ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΣΥΝΤΡΟΦΩΝ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ ΣΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ

Transcript

1 Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Νομική Σχολή Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Τομέας Ιδιωτικού Δικαίου Αστικό Δίκαιο ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΣΥΝΤΡΟΦΩΝ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ ΣΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2014 ΚΟΜΟΤΗΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ:ΛΕΚΤΟΡΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΚΑΣΤΡΙΣΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ

2 Περιεχόμενα Σελ. Συντομογραφίες... 4 Εισαγωγή... 6 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ Ι. Το σύμφωνο συμβίωσης σε άλλα Ευρωπαϊκά κράτη...9 ΙΙ. Η Νομοθετική ρύθμιση στην Ελλάδα ) ιστορική αναδρομή ) κριτικές παρατηρήσεις για τον Ν. 3719/ ) Η απόφαση του ΕΔΑΔ για την Ελλάδα ) Έννοια-προϋποθέσεις-ακυρότητα του συμφώνου συμβίωσης ) Περιεχόμενο και λύση του συμφώνου συμβίωσης ) Αναλογική ή μη αναλογική εφαρμογή των διατάξεων περί γάμου στο σύμφωνο συμβίωσης ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΣΥΜΦΩΝΟΥ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ Α.ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΥΝΕΝΕΠΕΙΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΣΥΜΒΙΟΥΝΤΩΝ I. Προσωπικές ΙΙ. Μικτές ΙΙΙ. Περιουσιακές ) Η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα ) Διατροφή ) Τύχη της οικογενειακής στέγης των συμβιούντων ) Κατανομή κινητών

3 5) Ασφαλιστική κάλυψη και Συνταξιοδοτικό δικαίωμα ) Αξίωση αποζημίωσης του εγκαταλειφθέντα συντρόφου ) Κληρονομικό δικαίωμα α) Εξ αδιαθέτου διαδοχή β) Εξαίρετο γ) Οικογενειακή στέγη δ) Νόμιμη μοίρα ε) Αποκλήρωση-αναξιότητα στ) Διαθήκη Β.ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΣΥΜΒΙΟΥΝΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΚΝΩΝ ΤΟΥΣ I. Προσωπικές ) Τεκμήριο της πατρότητας ) Επώνυμο-Γονική Μέριμνα IΙ. Περιουσιακές ) Κληρονομικό δικαίωμα ) Διατροφή ) Γονική Παροχή Επίλογος Βιβλιογραφία-Αρθρογραφία

4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ αδημ. ΑΕΔ ΑΚ ΑΠ Αρ. αριθ. Αρμ ΑρχΝ ΑΧΑΝΟΜ Βλ. ΕΔΑΔ Αδημοσίευτη Ανώτατο Ελεγκτικό Δικαστήριο Αστικός Κώδικας Άρειος Πάγος Άρθρο αριθμός Αρμενόπουλος Αρχείο Νομολογίας Αχαϊκή Νομολογία Βλέπε Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εκδ. ΕλλΔνη επ. ΕφΑΔ ΕφΑθ ΕφΔυτΜακ ΕφΘες ΕφΠειρ Εφ Πατρ ΚΠολΔ ΜονΠρΘες έκδοση Ελληνική Δικαιοσύνη επόμενα Εφαρμογές Αστικού Δικαίου Εφετείο Αθηνών Εφετείο Δυτικής Μακεδονίας Εφετείο Θεσσαλονίκης Εφετείο Πειραιώς Εφετείο Πατρών Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας Μονομελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης 4

5 ΜονΠρΚοζ ΜονΠρωτΣαμου ο.π. ΟλΑΠ ΠολΠρΑθ ΠολΠρΚοζ Π.χ. ΝοΒ Μονομελές Πρωτοδικείο Κοζάνης Μονομελές Πρωτοδικείο Σάμου όπως παραπάνω Ολομέλεια Αρείου Πάγου Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών Πολυμελές Πρωτοδικείο Κοζάνης Παραδείγματος χάριν Νομικό Βήμα Ν. Νόμος σελ. Τευχ. υποσ. ΧρΙΔ σελίδα Τεύχος υποσημείωση Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου 5

