Παπαδοπούλου Γεωργία Α.Μ

Transcript

1 Η μεταλλουργία του χαλκού στο Αιγαίο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Στάδια και οργάνωση της παραγωγής από το μετάλλευμα στο αντικείμενο. Αλλαγές στο χρόνο και σύνδεση με το ιστορικό πλαίσιο. Παπαδοπούλου Γεωργία Α.Μ Μεταπτυχιακή Εργασία για το μάθημα: 1211 Τεχνολογικές Εξελίξεις και Καινοτομίες στο Αιγαίο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού Διδάσκον: Γ. Παπαδάτος Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας

2 Περιεχόμενα Εισαγωγή... 3 Στάδια Παραγωγής Χαλκού Εύρεση & Εξόρυξη Μεταλλεύματος Εμπλουτισμός Μεταλλεύματος Εκκαμίνευση Μεταλλεύματος α. Χωνευτήριο - Κάμινος β. Πρώτες Ύλες Προετοιμασία Διαδικασία Παρατηρήσεις Μεταλλοτεχνία Μεταλλουργική Διαδικασία Παρατηρήσεις Αρσενικό Κασσίτερος Παρατηρήσεις Αλλαγές της ύστερης ΠΧ ΙΙ Συμπεράσματα Κατάλογος Χαρτών Κατάλογος Εικόνων Χάρτες Εικόνες Βιβλιογραφία Ιστοσελίδες

3 Εισαγωγή Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (ΠΕΧ) θεωρητικά σηματοδοτεί την έναρξη χρήσης του χαλκού για την κατασκευή εργαλείων, όπλων, χρηστικών αγγείων, κοσμημάτων κ.ά. Οι αρχαιολογικές έρευνες, ωστόσο, έχουν αποδείξει ότι αυτή η στατική θεώρηση δεν αντανακλά την πραγματικότητα, καθώς οι προϊστορικοί άνθρωποι αντιλήφθηκαν τη χρησιμότητα του χαλκού και άρχισαν να τον επεξεργάζονται αρκετά νωρίτερα από το συγκεκριμένο χρονικό σύνορο. Στο Αιγαίο, οι πρωιμότερες μαρτυρίες κατεργασίας του χαλκού προέρχονται από την Τελική Νεολιθική (ΤΝ) περίοδο, στους Σιταγρούς της Μακεδονίας, στην Κεφάλα, την Πάουρα και την Αγία Ειρήνη της Κέας, στο Γυαλί της Νισύρου και την Κεφάλα Πετρά στην Κρήτη 1 (χάρτες 1-2, 4, 9). Για την εποχή εκείνη, η εμφάνιση αυτή αποτελούσε μία τεχνολογική καινοτομία και δη την πρώτη καινοτομία που αφορά στα μέταλλα και ιδιαιτέρως στον χαλκό. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η ανασκόπηση της μεταλλουργίας του χαλκού στο χώρο του Αιγαίου κατά τη διάρκεια της ΠΕΧ. Μέσα από την ανάλυση των βημάτων της εγχειρηματικής αλυσίδας για την παραγωγή χάλκινων αντικειμένων, αντιμετωπίζονται ζητήματα καινοτομιών και επιλογών. Στο κείμενο που ακολουθεί γίνεται αναλυτική περιγραφή κάθε σταδίου της παραγωγής χαλκού και χάλκινων αντικειμένων, από την εξεύρεση της πηγής έως την τελική επεξεργασία και τελειοποίηση του επιθυμητού αντικειμένου. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στο στάδιο της εκκαμίνευσης, στο πλαίσιο του οποίου αναφέρονται πιο αναλυτικά τα απαιτούμενα υλικά και οι κατασκευές. Περιγράφονται, επίσης, οι διεργασίες που λαμβάνουν χώρα εντός της μεταλλουργικής καμίνου για να παραχθεί ο χαλκός. Ενδιαφέρον, δεν παρουσιάζει αποκλειστικά η αναφορά των βημάτων της μεταλλουργίας, αλλά περισσότερο ο εντοπισμός και η προσπάθεια ερμηνείας των μεταβολών και καινοτομιών που παρατηρούνται ανά περίοδο. Εν συνεχεία, καθ ότι η κραμάτωση του χαλκού νοείται, επίσης, ως καινοτομία και μάλιστα κομβικής σημασίας, δίνεται έμφαση στα δύο διαφορετικά μέταλλα κραμάτωσης της υπό μελέτη εποχής. Μελετώνται τα τεχνικά τους χαρακτηριστικά, 1 Nakou 1995, 6 Mangou Ioannou 1999, 81 Papadatos 2007, 155 Papadatos 2008, 269 Papadatos Tomkins in press. 3

4 τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους. Ακολουθούν ορισμένες παρατηρήσεις και συζήτηση των αλλαγών που αφορούν τη μεταλλουργία της ΠΕΧ, ενώ αφιερώνεται ειδική παράγραφος για τις μεταβολές της Πρωτοχαλκής (ΠΧ) ΙΙ περιόδου, η οποία αντιστοιχεί στον λεγόμενο Πολιτισμό Καστριού. Εν τέλει, ολοκληρώνεται η εργασία με την καταγραφή των συμπερασμάτων της μελέτης και την αρμόζουσα συζήτηση αυτών. Στάδια Παραγωγής Χαλκού Τα βασικά στάδια που αφορούν τη μεταλλουργική διαδικασία της παραγωγής του χαλκού είναι η εύρεση και η εξόρυξη του μεταλλεύματος (mining), ο εμπλουτισμός του (beneficiation), η εκκαμίνευσή του (smelting) και η κατεργασία του μετάλλου που προέκυψε από την εκκαμίνευση (metalworking) 2 (εικ. 1). 1. Εύρεση & Εξόρυξη Μεταλλεύματος Το πρώτο βήμα είναι πάντοτε ο εντοπισμός του μεταλλεύματος και η εξόρυξή του. Τα περισσότερα μεταλλοφόρα ορυκτά εντοπίζονται εύκολα εξαιτίας του χρώματός τους ή άλλων χαρακτηριστικών τους 3. Συνήθως εμφανίζονται με τη μορφή φλεβών μεταξύ των φυσικών πετρωμάτων 4. Βρίσκονται, συχνά, σε επιφανειακές αποθέσεις, από όπου θα αποχωρίζονταν με τη χρήση κάποιων λίθων πελέκησης (hammerstones) σημάδια των οποίων εμφανίζονται σε αρκετά ορυχεία επιφανειακής εξόρυξης 5. Τα πιο γνωστά ορυκτά χαλκού 6, που κυρίως χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια της ΠΕΧ στο χώρο του Αιγαίου, είναι ο μαλαχίτης και ο αζουρίτης, πράσινου και μπλε χρώματος, αντίστοιχα 7. Ακόμη ένα 2 Για το σύνολο των βημάτων της παραγωγικής διαδικασίας, βλπ. Γεωργακοπούλου Μπασιάκος Όπως για παράδειγμα το βάρος τους (Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, 422). 4 Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Craddock 1995, Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Και τα δύο αποτελούν οξειδωμένα/ανθρακικά μεταλλεύματα του χαλκού [μαλαχίτης: CuCO 3 Cu(OH) 2 αζουρίτης: 2CuCO 3 Cu(OH) 2 (Charles 1967, 25)]. Το πρώτο έχει εντοπιστεί στο Χρυσοκάμινο (Betancourt 2006c, , , 105, 109), κοντά στις Σκουριές και στο Σίδερι της Κύθνου (Bassiakos Philaniotou 2007, 25, 30, 37), στα Λιμεναριά της Θάσου (Papadopoulos 2008, 66) και στα ορυχεία του Σουνίου και την Καμαρέζα του Λαυρίου (Gale Stos-Gale 2007, 105 4

5 μετάλλευμα του χαλκού που έχει εντοπιστεί σε θέση εκκαμίνευσης του Αιγαίου, και πιο συγκεκριμένα στο Χρυσοκάμινο της βορειοανατολικής Κρήτης, είναι η Χρυσόκολλα, η οποία έχει ένα μπλε-πράσινο χρώμα, επίσης 8. Σημαντικό, βεβαίως, ορυκτό για το Αιγαίο της ΠΕΧ, με το οποίο σχετίζεται συχνά ο χαλκός, είναι και ο αιματίτης. Αυτός είναι οξείδιο του σιδήρου, κοκκινωπού χρώματος 9 (εικ. 2-6). Καθ όλη τη διάρκεια της ΠΕΧ, οι θέσεις εξόρυξης των μεταλλευμάτων βρίσκονταν, κατά κύριο λόγο, κοντά στις θέσεις εκκαμίνευσης. Το φαινόμενο, παρ όλα αυτά, της μεταφοράς μεταλλευμάτων σε πιο μακρινές αποστάσεις δια ξηράς, ή δια θαλάσσης δεν είναι καθόλου σπάνιο. Χαρακτηριστικότατο παράδειγμα αυτής της δραστηριότητας αποτελεί το Χρυσοκάμινο, όπου μεταλλεύματα μεταφέρονταν 10 από το Λαύριο και την Κύθνο 11 (χάρτης 1). 2. Εμπλουτισμός Μεταλλεύματος Μετά τη συλλογή του, τις περισσότερες φορές, το μετάλλευμα απαιτούσε ένα στάδιο εμπλουτισμού. Η διαδικασία αυτή δεν αποτελεί κάποιου είδους προσθήκη, όπως υποδηλώνει η λέξη, αλλά την απομάκρυνση των στείρων υλικών του μητρικού πετρώματος (π.χ. σχιστόλιθο, χαλαζία) από το μεταλλοφόρο ορυκτό. Στόχος ήταν να καταστεί το υλικό που θα εκκαμινευόταν περισσότερο ομοιογενές και πλουσιότερο σε μέταλλο, εξοικονομώντας με αυτόν τον τρόπο καύσιμη ύλη 12 για την ίδια ποσότητα προϊόντος. Η εργασία αφορούσε το θρυμματισμό του Gale et al. 2008, 88), ενώ το δεύτερο έχει αναγνωρισθεί στο Χρυσοκάμινο (Betancourt 2006, , , 105, 109), και τα ορυχεία του Σουνίου (Gale Stos-Gale 2007, 105 Gale et al. 2008, 88) βλπ. Και Thompson 1958 Charles 1967 Harper Betancourt 2006, , , 105, 109. Αποτελεί ένυδρο πυριτικό ορυκτό του χαλκού (CuO SiO 2 2H 2 O) (Charles 1967, 25 Betancourt 2006, 185). Το ορυκτό αυτό έχει εντοπιστεί και αναγνωριστεί στη θέση Βουνιές της Σερίφου (Georgakopoulou 2005, 107). 9 Βλπ. Bassiakos Philaniotou 2007, 30, 37 (όσον αφορά στην Κύθνο) Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, 420 (γενικά). Ο χημικός του τύπος είναι Fe 2 O 3. Τα οξείδια του σιδήρου αποτελούσαν, συχνά, το λεγόμενο συλλίπασμα της εκκαμίνευσης του χαλκού. Ο ρόλος του συλλιπάσματος θα αναλυθεί στη συνέχεια (εδώ: παράγραφος 3β, σελ. 9). 10 Όπως φαίνεται από τις αναλύσεις ισοτόπων μολύβδου. 11 Betancourt 2008, 108. Για το Λαύριο και τις Κυκλάδες (κυρίως την Κύθνο), ως πηγές μεταλλευμάτων χαλκού, βλπ. Kayafa et al. 2000, 46, 49 Georgakopoulou 2005, 44-45, 61, 268 Betancourt 2006, 181, 185 Gale Stos-Gale 2007, 105, 108 Papadopoulos 2008, 66 Gale et al. 2008, , εικ. 8. Ιδιαιτέρως όσον αφορά στην εξόρυξη και εκμετάλλευση των μεταλλευμάτων του Λαυρίου, κατά την Εποχή του Χαλκού, αυτές είναι πιθανές, αλλά όχι βέβαιες (Georgakopoulou 2005, 44). 12 Η σημασία της καύσιμης ύλης αναλύεται στη συνέχεια: παράγραφος 3β, σελ

6 μεταλλεύματος και τη δια χειρός διαλογή συγκεκριμένων κομματιών του, βάσει χρώματος ή/και βάρους, ή ακόμη με τη χρήση νερού ή αέρα, οπότε διαλέγονταν τα βαρύτερα και άρα πλουσιότερα σε μέταλλο τμήματα 13. Τα εργαλεία που θα χρησιμοποιούταν ήταν μικρότερα από τους λίθους πελέκησης της εξόρυξης 14. Θα ήταν λίθινα εργαλεία, χωρίς λαβή, από βότσαλο (σφυριά, χειροπελέκεις, αμόνια) (εικ. 7-8), όπως και τριβεία κινητά ή διαμορφωμένα στο μητρικό πέτρωμα 15. Καθ ότι το υπό συζήτησιν στάδιο αποτελούσε ένα ενδιάμεσο βήμα μεταξύ εξόρυξης και εκκαμίνευσης, θα λάμβανε χώρα σε κοντινή απόσταση από το ορυχείο 16. Πιθανά παραδείγματα πρώιμων εγκαταστάσεων εμπλουτισμού θεωρούνται οι λαξεμένες στο σχιστολιθικό πέτρωμα κοιλότητες που αναγνωρίστηκαν στον Αβεσσαλό της Σερίφου 17 (εικ. 9-10, χάρτης 6). 3. Εκκαμίνευση Μεταλλεύματος Η εκκαμίνευση είναι μία αρκετά σύνθετη και χρονοβόρα διαδικασία, η οποία συν τοις άλλοις απαιτεί ορισμένο βαθμό εξειδίκευσης. Αφορά την αναγωγή του μεταλλοφόρου ορυκτού σε μέταλλο, μέσω χημικών αντιδράσεων υπό συγκεκριμένες συνθήκες ήτοι υψηλές θερμοκρασίες και σχετικά αναγωγική ατμόσφαιρα 18. Απαιτεί μία εστία, δηλαδή μία ειδικά διαμορφωμένη, μικρής διαμέτρου (συνήθως 30 εκ. περίπου) κοιλότητα στο έδαφος, η οποία συχνά επενδυόταν με χώμα ή πυρίμαχες πέτρες 19, επίσης μία κάμινο και φυσερά με ακροφύσια. Ακόμη, από άποψη πρώτων υλών, χρειάζονται τα υλικά κατασκευής της κεραμικής καμίνου 20, η καύσιμη ύλη, το μεταλλοφόρο ορυκτό και το συλλίπασμα (flux), δηλαδή ορισμένα ορυκτά που προσθέτονται στο φορτίο εκκαμίνευσης. 13 Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Craddock 1995, Craddock 1995, 39 Γεωργακοπούλου Μπασιάκος Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Έχουν ερμηνευτεί ως εγκαταστάσεις θραύσης μεταλλεύματος ή σκωρίας (Georgakopoulou 2005, 169 Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, 425 Philaniotou et al. 2011, 161). 18 Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Η σημασία τους αναφέρεται στη συνέχεια: παράγραφος 3.1, σελ

