτερικό. Για τον σκοπό αυτό οι περισσότερες από τις αναπτυγμένες χώρες έχουν δημιουργήσει ειδικούς οργανισμούς για την προώθηση των δημοσίων σχέσεών τους. Από τους πλέον γνωστούς κρατικούς οργανισμούς είναι το United States Information Agency.Όμως τα σκήπτρα στη δαπάνη χρημάτων για το διεθνές image making κρατούσε τουλάχιστον 17 Deutsch and Merritt: Effects of Events on National and International Images, In: Kelman. H.C (ed.), ό.π.,1965, σελ.183, στο Kunczic Michael, Images of Nations and International Public Relations, Media and Communication Department of Friendrich-Ebert-Stiftung ( FES), Bonn,1990, σελ Walter Lippmann, Public Opinion, New York, 1922, στο ίδιο. 16

17 με τα στοιχεία της δεκαετίας του 80 η πρώην Σοβιετική Ένωση. Σύμφωνα με το περιοδικό ΤΙΜΕ (9 Σεπτεμβρίου 1985) η πρώην Σοβιετική Ένωση δαπανούσε 3 δισεκατομμύρια δολλάρια το χρόνο σε διεθνή προπαγάνδα ποσό που υπερβαίνει κατά 4 φορές το αντίστοιχο των Η.Π.Α.. Το αμερικανικό υπουργείο των Εξωτερικών σε αναφορά του το 1987 σημειώνει ότι η Σοβιετική Ένωση δαπάνησε 4 δισεκατομμύρια δολλάρια το 1982 σε διεθνή προπαγάνδα. Η πρώην Δυτική Γερμανία και η Γαλλία (κατά τη δεκαετία του 80) δαπανούσαν περίπου το 1% του εθνικού τους προϋπολογισμού σε ενημερωτικά και πολιτιστικά προγράμματα. Το 1980 η Γαλλία δαπάνησε περίπου 1 δισεκατομμύριο δολλάρια στις ανωτέρω δραστηριότητες. Για τη Γαλλία όμως αυτό το είδος της Δημόσιας Διπλωματίας (public diplomacy) αποτελεί ένα εργαλείο ιδιαίτερης σημασίας για την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας. Χαρακτηριστικό είναι ότι το 1977 η γαλλική κυβέρνηση παρείχε το 70% του προϋπολογισμού του Agence France Press (AFP). Ένα άλλο παράδειγμα που δείχνει την επιτυχία που μπορεί να φέρει η προσεγμένη καλλιέργεια της εικόνας είναι ο Καναδάς. Στα χρόνια μεταξύ του 1896 και 1903 οι μετανάστες από τις Ηνωμένες Πολιτείες προς τον Καναδά αυξήθηκαν από 108 σε πράγμα που σύμφωνα με τον Paneth οφείλεται στην καλλιέργεια της εικόνας του Καναδά που έγινε μεταξύ άλλων με την προώθηση των καναδικών προϊόντων, την πληροφόρηση για τη χώρα μέσω του τύπου και τις οργανωμένες επισκέψεις για γνωριμία με τη χώρα που οργάνωσαν οι εκδότες εφημερίδων. Αυτό που αποτελεί όμως δύσκολο εγχείρημα είναι το πώς η αξιοπιστία που είναι ο στόχος κάθε επικοινωνιακής διαδικασίας θα αποσυνδεθεί από τις προσπάθειες χειραγώγησης. Ο κίνδυνος αυτός εστιάζεται κυρίως στο ότι τα Μέσα μπορούν να δημιουργήσουν μια δικιά τους «πραγματικότητα» η οποία ενδέχεται να διαφέρει κατά πολύ από την ίδια την «πραγματικότητα» και γι αυτό συχνά αναφέρεται ότι τα ΜΜΕ λειτουργούν σαν παραμορφωτικός φακός. Τα Μέσα δια της επιλεκτικότητας ως προς τη συλλογή των πληροφοριών και την προβολή μεμονωμένων τμημάτων των συμβαινόντων στον κόσμο (λειτουργούν δηλαδή ως πυλωροί / θυροφύλακες gatekeepers) δημιουργούν την εντύπωση μιας κοινωνικής πραγματικότητας. Η επίδραση που ασκούν τα Μέσα αυξάνεται στην περίπτωση που δεν υπάρχει άλλη πηγή ενημέρωσης πράγμα που σημαίνει ότι εκλείπει ταυτόχρονα και η δυνατότητα ελέγχου της αξιοπιστίας της «πραγματικότητας των Μέσων». Ένα σημείο που θα πρέπει επίσης να επισημάνουμε είναι ότι από την πλευρά των αξιωματούχων η αξιοπιστία δεν εξισώνεται απαραιτήτως με την αλήθεια. Ένας από 17