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ελεύθερη, χωρίς γάμο, συμβίωση ομόφυλων και ετερόφυλων ζευγαριών στην Ελλάδα αποτελεί μια πραγματικότητα εδώ και πολλά χρόνια. Η γέννηση παιδιών εκτός γάμου στην Ελλάδα (Eurostat 2004) υπολογίζεται σε ποσοστό 5%, με αυξητικές τάσεις, στις άλλες χώρες του ευρωπαϊκού νότου το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 10% ενώ στις Σκανδιναβικές χώρες φθάνει στο 50% 1. Οι λόγοι που οδηγούν τα ζευγάρια να επιλέξουν την ελεύθερη συμβίωση είναι πολλοί και διάφοροι. Κατά την γνώμη μου οι σημαντικότεροι από αυτούς είναι οικονομικοί. Η οικονομική κρίση που περνάει η χώρα μας τα τελευταία χρόνια επηρεάζει πολύ τις προσωπικές σχέσεις των ζευγαριών που αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα είτε λόγω ανεργίας, είτε λόγω μερικής απασχόλησης, με συνέπεια να αποφεύγουν την τέλεση γάμου ώστε να μην επωμιστούν τις ευθύνες μιας οικογένειας. Επίσης, η επιλογή της ελεύθερης συμβίωσης μπορεί να οφείλεται είτε γιατί ένας από τους δυο βρίσκεται σε διαδικασία διαζυγίου και δεν είναι εφικτή η τέλεση γάμου μεταξύ τους είτε γιατί ο ένας εκ των δύο είχε τελέσει στο παρελθόν γάμο και δεν επιθυμεί να το επαναλάβει. Επιπλέον, ένας ακόμη λόγος που οδηγεί στην σημαντική αύξηση των συμβιώσεων στην Ελλάδα είναι και η λειτουργία της συμβίωσης ως στάδιο «προγαμιαίας γνωριμίας» μεταξύ του ζευγαριού. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι στην σημερινή εποχή η συνεχώς αυξανόμενη ελευθερία και ανεξαρτησία των νέων, οδηγεί στην επιθυμία τους να μην παρεμβαίνει η πολιτεία στις προσωπικές τους σχέσεις παρά μόνο στο μέτρο που τους εγγυάται με τους κανόνες της τη δυνατότητα της σύναψης μιας σύμβασης, ως προς την λύση της οποίας θα μπορούν να αποφασίζουν οι ίδιοι. 1 «Ενημερωτικό σημείωμα του Υπουργού Δικαιοσύνης για το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης προς τους βουλευτές και ευρωβουλευτές όλων των κομμάτων» σε 6