7 3α. Χωνευτήριο - Κάμινος Εν αρχή η εκκαμίνευση θα γινόταν μέσα σε ένα χωνευτήριο, το οποίο είναι ένα μικρής χωρητικότητας, λίθινο ή πήλινο, δοχείο (εικ. 11). Μπορεί να έφερε λαβή και η παροχή αέρα γινόταν μέσω σωλήνων πιθανώς από καλάμια (blowpipes), τα οποία επενδύονταν στο άκρο τους με χώμα ή πηλό, έτσι ώστε να προστατεύονται από τη φωτιά 21. Η χρήση χωνευτηρίου έχει προταθεί για τη νεολιθική θέση (5 ης χιλιετίας π.χ.) Προμαχών-Topolniča, στα ελληνο-βουλγαρικά σύνορα 22, όπως και για την ΤΝ/ΠΜ Ι θέση της Κεφάλας του Πετρά στη Σητεία της Κρήτης 23. Εναλλακτικά, και από πρώιμη ήδη περίοδο, ξεκίνησε να χρησιμοποιείται η κάμινος. Αυτή είναι μία πιο πολύπλοκη κατασκευή, η βασική μορφή της οποίας περιλάμβανε μία κυκλική κοιλότητα στο έδαφος (εν είδει εστίας) και μία πήλινη κάμινο 24. Η τελευταία διαμορφωνόταν και χρησιμοποιούταν σαν καμινάδα, είχε σχήμα κυλινδρικό ή κόλουρου κώνου και συχνά έφερε διατρήσεις στο σώμα της 25. Εξέχουσας σημασίας για την εκκαμίνευση ήταν τα φυσερά (bellows ή pot bellows) 26. Αυτά συνδέονταν με την κάμινο μέσω πήλινων, συνήθως, σωλήνων, τα επονομαζόμενα ακροφύσια (tuyères), τα οποία θα «θάβονταν» στο έδαφος και θα «σφραγίζονταν» με λάσπη, για να αποφευχθεί η δραπέτευση του αέρα 27 (εικ ). Χρονολογικός ή τοπικός διαχωρισμός για την εμφάνιση των διατρήσεων δεν υπάρχει, καθώς αρκετές από τις καμίνους έχουν χρονολογηθεί ευρέως στην ΠΕΧ και μερικές φορές, ακόμη και στο ίδιο νησί, παρουσιάζονται διαφορετικές τεχνικές και 21 Craddock 2000, Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Papadatos Tomkins in press. Χωνευτήριο θα πρέπει να χρησιμοποιούταν και στις υπόλοιπες θέσεις της ΤΝ περιόδου, οι οποίες απέδωσαν στοιχεία εκκαμίνευσης χαλκού (π.χ. Γυαλί Νισύρου, βλπ. εικ. 11). 24 Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, 427. Η μορφή της καμινάδας διαφοροποιείται ανά τόπο και χρονική περίοδο τα όρια αυτών των διαφοροποιήσεων, παρά ταύτα, όπως θα αναφερθεί και στη συνέχεια, δεν μπορούν να προσδιορισθούν. 25 Betancourt 2006c, 184, εικ Betancourt 2007, 63, εικ. 3.3 Catapotis Bassiakos 2007, Betancourt 2008, 109 Catapotis et al. 2011, 74. Η μορφή της καμίνου τεκμηριώθηκε με βάση τα σχετικά ευρήματα του Χρυσοκαμίνου και τα αντίστοιχα πειράματα που διεξήχθησαν (βλπ. Betancourt 2006a, , εικ. 7.3). Οι περιπτώσεις μίας, κλειστής στο κάτω μέρος, κυλινδρικής καμίνου ή ενός καλύμματος πάνω από μία ημισφαιρική κάμινο (εστία)(bowl furnace) απορρίφθηκαν βάσει των ευρημάτων (Betancourt 2006a, εικ. 7.3a-b). Συνεπώς, οι ερευνητές κατέληξαν στη μορφή μίας κυλινδρικής καμινάδας επάνω από μία ημισφαιρική κάμινο (εστία), όπως παρουσιάζεται στην εικ. 7.3c (Betancourt 2006a). 26 Το Χρυσοκάμινο διαθέτει τα πρωιμότερα γνωστά φυσερά στη Μεσόγειο (Betancourt 2008, 109). 27 Betancourt Muhly 2006, Betancourt 2006c, Bassiakos Philaniotou 2007, Betancourt 2008, 109 Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010,

8 εξοπλισμός εκκαμίνευσης 28. Ο τύπος της καμίνου με διατρήσεις εντοπίστηκε στην Κεφάλα της Κέας (ΤΝ), στην Κεφάλα (ΠΚ Ι-πρώιμη ΠΚ ΙΙ) 29 και τον Αβεσσαλό (ΠΚ) της Σερίφου, στο Σίδερι και τον Παλιόπυργο-Άσπρα Σπίτια της Κύθνου (ΠΚ), στη Ραφήνα της Αττικής (ΠΕ ΙΙ) και στο Χρυσοκάμινο της ΒΑ Κρήτης (κυρίως ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜ ΙΑ) 30 (χάρτες 4, 6, 3, 9). Παρ όλα αυτά, θραύσματα καμίνων από τους Φούρνους της Σερίφου (ΠΚ Ι-πρώιμη ΠΚ ΙΙ) 31 και το Σκαλί της Σίφνου (ΠΚ) δεν αναφέρεται να φέρουν διατρήσεις 32 (χάρτες 6, 5). Επίσης, στις Σκουριές της Κύθνου (ΠΚ ΙΙ) αναγνωρίστηκε ένας παρόμοιος τύπος καμίνου επάνω από εστία, αλλά με ορισμένες σημαντικές διαφορές 33. Ενδιαφέρον, βεβαίως, είναι να αναφερθεί ότι ο τύπος της κυλινδρικής, διάτρητης καμίνου δεν είναι γνωστός εκτός Αιγαίου 34. 3β. Πρώτες Ύλες Όσον αφορά στις πρώτες ύλες, αρχικά, το καύσιμο που κυρίως εντοπίζεται είναι το ξυλοκάρβουνο 35. Σε ορισμένες, όμως, θέσεις εκκαμίνευσης απουσιάζει 36 και για τον λόγο αυτό, προτάθηκε η χρήση των υπολειμμάτων της εξαγωγής ελαιολάδου (σπόροι και φλοιοί ελιών, ή πατημένες ελιές). Ωστόσο, τα πειράματα που διεξήχθησαν δεν απέφεραν ικανοποιητικά αποτελέσματα 37. Επί τούτου, αξίζει να σημειωθούν ορισμένα χαρακτηριστικά της ύλης αυτής. Κατά πρώτον, το κάρβουνο αποτελεί την ουσία, η οποία προσφέρει τη δυνατότητα επίτευξης 28 Catapotis et al. 2011, Georgakopoulou 2005, Στη νότια πλαγιά του ακρωτηρίου της Κεφάλας βρέθηκαν κατάλοιπα δύο καμίνων, οι οποίες είχαν ανοιχθεί στο σχιστολιθικό πέτρωμα και είχαν διάμετρο 30 εκ., περίπου, στη βάση τους. Σε μια περιορισμένη περιοχή, ωστόσο, στη δυτική πλευρά της βόρειας πλαγιάς (Κεφάλα 2), όπου και βρίσκεται η κυρίως απόθεση, εντοπίστηκαν μερικά θραύσματα καμίνων με διατρήσεις (Georgakopoulou 2005, 127 Philaniotou et al. 2011, 159). 30 Catapotis et al. 2008, 114 Georgakopoulou 2005, 44-45, 51-52, Bassiakos Philaniotou 2007, 30, 45 Gale Stos-Gale 2007, 108 Gale et al. 2008, 91 Betancourt 2006a Betancourt 2008, 105 Philaniotou et al. 2011, Η θέση Φούρνοι στη Σέριφο έχει τοποθετηθεί χρονολογικά λίγο πρωιμότερα από τη θέση της Κεφάλας στο ίδιο νησί και οι δύο, ωστόσο, χρονολογούνται στην ΠΚ Ι πρώιμη ΠΚ ΙΙ περίοδο (Philaniotou et al. 2011, 162). 32 Georgakopoulou 2005, 254 Philaniotou et al. 2011, 158 Papadopoulou 2011, Εδώ εντοπίστηκαν λίθινες, κυκλικές κατασκευές, με διάμετρο 4 μ. περίπου. Σε μία από αυτές αποκαλύφθηκε κυκλικός λάκκος, διαμέτρου 40 εκ., ο οποίος περιβαλλόταν από λίθους και πηλό και περιείχε θραύσματα σκωρίας χαλκού. Επίσης, το έδαφος γύρω από αυτόν φαινόταν ότι είχε καεί. Πιθανόν αυτή η κατασκευή να αποτελούσε την εστία μίας καμίνου, αλλά η χρήση των περιβαλλόντων, λίθινων κατασκευών δεν έχει ακόμη προσδιορισθεί (Georgakopoulou 2005, Bassiakos Philaniotou 2007, 25). Georgakopoulou 2005, 255 Muhly 2006, Doonan et al. 2007, 115 Catapotis et al. 2008, Betancourt 2006c, 186 Catapotis et al. 2008, Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Κύθνο, Σέριφο και Χρυσοκάμινο (βλπ. Georgakopoulou 2005, 260). 37 Betancourt 2006c, 186 Catapotis et al. 2008, 117,

9 υψηλών θερμοκρασιών και δημιουργίας αναγωγικής ατμόσφαιρας εντός της καμίνου 38. Από την άλλη, όμως, η ποσότητα που απαιτούταν για κάθε εκκαμίνευση ήταν πολύ μεγάλη, δεν ήταν εύκολο να προμηθευθεί, και για αυτό μάλλον προτιμούνταν η μεταφορά του μεταλλεύματος στην πηγή της καύσιμης ύλης, παρά το αντίθετο 39. Εν συνεχεία, το συλλίπασμα χαμηλώνει το σημείο τήξης του μετάλλου, το οποίο διαχωρίζεται, με αυτόν τον τρόπο, από τα λοιπά περιττά ορυκτά που το περιβάλλουν (και των οποίων το σημείο τήξης είναι υψηλότερο) και συνεπώς δημιουργείται μία πιο ρευστή σκωρία 40. Συνήθεις συλλιπαντικοί παράγοντες, της ΠΕΧ στο Αιγαίο, ήταν τα οξείδια του σιδήρου και το διοξείδιο του πυριτίου 41. Αξίζει να αναφερθεί, ότι ο συνδυασμός αυτών των δύο στοιχείων καθιστά το μείγμα της εκκαμίνευσης αυτο-συλλιπώμενο (self-fluxing) 42. Αυτό σημαίνει πως όταν το κυρίως μετάλλευμα εκκαμίνευσης ήταν σιδηρούχο 43, τότε το διοξείδιο του πυριτίου θα μπορούσε να προστεθεί ως συλλιπαντικός παράγοντας. Και στην αντίθετη περίπτωση, όταν δηλαδή εκκαμινευόταν μετάλλευμα πλούσιο σε πυρίτιο 44, ίσως να εισαγόταν μαζί του το αντίστοιχο σιδηρούχο μετάλλευμα 45. Και τα δύο συστατικά απαντούν σε Κύθνο, Σέριφο, Δασκαλειό-Κάβο Κέρου, Χρυσοκάμινο, Κεφάλα Πετρά Κρήτης και Ραφήνα 46. Κάθε μία από τις ανωτέρω περιπτώσεις μπορεί να υποδηλώνει την σκόπιμη και συνειδητή μεταχείριση της σύστασης του φορτίου από τους καμινευτές, αλλά όπως τονίζει και η Γεωργακοπούλου 47 9 για το νησί της Σερίφου, «αυτό δεν μπορεί ούτε να αποδειχθεί, όπως ούτε και να απορριφθεί αρχαιολογικά σε αυτό το σημείο». 38 Σημαντικοί παράγοντες για την αποτελεσματική παραγωγή χαλκού. Βλπ. Craddock 2000, 161 Betancourt 2006c, 183 Catapotis - Bassiakos 2007, 69 Amzallag 2009, 501 Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Μιχαηλίδου 2005, 31 Muhly 2007, Catapotis - Bassiakos 2007, Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Gale et al. 1985, 85 Georgakopoulou 2005, Betancourt 2006c, 183, Catapotis Bassiakos 2007, Catapotis et al. 2008, 113 Catapotis et al. 2011, Papadatos Tomkins in press. Το διοξείδιο του πυριτίου (silica SiO 2 ), στην κρυσταλλική του μορφή ονομάζεται χαλαζίας. 42 Georgakopoulou et al. 2011, Π.χ. αιματίτης. 44 Όπως η χρυσόκολλα η οποία βρέθηκε να έχει χρησιμοποιηθεί στο Χρυσοκάμινο της Κρήτης (βλπ. επί παραδείγματι, Betancourt 2006, ). 45 Georgakopoulou 2005, , 276 Betancourt 2006, Catapotis Bassiakos 2007, Βλπ. αντιστοίχως: Gale et al. 1985, 85 Georgakopoulou 2005, Bassiakos Philaniotou 2007, 30 Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, 424. Georgakopoulou et al. 2011, 139. Georgakopoulou 2007, 126. Betancourt 2006c, 183, 186. Catapotis et al. 2011, Gale et al. 2008, Georgakopoulou et al. 2011, 139.

10 Άξιο λόγου είναι ακόμη ένα συστατικό, το οποίο προστίθονταν στο μείγμα εκκαμίνευσης ως συλλίπασμα 48. Αυτό είναι τα θειούχα ορυκτά, τα οποία σε συνδυασμό με το σιδηρούχο συλλίπασμα, διαμόρφωναν ορισμένα συσσωματώματα (matte) στη σκωρία 49. Για πρώτη φορά, στις Κυκλάδες, εντοπίστηκαν στο νησί της Σερίφου 50. Στη συνέχεια, εντούτοις, αναγνωρίστηκαν και στο Χρυσοκάμινο 51 και πιθανόν και στην Κεφάλα του Πετρά 52. Τέλος, το μεταλλοφόρο ορυκτό που παρατηρείται να είναι σε χρήση στο Αιγαίο της ΠΕΧ είναι τα οξειδωμένα μεταλλεύματα του χαλκού 53, και περιστασιακά μαζί με δευτερεύοντα μεταλλεύματα του σιδήρου 54. Τα τελευταία ενδέχεται να σχετίζονταν με το μετάλλευμα, ή να εισάγονταν ως συλλίπασμα. Πέραν τούτου, η χρήση των πρώτων, ως κυρίως μετάλλευμα, και των δεύτερων, ως συλλίπασμα, διαμορφώνει ένα είδος «παράδοσης» στη μεταλλουργία του νοτίου Αιγαίου την εποχή αυτή Προετοιμασία Πριν την έναρξη της διαδικασίας, θα έπρεπε να επιλεχθεί η κατάλληλη τοποθεσία για την πραγματοποίηση της εκκαμίνευσης. Αυτήν την απόφαση επηρέαζαν διάφοροι παράγοντες 56. Η προμήθεια του καυσίμου είναι ένας από αυτούς. Το πιθανότερο είναι ότι, στις περιπτώσεις που χρησιμοποιούταν ξυλοκάρβουνο, τότε μία θέση εκκαμίνευσης κοντά σε δεντροφυτεμένη περιοχή θα ευνοούταν, καθώς ο όγκος της καύσιμης ύλης ξεπερνά κατά πολύ αυτόν του 48 Πρέπει να τονιστεί η έννοια της προσθήκης ως συλλίπασμα, που αφορά στη συγκαμίνευση (cosmelting) οξειδωμένων μεταλλευμάτων χαλκού και (σιδηρούχων) θειούχων ορυκτών. Αυτή διαφοροποιείται από την εκκαμίνευση των θειούχων μεταλλευμάτων, η οποία απαιτεί φρύξη και η οποία δεν εφαρμοζόταν σε τόσο πρώιμη εποχή (Georgakopoulou 2005, βλπ. και Thompson 1958, 3). 49 Georgakopoulou 2005, Georgakopoulou 2005, 141, 158 βλπ. και Georgakopoulou et al. 2011, Catapotis Bassiakos 2007, Catapotis et al. 2011, Βλπ. και σημ Οι δεδομένες πρώτες ύλες συνυπάρχουν σε Κύθνο (βλπ. και Gale et al. 1985, 85 Georgakopoulou 2005, Bassiaskos Philaniotou 2007, 30), Σέριφο (βλπ. και Georgakopoulou 2005, Georgakopoulou et al. 2011, 139), Σίφνο, Κέα, Κέρο και Κρήτη (Χρυσοκάμινο και Κεφάλα Πετρά) (Papadatos Tomkins in press). 55 Βλπ. Papadatos Tomkins in press. 56 Για τους παράγοντες αυτούς, βλπ. Betancourt 2006b,