18 τους επικεφαλής του Βρετανικού Υπουργείου των Εξωτερικών στον τομέα της ενημέρωσης του τύπου, απευθυνόμενος στους δημοσιογράφους μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ανέφερε : «Νομίζετε ότι σας λέμε ψέματα. Αλλά πραγματικά δεν το κάνουμε. Εντούτοις, όταν το ανακαλύψετε αυτό, θα διαπράξετε ένα ακόμη μεγαλύτερο σφάλμα. Θα νομίσετε ότι σας λέμε την αλήθεια». 19 Βέβαια, πολλά έχουν αλλάξει από τότε στις σχέσεις των Μέσων Ενημέρωσης με την Εξωτερική πολιτική αλλά η λεπτή ισορροπία που τη χαρακτηρίζει παραμένει μία από τις σταθερές. 3.4 Απόπειρες ορισμού του έθνους και του εθνικού χαρακτήρα Αν ανατρέξουμε στη βιβλιογραφική έρευνα για τον προσδιορισμό της έννοιας του έθνους θα διαπιστώσουμε την πληθώρα των επιστημονικών προσεγγίσεων για το τι είναι έθνος. Για τον Anthony Smith για παράδειγμα, τα έθνη στη σημερινή τους μορφή δεν είναι τίποτε άλλο από την μετεξέλιξη των εθνικών κοινοτήτων που αναπτύχθηκαν κατά τον Μεσαίωνα. Ο Hobsbawn θεωρεί το έθνος ως μια από τις πολλές παραδόσεις που έχουν επινοηθεί (invented traditions) από την πλευρά των πολιτικών ελίτ προκειμένου αυτές να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους. Ο Benedict Anderson δίνει στο έθνος μια άλλη διάσταση καθώς θεωρεί ότι είναι μια κοινότητα, η οποία μέσα από την τυπογραφία και τον καπιταλισμό ( print capitalism) βλέπει η ίδια τον εαυτό της σαν μια ομογενοποιημένη ομάδα. Πρόκειται δηλαδή για μια «φανταστική κοινότητα». Τέλος, ο Ernest Gellner θεωρεί ότι ο εθνικισμός ήταν αυτός που δημιούργησε τα έθνη καθώς η εκβιομηχάνιση προσέφερε τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να διαμορφωθούν ομογενοποιημένες, κεντρικά κατευθυνόμενες εθνικές κουλτούρες. 20 Οι Duijker και Frijda στο βιβλίο τους National character and national stereotypes διακρίνουν τις εξής έννοιες του όρου εθνικός χαρακτήρας. 1. Συγκεκριμένα ψυχολογικά γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν τους πολίτες ενός συγκεκριμένου έθνους. Η αντίληψη του εθνικού 19 Philip Taylor, Brushfires and Firefighters, στο Global Communication, International Affairs and the Mass Media since 1945, New York, Routledge, 1997, σελ Ernest Gellner, Nations and Nationalism, εκδ. Blackwell, Oxford, Cambridge, 1983, και Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations, εκδ. Blackwell, Oxford, Cambridge, 1986, και Eric Hobsbawn και Terence Ranger ( επιμ.), The Invention of Tradition, εκδ. Cambridge University Press, Cambridge, 1983, John Hutchinson & Anthony D. Smith ( επιμ.), Nationalism, εκδ. Oxford University Press, Oxford, New York,