7 Η κοινωνία μας πλέον αποδέχεται αυτού του είδους την συμβίωση ενώ στο παρελθόν την αποδοκίμαζε 2 όπως συμβαίνει με ότι καινούργιο και ξένο εμφανίζεται ενάντια στις παραδοσιακές και μακροχρόνιες καταστάσεις. Εν όψει των νέων αντιλήψεων για την ανεκτικότητα και τον σεβασμό στις ελεύθερες επιλογές και στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας του σημαντικού αριθμού των ζευγαριών που συμβιώνουν χωρίς γάμο, η νομοθετική ρύθμιση της εναλλακτικής αυτής μορφής οικογένειας ήταν αναγκαία και απαραίτητη για την ελληνική κοινωνία, καθώς στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες ρυθμιζόταν ήδη. Στις περισσότερες χώρες έχει ρυθμιστεί νομοθετικά η ελεύθερη συμβίωση αδιακρίτως μεταξύ ετερόφυλων ή ομοφυλόφιλων, ενώ σε άλλες προβλέπονται ρυθμίσεις μόνο για τις συμβιώσεις των ομοφυλόφιλων, π.χ. στη Γερμανία 3. Στην Ελλάδα η ρύθμιση του Συμφώνου Συμβίωσης περιελήφθη στο Ν. 3719/2008 «μεταρρυθμίσεις για την οικογένεια, το παιδί, την κοινωνία και άλλες διατάξεις», του οποίου τα πρώτα 13 άρθρα αναφέρονται στο σύμφωνο συμβίωσης μεταξύ μόνο ετερόφυλων προσώπων. Ωστόσο η ολομέλεια του Ευρωπαϊκού δικαστηρίου των Ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την , στην υπόθεση Γ. Βαλλιανάτου κ.λ.π., έκρινε ότι η μη πρόβλεψη συμφώνου συμβίωσης για τα ομόφυλα ζευγάρια στην Ελλάδα, συνιστά παραβίαση της Ευρωπαϊκής σύμβασης για τα ανθρώπινα δικαιώματα και συγκεκριμένα του άρθρου 14 (απαγόρευση διακρίσεων) και του άρθρου 8 (δικαίωμα στο σεβασμό της ιδιωτικής αυτονομίας και οικογενειακής ζωής) (βλ. παρακάτω σελ.13). Με την θεσμοθέτηση του Συμφώνου συμβίωσης ενισχύεται η ιδιωτική αυτονομία των συντρόφων, τόσο και των δύο μαζί όσο και του καθενός απ αυτούς ατομικώς. Η συνέπεια της ελευθερίας αυτής είναι ο «αμιγώς συμβατικός χαρακτήρας» 4 που απαιτείται για της κατάρτιση του συμφώνου συμβίωσης, η ευχέρεια που αναγνωρίζεται στους συμβιούντες να ρυθμίζουν συμβατικά τις περιουσιακές τους σχέσεις και την ελευθερία να αποδεσμευτούν 2 Βλ.Παναγόπουλο και τις εκεί παραπομπές, «Η συγγένεια», 92 επ.. 3 Μαυρομιχάλης ΕφΑΔ 2009, 26 4 Θεοδωροπούλου ΕφΑΔ 2012, 672επ., Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Αρμ.2009, 1133επ., Χριστοδούλου ΈφΑΔ 2009,50επ. 7

8 από αυτό μονομερώς. Παράλληλα, ο Ν. 3719/2008 κατοχυρώνει την προστασία των παιδιών που γεννιούνται από πρόσωπα που συμβιώνουν καθώς και τα κληρονομικά δικαιώματα του επιζώντος συντρόφου. Στην μελέτη που ακολουθεί θα αναφερθούμε ειδικότερα στις περιουσιακές συνέπειες του συμφώνου συμβίωσης αφενός μεταξύ των συμβιούντων και αφετέρου μεταξύ των συμβιούντων και των τέκνων τους. 8