11 ορυκτού και άρα είναι δυσκολότερο (και πιθανόν και πιο χρονοβόρο) το να μεταφερθεί το καύσιμο στο ορυκτό. Ακόμη, στις περιπτώσεις προσθήκης συλλιπάσματος (π.χ. σιδηρούχου), η ύπαρξη αυτού σε κοντινή απόσταση από τη θέση εκκαμίνευσης που θα επιλεγόταν, ίσως να έπαιζε κάποιο ρόλο. Την ίδια σημασία θα μπορούσε ίσως να έχει και η παρουσία της απαραίτητης αργίλου και άχυρου για την κατασκευή της καμίνου 57. Σημειωτέον, ότι το άχυρο μπορούσε να συλλεχθεί μονάχα μετά το θερισμό, οπότε παρεμπιπτόντως επικρατούν και ισχυροί άνεμοι 58. Σημαντικότατος, επίσης, παράγοντας για την επιλογή της θέσης είναι η ύπαρξη αυτών των ισχυρών (στο Αιγαίο κατά βάση βόρειων) ανέμων, οι οποίοι θα βοηθούσαν στην επίτευξη και διατήρηση υψηλών θερμοκρασιών εντός της καμίνου. Στο νότιο Αιγαίο παρατηρείται ένα γενικό φαινόμενο, κατά το οποίο οι θέσεις εκκαμίνευσης βρίσκονται σε λόφους ή ακρωτήρια, τα οποία είναι εκτεθειμένα σε ισχυρούς ανέμους 59, τους οποίους και εκμεταλλεύονται 60. Σε αρκετές περιπτώσεις υπήρχε πρόσβαση στη θάλασσα, ενώ ορισμένες θέσεις 61 βρίσκονται σε σχετικά κοντινή απόσταση από κάποιον οικισμό (όχι απαραιτήτως μεγάλο ή κεντρικό) 62. Η αίσθηση, ωστόσο, που κυριαρχεί για τις θέσεις εκκαμίνευσης είναι αυτή της απομόνωσης, της άμυνας και της «προστασίας» 63. Η επιθυμία για απομόνωση και «προστασία» μπορεί να σχετίζεται με θέματα υγείας του πληθυσμού μίας κοινότητας από τις αναθυμιάσεις της εκκαμίνευσης 64, αλλά και με θέματα διατήρησης και περιορισμού της εξειδικευμένης γνώσης της παραγωγής χαλκού Η προσθήκη οργανικών υλικών είναι μία τεχνική γνωστή από νωρίς, η οποία προσδίδει αντοχή στην έντονη και απότομη θέρμανση του πηλού. Πετρογραφικές αναλύσεις που έγιναν στις καμίνους από το Χρυσοκάμινο, έδειξαν ότι είχαν κατασκευαστεί από εξ ολοκλήρου τοπικά υλικά (βλπ. Betancourt 2006a, 113). 58 Betancourt 2006a, 113 Betancourt 2006c, 182 Betancourt 2008, Πολύ συχνά βόρειους. 60 Βλπ. Bassiakos Philaniotou 2007, 50 Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, Βλπ. Georgakopoulou 2005, 250. Για παράδειγμα, το Χρυσοκάμινο βρισκόταν 600 μ. από μικρό οικισμό (Betancourt 2006c, 181), ενώ το Σκαλί της Σίφνου 500 μ., αντίστοιχα, από τον οικισμό Ακρωτηράκι (Papadopoulou 2011, 153). 62 Ο οικισμός μπορεί να υπάρχει, αλλά η σχέση του με τη μεταλλουργική θέση είναι αμφιβόλου φύσεως (βλπ. και Georgakopoulou 2005, 252). 63 Bassiakos Philaniotou 2007, 51 Doonan et al. 2007, Περί τοξικότητας των αναθυμιάσεων και των υλικών εκκαμίνευσης, βλπ. παρακάτω. 65 Βλπ. Nakou 1995, 18 Catapotis 2007,

12 3.2 Διαδικασία Αφού θα είχε, λοιπόν, επιλεχθεί η κατάλληλη θέση για την εγκατάσταση της εκκαμίνευσης σύμφωνα με τα προαναφερθέντα, θα είχε κατασκευαστεί η κεραμική κάμινος, και θα είχαν εξασφαλισθεί όλες οι αναγκαίες πρώτες ύλες, τότε μπορούσε να ξεκινήσει η διαδικασία της εκκαμίνευσης 66. Πρώτα από όλα, προθερμαινόταν η κάμινος. Τη σωστή προθέρμανση βοηθούσαν το καύσιμο και οι διατρήσεις της ίδιας της καμίνου 67. Ακολούθως, ρίπτονταν οι πρώτες ύλες, σταδιακά, από την άνω οπή, μέσα στην κάμινο (εικ. 16). Αυτές συσσωρεύονταν στα κατώτερα επίπεδά της και/ή διαμόρφωναν μία ρευστή σκωρία. Όταν η σκωρία έφτανε το επίπεδο των ακροφυσίων, τότε οι καμινευτές αντλούσαν ορισμένη από αυτή, μέσω μίας οπής υπό το επίπεδο της κοιλότητας, ώστε να πέσει η στάθμη του μείγματος και να μπορέσει να συνεχιστεί η διαδικασία (εικ ). Έχοντας καταναλώσει όλες τις πρώτες ύλες, η εκκαμίνευση σταματούσε και το περιεχόμενο της καμίνου αφηνόταν να κρυώσει. Ως αποτέλεσμα, το μετάλλευμα είχε στερεοποιηθεί ως μέταλλο, σχηματίζοντας την επονομαζόμενη «χελώνα» του μετάλλου, και σφαιρίδια μεταλλικού χαλκού είχαν εγκλωβιστεί εντός της σκωρίας. Για να γίνουν εφικτά, ωστόσο, η τήξη των υλικών, ο σχηματισμός μίας ρευστής σκωρίας και ο διαχωρισμός της σκωρίας από το μέταλλο, υπήρχαν ορισμένες προϋποθέσεις 68. Αρχικά, θερμοκρασία μεταξύ C ήταν αναγκαία 69. Οι θερμοκρασίες αυτές επιτυγχάνονταν και διατηρούνταν με τη συνεχή και σταθερή παροχή αέρα εντός της καμίνου. Σε αυτό βοηθούσαν οι διατρήσεις 70, από όπου εισέρχονταν τα φυσικά ρεύματα του ανέμου (εικ. 20), αλλά και τα φυσερά, τα οποία φούσκωναν οι ίδιοι οι καμινευτές. Κομβικής σημασίας ήταν, όμως, και η ύπαρξη μίας αρκετά πλούσιας σε μονοξείδιο του άνθρακα ατμόσφαιρας, ώστε να γίνει δυνατή η αναγωγή των περισσότερων οξειδίων του χαλκού σε μέταλλο. Αυτή δημιουργούταν με την έκλυση του μονοξειδίου του 66 Για το σύνολο των βημάτων που ακολουθούνταν κατά την εκκαμίνευση, βλπ. Betancourt 2006c, Catapotis Bassiakos 2007, Catapotis et al. 2008, Catapotis et al. 2011, Catapotis Bassiakos 2007, Βλπ. και Catapotis Bassiakos 2007, Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πειράματος στο Χρυσοκάμινο, τεκμηριώθηκε ότι οι διατρήσεις βοηθούσαν και στην επίτευξη υψηλότερων θερμοκρασιών. Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα το σχηματισμό μιας πιο ρευστής σκωρίας, αποτελεσματικό διαχωρισμό σκωρίας-μετάλλου και μικρότερες απώλειες χαλκού (Catapotis et al. 2008, ). 12

13 άνθρακα από το ξυλοκάρβουνο, όταν αυτό αναμειγνυόταν με τον χαλκό, σε υψηλές θερμοκρασίες. Έχοντας, επομένως, η εκκαμίνευση έλθει εις πέρας, η κάμινος σπαζόταν για να ανακτηθούν όλα τα υλικά που είχαν συγκεντρωθεί στο κατώτερο μέρος της: χελώνα του μετάλλου, σκωρία και σφαιρίδια. Εντός της σκωρίας, συγκεκριμένα, περιεχόταν μία ποσότητα χαλκού, η οποία έπρεπε να συλλεχθεί μέσω θρυμματισμού της σκωρίας και διαλογής των κομματιών του μετάλλου. Τα εργαλεία θραύσης της σκωρίας θα ήταν τα ίδια με αυτά που χρησιμοποιούνταν για την αρχική θραύση του μεταλλεύματος (εικ. 7-8, 21-23). Ένας εναλλακτικός, πολύ εύκολος και γρήγορος τρόπος ήταν με τη ρίψη θαλασσινού νερού επί της θερμής, ακόμη, σκωρίας. Αυτός ο τρόπος εξηγεί και τη σχετική σπανιότητα λίθινων σφυριών, για τη θραύση της κρύας σκωρίας, στη θέση Χρυσοκάμινο Παρατηρήσεις Οι θέσεις εκκαμίνευσης βρίσκονται, γενικά, σε απομονωμένα και εκτεθειμένα ακρωτήρια ή πλαγιές λόφων, και αρκετά συχνά κοντά στις θέσεις εξόρυξης των μεταλλευμάτων 72. Ως προς την τοποθέτηση των εγκαταστάσεων εκκαμίνευσης εκτός οικισμών, αξιοσημείωτη εξαίρεση αποτελεί ο οικισμός Δασκαλειό-Κάβος στην Κέρο, ο οποίος έχει παράσχει ισχυρές ενδείξεις εκκαμινευτικών δραστηριοτήτων 73 (χάρτης 7-8). Επίσης, η θέση Παλαμάρι της Σκύρου 74 (χάρτης 1), το Ακρωτηράκι της Σίφνου (χάρτης 5) και πιθανότατα η Ραφήνα στην Αττική 75. Σχετικά με την εγγύτητα των θέσεων εκκαμίνευσης στις θέσεις εξόρυξης, υπάρχουν και περιπτώσεις κατά τις οποίες το μετάλλευμα μεταφερόταν 71 Betancourt 2006c, 188. Αυτό το γεγονός ίσως να εξηγούσε την απουσία των σχετικών λίθινων εργαλείων και σε άλλες θέσεις εκκαμίνευσης. 72 Για την επιλογή των θέσεων εκκαμίνευσης, βλπ. και Broodbank 2009, Georgakopoulou 2005, 236 Georgakopoulou 2007, Το Παλαμάρι απέδωσε προϊόντα εκκαμίνευσης, μαζί με μήτρα. Το υλικό εντοπίστηκε στην πιο εκτεθειμένη περιοχή, στην άκρη του οικισμού (Georgakopoulou 2005, 271). Εντός των ευρημάτων από το Παλαμάρι συγκαταλέγονται και 1-2 σκωρίες χαλκού, των οποίων η μικροδομή και η σύσταση παραπέμπουν σε εκκαμίνευση και όχι σε δευτερεύουσα επεξεργασία. Με βάση αυτά τα ευρήματα, υποστηρίζεται πως ίσως το Παλαμάρι (στην πρώτη φάση του οικισμού) γινόταν μικρής κλίμακας εκκαμίνευση για παραγωγή χαλκού είτε εντός του οικισμού, είτε σε κοντινή απόσταση από αυτόν (Μ. Γεωργακοπούλου προσωπική επικοινωνία). 75 Σχετικά με το Ακρωτηράκι και τη Ραφήνα: Μ. Γεωργακοπούλου μετά από προσωπική επικοινωνία. 13

14 είτε από ένα μέρος ενός νησιού σε άλλο, είτε από κάποιο νησί σε άλλο όπως στην περίπτωση του Χρυσοκαμίνου, το οποίο φαίνεται ότι εισήγαγε μετάλλευμα από την Κύθνο και το Λαύριο 76. Όσον αφορά στον εξοπλισμό της εκκαμίνευσης δεν μπορεί να οριστεί κάποια χρονική διαφοροποίηση 77, καθώς πολλές από τις θέσεις δεν έχουν χρονολογηθεί επακριβώς εντός της ΠΕΧ. Σημειώνονται, εντούτοις, τοπικές διαφορές σε όλο το Αιγαίο, ακόμη και στο ίδιο νησί 78. Τέλος, σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα, υπήρχε μία σχετική ομοιομορφία σχετικά με το μετάλλευμα του χαλκού και το συλλίπασμα που χρησιμοποιούνταν στο Αιγαίο της ΠΕΧ. 4. Μεταλλοτεχνία Η μεταλλοτεχνία (metalworking) αποτελεί το τελευταίο στάδιο της αλυσίδας παραγωγής χάλκινων αντικειμένων. Σε αυτό, ο μεταλλικός χαλκός που προέκυψε από την εκκαμίνευση, μεταφέρετε σε ειδικό εργαστήριο, όπου και θα κατεργαστεί περαιτέρω, ώστε να διαμορφωθεί το τελικό αντικείμενο. Τα μεταλλουργικά εργαστήρια εντοπίζονται πάντοτε εντός οικισμών και αναγνωρίζονται από τα κατάλοιπα της κατεργασίας του μετάλλου: χωνευτήρια, μήτρες χυτεύσεως, φυσερά και ακροφύσια, σκωρίες τήξεως, εργαλεία λίθινα, οστέινα και μεταλλικά, και άλλα απορρίμματα 79. Το παρόν στάδιο περιελάμβανε ποικιλία και συνδυασμό βημάτων, με απώτερο σκοπό τη διαμόρφωση και τελειοποίηση του αντικειμένου. Τα βασικότερα από αυτά είναι η θραύση, η τήξη (melting), η χύτευση (casting) και η σφυρηλάτηση (hammering), και επιπλέον η ανόπτηση (annealing) και η σφυρηλασία (forging) 80. Απαραίτητος εξοπλισμός ενός μεταλλουργικού εργαστηρίου θα ήταν η 76 Nakou 1995, 15 Georgakopoulou 2005, 267 Gale Stos-Gale 2007, Betancourt 2008, Η Tzachili (2008, 14) αναφέρεται σε μια ιδιαίτερη και εξελιγμένη μορφή καμίνου, μοναδική του είδους της, έως τώρα, στο Αιγαίο. Αυτή βρέθηκε στην Κολώνα της Αίγινας και χρονολογήθηκε στα τέλη της ΠΕΧ ( π.χ.). Αποτελείται από μια σταθερή, κτιστή κατασκευή, ύψους 2 μέτρων, με διατρήσεις και κανάλι απορροής σκωρίας. 78 Για παράδειγμα, έχουμε στοιχεία που να υποδεικνύουν την παρουσία χωνευτηρίου στην ΤΝ/ΠΜ ΙΑ θέση της Κεφάλας του Πετρά, αλλά διάτρητη κάμινο στην ΤΝ θέση της Κεφάλας στην Κέα. Ενώ στην Κύθνο, η μεγαλύτερη θέση των Σκουριών δεν έχει αποδώσει στοιχεία χρήσης διάτρητης καμίνου, αντίθετα με το Σίδερι, η λειτουργία του οποίου, ωστόσο, ως θέση εκκαμίνευσης, τοποθετείται (αβέβαια) στην ευρύτερη ΠΕΧ. 79 Broodbank 2009, Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, 430. Για τα σχετικά κατάλοιπα, βλπ. και Papadatos 2007a, 155 Dimopoulou-Rethemiotaki et al. 2007, 91 Catapotis et al. 2011, Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, 430 Doumas 2011 βλπ. και Mangou Ioannou 1999,

15 εστία, ένα χωνευτήριο, μήτρες χυτεύσεως, αμόνι και λίθινοι σφυροπελέκεις με οπή στειλέωσης Μεταλλουργική Διαδικασία Το πρώτο βήμα της επεξεργασίας του μετάλλου ήταν η θραύση του, γιατί το σπασμένο, σε πολύ μικρά κομμάτια, μέταλλο ήταν ευκολότερο να φτάσει τη θερμοκρασία τήξης. Τα εργαλεία που βοηθούσαν την εργασία αυτή ίσως να ήταν κάποιοι βαριοί χειροπελέκεις, σφυριά και αμόνια 82 (εικ. 24). Εν συνεχεία, το θρυμματισμένο μέταλλο τηκόταν εντός χωνευτηρίου, μέσα σε εστία. Η εστία 83 θα ήταν είτε μόνιμη, με τη μορφή λίθινης πλάκας ή μαγκαλιού (clay brazier) εμπεδωμένου στο έδαφος, ή φορητή, με τη μορφή πήλινου ταψιού (baking pan) 84 (εικ. 25). Το χωνευτήριο ήταν γενικά μικρό και ο Doumas 85 αναφέρεται στην ύπαρξη δύο ειδών: του δισκοειδούς τύπου, χωρίς λαβή και αυτού με λαβή (εικ ). Η λαβή πιθανότατα ήταν ξύλινη, ώστε να μπορεί να το χειρίζεται ο μεταλλουργός όσο θα ήταν ζεστό. Ο ίδιος, επίσης, κάνει λόγο για ειδικά στηρίγματα, για να μπορεί το χωνευτήριο να στέκεται μέσα στην εστία 86. Τέτοιου είδους πήλινα αντικείμενα έχουν βρεθεί σε αρκετές οικιστικές θέσεις της ΠΕΧ και έχουν περιγραφεί ως «spit holders», «στηρίγματα» (supports), «βάσεις» (bases) κ.ά. 87 (εικ. 28). Ένα άλλος είδος αντικειμένων, τα οποία έφεραν σαμαροειδή μορφή, θα τίθονταν ως υποδοχείς των ακροφυσίων, με σκοπό να προμηθεύεται, τεχνητά, η φωτιά και τα ξυλοκάρβουνα με αέρα 88 (εικ ). Τέλος, η παρατήρηση ότι εντός ενός χωνευτηρίου, χωρίς κάλυμμα, δεν θα αναπτύσσονταν οι απαραίτητες υψηλές θερμοκρασίες για την τήξη του μετάλλου, έδωσε έδαφος στην ερμηνεία ορισμένων 81 Doumas 2011, Doumas 2011, Η οποία θα μπορούσε να ικανοποιεί, τόσο οικιακό, όσο και βιομηχανικό σκοπό: μαγείρεμα/ψήσιμο και τήξη/κραμάτωση (Doumas 2011, 167). 84 Doumas 2011, Doumas 2011, Doumas 2011, Το καλύτερα διατηρημένο και πιο περίτεχνο δείγμα είναι αυτό από τον Άγιο Κοσμά στην Αττική, το οποίο θα επέτρεπε επιπλέον και τη δίοδο του αέρα ανάμεσα από τα πόδια του αντικειμένου, ώστε να θρέφεται η φωτιά με φυσικό ρεύμα αέρος (Doumas 2011, , εικ. 17.6). 88 Ευρήματα από το Ασκηταριό της Αττικής περιγράφηκαν ως four-legged vessels, probably imitating saddles or pack animals (Doumas 2011, 170, εικ. 17.7, 17.10). 15