19 χαρακτήρα περιγράφεται ως σόφισμα, από τη στιγμή που τα τεστ προσωπικότητας σε κάθε έθνος, έδειξαν εξατομικευμένες διαφοροποιήσεις υποκείμενες σε ποσοτική ανάλυση. 2. Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνουν οι Inkeles και Levinson στο «Handbook of Social Psychology», ο εθνικός χαρακτήρας πρέπει να αναφέρεται στον τρόπο ή στους τρόπους κατανομής των μεταβλητών προσωπικότητας σε μία δεδομένη κοινωνία. 3. Βασική δομή προσωπικότητας. 4. Σύστημα συμπεριφορών, αξιών και ιδεωδών τα οποία είναι κοινά στα μέλη μιας ορισμένης κοινωνίας. Με δεδομένες τις δυσκολίες που αφορούν στην έννοια του εθνικού χαρακτήρα, οι Duijker και Frijda προτείνουν ένα μοντέλο έρευνας-καθοδήγησης ιεραρχικά δομημένο: «Εντοπισμένος πρωταρχικά είναι ένας μικρός αριθμός ευρέως οριζομένων αξιών, οι οποίες είναι κοινές στην πλειονότητα των συμμετεχόντων ενός πολιτισμού, μερικές φορές ακόμη και με αντίθετα αποτελέσματα στη συμπεριφορά των συμμετεχόντων σε υποπολιτισμικά σύνολα. Σε ένα κατώτερο επίπεδο συναντάμε περισσότερο συγκεκριμένους κανόνες και αξίες που αντιπροσωπεύουν κοινές αντιλήψεις μικρότερων ομάδων πληθυσμών, που εντάσσονται σε ακόμη μικρότερα σύνολα, όπως η κουλτούρα ή και οι υποδιαιρέσεις αυτής. Τέλος, έχουμε τη δομή της προσωπικότητας, η οποία παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ποικιλομορφία, όχι μόνο από το ένα υποσύνολο στο άλλο αλλά και εντός του κάθε υποσυνόλου. Προς επίρρωσιν της δυσκολίας ορισμού του όρου εθνικός χαρακτήρας, αναφέρεται ότι πολλοί επιστήμονες κατέβαλαν μεγάλες προσπάθειες να ερευνήσουν ένα φαινόμενο, το οποίο τελικά αποδεικνύεται ότι δεν υπάρχει. Στο βιβλίο του «Nationalism and its alternatives», ο Karl W. Deutsch παραθέτει ένα ευρωπαϊκό ρητό, σύμφωνα με το οποίο: «Ένα έθνος είναι ένα σύνολο ατόμων που τα ενώνει ένα κοινό λάθος σχετικά με τους προγόνους τους και μια κοινή αντιπάθεια για τους γείτονές τους». 3.5 Ο ρόλος των στερεοτύπων Ο Walter Lippmann στο έργο του «Public Opinion» το 1922 έκανε λόγο γι αυτό που ορίζεται ως εξωτερικός κόσμος και για τις εικόνες που υπάρχουν στο κεφάλι 19

20 μας γι αυτόν. 21 Όρισε το «στερεότυπο» ως ένα υπεραπλουστευμένο σχήμα που μας βοηθά να βρούμε νόημα στον κόσμο. Σαν παραδείγματα αναφέρει την στερεοτυπική αντιμετώπιση που έχουμε για μεγάλες κατηγορίες ανθρώπων όπως οι «Γερμανοί», οι «Νοτιοευρωπαίοι», οι «Νέγροι» και πολλοί άλλοι. Η λειτουργία του στερεότυπου σύμφωνα με τον Lippmann είναι ικανοποιήσει τις ανάγκες μας αλλά και να ενδυναμώσει τις προκαταλήψεις μας. Ο Lippmann αποδίδει τον εθνικό χαρακτήρα και την εθνική νοοτροπία σε στερεότυπα. 