9 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ Ι. Το σύμφωνο συμβίωσης σε άλλα Ευρωπαϊκά κράτη Οι νέες μορφές οικογενειακής ζωής είναι ευρύτατα αποδεκτές και στις σύγχρονες κοινωνίες εμφανίζεται με ολοένα και μεγαλύτερη συχνότητα η συμβίωση προσώπων ως εναλλακτική μορφή οικογένειας. Τα σημάδια του μετασχηματισμού της οικογένειας χρονολογούνται στη δεκαετία του 1960, απ όταν και μετά διαδόθηκε ευρέως. Το 2002 στη Γαλλία εκτιμάται ότι το 1/5 του συνόλου επέλεξαν να συμβιώσουν χωρίς γάμο, έναντι του 1/35 το Το ποσοστό των συμβιούντων χωρίς γάμο στους Γάλλους ηλικίας ετών, ανέρχεται σε ποσοστό 36% έναντι του ποσοστού 23% εκείνων που επέλεξαν το γάμο 5. Το αίτημα για νομοθετική ρύθμιση της ελεύθερης συμβίωσης προσώπων, έχει οδηγήσει, ήδη, τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη στη θέσπιση σχετικών νόμων. Ειδικότερα, το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης έχει καθιερωθεί, μεταξύ άλλων σε : Ολλανδία, Ισπανία, Βρετανία, Βέλγιο, Δανία, Ισλανδία, Νορβηγία, Ελβετία, Φινλανδία, Σουηδία, Γαλλία, Κροατία, Πορτογαλία, Γερμανία, Ανδόρα, Πολωνία, Λουξεμβούργο, Ουγγαρία, Λιθουανία. Οι νόμοι αυτοί αφορούν είτε την αναγνωρισμένη εξώγαμη συμβίωση ετερόφυλων και ομόφυλων προσώπων, είτε μόνο ομόφυλα ζεύγη και ακολουθούν κυρίως δύο μοντέλα : είτε το μοντέλο της δηλωμένης συμβίωσης (σκανδιναβικό), σύμφωνα με το οποίο εφαρμόζονται οι συνέπειες του γάμου και στις σχέσεις μεταξύ ομοφυλόφιλων, είτε το μοντέλο του επονομαζόμενου «συμφώνου αλληλεγγύης» (Γαλλία), το οποίο θεσπίζει διαφορετική νομοθετική ρύθμιση για την απλή συμβίωση και διαφορετική για τον γάμο. 5 Βλ.Θεοδωροπούλου και τις εκεί παραπομπές ΕφΑΔ 2012, 672επ.. 9

10 Ειδικότερα, η πρώτη χώρα που αναγνώρισε την συμβίωση χωρίς γάμο ήταν η Σουηδία. Το 1974 το σουηδικό δίκαιο προστάτευε τα ετερόφυλα ζευγάρια που συμβίωναν χωρίς γάμο, ενώ το έτος 1987 εισήγαγε νόμο και για τους ομόφυλους. 6 Στη συνέχεια προχώρησε με τον με τον νόμο (1994:1117) για τις καταχωρισμένες σχέσεις συμβίωσης ομοφύλων. Με τις διάφορες τροποποιήσεις που έχουν γίνει στον νόμο αυτόν, τα ζευγάρια του ίδιου φύλου έχουν εξομοιωθεί με τους συζύγους. Από το 2003 διαθέτουν και το δικαίωμα να υιοθετήσουν παιδί από κοινού. Εξακολουθούν μόνο να παραμένουν δυο εξαιρέσεις σε σχέση με τους συζύγους, ήτοι η μη αυτόματη ίδρυση συγγένειας μεταξύ του τέκνου που γεννιέται κατά την διάρκεια της συμβίωσης με τον/την/σύντροφο της μητέρας του και η περιορισμένη πρόσβαση σε μεθόδους ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής 7. Η ελεύθερη μη καταχωρισμένη συμβίωση στη Σουηδία, διέπεται από ένα ειδικό νομοθέτημα: το νόμο περί συμβιούντων (2003:376). Ο νόμος περί συμβιούντων εφαρμόζεται στις περιπτώσεις δύο άγαμων προσώπων του ίδιου ή διαφορετικού φύλου που συμβιώνουν μόνιμα στο πλαίσιο σχέσης (χωρίς η συμβίωση τους να έχει καταχωρηθεί) και που μοιράζονται το ίδιο νοικοκυριό. Ο νόμος αποσκοπεί στην προστασία του οικονομικώς ασθενέστερου μέρους, παρόλο που δεν πραγματοποιείται οποιαδήποτε καταχώριση της σχέσης. Στην περίπτωση λήξης της συμβίωσης (άρθρο 2), οποιοδήποτε από τα μέρη δύναται να αιτηθεί τη διανομή της περιουσίας εντός ενός έτους από την εν λόγω λήξη (άρθρο 8). Οι κανόνες για τη διανομή της περιουσίας βάσει του νόμου περί συμβιούντων βασίζονται στους κανόνες για τη διανομή του κώδικα περί γάμου. Ωστόσο, η περιουσία, που μπορεί να υπάγεται σε διανομή σύμφωνα με το νόμο περί συμβιούντων είναι πολύ λιγότερο εκτεταμένη, καθώς μόνο η κοινή οικία και τα οικιακά αντικείμενα των συμβιούντων, που έχουν αγοραστεί για κοινή χρήση μπορεί να υπάγονται σε διανομή (η επονομαζόμενη περιουσία των συμβιούντων). Τα περιουσιακά στοιχεία, που χρησιμοποιούνται κυρίως για ψυχαγωγικούς σκοπούς και τα περιουσιακά στοιχεία που αποκτήθηκαν πριν από την έναρξη της συμβίωσης 6 Περάκη «Η εκτός γάμου συμβίωση:ελεύθερη ή με σύμφωνο», 47επ. 7 Περάκη «Η εκτός γάμου συμβίωση:ελεύθερη ή με σύμφωνο», 49επ. 10