16 «μασκοειδών αντικειμένων» - τα οποία έχουν ανακτηθεί από ουκ ολίγες θέσεις της ΠΕΧ 89 ως καμίνους. Αυτά ήταν πήλινα και διάτρητα σε όλο τους το σώμα, προσφέροντας τη δυνατότητα περάσματος ακροφυσίων από τις πλαϊνές διατρήσεις και την εξαγωγή των αναθυμιάσεων από τις άνω 90 (εικ ). Ακολούθως, το ρευστό μέταλλο χυνόταν σε μήτρες, για να λάβει το βασικό, επιθυμητό, σχήμα αντικειμένου (π.χ. σμίλης, πέλεκυ, εγχειριδίων, μαχαιριών, βελών) (εικ ). Ο πιο κοινός τύπος για το Αιγαίο της ΠΕΧ ήταν ο ανοιχτός, ο οποίος μπορεί να περιλάμβανε από ένα έως και περισσότερα καλούπια αντικειμένων 91. Μήτρες ή θραύσματά τους έχουν ανακαλυφθεί σε αρκετούς οικισμούς του Αιγαίου, καθ όλη την ΠΕΧ 92. Η Πολιόχνη της Λήμνου, ωστόσο, απέδωσε το μοναδικό εύρημα κλειστής μήτρας, ήδη από την ΠΧ Ι περίοδο, το οποίο φαίνεται να είναι και το πρωιμότερο εύρημα για την τεχνική του «χαμένου κεριού» (cire perdue) στο Αιγαίο 93. Αυτό το είδος μήτρας και η τεχνική του «χαμένου κεριού» εμφανίζονται στην Κρήτη κατά την επόμενη, ΠΜ ΙΙ, περίοδο 94. Το τελευταίο βήμα της κατεργασίας του μετάλλου συνεπώς και της αλυσίδας παραγωγής χάλκινων αντικειμένων ήταν η σφυρηλάτηση (hammering), η ανόπτηση (annealing) και η σφυρηλασία (forging) του αντικειμένου. Αρχικά, το προϊόν της χύτευσης στη μήτρα σφυρηλατούταν εν ψυχρώ (hammered), με τη χρήση λίθινων σφυριών σε αμόνι (εικ. 41). Όταν το αντικείμενο προς επεξεργασία ήταν κάποιο εργαλείο, όπως μία σμίλη ή ένας πέλεκυς, του οποίου οι αιχμές και οι απολήξεις έπρεπε να εξομαλυνθούν, να γίνουν επαρκώς κοφτερές και, φυσικά, σκληρές και ανθεκτικές στη χρήση, τότε επιστρατεύονταν πιο «εξειδικευμένα» είδη σφυριών, όπως ήταν οι σφυροπελέκεις 95. Η εν ψυχρώ σφυρηλάτηση, γενικά, 89 Παραδείγματα έχουν αποδώσει τα Δωκαθίσματα και η Μαρκιανή της Αμοργού (Doumas 2011, , εικ ). 90 Doumas 2011, , εικ , Doumas 2011, Επί παραδείγματι, στην ΠΜ Ι Αγ. Φωτιά για πελέκεις (Tsipopoulou 2007, 138), στο ΠΚ ΙΙ Καστρί της Σύρου (Georgakopoulou 2005, 54), στην (πιθανότερα) ΠΕ ΙΙ Τσούνγκιζα Νεμέας (Kayafa et al. 2000, 40) και στην ΠΕ ΙΙΙ Λέρνα Ευβοίας για σμίλες (Kayafa et al. 2000, 40). 93 Doumas 2011, 174 Ο Branigan υποστηρίζει πως αυτή η τεχνική πρέπει να επινοήθηκε στην περιοχή του Βορειοανατολικού Αιγαίου, γύρω στο 2800 π.χ. ή λίγο αργότερα, και ίσως νωρίτερα από τη χρήση της από οποιαδήποτε άλλη περιοχή του κόσμου (Ντούμας 1990, 112) βλπ. και Papadimitriou 2008, Ντούμας 1990, 113 Mangou Ioannou 1998, Doumas 2011, 176 βλπ. και Greenfield 2002,

17 σκληραίνει το μέταλλο 96, αλλά από ορισμένο σημείο και έπειτα, αυτό αρχίζει να δημιουργεί ραγίσματα κινδυνεύοντας να σπάσει καθώς χάνεται η ελατότητα 97 και η ολκιμότητά 98 του 99. Το όριο αντοχής ψυχρής σφυρηλάτησης του καθαρού χαλκού διαφέρει από αυτό των κραμάτων του (με αρσενικό ή κασσίτερο). Για παράδειγμα, ο χαλκός και ο αρσενικούχος χαλκός έχουν μικρότερη ανοχή από ότι ο κασσιτερούχος μπρούτζος, ο οποίος μπορεί τελικά να σκληρύνει περισσότερο 100. Ωστόσο, εάν ο χαλκός έχει κραματωθεί και περιέχει 6-7% αρσενικό, τότε μπορεί να σφυρηλατηθεί τόσο όσο και ο κασσιτερούχος μπρούτζος 101. Παραδόξως, η πλειονότητα των αντικειμένων της ΠΕΧ στο Αιγαίο, που έχουν μελετηθεί, έχουν περιεκτικότητα, σε αρσενικό, μικρότερη από 2%, η οποία δεν αποφέρει κανένα ουσιαστικό πλεονέκτημα σε σχέση με τον καθαρό χαλκό 102. Δεδομένων των προαναφερθέντων, για να γίνει εφικτή η συνέχιση της κατεργασίας του μετάλλου (χωρίς αυτό να σπάσει), απαιτούταν η ανόπτησή του, δηλαδή η αναθέρμανσή του 103. Έπειτα, μπορεί να γινόταν μία περαιτέρω επεξεργασία σε θερμή κατάσταση (σφυρηλασία/forging). Η σφυρηλασία διευκόλυνε την τελική μορφοποίηση και τελειοποίηση του αντικειμένου 104. Μελέτες που έγιναν σε αντικείμενα από τη Μεσαρά, υπέδειξαν ότι τα πρωιμότερα, ΠΜ Ι-ΙΙΙ, αντικείμενα (τριγωνικά, δηλαδή, εγχειρίδια και πρώιμα μακρά εγχειρίδια) είχαν κατασκευαστεί με απλές μεταλλουργικές τεχνικές ήτοι χύτευση, ακολουθούμενη από σφυρηλάτηση ή ανόπτηση, ενώ για τις υστερότερες ομάδες αντικειμένων της ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜ ΙΒ περιόδου, όπως πελέκεις και σμίλες, είχαν χρησιμοποιηθεί πιο πολύπλοκες τεχνικές, οι οποίες περιελάμβαναν περισσότερα μεταλλουργικά 96 Σχετικά με τη σκληρότητα των μετάλλων, βλπ. Scott 1991, 2 Lechtman 1996, 496, σημ Ελατότητα (malleability): Το χαρακτηριστικό των μετάλλων που τους επιτρέπει την πλαστική παραμόρφωση, υπό πίεση, χωρίς ρήξη (Lechtman 1996, 496, σημ. 3) βλπ. και Scott 1991, Ολκιμότητα (ductility): Η ικανότητα ενός υλικού να παραμορφωθεί πλαστικά χωρίς να σπάσει (Lechtman 1996, 496, σημ. 3) βλπ. και Scott 1991, 3, Thompson 1958, 1 Μιχαηλίδου 2005, 32 Tselios 2008, 125, Πίνακας 4 Papadimitriou 2008, Μιχαηλίδου 2005, 32 Papadimitriou 2008, Papadimitriou 2008, 279 βλπ. και Charles (1967, 22-24), ο οποίος θέτει το όριο στο 8% αρσενικού. 102 Mulhy 2006, , 174 ο Παπαδημητρίου, ωστόσο, αναφέρει το όριο αυτό είναι κάτω από το 1,5% κατά βάρος αρσενικό (Papadimitriou 2008, 279). 103 Scott 1991, 137 Μιχαηλίδου 2005, 32 Papadimitriou 2008, 274 βλπ. και Thompson 1958, 1 Greenfield 2002, 431 Tselios 2008, 125, Πίνακας Tselios 2008, 125, Πίνακας 4 Papadimitriou 2008, 273, 275 βλπ. και Doumas 2011, 176 Greenfield 2002,

18 βήματα 105. Τα στοιχεία αυτά υποδηλώνουν ότι κατά την ΠΕΧ, πιθανόν σε ολόκληρο το Αιγαίο, τα βήματα που ακολουθούνταν για την παραγωγή χάλκινων αντικειμένων ήταν η χύτευση, η σφυρηλάτηση και η ανόπτηση (ή αντίστροφα, τα δύο τελευταία), με ίσως κάποια σφυρηλασία για το τελείωμα 106. Μείζονος σημασίας για την επιλογή της μεταλλουργικής διαδικασίας ήταν, παρά ταύτα, η μελλοντική χρήση, για την οποία προοριζόταν το εκάστοτε αντικείμενο Παρατηρήσεις Οι χωρο-χρονικές διαφοροποιήσεις που σημειώνονται στο στάδιο της μεταλλοτεχνίας ξεκινάνε από την πρώιμη ΠΕΧ και το Βορειοανατολικό Αιγαίο. Εκεί, όπως προαναφέρθηκε, έχει εντοπιστεί η χρήση κλειστών μητρών χύτευσης και, παράλληλα, η εφαρμογή της τεχνικής του «χαμένου κεριού», ήδη από πολύ νωρίς σε σχέση με το υπόλοιπο Αιγαίο. Οι τεχνολογικές αυτές καινοτομίες είναι αρκετά πιθανό ότι κατέφτασαν από τη γειτονική περιοχή της Τρωάδας και υιοθετήθηκαν «άμεσα» από τους τεχνίτες των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίο. Στο νότιο Αιγαίο, ωστόσο, δεν φαίνεται να ακολουθείται αυτή η τεχνολογική εξέλιξη η Κρήτη μονάχα, από την ΠΜ ΙΙ περίοδο και ύστερα, αποδίδει αντίστοιχα ευρήματα. Περαιτέρω αλλαγές στον τρόπο κατεργασίας του μετάλλου, για τη μορφοποίηση των χάλκινων αντικειμένων, δεν μπορούν να εντοπιστούν. Για την επίτευξη ενός τέτοιου στόχου, απαιτείται η μεταλλογραφική μελέτη πολλών αντικειμένων, ώστε να εξακριβωθούν τα μεταλλουργικά στάδια από τα οποία πέρασε το κάθε ένα και να επισημανθούν γενικότερες τάσεις ή/και διαφοροποιήσεις στο χώρο του Αιγαίου της ΠΕΧ. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Tselio 108, τέτοιου είδους μελέτες θα μπορούσαν να υποδείξουν ακόμη και διαφορετικά μεταλλουργικά εργαστήρια. 105 Tselios 2008, Βλπ. και Mangou Ioannou 1999, Tselios 2008, Tselios 2008,

19 Αρσενικό Κασσίτερος Σημαίνων παράγοντας της πρώιμης Αιγαιακής μεταλλουργίας ήταν η κραμάτωση του χαλκού. Το κυρίαρχο κράμα της ΠΕΧ ήταν ο αρσενικούχος χαλκός, ενώ η κραμάτωση με κασσίτερο αρχίζει από την ΠΧ ΙΙ περίοδο χωρίς, όμως, να εκτοπίζει πλήρως το αρσενικό ως μέσο κραμάτωσης 109. Ζήτημα μακρών συζητήσεων έχει αποτελέσει το εάν τα αρσενικούχου χαλκού αντικείμενα ήταν αποτέλεσμα εκούσιας κραμάτωσης (δηλαδή μπρούτζος) ή τυχαίο προϊόν (ήτοι χαλκός με φυσική περιεκτικότητα σε αρσενικό). Στη βιβλιογραφία έχει, αυθαίρετα, οριστεί ένα όριο περιεκτικότητας σε αρσενικό, πάνω από το οποίο το αντικείμενο θεωρείται κράμα και αντιστοιχεί σε πάνω από 1% 110. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα, η πλειονότητα των παραγόμενων αντικειμένων της ΠΕΧ στο Αιγαίο εμφανίζει μία μέση τιμή περιεκτικότητας σε αρσενικό στο 2% 111. Το ποσοστό του 2% σε αρσενικό, όμως, έχει αποδειχθεί ότι δεν προσφέρει ουσιαστικά πλεονεκτήματα σε σχέση με τον ατόφιο χαλκό 112. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι το αρσενικό δημιουργεί ασταθή κράματα, λόγω της εξάχνωσής του κατά τη διαδικασία της εκκαμίνευσης, αλλά και της τήξης και της ανόπτησης (και σφυρηλασίας) 113. Αυτό σημαίνει ότι η ποσότητα του αρσενικού μειώνεται, όταν αυτό θερμαίνεται ή σφυρηλατείται εν θερμώ, αλλά και όταν ένα αντικείμενο επανατήκεται για ανακύκλωση. Συνεπώς, είναι δύσκολο να προσδιοριστούν με ακρίβεια οι περιπτώσεις και τα όρια της εκούσιας, ή μη, κραμάτωσης. Το υπό συζήτηση χαρακτηριστικό του αρσενικού και των αντικειμένων αρσενικούχου χαλκού, αποτελεί και ένα από τα μειονεκτήματά του. Από τη μία πλευρά, είναι αρκετά δύσκολο να ελεγχθεί η ποσότητα αρσενικού 109 Το αρσενικό εξαφανίζεται μόνον στην Τρωάδα της ΠΕΧ και από την ΥΕΧ και έπειτα, μονάχα, κυριαρχεί ως μέσο κραμάτωσης (Doonan et al. 2007, 103). Βλπ. και Georgakopoulou 2005, 36 Gale Stos-Gale 1984, 271 Mangou Ioannou 1997, 64, 68 Mangou Ioannou 1998, 91, 93 Mangou Ioannou 1999, 81-83, Mangou Ioannou 1997, 64 Doonan et al. 2007, Tzachili 2008, βλπ. και Lechtman 1996, 481 Mangou Ioannou 1998, 95 Μιχαηλίδου 2005, 32 Georgakopoulou 2005, Βλπ. Harper 1987, 653 Gale et al. 1985, 89 Muhly 2006, Doonan et al. 2007, 107 Papadimitriou 2008, Muhly 2006, , 174 βλπ. και Lechtman 1996, Τα οξείδια του αρσενικού τήκονται στους 313 C και εξαχνώνονται στους 457 C. Επίσης, το αρσενικό έχει σημείο βρασμού στους 616 C χαμηλό εν συγκρίσει με αυτό του χαλκού, που βρίσκεται στους 1083 C (Charles 1967, 24) Papadimitriou 2008, , 281 βλπ. και Thompson 1958, 3 Harper 1987, 654 Lechtman 1996,