22 Το ερώτημα που τίθεται είναι εάν τα στερεότυπα αυτά όντως ισχύουν αποτελώντας τον «πυρήνα της αλήθειας» στις αντιλήψεις μας για τα άλλα έθνη. Οι έρευνες έχουν αδιαμφισβήτητα αποδείξει ότι τα επίμαχα χαρακτηριστικά αποδίδονται σε άλλα έθνη κατά τρόπο ώστε να είναι εύκολο να εδραιωθεί η οποιαδήποτε προκατάληψη. Η θεωρία του «πυρήνα της αλήθειας» υποστηρίζει ότι εάν ήταν δυνατό να ορισθούν τα χαρακτηριστικά μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας επακριβώς και αντικειμενικά, και εάν συγχρόνως κάποιος εξέταζε τις αντιλήψεις μιας άλλης ομάδας σχετικά με την πρώτη, θα καταλήγαμε σε μια περισσότερο από τυχαία αντιστοιχία μεταξύ των δύο γκρουπ δεδομένων. Ένα παράδειγμα που θα μπορούσε να διαφωτίσει τον προβληματισμό σχετικά με τα στερεότυπα, είναι η εικόνα των Εβραίων ως πλούσιων, άπληστων και πανούργων, η οποία διαμορφώθηκε με ένα παρόμοιο ως προς τα προαναφερόμενα τρόπο. Στην Ευρώπη του 10 ου και 11 ου αιώνα, η οικονομική σημασία των πόλεων αυξήθηκε σημαντικά, με αυξανόμενη ζήτηση για κεφάλαια. Κατόπιν διαταγής της Εκκλησίας, απαγορεύθηκε στους Χριστιανούς να δανείζουν χρήματα εντόκως, ενώ αυτό επιτρεπόταν στους Εβραίους. Ως εκ τούτου, για μεγάλο χρονικό διάστημα, όλοι οι τραπεζίτες ήταν Εβραίοι. Η αρνητική εικόνα των Εβραίων προερχόμενη από την εποχή αυτή, διαιωνίστηκε, παρόλο που βεβαίως δεν ήταν όλοι τραπεζίτες. Στην πραγματικότητα, αυτή η κατηγορία Εβραίων (τραπεζίτες) αποτελούσε μια ασήμαντη αριθμητικά μειονότητα, αν και κατά τη ναζιστική περίοδο μια φημολογούμενη παγκόσμια συνομωσία των Εβραίων καπιταλιστών, εξακολουθούσε να αναπαράγεται σαν την εικόνα το εχθρού. Συμπληρωματικά μπορούμε να πούμε ότι αυτό που αποκαλούμε εθνικός χαρακτήρας στην ουσία είναι ένα στερεότυπο που πολλές φορές λειτουργεί ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε ότι το χαμηλό 21 Ό.π., σελ Walter Lippmann, Κοινή Γνώμη, εκδ. Κάλβος, Αθήνα, 1988, σελ

21 επίπεδο των έγχρωμων στις ΗΠΑ ήταν το αποτέλεσμα μιας διχοτομικής συμπεριφοράς. Το χαμηλό βιοτικό επίπεδο και η έλλειψη παιδείας των εγχρώμων οδηγούσαν στο να ενδυναμώνονται οι προκαταλήψεις με αποτέλεσμα αυτοί να συμπεριφέρονται σύμφωνα με το στερεότυπο που τους είχε αποδοθεί. Παρ όλο που πέρα από κάθε αμφισβήτηση οι περισσότερες προκαταλήψεις για τα άλλα έθνη είναι στην ουσία υπερβολές ή και εντελώς άσχετες, η θεωρία του «πυρήνα της αλήθειας» ως προς τις προκαταλήψεις δεν θα έπρεπε απλώς να θεωρηθεί ως ανασκευαστική. Για παράδειγμα οι Secord και Backman αποδεικνύουν την ύπαρξη ενός τέτοιου πιθανού πυρήνα στην περίπτωση που δύο έθνη έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι και τα δύο περιγράφουν τους εαυτούς τους με κολακευτικούς όρους ενώ τα άλλα με υποτιμητικούς. Κατ αυτόν τον τρόπο οι Βρετανοί αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως συγκρατημένοι που σέβονται την ιδιωτική ζωή των άλλων ενώ οι χαρακτηρισμοί που αποδίδονται στους Αμερικανούς είναι ενοχλητικοί, απερίσκεπτοι και ξιπασμένοι. Αντιστρόφως, οι Αμερικανοί περιγράφουν τους Άγγλους ως ψυχρούς και σνομπ, ενώ για τους εαυτούς τους κρατούν τους χαρακτηρισμούς των φιλικών, ανοιχτόκαρδων και εξωστρεφών. Η σχέση που διαφαίνεται ανάμεσα στα στερεότυπα, τα ψευδογεγονότα και την προπαγάνδα είναι ότι τα στερεότυπα λόγω της απλούστευσης που τα διακρίνει τείνουν περισσότερο προς την προπαγάνδα και λιγότερο προς τα ψευδογεγονότα καθώς τα τελευταία ευνοούν τη δραματοποίηση των συμβαινόντων. 