11 εξαιρούνται. Η καθαρή αξία της περιουσίας των συμβιούντων διαιρείται και ο σύντροφος στον οποίο ανήκει η μεγαλύτερη περιουσία δύναται να επιλέξει, εάν η εξίσωση θα πραγματοποιηθεί με εφάπαξ χρηματική καταβολή ή με τη μεταβίβαση περιουσιακών στοιχείων αντίστοιχης αξίας (άρθρο 17). Οι συμβιούντες δύνανται να συμφωνήσουν τη μη εφαρμογή στις σχέσεις τους των κανόνων για τη διανομή της περιουσίας που προβλέπονται στο νόμο περί συμβιούντων (άρθρο 9). Επιπροσθέτως, τα άγαμα συμβιούντα πρόσωπα, όπως και οι σύζυγοι, δύνανται να συνάψουν προσύμφωνο για τη διανομή της περιουσίας τους ενόψει της επικείμενης λήξης της σχέσης τους (άρθρο 9) 8. Στην Ολλανδία επίσης, η μη-δηλωμένη συγκατοίκηση, ρυθμίστηκε το Από το 1979 δόθηκαν σταδιακά όλο και περισσότερα δικαιώματα στα ζευγάρια του ίδιου φύλου που συγκατοικούν, σε διάφορους τομείς, όπως για παράδειγμα η νομοθεσία σχετικά με ενοικίαση κατοικίας, η κοινωνική ασφάλιση, η φορολογία εισοδήματος, οι κανόνες μετανάστευσης, οι κρατικές συντάξεις, τα καθήκοντα θανάτου (death duties), κλπ. Ο Νόμος για την καταχωρισμένη συμβίωση (Registered Partnership), τέθηκε σε ισχύ από τον Ιανουάριο του 1998 (νόμος Ιουλίου 1997) για όλα τα ζευγάρια, αναγνωρίζοντας όλα τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των παντρεμένων συζύγων με μόνες εξαιρέσεις τη μη ισχύ του τεκμηρίου πατρότητας και τον αποκλεισμό της υιοθεσίας. Η Ολλανδία ήταν η πρώτη χώρα που έδωσε πλήρη δικαιώματα γάμου για όλα τα ζευγάρια χωρίς καμιά διάκριση, με ισχύ από 1η Απριλίου 2001, και καθιερώθηκε το δικαίωμα τους να υιοθετήσει ο ένας το παιδί του άλλου ή να προβούν σε υιοθεσία από κοινού. Η βασίλισσα Beatrix υπέγραψε στις 21 Δεκεμβρίου 2000 τους δυο νόμους (γάμος) και (υιοθεσία), που δημοσιεύτηκαν στις 11 Ιανουαρίου 2001 (Staatsblad 2001, nr. 9 and 10). Σύμφωνα με τον Ολλανδικό νόμο για το γάμο: «Τα μέλη του υποψήφιου ζευγαριού πρέπει είναι Ολλανδοί, ή ένα τουλάχιστον μέλος να είναι Ολλανδός ή Ολλανδή, ή ένα τουλάχιστον μέλος να είναι νόμιμος κάτοικος Ολλανδίας (με εισοδήματα ικανά να συντηρήσουν και το άλλο μέλος)», όπως ισχύει για κάθε ζευγάρι που θέλει να παντρευτεί στη χώρα αυτή. Θα πρέπει να αποδείξουν ότι δεν είναι ήδη παντρεμένοι