20 που προστίθεται στο μείγμα εκκαμίνευσης οπότε να προκύψει και συγκεκριμένη, επιθυμητή περιεκτικότητα και από την άλλη, κάθε φορά που ένα αντικείμενο αρσενικούχου χαλκού επανατηκόταν ή επανασφυρηλατούταν εν θερμώ, ώστε να αναδιαμορφωθεί σε νέο αντικείμενο ή να ακονιστούν, για παράδειγμα, οι αιχμές του, τότε υπήρχαν απώλειες σε αρσενικό, οι οποίες φέρουν συνέπειες και στις ιδιότητες του ίδιου του αντικειμένου 115. Δεδομένου του ότι στο σημείο αυτό απασχολεί η σύγκριση των δύο μετάλλων, αρμόζον θα ήταν να αναφερθούν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα, όσον αφορά στις μηχανικές ιδιότητες, του καθενός. Το αρσενικό έχει, αρχικά, χαμηλότερο σημείο τήξης από τον κασσίτερο 116. Επίσης, έχει πολύ καλές ιδιότητες χύτευσης και η ολκιμότητά του αποτελεί πλεονέκτημα 117. Ακόμη, αντιδρά καλύτερα στη θερμή σφυρηλασία (από ότι ο κασσίτερος) 118. Παράλληλα, δεν έχει μεγάλη ανοχή στην ψυχρή σφυρηλάτηση και για αυτό δεν μπορεί να σκληρύνει πολύ 119. Ακόμη, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, προστίθεται σε μορφή μεταλλεύματος και διαμορφώνει ασταθή κράματα 120. Ο κασσίτερος, από την άλλη πλευρά, σχηματίζει σταθερά κράματα και προστίθεται σε μορφή μετάλλου. Αυτό έχει ως συνέπεια τη δυνατότητα ελέγχου της περιεκτικότητας κασσίτερου στον χαλκό 121. Επιπλέον, συμβάλει στην ευχυτότητα του χαλκού 122 και τέλος, έχει μεγάλη ανοχή στην ψυχρή σφυρηλάτηση, επομένως μπορεί να φτάσει σε υψηλότερα επίπεδα σκληρότητας 123. Ένα επιπλέον, σημαντικό, ζήτημα σχετικά με την επεξεργασία του αρσενικού είναι οι ιατρικοί κίνδυνοι που διατρέχουν οι μεταλλουργοί. Το αρσενικό είναι ένα, 114 Συν το ότι το αρσενικό προστίθεται σε μορφή μεταλλεύματος, άρα σε μη προκαθορισμένη ποσότητα, εντός του μείγματος εκκαμίνευσης (βλπ. Μιχαηλίδου 2005, Catapotis Bassiakos 2007, 76-77). 115 Βλπ. και Treuil et al. 1996, Μιχαηλίδου 2005, 32 Αν και η προσθήκη κασσίτερου μειώνει το σημείο τήξης (Μιχαηλίδου 2005, 32 Papadimitriou 2008, 285). 117 Charles 1967, 21 Lechtman 1996, 499, 501, 506 Muhly 2006, 163 Papadimitriou 2008, Lechtman 1996, 502 Doonan et al. 2007, Papadimitriou 2008, , Lechtman 1996, 478 Papadimitriou 2008, Lechtman 1996, 478 Μιχαηλίδου 2005, Papadimitriou 2008, Συμβάλει, αλλά δεν προσφέρει καλύτερα αποτελέσματα από ότι το αρσενικό (Charles 1967, 21). Ο Papadimitriou (2008, ) αναφέρει ότι ο κασσίτερος αυξάνει την ευχυτότητα του μπρούτζου, καθώς χαμηλώνει το σημείο τήξης στους 950 C. Και προσθέτει, ότι «οι κασσιτερούχοι μπρούτζοι είναι τέλεια κράματα για την ανάδειξη των λεπτομερειών της χύτευσης και χρησιμοποιούνται, επίσης, για επιδιορθώσεις χύτευσης». Βλπ. και Μιχαηλίδου 2005, Lechtman 1996, 478, 506 Muhly 2006, 163 Papadimitriou 2008, , 285.

21 εν γένει, δηλητηριώδες στοιχείο, το οποίο προσβάλει, τόσο το δέρμα με την απλή επαφή, όσο και τα εσωτερικά όργανα μέσω της πόσης ή/και της εισπνοής. Είναι πιθανό η εκκαμίνευση αρσενικούχου χαλκού σε εξωτερικό χώρο να μείωνε την προσβολή από τις αναθυμιάσεις 124 κάτι το οποίο δεν ισχύει στην περίπτωση τήξης του ίδιου μετάλλου, εντός των κλειστών μεταλλουργικών εργαστηρίων. Παρ όλα αυτά, τα αποτελέσματα της δηλητηρίασης από αρσενικό, θα ήταν πάντοτε εμφανή είτε λιγότερο, είτε περισσότερο 125. Τελευταίο σημείο για τα δύο μέταλλα που αφορούν την ΠΕΧ είναι το χρώμα που προσδίδουν όταν αναμειγνύονται με τον χαλκό. Ο Papadimitriou 126 αναφέρει τη γενική παρατήρηση της αλλαγής του χρώματος, προς ένα απαλότερο λευκό, σε περιεκτικότητα 2-3% αρσενικό. Γεγονός είναι, ότι όσο αυξάνεται η περιεκτικότητα του αρσενικού, τόσο το χρώμα πλησιάζει προς τα αργυρό 127. Η προσθήκη κασσίτερου, ωστόσο, προσφέρει διαφορετικά χρωματικά αποτελέσματα. Όσο περισσότερος κασσίτερος περιέχεται σε ένα κράμα, τόσο περισσότερο φέρνει προς τον χρυσό 128. Τα χρωματικά στάδια από τα οποία περνάει είναι το κόκκινο, το κίτρινο και τελικά το χρυσωπό σε περιεκτικότητα 15% κασσίτερο κατά βάρος 129. Εν τούτοις, τα σωζόμενα μπρούτζινα αντικείμενα, της ΠΕΧ στο Αιγαίο, περιέχουν από 1% έως και 13% κασσίτερο, με την πλειονότητα αυτών να εμπίπτουν εντός του φάσματος του 3-8% κασσίτερο 130 και επομένως ίσως να είχαν ένα κιτρινωπό χρώμα. Άλλωστε, χαλκός με περιεκτικότητα 13-15% σε κασσίτερο είναι δύσχρηστος και κατάλληλος μονάχα για χύτευση διακοσμητικών αντικειμένων Βλπ. Mulhy 2006, Charles 1967, 26 Harper 1987, 654, 656 Doonan et al. 2007, Βλπ. και Lechtman 1996, 502 Papadimitriou 2008, Papadimitriou 2008, Οι Eaton & McKerrell (Eaton McKerrell 1976, 175) αναφέρουν χαρακτηριστικά, ότι «arsenical copper was not simply an alternative alloy but also a colouring technique producing in effect an artificial silver, a silver which indeed tarnished less readily than silver per se». Παρά το γεγονός ότι μιλάει για αντικείμενα με (τουλάχιστον) 12% αρσενικό, μπορεί να γίνει κατανοητή η επίδραση του αρσενικού στην εμφάνιση του χάλκινου αντικειμένου. Βλπ. και Eaton McKerrell 1976, Μιχαηλίδου 2005, Papadimitriou 2008, Papadimitriou 2008, Χαρακτηριστικό παράδειγμα διακοσμητικού αντικειμένου με υψηλή περιεκτικότητα σε κασσίτερο, αποτελεί η περόνη από τη Θερμή της Λέσβου (Θερμή Ι). Περιέχει 13,1% κασσίτερο και συχνά αναφέρεται ως το πρωιμότερο μπρούτζινο αντικείμενο στον χώρο του Αιγαίου (Muhly 2006, 173). Το χρώμα της περόνης αυτής θα έφερε πολύ προς το χρυσό. 21

22 Παρατηρήσεις Κάθε τι νέο και διαφορετικό νοείται ως καινοτομία 132, αλλά σκοπό δεν έχει την τεχνολογική βελτίωση ή εξέλιξη, πάντοτε. Καινοτομία μπορεί να είναι, επίσης, κάτι το οποίο ίσως να φαίνεται ως οπισθοδρόμηση στα μάτια των μελετητών. Ο Lemonnier 133 διατυπώνει ξεκάθαρα αυτήν την άποψη, λέγοντας ότι it becomes obvious that some technical behaviors are technically illogical and outlandish because they fail to achieve their material goal. But they are right and coherent from the standpoint of the social logics of which they are a part. Η τεχνολογία, και οι τεχνολογικές εξελίξεις και καινοτομίες, δεν είναι στοιχεία που απλώς υπάρχουν. Σχετίζονται άμεσα και είναι αλληλένδετα με τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος, από την πλευρά του, δεν είναι ένα άβουλο πιόνι, που απλώς παρακολουθεί και ακολουθεί τις εξελίξεις και τα ιστορικά φαινόμενα. Αντιθέτως, επηρεάζει και επηρεάζεται από αυτά. Όσον αφορά σε τεχνικές αλλαγές, αυτές αποτελούν δείγματα περιέργειας, πειραματισμών, προσπαθειών διαφοροποίησης τόσο από τεχνικής, όσο και από κοινωνικής άποψης και προσδοκιών των ειδικών. Το κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο περιβάλλει τα άτομα, και οι δυνατότητες της υπάρχουσας τεχνολογίας και των υλικών, επηρεάζουν επίσης τις επιλογές των ατόμων και οι οποίες, εν τέλει, οδηγούν στην δοκιμή του νέου. Τα αποτελέσματα των πειραμάτων, εν συνεχεία, αξιολογούνται από τους τεχνίτες και την κοινωνία και είτε υιοθετούνται, είτε απορρίπτονται. Οι αλλαγές, επομένως, που κάνουν την εμφάνισή τους κατά τη διάρκεια της υπό μελέτη περιόδου στο χώρο του Αιγαίου, θα πρέπει να ιδωθούν υπό το πρίσμα των ανθρώπινων (ατομικών ή ομαδικών) επιλογών. Στη συνέχεια, θα πρέπει να γίνει προσπάθεια ερμηνείας των επιλογών αυτών καθεαυτών, με σκοπό να γίνουν περισσότερο κατανοητές οι καινοτομίες και τα επακόλουθά τους 134. Μία πραγματικά ενδιαφέρουσα και εύστοχη παρατήρηση έγινε από την Amzallag 135, η οποία αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «In Greece and the Aegean, furnace metallurgy suddenly appears at a mature stage of development» 136. Η ίδια απότομη εμφάνιση σημειώνεται, από την ίδια, και στην Κρήτη, η οποία σχετίζεται 132 Ο Ottaway (2001, 87-89) ορίζει ως καινοτομία την υιοθέτηση κάθε τι νέου. 133 Lemonnier 1993, Βλπ. Dobres Hoffman 1994, Amzallag 2009, Τονισμός της γραφούσης. 22

23 άμεσα με τις Κυκλάδες, αλλά και την ανατολική Μεσόγειο 137. Το «παράδοξο» είναι πως ο συγκεκριμένος τύπος καμίνου που εμφανίζεται στο Αιγαίο, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, δεν υπάρχει πουθενά αλλού στον κόσμο 138. Δεν μπορεί, επομένως, παρά να προκύψει το ερώτημα του πώς κατέληξαν οι μεταλλουργοί του Αιγαίου σε έναν τόσο αποτελεσματικό «μηχανισμό», χωρίς προηγηθείσα γνώση και μάλιστα ήδη από την εποχή εμφάνισης της μεταλλουργίας, όπως δείχνουν τα θραύσματα διάτρητων καμίνων από την Κεφάλα της Κέας 139. Πόσο μάλλον εάν λάβουμε υπ όψιν μας τη θεώρησή της περί εισαγωγής της μεταλλουργίας καμίνου από την περιοχή της Συροπαλαιστίνης 140. Φαίνεται αρκετά πιθανό να υπήρξε κάποια μίμηση των καμίνων της Ανατολής, δεδομένου του ότι η περιοχή αυτή έχει προηγηθεί, όσον αφορά στην τεχνολογία εκκαμίνευσης, και το Αιγαίο δεν αποτελεί απομονωμένο χώρο, αλλά επικοινωνεί και αλληλεπιδρά μαζί της. Το ερώτημα στο οποίο καταλήγει κανείς, επομένως, είναι εάν οι μεταλλουργοί του Αιγαίου είδαν τις καμίνους της Ανατολής ή οι Ανατολικής προέλευσης τεχνίτες «δίδαξαν» την τεχνολογία αυτή σε αυτούς του Αιγαίου. Οποιοσδήποτε και αν ήταν ο τρόπος «εισόδου» της τεχνολογίας αυτής στο χώρο του Αιγαίου, το αποτέλεσμα ήταν ότι ορισμένοι από τους μεταλλουργούς «εφηύραν» έναν τρόπο κατασκευής της καμίνου, ο οποίος, παράλληλα, να εκμεταλλεύεται στο μέγιστο τις δυνάμεις των φυσικών φαινομένων που επικρατούν. Η λογική, συνεπώς, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι γνώσεις, η διάνοια και η φαντασία τους θα ήταν αρκετά εξελιγμένες, ώστε πειραματιζόμενοι να καταλήξουν σε αυτήν τη μορφή καμίνου με διατρήσεις, πολύ σύντομα από την εμφάνιση της μεταλλουργίας στο Αιγαίο. Αναφερόμενοι στις επιλογές των ατόμων ή των επιμέρους ομάδων, θα πρέπει να σημειωθεί η διαφοροποίηση που παρατηρείται στις καμίνους δεδομένης περιόδου της ΠΕΧ, ακόμη και εντός του ίδιου νησιού 141. Είναι προφανές πως κάθε 137 Amzallag 2009, 508, και σημ Βλπ. εδώ παράγραφο 3α, σελ Georgakopoulou 2005, 44 Catapotis et al. 2008, Amzallag 2009, Π.χ. Κεφάλα Σερίφου Φούρνοι Σερίφου. Θα πρέπει, ωστόσο, να κρατείται κατά νου, ότι κάθε υποπερίοδος της ΠΕΧ αντιστοιχεί σε έναν ή περισσότερους αιώνες. Μέσα σε αυτό το χρονικό περιθώριο αδυνατούμε να τοποθετήσουμε επακριβώς την εποχή λειτουργίας κάθε θέσης εκκαμίνευσης. Επομένως, είναι δυνατόν διαφορετικές ομάδες να εργάζονταν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, χωρίς καμία επαφή ή γνώση άλλων, ή παράλληλα η μία με την άλλη, αλλά να επέλεγαν τον δικό τους τρόπο εκκαμίνευσης. 23

24 ομάδα επέλεγε τον τύπο καμίνου που θα χρησιμοποιήσει, όπως φυσικά και το είδος των υλικών που θα εισάγει σε αυτήν. Όσον αφορά στα υλικά, μπορεί να ανακύπτουν και ζητήματα προμήθειας πρώτων υλών, αλλά το σημαντικότερο όλων είναι οι προσωπικές επιλογές των ειδικών. Αυτές δεν φαίνεται να είχαν κάποιο είδος «επιπτώσεων» στο αποτέλεσμα της εκκαμίνευσης. Αν, παρ όλα αυτά, επέφεραν κάποια επιπλέον δυσκολία ή διαφορά κατά τη διαδικασία της εκκαμίνευσης κάτι το οποίο δεν μπορεί να αποκλεισθεί, αυτή θα γινόταν εμφανής μονάχα στους και μεταξύ των εκκαμινευτών, παρά στους καταναλωτές των προϊόντων τους. Ακόμη ένα σημαντικό ζήτημα για την πρώιμη μεταλλουργία στο Αιγαίο, σχετίζεται με το μέταλλο που παραγόταν και χρησιμοποιούταν. Στο νότιο Αιγαίο (Κυκλάδες, Κρήτη, ηπειρωτικά), το μέταλλο που χρησιμοποιούταν, κατά κόρον, ήταν ο αρσενικούχος και ο μεταλλικός χαλκός 142. Στις Κυκλάδες και τα ηπειρωτικά θεωρείται ότι επικρατεί η παραγωγή μη κραματωμένου χαλκού 143, ο οποίος μπορεί να περιλαμβάνει αρσενικό σε μικρές ποσότητες, πιθανώς προερχόμενες από το ίδιο το μετάλλευμα 144. Αρσενικούχος χαλκός δύναται να προκύψει είτε από την εκκαμίνευση ορυκτών χαλκού, πλούσιων σε αρσενικό, είτε από την εκούσια προσθήκη αρσενικούχων μεταλλευμάτων στο μείγμα εκκαμίνευσης 145. Πηγή των μεταλλευμάτων των θέσεων της ηπειρωτικής χώρας ήταν τα ορυχεία του Λαυρίου, από τα οποία ίσως να εξορύσσονταν καθαρός, αλλά και αρσενικούχος χαλκός 146. Στις Κυκλάδες, ωστόσο, φαίνεται πως υπάρχουν πολλές αποθέσεις χαλκού, σε μία πληθώρα νησιών και θέσεων 147. Ιδιαίτερη σημασία έχει, παρά ταύτα, η Κύθνος, η οποία έχει θεωρηθεί η πηγή των μεταλλευμάτων αρσενικούχου χαλκού 148, για πολλές θέσεις εκκαμίνευσης του Αιγαίου της ΠΕΧ, συμπεριλαμβανομένης της 142 Mangou Ioannou 1998, 91 Mangou Ioannou 1999, Georgakopoulou 2005, Georgakopoulou 2005, 257 Mangou Ioannou 1999, Βλπ. Mangou-Ioannou 1998, 95. Βλπ. και Doonan et al. 2007, 101, Charles 1967, 25 Muhly 1985, 277 Craddock 1995, Αν και η εκμετάλλευσή τους κατά την εποχή εκείνη δεν μπορεί ούτε να επιβεβαιωθεί, αλλά ούτε και να απορριφθεί (Georgakopoulou 2005, 44) Bλπ. και Gale Stos-Gale 2007, Gale et al. 2008, Επί παραδείγματι, Κύθνος, Σέριφος, Σίφνος (βλπ. Gale Stos-Gale 2007, 107). 148 Περί ύπαρξης μεταλλευμάτων αρσενικούχου χαλκού στην Κύθνο έχουν υπάρξει ποικίλα και αντιτασσόμενα επιχειρήματα (βλπ. Georgakopoulou 2005, 43 Muhly 2006, Bassiakos Philaniotou 2007, 40). Το 2011, για πρώτη φορά, οι Geograkopoulou, Bassiakos, και Philaniotou κάνουν λόγο για την εύρεση δευτερευόντων ορυκτών αρσενικούχου χαλκού στη θέση Κουταλάς της Σερίφου, στις δυτικές Κυκλάδες (χάρτης 6) (Georgakopoulou et al. 2011, 140). 24