3.6 Η εικόνα σε σχέση με τα στερεότυπα στο διεθνές σύστημα Ο όρος «εικόνα» έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στις Η.Π.Α. κατά τη δεκαετία του 50 και χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει το ξεχωριστό προφίλ ενός δημοσίου προσώπου, ενός έθνους, ενός λαού και ούτω καθεξής. Το σημαντικό αναφορικά με την εικόνα είναι ότι το εκάστοτε υποκείμενο είναι εκείνο που δημιουργεί και καλλιεργεί την εικόνα του. Η διαδικασία αυτή μπορεί δραστικά να επηρεασθεί από τις δραστηριότητες των δημοσίων σχέσεων. Αντιθέτως, στις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα επικρατεί η αντίληψη ότι αυτά είναι προϊόντα του περιβάλλοντος. Η εικόνα όμως από την πλευρά της ενέχει το στοιχείο της διάπλασης και αλλαγής, καθώς δεν γίνεται αντιληπτή μόνο 21

22 ως υπάρχουσα στο παρόν, αλλά συνδέεται με το παρελθόν και εμπερικλείει μελλοντικές προσδοκίες. Οι εικόνες από την πλευρά τους συνιστούν μια ιδιαίτερη πραγματικότητα. Η εικόνα κάθε κράτους μπορεί να γίνει αντιληπτή αν θεωρηθεί κυρίως ως ένα σώμα από παγιωμένες προκαταλήψεις, αποτέλεσμα μακροχρόνιας ιστορικής διαδικασίας. Οι κοινωνικές προκαταλήψεις για παράδειγμα, μπορούν να ορισθούν ως οι εκπεφρασμένες πεποιθήσεις μιας συγκεκριμένης ομάδας για μια άλλη ομάδα χωρίς να εξετάζεται η ορθότητα αυτών. Η στάση (attitude) από την άλλη πλευρά σύμφωνα με τον Allport ορίζεται ως η προδιάθεση (αποτέλεσμα εκμάθησης) που έχουν τα άτομα να αντιδρούν με έναν σταθερά ευνοϊκό ή μη τρόπο απέναντι στα ερεθίσματα. Στο περίφημο βιβλίο του Allport «The nature of prejudice» αναφέρεται: «Είτε ευνοϊκό είτε όχι το στερεότυπο είναι μια υπερβολική πίστη συνυφασμένη με μια κατηγορία. Η λειτουργία του είναι να δικαιολογήσει (κατά τρόπο ορθολογικό) τη συμπεριφορά μας σχετικά με αυτήν την κατηγορία». Μια αρχικά ουδέτερη κατηγορία μεταβάλλεται σε στερεότυπο εάν και όταν αυτή «εμπλουτιστεί» με εικόνες και εννοιολογικές κρίσεις. Τα στερεότυπα δεν είναι από τη φύση τους αρνητικά. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι «το στερεότυπο γύρω από τα στερεότυπα είναι ότι όλα τα στερεότυπα είναι κακά και αυτό το στερεότυπο, όπως όλα τα στερεότυπα, δεν είναι παρά μια μεγάλη απλοποίηση». Δεν μπορεί κανένας να ζήσει χωρίς τέτοιου είδους προκαταλήψεις. Συμπληρώνουν τα κενά πληροφόρησης που έχουμε και προσφέρουν ένα είδος προσανατολισμού. Τα στερεότυπα επομένως μπορεί να είναι θετικά ή αρνητικά. Τα περισσότερα από αυτά, τα οποία αποδίδονται στα άλλα έθνη περιλαμβάνουν τόσο αρνητικά όσο και θετικά χαρακτηριστικά (attributes). Ο Lippmann στο βιβλίο του «Public Opinion» σημειώνει μεταξύ άλλων: «μας μιλούν για τον κόσμο χωρίς να τον έχουμε δει. Φανταζόμαστε πράγματα πριν να έχουμε τη δυνατότητα της προσωπικής εμπειρίας. Και