25 Κρήτης 149. Είναι σημαντικό, όμως, να θυμόμαστε ότι η εξάχνωση του αρσενικού μπορεί, κάλλιστα, να οδηγεί στις χαμηλές περιεκτικότητες που εμφανίζονται στις αρχαιομεταλλουργικές μελέτες. Κατά συνέπεια, οι μετρήσεις αυτές δεν μπορούν να θεωρηθούν ασφαλείς δείκτες ύπαρξης, ή μη, κραμάτωσης του χαλκού με αρσενικό. Χάριν αντιπαραθέσεως, αξίζει να ειπωθεί, πως τα μόνα ασφαλή ευρήματα ύπαρξης κραμάτωσης χαλκού με αρσενικό έχουν βρεθεί στη θέση Πόρος-Κατσαμπάς της Κρήτης 150. Παρ όλη την «κυριαρχία» του αρσενικούχου χαλκού (κραματωμένου ή μη) κατά το μεγαλύτερο μέρος της ΠΕΧ στο Αιγαίο, προς τα τέλη αυτής έχει παρατηρηθεί μία περιορισμένη εισαγωγή, και σταδιακή αύξηση της χρήσης, του (κασσιτερούχου) μπρούτζου 151. Τα υπάρχοντα ευρήματα μας προσανατολίζουν προς την περιοχή της Τρωάδας ως πηγή προέλευσης του μπρούτζου και των αντικειμένων από αυτό το είδος μετάλλου. Στενές επαφές με την Τρωάδα είχαν τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίο, όπως η Λέσβος και η Λήμνος. Παρότι και εδώ χρησιμοποιείται, ως επί το πλείστον, ο αρσενικούχος χαλκός, μπρούτζινα αντικείμενα εμφανίζονται ήδη από την ΠΧ Ι περίοδο, στη Θερμή της Λέσβου (Θερμή ΙΙ) 152. Άξιο προσοχής είναι ότι στον οικισμό αυτό υπάρχει ένας εμφανής διαχωρισμός μεταξύ αρσενικού και κασσίτερου, ως μέσον κραμάτωσης. Σε καμία περίπτωση δεν συνυπάρχουν στο ίδιο αντικείμενο. Αυτό παρουσιάζεται και στην ΠΕ ΙΙ/ΙΙΙ Μάνικα της Εύβοιας. Αντιθέτως, στην Πράσινη περίοδο της Πολιόχνης της Λήμνου (ΠΧ ΙΙ) και στο ΠΚ ΙΙ/ΙΙΙ Καστρί της Σύρου εμφανίζονται αντικείμενα που περιέχουν, τόσο αρσενικό, όσο και κασσίτερο 153. Σχετικά με τα μπρούτζινα 149 Georgakopoulou 2005, 43, 267 Gale Stos-Gale 2007, Η Κρήτη εισάγει μεταλλεύματα από την Κύθνο (και άλλα νησιά των Κυκλάδων) και το Λαύριο για να τα εκκαμινεύσει (π.χ. Χρυσοκάμινο, Κεφάλα Πετρά), ή ήδη εκκαμινευμένο μέταλλο για την άμεση δημιουργία αντικειμένων (π.χ. Αγία Φωτιά, Πόρος-Κατσαμπάς) (βλπ. Georgakopoulou 2005, , Muhly 2006, 166 Muhly 2007, 99 Betancourt 2007, 64 Gale Stos-Gale 2007, 107 Tsipopoulou 2007, 142 Betancourt 2008, 108 Catapotis et al. 2011, 70, 76) Περί της εισαγωγής πρώτων υλών για τοπική επεξεργασία στην Κρήτη, βλπ. Papadatos 2007b, Georgakopoulou 2005, , 268 Doonan et al. 2007, 109, Βλπ. και Muhly Ως μπρούτζινα θα χαρακτηρίζονται, από εδώ και στο εξής, τα αντικείμενα από κασσιτερούχο μπρούτζο. Επίσης, απλή αναφορά σε μπρούτζο θα αφορά, ομοίως, τον κασσιτερούχο μπρούτζο. 152 Muhly 2006, Muhly 2006,

26 αντικείμενα που βρέθηκαν στα ηπειρωτικά 154, αλλά και στις Κυκλάδες, αυτά χαρακτηρίζονται ως μη Αιγαιακής προέλευσης 155. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί, ότι στην ηπειρωτική Ελλάδα παρατηρείται εντονότερη χρήση του μπρούτζου από ότι στις Κυκλάδες και την Κρήτη της ΠΕΧ 156. Όσον αφορά στην ανάμειξη των δύο μετάλλων κραμάτωσης, ο Muhly 157 υποστηρίζει ότι αντιπροσωπεύει μία μεταβατική φάση στη μεταλλουργία, μεταξύ του αρσενικούχου και του κασσιτερούχου μπρούτζου, κατά την οποία οι μεταλλοτεχνίτες προσέθεταν κασσίτερο στον αρσενικούχο χαλκό. Από την τελευταία, αυτή, παρατήρηση προκύπτει το ερώτημα του πώς θα μπορούσαν να ερμηνευτούν, πραγματικά, τα αρσενικούχου-κασσιτερούχου μπρούτζου ευρήματα από την ΠΧ ΙΙ Πολιόχνη, ενώ στη σχεδόν σύγχρονη Μάνικα υπάρχει προφανής διαχωρισμός μεταξύ των δύο μετάλλων στα κράματα. Η απάντηση πιθανόν να βρίσκεται στην ύπαρξη διαφορετικού προμηθευτή ή διαφορετικών αντικειμένων εισαγωγής στη Μάνικα, σε σχέση με την Πολιόχνη και/ή το Καστρί. Βεβαίως, δεν θα μπορούσαν να παραγνωριστούν και οι σχετικές επιλογές των εμπόρων ή των μεταλλουργών της κάθε περιοχής, όπως και η περίπτωση ανακύκλωσης, οπότε θα επανατήκονταν στο ίδιο χωνευτήριο αντικείμενα αρσενικούχου και αντικείμενα κασσιτερούχου χαλκού. Σημειωτέον, τα πρωιμότερα μπρούτζινα από τη Θερμή περιέχουν κασσίτερο σε ποσοστό 4,12-4,2% περίπου, ενώ τα υστερότερα (ύστερης ΠΧ ΙΙ περιόδου) έχουν αρκετά υψηλότερη περιεκτικότητα, η οποία κατά μέσο όρο αντιστοιχεί σε 10,7% κασσίτερο. Τα ΠΧ ΙΙ περιόδου αντικείμενα από την Πολιόχνη έχουν, επίσης, μεγάλη περιεκτικότητα σε κασσίτερο (9,25% κατά μέσο όρο), ενώ αντίθετα, τα ΠΕ ΙΙ/ΙΙΙ μπρούτζινα ευρήματα της Μάνικας εμφανίζουν χαμηλότερη περιεκτικότητα, με 154 Kαι συγκεκριμένα στη Μάνικα, για τα αντικείμενα της οποίας έχει διατυπωθεί η άποψη ότι φέρουν μικρασιατικά χαρακτηριστικά, βάσει τυπολογίας (Mangou Ioannou 1999, 86, 90). 155 Mangou Ioannou 1999, 86, 90 Georgakopoulou 2005, Mangou Ioannou 1999, 86. Στην Κρήτη, συγκεκριμένα, η εισαγωγή του κασσίτερου ως μέσο κραμάτωσης εμφανίζεται από την ύστερη ΠΜ εποχή, αλλά λαμβάνει σημασία μονάχα κατά την ΥΕΧ - αντίθετα με το υπόλοιπο Αιγαίο, όπου αυτό συμβαίνει ήδη από την ΜΕΧ (βλπ. Mangou Ioannou 1998, 93-95, Πίνακες 1-3 Georgakopoulou 2005, 270). 157 Muhly 2006, 171. Η δεδομένη παρατήρηση έχει ειπωθεί σχετικά με τα ευρήματα από το Καστρί στης Σύρου, καθώς τα ευρήματά του αποτελούν εξαίρεση στον «κανόνα» περί κυριαρχίας του αρσενικούχου χαλκού στο Αιγαίο. Η θέση αυτή απέδωσε μία πληθώρα μπρούτζινων αντικειμένων, τα οποία περιείχαν μικρές ποσότητες, μονάχα, αρσενικού (βλπ. και Mangou Ioannou 1999, 83 Georgakopoulou 2005, 36-37). Η θεωρία αυτή είναι ίσως δυνατόν να ερμηνεύσει και τα, επίσης ανάμεικτα, ευρήματα από τη σύγχρονη Πολιόχνη στη Λήμνο. 26

27 μέσο όρο 5,9% κασσίτερο, μονάχα 158. Τα ποσοστά αυτά δεν έχουν καμία σχέση με την ανάμειξη του κασσίτερου με αρσενικό ή όχι. Γεννάται, επομένως, το ερώτημα του γιατί υπάρχει αυτή η διαφοροποίηση, αλλά συγχρόνως και του τί σημαίνει. Ενδιαφέρον είναι, επίσης, ότι συγκεκριμένα είδη αντικειμένων κατασκευάζονταν από συγκεκριμένο κράμα ενώ άλλα όχι. Περόνες και μαχαίρα ήταν είτε από αρσενικούχο χαλκό, είτε από μπρούτζο 159. Αντίθετα, οι σμίλες δημιουργούνταν αποκλειστικά από αρσενικούχο χαλκό 160. Τέλος, τα εγχειρίδια είναι κυρίως από αρσενικούχο χαλκό 161. Στις Κυκλάδες ενδέχεται να φέρουν μία επιφανειακή επίστρωση από αρσενικό ως «επαργύρωση» 162, ενώ μερικά από τα ΠΜ Ι-ΙΙ τριγωνικά εγχειρίδια της Κρήτης περιέχουν και μικρές ποσότητες κασσίτερου 163. Αλλαγές της ύστερης ΠΧ ΙΙ Η ύστερη ΠΧ ΙΙ περίοδος συνδέεται με μια σειρά εισαγωγών και καινοτομιών στο χώρο του Αιγαίου. Αυτές αφορούν στην αυξανόμενη επένδυση στην άμυνα των οικισμών, την ανάδειξη τοπικών κέντρων με πλούτο και δύναμη (π.χ. Τροία, Λέρνα, Μάνικα, προανακτορική Κνωσός), την κατασκευή μεγαροειδών ή αψιδωτών κτηρίων, τη χρήση σφραγίδων και σφραγισμάτων για την κατάδειξη της ιδιοκτησίας, την εντατικοποίηση του θαλάσσιου εμπορίου, την εμφάνιση του κασσίτερου, την αύξηση στη διακίνηση μεταλλικών και άλλων αντικειμένων ιδιαιτέρως εκ Μικράς Ασίας και την αυξανόμενη φροντίδα στα ταφικά έθιμα 164. Παρατηρείται, γενικά, μία εισροή αντικειμένων, τεχνολογιών, ιδεών, εθίμων και παραδόσεων από την περιοχή της Μικράς Ασίας Muhly 2006, Muhly 2006, 172, 174 Doonan et al. 2007, Muhly 2006, 172 Tsipopoulou 2007, Muhly 2006, 166, Eaton McKerrell 1976, Sherratt 2007, Gale 1990, 301 Muhly 2008, 37. Τα εγχειρίδια αποτελούν μία ιδιαίτερη ομάδα αντικειμένων, τα οποία θεωρείται ότι καταδείκνυαν κύρος. Η λειτουργία τους πιθανόν να αντικατοπτρίζεται από τον τρόπο κατασκευής τους (ύπαρξη ή επίστρωση αρσενικού και/ή ύπαρξη κασσίτερου στο κράμα) και ακολούθως τη λάμψη που θα έφεραν (βλπ. παρακάτω, σελ ). 164 Broodbank 2009, 98, 446, 452, 454, 455, Peltenburg 2007, 141 Broodbank 2009, 455, 493 Nakou 2007,

28 Το ζήτημα που αφορά άμεσα στη μεταλλουργία είναι η εισαγωγή του κασσίτερου και η, κατ επέκταση, σταδιακή υπερίσχυσή του έναντι του αρσενικού, ως μέσο κραμάτωσης χάλκινων αντικειμένων. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, τα μπρούτζινα αντικείμενα ήταν αρχικά ελάχιστα, αλλά στη συνέχεια αυξήθηκαν οδεύοντας προς τα τέλη της ΠΕΧ, κατά τη διάρκεια της ΜΕΧ, μέχρι την τελική τους επικράτηση στην ΥΕΧ 166. Στα μέσα της 3 ης χιλιετίας π.χ., ο μπρούτζος λαμβάνει ρόλο κύρους στην ανατολική Μεσόγειο, καθώς από αυτόν δημιουργούνται τα ανάλογα αντικείμενα 167. Την ίδια περίπου περίοδο εμφανίζεται η χρήση του κασσίτερου και στην Τροία (Τροία ΙΙ) και ακολούθως και στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου 168. Αναλύσεις ισοτόπων μολύβδου σε χάλκινα αντικείμενα, ειδικά της Τροίας και της Πολιόχνης, αλλά και της Θερμής 169, προσέφεραν στοιχεία για τη διατύπωση μίας θεωρίας περί εκμεταλλεύσεως και κατεργασίας ενός μεταλλεύματος χαλκού, το οποίο περιλαμβάνει και κασσίτερο 170. Το μετάλλευμα αυτό ονομάζεται σταννίτης (stannite) και εντοπίζεται στη θέση Mushiston στο Τατζικιστάν, της κεντρικής Τουρκίας 171. Το συγκεκριμένο μετάλλευμα θα μπορούσε να απoδώσει χαλκό υψηλής περιεκτικότητας σε κασσίτερο, εάν εκκαμινευόταν. Εξ αυτού, ο Muhly 172 υπέθεσε την εισαγωγή ταλάντων έτοιμου μπρούτζου στο Αιγαίο, για την περαιτέρω, τοπική, κατεργασία τους 173. Μείζον ερώτημα που απασχολεί τους αρχαιολόγους, αφορά στους λόγους αντικατάστασης του αρσενικού. Σύνηθες λάθος των παλαιότερων μελετών ήταν ο περιορισμός των ερμηνειών στις μηχανικές ιδιότητες και τα τεχνικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα, και ως εκ τούτου στην εξερεύνηση της αιτίας στο αποτέλεσμα και 166 Mangou Ioannou 1997, 68 Mangou Ioannou 1999, Muhly 2006, 170. Βλπ. και Eaton McKerrell 1976, Muhly 2006, Τα αντικείμενα της Τροίας και της Πολιόχνης είναι μπρούτζινα, αλλά τα αντίστοιχα της Θερμής όχι. Για τον λόγο αυτό, συμπεράνθηκε η προέλευση του «εξωτικού» μολύβδου από τον χαλκό. Συνεπώς, διατυπώθηκε η άποψη περί νέας πηγής χαλκού για τη Βορειοδυτική Μικρά Ασία και το Βορειοανατολικό Αιγαίο (Muhly 2006, ). 170 Η θεωρία βασίστηκε στην παρουσία ενός «εξωτικού» ισοτόπου μολύβδου, ο οποίος είναι πρωιμότερος από οτιδήποτε γνωστό στο Αιγαίο ή/και την Τουρκία (Muhly 2006, 176). 171 Στην περιοχή της Τρωάδας δεν υπάρχει καθόλου κασσίτερος (Muhly 1985, 277). Μία αρκετά πιθανή πηγή του μετάλλου αυτού θεωρείται το Αφγανιστάν. Λαμβάνοντας, όμως, υπ όψιν τη σχετική απουσία του από τις πόλεις της Μεσοποταμίας και της Συρίας, των μέσων της 3 ης χιλιετίας π.χ., οδηγούμαστε προς την εξεύρεση των πηγών κασσίτερου αλλού. Η πιθανότερη πηγή φαίνεται να είναι η κεντρική Τουρκία (Muhly 1985, 283, 285). Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις πιθανές πηγές του κασσίτερου, για το χώρο του Αιγαίου, βλπ. Muhly 1985 Gillis Clayton Muhly 2006, Βλπ. και Broodbank 2009,

29 όχι στην πηγή 174. Την εποχή στην οποία πραγματοποιείται η αλλαγή/εξέλιξη, τα άτομα που σχετίζονται με αυτή δεν ενεργούν βάσει των ωφελειών, στον τεχνικό τομέα, που αυτή θα τους αποφέρει. Τα κίνητρά τους δεν πηγάζουν από παράγοντες που αφορούν στην (μελλοντική) τεχνολογία και την τεχνολογική εξέλιξη 175. Κατά συνέπεια, οι παράμετροι που μελετώνται σε σχέση με τη δεδομένη καινοτομία, αφορούν στις μηχανικές ιδιότητες του κάθε μετάλλου, στα πλεονεκτήματα που μπορεί να αποφέρει, στους κινδύνους που μπορεί να υποκρύπτει, και στην εξωτερική εμφάνιση και συνεπώς, τη χρήση για την οποία προορίζεται κάθε κράμα. Εν αρχή θεωρούνταν ότι η τοξικότητα της παραγωγής αρσενικούχου χαλκού, παρότρυνε τους μεταλλουργούς στην αντικατάστασή του με ένα μέταλλο, το οποίο δεν θα έθετε την υγεία και το σώμα τους σε ιατρικούς κινδύνους 176. Οι μηχανικές ιδιότητες του κασσίτερου βρέθηκε ότι, επί του συνόλου, δεν πλεονεκτούσαν του αρσενικού. Αυτές, συνεπώς, έπαψε να θεωρείται ότι ευνόησαν την προτίμηση του ενός κράματος έναντι του άλλου 177. Επίσης, είναι αδύνατον για έναν μεταλλουργό να γνωρίζει τα τεχνικά στοιχεία ενός μετάλλου, πριν καν εργαστεί με αυτό. Ενδιαφέρουσα πτυχή της κραμάτωσης του χαλκού με κασσίτερο, αντί για αρσενικό, είναι ότι ο πρώτος προστίθεται σε μεταλλική και άρα συγκεκριμένη και ελεγχόμενη μορφή, σε αντίθεση με τον δεύτερο, ο οποίος συχνά συνυπάρχει με τον χαλκό, και η εκκαμίνευσή του οδηγεί σε απώλειές του, επομένως και σε ανεξέλεγκτα αποτελέσματα 178. Επιπροσθέτως, οι απώλειες αυτές θα δημιουργούσαν την ανάγκη προσθήκης επιπλέον υλικού, στις περιπτώσεις ανακύκλωσης (ήτοι επανάτηξης) του μεταλλικού αντικειμένου. Αυτά θα καθιστούσαν τα αντικείμενα από αρσενικούχο χαλκό δύσκολα στην παραγωγή και συντήρησή τους. Άρα, η δυσκολία και η πολυπλοκότητα της παραγωγής αρσενικούχου χαλκού, συνάμα με την αυξανόμενη επιθυμία για εντατικοποίηση της 174 Βλπ. και Doonan et al. 2007, 103 van der Leeuw 1989, , 307, Βλπ. Lemonnier 1993, Charles 1967, 26 Μιχαηλίδου 2005, 32 Doonan et al. 2007, Charles 1967, 26 Doonan et al. 2007, 112 Nakou 1997, 641 βλπ. και παράγραφο «Αρσενικό Κασσίτερος» (σελ ), εδώ. 178 Βλπ. και την σχετική παράγραφο εδώ: «Αρσενικό Κασσίτερος» (σελ ). Charles 1967, 26 Μιχαηλίδου 2005,

30 παραγωγής, που φαίνεται να επικρατεί κατά την ΠΧ ΙΙ, πιθανόν να εξηγούν τη μετάβαση που συντελέστηκε στη συγκεκριμένη περίοδο 179. Πέραν των εμφανών ωφελειών από τη χρήση του κασσίτερου για την κραμάτωση του χαλκού, η καινοτομία αυτή όπως και κάθε καινοτομία θα πρέπει να ειδωθεί και υπό ένα κοινωνικοπολιτικό πρίσμα. Για να αναγκασθεί ένας μεταλλουργός να αλλάξει τον τρόπο εργασίας του, θα πρέπει να προβεί σε «άλμα πίστης» απέναντι στους επικείμενους κινδύνους, που επιφυλάσσει μία αλλαγή. Εάν τα οφέλη είναι ισχυρότερα από τις ζημίες, τότε η «καινοτομία» λογίζεται ως επωφελής και συντελείται 180. Βαρύνουσας σημασίας είναι οι επιλογές κάθε ατόμου ή ομάδας. Ωστόσο, αυτές επηρεάζονται από τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, τις κοινωνικές απαιτήσεις, τα κοινωνικά (και εμπορικά) συμφέροντα, και τις επιδιώξεις των ατόμων/ομάδων 181. Μία πλευρά του τί θα εξέφραζε, πιθανότατα, το κάθε μέταλλο, αντιπροσωπεύει το χρώμα που το καθένα προσέδιδε στον χαλκό. Το χρώμα και η λάμψη των αντικειμένων από αρσενικούχο χαλκό ή μπρούτζο προσέδιδαν συμβολικό χαρακτήρα 182. Το συμπέρασμα αυτό εξάγεται από την αντιστοιχία συγκεκριμένων ειδών αντικειμένων με τον κασσίτερο ή το αρσενικό, αντίστοιχα. Μία πολύ σημαντική και ενδεικτική κατηγορία είναι τα εγχειρίδια, τα οποία τοποθετούνται συχνά σε τάφους. Με αυτόν τον τρόπο αποσύρονται από την κυκλοφορία και ανάγονται σε σύμβολα δύναμης, κύρους και κοινωνικής θέσης 183. Επίσης, φαίνεται αρκετά βάσιμη η υπόθεση, ότι η «αργύρωση» 184 χάλκινων αντικειμένων κύρους σχετιζόταν με τη χρήση του ίδιου του αργύρου για προσωπικά διακοσμητικά 185. Το Αιγαίο αφθονεί σε άργυρο, τον οποίο ίσως να εξήγαγε στις χώρες της Ανατολής, όπου παρατηρείται να έχει ιδιαίτερη αξία αυτήν την εποχή 186. Ανάλογη αξία είναι πιθανό να του αποδόθηκε και στον τόπο προέλευσής του, 179 Doonan et al. 2007, Περί κινδύνου, βλπ. van der Leeuw 1989, 315, Βλπ. Dobres Hoffman 1994 (ιδιαιτέρως σελ. 247). 182 Βλπ. Tzachili 2008, 20 Papadimitriou 2008, 275 Broodbank 2009, Tzachili 2008, Doonan et al. 2007, 117 Papadatos 2007b, 437. Κατά την ΠΧ Ι περίοδο, τα μεταλλικά ευρήματα αντιστοιχούν σε όπλα και ιδιαιτέρως από ταφικά περιβάλλοντα. Κατά τις επόμενες περιόδους, η μαζική πλειονότητα αυτών βρίσκεται σε ταφές, και αντιπροσωπεύεται κυρίως από όπλα και κοσμήματα, και λιγότερο από εργαλεία (Nakou 1995, εικ. 1, 3). 184 Δηλαδή η κραμάτωση του χαλκού με αρσενικό, ώστε να φέρει ένα αργυρίζον χρώμα. 185 Sherratt 2007, Αρχές της 3 ης χιλιετίας π.χ. Sherratt 2007,

31 καθώς δεν είναι τόσο κοινός, όσο ο χαλκός (το άλλο μέταλλο με το οποίο είναι πλούσιο το Αιγαίο). Παράλληλα, ήδη από την ΠΧ Ι περίοδο, παρατηρείται η εμφάνιση σκευομορφικών αγγείων και γενικά μίας κεραμικής γκρίζου χρώματος, η οποία θυμίζει τα αργυρά ή μολύβδινα αγγεία 187. Τέτοια αγγεία, πράγματι, εισάγονταν από τη Μικρά Ασία, περνώντας από τα νησιά των Κυκλάδων, και πιθανόν αποτέλεσαν πηγή καταφανούς επίδειξης 188. Προς τα τέλη της ΠΧ ΙΙ περιόδου, οπότε εισάγεται ο μπρούτζος στο Αιγαίο, φαίνεται πως συντελείται και μία αλλαγή στα εμπορικά δίκτυα, στις δια-τοπικές σχέσεις και στον τρόπο δήλωσης της κοινωνικής θέσης. Το κέντρο βάρους, πλέον, μετατοπίζεται και τον έλεγχο αναλαμβάνουν τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου, τα οποία έχουν άμεσες σχέσεις με τον τόπο προέλευσης των αντικειμένων επίδειξης κύρους 189. Η λάμψη του μπρούτζου αντιπροσωπεύει, την περίοδο αυτή, το «εξωτικό». Ως επακόλουθο, αρχίζει να λαμβάνει εξέχουσα σημασία ο χρυσός ο οποίος απουσιάζει από το Αιγαίο και να μειώνεται η αξία του αργύρου 190. Συμπεράσματα Το σύνολο των διεργασιών που απαιτούνται για την παραγωγή χαλκού και, εν συνεχεία, χάλκινων αντικειμένων είναι ορισμένες φορές αρκετά πολύπλοκες και απαιτητικές. Για την επίτευξη του τελικού στόχου ίσως να συνεργάζονταν ποικίλες ομάδες ατόμων, από τις οποίες η κάθε μία θα είχε αναλάβει συγκεκριμένα καθήκοντα. Δεν μπορεί να απορριφθεί, ωστόσο, η πιθανότητα ύπαρξης κοινοτήτων, εξειδικευμένων στην παραγωγή χαλκού και χάλκινων αντικειμένων 191. Τα στάδια που προϋποθέτουν ιδιαίτερη εξειδίκευση 192 είναι αυτά της εκκαμίνευσης και της μεταλλοτεχνίας 193. Η εκκαμίνευση θα ήταν πιθανόν μία εποχιακή δραστηριότητα, 187 Papadatos Tomkins in press. 188 Βλπ. και Nakou 2007, Broodbank 2009, 467, Broodbank 2009, 467, Τον καταμερισμό των εργασιών υποστηρίζουν ο Betancourt (2008, ) και ο Oattaway (2001, ), ενώ την άποψη περί περιορισμού της γνώσης και της τέχνης αυτής από μία ομάδα ισχυρίζονται οι Doonan et al. (2007, ). Η Georgakopoulou (2005, ), όμως, θέτει έναν συνδυασμό των δύο συστημάτων οργάνωσης της παραγωγής. 192 Περί εξειδίκευσης, βλπ. Costin Ο Ottaway (2001, ) περιγράφει βήμα-βήμα την εγχειρηματική αλυσίδα για την παραγωγή χάλκινων αντικειμένων και κάνει λόγο για την εξειδίκευση που απαιτεί κάθε διαδικασία. 31

32 οπότε θα ευνοούσαν οι καιρικές συνθήκες και θα ήταν διαθέσιμες οι πρώτες ύλες, όπως το άχυρο που εισαγόταν στον πηλό για την κεραμική κάμινο, για να της προσδώσει μεγαλύτερη αντοχή στις υψηλές θερμοκρασίες. Το γεγονός αυτό συνεπάγεται την εποχιακή απασχόληση των ατόμων ως εκκαμινευτές, και επομένως την ύπαρξη μίας διαφορετικής απασχόλησης για τον υπόλοιπο χρόνο 194. Η μεταλλοτεχνία περιλαμβάνει αρκετές διεργασίες, από τις οποίες η κραμάτωση και η ίσως και η χύτευση απαιτούσαν ένα εξίσου ανεπτυγμένο επίπεδο εξειδίκευσης, ώστε το αποτέλεσμα να είναι επιτυχές. Η τελική επεξεργασία του σχηματισθέντος αντικειμένου θα μπορούσε να γίνεται υπό την επίβλεψη, μονάχα, ειδικών τεχνιτών και πάλι, όμως, η εξειδικευμένη γνώση ήταν αναγκαία 195. Δεδομένου του ότι τα μεταλλουργικά εργαστήρια βρίσκονταν εντός των οικισμών και αδυνατώντας να απορρίψουμε την πιθανότητα γνώσης του τρόπου κατασκευής των αντικειμένων, από τα ίδια άτομα που διεξήγαγαν την παραγωγή του χαλκού, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε μία πλήρη απασχόληση για τα άτομα αυτά. Το μοτίβο αυτό θα διαμόρφωνε μία κλειστή ομάδα ατόμων, με πρόσβαση στη γνώση της επεξεργασίας του χαλκού, η οποία θα επέλεγε το κομμάτι που θα εμφάνιζε στην υπόλοιπη κοινότητα (μεταλλοτεχνία). Η ομάδα αυτή θα ασχολούταν με την εκκαμίνευση και τη μεταλλοτεχνία, αλλά θα έπρεπε να συνεργαστεί με προμηθευτές και μεταλλωρύχους, ώστε να έχει στη διάθεση της τα υλικά για την εκτέλεση των εργασιών αυτών. Συνεπώς, τόσο το μοτίβο ύπαρξης διαφορετικών ομάδων για κάθε στάδιο, όσο και το μοτίβο ύπαρξης μίας μεταλλουργικής ομάδας, η οποία θα ερχόταν σε επαφή με παράπλευρες ομάδες για την προμήθεια των πρώτων υλών, είναι εξίσου πιθανά. Στο πλαίσιο των υποχρεώσεων και δικαιοδοσιών των τεχνιτών περιλαμβάνονταν και οι ποικίλες επιλογές, τις οποίες δύναται να κάνουν. Οι αποφάσεις αυτές κυμαίνονταν μεταξύ πρώτων υλών και τεχνικών που θα ακολουθηθούν για την επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος στο προϊόν. Εντός της ΠΕΧ, κάθε επιλογή που γινόταν ίσως να αποτελούσε και μία καινοτομία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το είδος των ορυκτών και μεταλλευμάτων που επιλέγονταν για να εισαχθούν στην κάμινο, η μορφή της καμίνου, η κραμάτωση, το 194 Ottaway 2001, 95 Tzachili 2008, 13 Betancourt 2008, Βλπ. Ottaway 2001,

33 μέσο κραμάτωσης και τελικά, τα βήματα επεξεργασίας του μεταλλικού αντικειμένου. Σε ορισμένα από αυτά τα θέματα παρατηρείται μία σχετική ομοιογένεια στο Αιγαίο της εποχής αυτής, αλλά δεν παύουν να υπάρχουν διαφοροποιήσεις τουτέστιν διαφορετικές επιλογές. Κατά τη διάρκεια του α μισού της 3 ης χιλιετίας π.χ., οι Κυκλάδες εμφανίζονται ως το κέντρο βάρους των εμπορικών σχέσεων και οι προμηθευτές για αρκετές πρώτες ύλες και αντικείμενα κύρους. Προς τα τέλη της ΠΧ ΙΙ περιόδου, σημειώνεται μία μετατόπιση προς τον Βορρά. Επίκεντρο, πλέον, γίνεται το βορειοανατολικό Αιγαίο, από όπου εισάγονται νέα, εξωτικά μέταλλα και αντικείμενα. Αυτά, μαζί με τις συνήθειες και τους συμβολισμούς που συνοδεύονται, αποτελούν πλέον την πηγή επίδειξης κύρους. Οι Κυκλάδες φαίνεται να χάνουν το ρόλο που είχαν στην προηγούμενη περίοδο και τα εμπορικά δίκτυα εμφανίζονται διαφορετικά. Τα ηπειρωτικά (και η Κρήτη;) φαίνεται πως έχουν μία άμεση επαφή με τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, από όπου προμηθεύονται αντικείμενα, τεχνικές γνώσεις και συνήθειες 196. Αρωγός των αλλαγών αυτών θα πρέπει να ήταν και η εμφάνιση των μακρών πλοίων, τα οποία καθιστούσαν τις θαλάσσιες μεταφορές ταχύτερες και ευκολότερες 197. Επιπλέον, σημαντικός παράγοντας θα ήταν η επιθυμία των κοινωνικών ομάδων να διαφοροποιηθούν και να αποκτήσουν κύρος. «Εξωτικές» πρώτες ύλες και αντικείμενα, όπως και ξένες συνήθειες και τρόποι συμπεριφοράς που θα τα συνόδευαν, αποτελούσαν μέσο εκπλήρωσης αυτών των επιθυμιών. Ακόμη ένα αποτελεσματικό μέσο διαφοροποίησης ήταν και η απόκτηση και ο περιορισμός της τεχνικής γνώσης 198. Οι αλλαγές που εμφανίστηκαν την περίοδο αυτή, είτε υιοθετήθηκαν αυτούσιες, είτε αφομοιώθηκαν στα εκάστοτε τοπικά δεδομένα. Οι καινοτομίες αυτές δεν επέδρασαν αποκλειστικά στον τρόπο κατασκευής των αντικειμένων, τις εμπορικές σχέσεις ή τη ζήτηση προϊόντων. Επηρέασαν και βαθύτερες κοινωνικές πτυχές, όπως τον τρόπο επίδειξης κύρους, δήλωσης κοινωνικής θέσης και τις ταφικές πρακτικές 199. Η τεχνολογία και οι τεχνολογικές καινοτομίες δεν μπορούν να διαχωριστούν από τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, ηθικές ή συμβολικές 196 Βλπ. Broodbank 2009, , Βλπ. Papadatos Tomkins in press. 198 Dobres Hoffman 1994, 234 Papadatos Tomkins in press. 199 Βλπ. και Broodbank 2009,