αυτές οι προκαταλήψεις ελέγχουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα, ενώ η μόρφωση είναι εκείνη που μας βοηθάει να είμαστε περισσότερο συνειδητοποιημένοι». Χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς αντιλαμβάνεται κάποιος τη σχέση μεταξύ του «είναι» και του «φαίνεσθαι», αποτελεί το γνωστό απόσπασμα από το έβδομο βιβλίο του Πλάτωνα, όπου περιγράφεται ότι κάποιοι άνθρωποι ζούσαν από την παιδική τους ηλικία σε μια υπόγεια σπηλιά, δεμένοι έτσι ώστε να μην μπορούν να κινηθούν και η μοναδική αντίληψη που είχαν για τον έξω κόσμο ήταν οι σκιές που σχημάτιζαν οι άνθρωποι που περνούσαν έξω από τη σπηλιά. Θεωρώντας επομένως τον κόσμο των 22

23 σκιών ως τη μοναδική πραγματικότητα, βγαίνοντας από τη σπηλιά δεν θα μπορούσαν να αποδεχθούν τον πραγματικό κόσμο ή να πείσουν όσους είχαν παραμείνει στη σπηλιά για την ύπαρξη του κόσμου αυτού. Κατά συνέπεια, η εθνική εικόνα σύμφωνα με τον Kenneth Boulding γίνεται αντιληπτή σαν τη γνωστική αναπαράσταση, την οποία ένα άτομο διατηρεί για μια συγκεκριμένη χώρα ή για να το θέσουμε πιο απλά, αυτά τα οποία ένα άτομο θεωρεί ως αληθή για ένα συγκεκριμένο έθνος. 23 Το τι είναι πραγματικό και τι όχι έρχεται σε δεύτερη μοίρα καθώς ο κάθε άνθρωπος συμπεριφέρεται σαν να ήταν αληθινές οι αντιλήψεις του για τον κόσμο. Η παθολογία του διεθνούς συστήματος σύμφωνα με τον Boulding οφείλεται σε δύο βασικούς λόγους. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι ούτε η λαϊκή ούτε η επιστημονική γνώση μπορούν να διαμορφώσουν κατάλληλες εικόνες αυτού του διεθνούς συστήματος. Προς το παρόν οι επιστήμονες αδυνατούν να παράσχουν την πληροφόρηση που απαιτείται για τη δημιουργία μιας ρεαλιστικής εικόνας αυτού. Επιπλέον, η παθολογία του διεθνούς συστήματος γίνεται περισσότερο εμφανής στη σύγκριση με την επιστήμη. Ενώ η μυστικότητα και η φαλκίδευση των στοιχείων καταδικάζονται ως πρακτικές από την επιστήμη στο διεθνές σύστημα αντιθέτως, με το πρόσχημα του εθνικού συμφέροντος και της εθνικής ασφάλειας η μυστικότητα και η χρησιμοποίηση ψευδών νομιμοποιούνται. Προχωρώντας πιο πέρα, ο Josef Stalin σημειώνει ότι «οι λέξεις είναι ένα πράγμα και οι πράξεις κάτι διαφορετικό. Οι ωραίες λέξεις είναι οι μάσκες για τις άσχημες πράξεις». Ο Boulding σε άλλο σημείο σημειώνει : «Συνολικά οι εικόνες του διεθνούς συστήματος στο μυαλό όσων λαμβάνουν τις αποφάσεις αντλούνται μέσα από μια λογοτεχνική (literary) διαδικασία, μια μείξη ιστορίας, αναμνήσεων παρελθόντων γεγονότων, συζητήσεων μαζί με έναν τεράστιο όγκο κακά αφομοιωμένων, απρόσεκτα συγκεντρωμένων πληροφοριών της τρέχουσας πραγματικότητας» Kenneth E. Boulding, The image, Ann Arbor, Mich., 1965, όπως αναφέρεται στο Michael Kunczik, Images of nations ό.π., σελ Kenneth E. Boulding, Learning and reality-testing process in the international system, στο Journal of International Affairs, αρ. 21, σελ. 9, όπως αναφέρεται στο Michael Kunczik, Images of nations ό.π.,σελ