34 πλευρές της ανθρώπινης ζωής 200. Κοινωνικό περιβάλλον, άτομα/ομάδες, και ατομικές/ομαδικές επιλογές και επιδιώξεις είναι έννοιες πλήρως συνυφασμένες. Για το λόγο αυτό, κάθε καινοτομία θα πρέπει να μελετάται υπό το ευρύτερο αυτό πρίσμα, και όχι υπό στενούς τεχνικούς και τεχνολογικούς όρους. 200 Dobres Hoffman 1994, 231,

35 Κατάλογος Χαρτών Χάρτης 1: Χάρτης του Αιγαίου, όπου σημειώνονται σημαντικές περιοχές που αναφέρονται στο κείμενο Χάρτης 2: Χάρτης των Κυκλάδων, όπου σημειώνονται οι θέσεις που αναφέρονται στο κείμενο Χάρτης 3: Χάρτης της Κύθνου, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις Χάρτης 4: Χάρτης της Κέας, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις Χάρτης 5: Χάρτης της Σίφνου, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις Χάρτης 6: Χάρτης της Σερίφου, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις Χάρτης 7: Χάρτης της Κέρου, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις Χάρτης 8: Σχέδιο της θέσης και της ερευνηθείσας περιοχής στο Δασκαλειό-Κάβος της Κέρου Χάρτης 9: Χάρτης της Κρήτης, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις Κατάλογος Εικόνων Εικόνα 1: Γενικό διάγραμμα ροής με τα κυριότερα στάδια που ακολουθούνται κατά την παραγωγή των μετάλλων από οξειδωμένα μεταλλεύματα και τα πιο συνήθη αντίστοιχα αρχαιολογικά ευρήματα Εικόνα 2: Μαλαχίτης Εικόνα 3: Αζουρίτης Εικόνα 4: Αζουρίτης μέσα σε μαλαχίτη Εικόνα 5: Χρυσόκολλα Εικόνα 6: Αιματίτης Εικόνα 7: Λίθινο εργαλείο Κεφάλα Σερίφου Εικόνα 8: Παραδείγματα λίθινων εργαλείων, πιθανόν για θραύση μεταλλεύματος ή σκωρίας Αβεσσαλός Σερίφου Εικόνα 9: Μεγάλος λάκκος με μικρότερους λάκκους στο πλάι του, σκαλισμένοι στο σχιστολιθικό πέτρωμα Αβεσσαλός Σερίφου Εικόνα 10: Τρεις παράλληλες κοιλότητες λαξευμένες στο σχιστολιθικό υπόβαθρο, πιθανόν χρησιμοποιούνταν για τον εμπλουτισμό του μεταλλεύματος - Αβεσσαλός Σερίφου Εικόνα 11: Χωνευτήριο με λαβή Γυαλί Νισύρου, ΤΝ περίοδος Εικόνα 12: Προτεινόμενη ανακατασκευή διάτρητης καμίνου από το Χρυσοκάμινο Εικόνα 13: Προτεινόμενη ανακατασκευή της καμίνου επάνω από την εστία και της θέσης εισόδου των ακροφυσίων, από το Χρυσοκάμινο Εικόνα 14: Ανακατασκευή διάτρητης καμίνου από την Κύθνο Εικόνα 15: Τοποθέτηση καμίνου, φυσερών και ακροφυσίων Εικόνα 16: Σχηματική αναπαράσταση της πλήρωσης της καμίνου με το φορτίο Εικόνα 17: Διαδικασία εκκαμίνευσης-διαμόρφωση σκωρίας (slag) και «χελώνας» (copper ingot)

36 Εικόνα 18: Ανακατασκευή της καμίνου από το Χρυσοκάμινο. Φαίνεται ο τρόπος άντλησης της σκωρίας (tapped slag) Εικόνα 19: Άντληση σκωρίας από την κάμινο Εικόνα 20: Παροχή αέρα στην κάμινο Εικόνα 21: Παραδείγματα λίθινων εργαλείων από το Χρυσοκάμινο. Πιθανόν χρησιμοποιήθηκαν για τη θραύση σκωρίας Εικόνα 22: Λίθινο εργαλείο από το Χρυσοκάμινο, πιθανόν για θραύση σκωρίας Εικόνα 23: Λίθινο εργαλείο από το Χρυσοκάμινο, πιθανόν για θραύση σκωρίας Εικόνα 24: Βαρύ λίθινο σφυρί από το Ακρωτήρι Θήρας Εικόνα 25: Φορητή πήλινη εστία-ταψί Ακρωτήρι Θήρας, ΠΚ περίοδος Εικόνα 26: Χωνευτήριο χωρίς λαβή Αγία Φωτιά Κρήτης, ΠΜ Ι περίοδος Εικόνα 27: Χωνευτήριο με λαβή Θερμή Λέσβου, ΠΧ Ι ή ΙΙ Εικόνα 28: Σχέδιο και εικόνες ενός στηρίγματος χωνευτηρίου Άγιος Κοσμάς Αττικής Εικόνα 29: Εικόνες στηρίγματος/υποδοχής ακροφυσίου Εικόνα 30: Σχέδιο χωνευτηρίου επάνω σε πήλινα στηρίγματα, επάνω σε φορητή εστία και με υποδοχείς ακροφυσίων Σχέδιο: Μανώλης Ζαχαριουδάκης Εικόνα 31: Μασκοειδής κάμινος - Δωκαθίσματα Αμοργού Εικόνα 32: Σχέδιο μασκοειδούς καμίνου τοποθετημένης στο χείλος ενός χωνευτηρίου Σχέδιο: Μανώλης Ζαχαριουδάκης Εικόνα 33: Σχεδιαστική ανακατασκευή της συσκευής τήξης/κραμάτωσης μετάλλου Σχέδιο: Μανώλης Ζαχαριουδάκης Εικόνα 34: Σχέδιο ανοιχτής μήτρας Καστρί Σύρου Εικόνα 35: Λίθινη ανοικτή μήτρα δύο όψεων. Από τη μία βέλους και από την άλλη σμίλης Παλαμάρι Σκύρου Εικόνα 36: Θραύσματα ανοιχτής μήτρας Καστρί Σύρου Εικόνα 37: Παραδείγματα μητρών εγχειριδίων με κεντρική νεύρωση Πόρος Κατσαμπάς. 58 Εικόνα 38: Εικόνα υπό δύο οπτικές γωνίες και σχέδιο μίας κλειστής μήτρας πελέκεως με οπή στειλέωσης, με την τεχνική του χαμένου κεριού Πολιόχνη Λήμνου Εικόνα 39: Σχέδιο ανοιχτής μήτρας σμίλης και προϊόντος της Εικόνα 40: Σχέδιο κλειστής μήτρας και τρόπου χυτεύσεως σε αυτήν Εικόνα 41: Σχέδιο ψυχρής σφυρηλάτησης αιχμών σμίλης

37 Χάρτες Χάρτης 1: Χάρτης του Αιγαίου, όπου σημειώνονται σημαντικές περιοχές που αναφέρονται στο κείμενο. Georgakopoulou 2005, εικ

38 Χάρτης 2: Χάρτης των Κυκλάδων, όπου σημειώνονται οι θέσεις που αναφέρονται στο κείμενο. Georgakopoulou 2005, εικ

39 Χάρτης 3: Χάρτης της Κύθνου, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις. Georgakopoulou 2005, εικ

40 Χάρτης 4: Χάρτης της Κέας, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις. Georgakopoulou 2005, εικ

41 Χάρτης 5: Χάρτης της Σίφνου, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις. Georgakopoulou 2005, εικ

42 Χάρτης 6: Χάρτης της Σερίφου, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις. Georgakopoulou et al. 2011, εικ. 1 42

43 Χάρτης 7: Χάρτης της Κέρου, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις. Georgakopoulou 2005, εικ. 6.1 Χάρτης 8: Σχέδιο της θέσης και της ερευνηθείσας περιοχής στο Δασκαλειό-Κάβος της Κέρου. Georgakopoulou 2005, εικ

44 Χάρτης 9: Χάρτης της Κρήτης, όπου σημειώνονται σημαντικές θέσεις. Papadatos 2008, εικ

45 Εικόνες Εικόνα 1: Γενικό διάγραμμα ροής με τα κυριότερα στάδια που ακολουθούνται κατά την παραγωγή των μετάλλων από οξειδωμένα μεταλλεύματα και τα πιο συνήθη αντίστοιχα αρχαιολογικά ευρήματα. Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, εικ. 1 Εικόνα 2: Μαλαχίτης <16/03/2013> 45

46 Εικόνα 3: Αζουρίτης <16/03/2013> Εικόνα 4: Αζουρίτης μέσα σε μαλαχίτη e_sur_malachite_%28r%c3%a9publique_d%c 3%A9mocratique_du_Congo%29_ex_Za%C3%A Fre.jpg <16/03/2013> Εικόνα 5: Χρυσόκολλα <16/03/2013> Εικόνα 6: Αιματίτης <16/03/2013> 46

47 Εικόνα 7: Λίθινο εργαλείο Κεφάλα Σερίφου Georgakopoulou 2005, εικ Εικόνα 8: Παραδείγματα λίθινων εργαλείων, πιθανόν για θραύση μεταλλεύματος ή σκωρίας Αβεσσαλός Σερίφου. Georgakopoulou 2005, εικ Εικόνα 9: Μεγάλος λάκκος με μικρότερους λάκκους στο πλάι του, σκαλισμένοι στο σχιστολιθικό πέτρωμα Αβεσσαλός Σερίφου. Georgakopoulou 2005, εικ

48 Εικόνα 10: Τρεις παράλληλες κοιλότητες λαξευμένες στο σχιστολιθικό υπόβαθρο, πιθανόν χρησιμοποιούνταν για τον εμπλουτισμό του μεταλλεύματος - Αβεσσαλός Σερίφου. Γεωργακοπούλου Μπασιάκος 2010, εικ. 3 Εικόνα 11: Χωνευτήριο με λαβή Γυαλί Νισύρου, ΤΝ περίοδος. Doumas 2011, εικ. 1 Εικόνα 12: Προτεινόμενη ανακατασκευή διάτρητης καμίνου από το Χρυσοκάμινο. Catapotis et al. 2008, εικ. 1 48

49 Εικόνα 13: Προτεινόμενη ανακατασκευή της καμίνου επάνω από την εστία και της θέσης εισόδου των ακροφυσίων, από το Χρυσοκάμινο. Betancourt 2006a, εικ. 7.3c Εικόνα 14: Ανακατασκευή διάτρητης καμίνου από την Κύθνο. Bassiakos Philaniotou 2007, εικ. 2.8 Εικόνα 15: Τοποθέτηση καμίνου, φυσερών και ακροφυσίων. Catapotis et al. 2008, εικ. 2 49

50 Εικόνα 16: Σχηματική αναπαράσταση της πλήρωσης της καμίνου με το φορτίο. Catapotis Bassiakos 2007, εικ. 4.5a Εικόνα 17: Διαδικασία εκκαμίνευσης-διαμόρφωση σκωρίας (slag) και «χελώνας» (copper ingot). Catapotis Bassiakos 2007, εικ. 4.5c 50

51 Εικόνα 18: Ανακατασκευή της καμίνου από το Χρυσοκάμινο. Φαίνεται ο τρόπος άντλησης της σκωρίας (tapped slag). Betancourt 2006c, εικ Εικόνα 19: Άντληση σκωρίας από την κάμινο. Catapotis et al. 2008, εικ. 6 51

52 Εικόνα 20: Παροχή αέρα στην κάμινο. Catapotis Bassiakos 2007, εικ. 4.5b Εικόνα 21: Παραδείγματα λίθινων εργαλείων από το Χρυσοκάμινο. Πιθανόν χρησιμοποιήθηκαν για τη θραύση σκωρίας. Evely 2006, αρ. κατ

53 Εικόνα 22: Λίθινο εργαλείο από το Χρυσοκάμινο, πιθανόν για θραύση σκωρίας. Evely 2006, αρ.κατ. 126 Εικόνα 23: Λίθινο εργαλείο από το Χρυσοκάμινο, πιθανόν για θραύση σκωρίας. Evely 2006, αρ κατ. 127 Εικόνα 24: Βαρύ λίθινο σφυρί από το Ακρωτήρι Θήρας. Doumas 2011, εικ

54 Εικόνα 25: Φορητή πήλινη εστία-ταψί Ακρωτήρι Θήρας, ΠΚ περίοδος. Doumas 2011, εικ Εικόνα 26: Χωνευτήριο χωρίς λαβή Αγία Φωτιά Κρήτης, ΠΜ Ι περίοδος. Betancourt Muhly 2007, εικ. 9.1 Εικόνα 27: Χωνευτήριο με λαβή Θερμή Λέσβου, ΠΧ Ι ή ΙΙ. Branigan 1974, εικ. 3 54

55 Εικόνα 28: Σχέδιο και εικόνες ενός στηρίγματος χωνευτηρίου Άγιος Κοσμάς Αττικής. Doumas 2011, εικ Εικόνα 29: Εικόνες στηρίγματος/υποδοχής ακροφυσίου. Doumas 2011, εικ Εικόνα 30: Σχέδιο χωνευτηρίου επάνω σε πήλινα στηρίγματα, επάνω σε φορητή εστία και με υποδοχείς ακροφυσίων Σχέδιο: Μανώλης Ζαχαριουδάκης. Doumas 2011, εικ

56 Εικόνα 31: Μασκοειδής κάμινος - Δωκαθίσματα Αμοργού. Doumas 2011, εικ Εικόνα 32: Σχέδιο μασκοειδούς καμίνου τοποθετημένης στο χείλος ενός χωνευτηρίου Σχέδιο: Μανώλης Ζαχαριουδάκης. Doumas 2011, εικ Εικόνα 33: Σχεδιαστική ανακατασκευή της συσκευής τήξης/κραμάτωσης μετάλλου Σχέδιο: Μανώλης Ζαχαριουδάκης. Doumas 2011, εικ

57 Εικόνα 34: Σχέδιο ανοιχτής μήτρας Καστρί Σύρου. Doumas 2011, εικ Εικόνα 35: Λίθινη ανοικτή μήτρα δύο όψεων. Από τη μία βέλους και από την άλλη σμίλης Παλαμάρι Σκύρου. Χατζηπούλιου 1997, εικ. 4-5 Εικόνα 36: Θραύσματα ανοιχτής μήτρας Καστρί Σύρου. Doumas 2011, εικ

58 Εικόνα 37: Παραδείγματα μητρών εγχειριδίων με κεντρική νεύρωση Πόρος Κατσαμπάς. Doonan et al. 2007, εικ. 6.4 Εικόνα 38: Εικόνα υπό δύο οπτικές γωνίες και σχέδιο μίας κλειστής μήτρας πελέκεως με οπή στειλέωσης, με την τεχνική του χαμένου κεριού Πολιόχνη Λήμνου. Doumas 2011, εικ

59 Εικόνα 39: Σχέδιο ανοιχτής μήτρας σμίλης και προϊόντος της. <02/02/2013> Εικόνα 40: Σχέδιο κλειστής μήτρας και τρόπου χυτεύσεως σε αυτήν. <02/02/2013> 59

60 Εικόνα 41: Σχέδιο ψυχρής σφυρηλάτησης αιχμών σμίλης. <02/02/2013> 60