12 Οι πρώτοι νόμιμοι γάμοι ομόφυλων ζευγαριών στον πλανήτη έγιναν στο δημαρχείο του Αμστερνταμ τα ξημερώματα της Κυριακής 1ης Απριλίου 2001, από τον δήμαρχο Job Cohen. Λίγα λεπτά μετά τα μεσάνυχτα παντρεύτηκαν 3 ζευγάρια ανδρών κι ένα ζευγάρι γυναικών. Όλα τα ζευγάρια ήταν "δηλωμένοι σύντροφοι", δηλαδή άλλαξαν το νομικό καθεστώς της ένωσής τους από σύντροφοι σε παντρεμένα ζευγάρια. 9 Στη Γαλλία με τον νόμο της θεσμοθετήθηκε ένας νέος τύπος συμβίωσης τόσο για τα ετερόφυλα όσο και για τα ομόφυλα ζευγάρια, το λεγόμενο «αστικό σύμφωνο αλληλεγγύης (pacte civil de solidarite :PACS). Οι καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης (σχέσεις αστικής συμβίωσης) ρυθμίζονται από τα άρθρα επ. PACS. Σύμφωνα με το άρθρο 1 ορίζεται ως «μία σύμβαση που καταρτίζουν δυο ενήλικα φυσικά πρόσωπα, διαφορετικού ή ίδιου φύλλου, για να οργανώσουν την κοινή ζωή τους». Το σύμφωνο καταρτίζεται με την καταχώρηση της έγγραφης κοινής δήλωσης τους σε ειδικό βιβλίο ενώπιον του γραμματέα του πρωτοδικείου στην περιφέρεια του οποίου πρόκειται να έχουν την κοινή τους κατοικία (άρθρο PACS). Για την σύναψη του συμφώνου απαιτείται η ενηλικότητα καθώς και η μη τέλεση γάμου ή συμφώνου συμβιώσεως με άλλο πρόσωπο, να μην είναι συγγενείς σε ευθεία γραμμή απεριόριστα και εκ πλαγίου μέχρι τον τρίτο βαθμό και εξ αγχιστείας σε ευθεία γραμμή απεριόριστα. (άρθρο PACS). Οι σύντροφοι σχέσης αστικής συμβίωσης ευθύνονται από κοινού και εις ολόκληρον για τις υποχρεώσεις που ανέλαβε συμβατικά ο ένας από τους συντρόφους για την κάλυψη των «καθημερινών αναγκών» (άρθρο PACS). Έκαστος σύντροφος παραμένει ελεύθερος να διαχειρίζεται την ίδια αυτού περιουσία και υπεύθυνος για τις ίδιες αυτού υποχρεώσεις. Τα περιουσιακά στοιχεία των οποίων η κυριότητα δεν αποσαφηνίζεται τεκμαίρεται ότι ανήκουν σε αμφότερους τους συντρόφους από κοινού (άρθρο PACS.). Οι σύντροφοι δύνανται επίσης να ορίσουν ότι τα περιουσιακά στοιχεία που θα αποκτηθούν κατά τη διάρκεια της σχέσης συμβίωσης θα 9 Reuters, April 1 : 2001 World's fi, 12

13 ανήκουν στους συντρόφους από κοινού (άρθρο PACS). Μετά την λύση του συμφώνου δεν υπάρχει ρύθμιση που να αφορά την διατροφή των μερών. 10 Ως προς το κληρονομικό δικαίωμα του συντρόφου που επιζεί ο γαλλικός αστικός κώδικας, μετά την τελευταία αναθεώρηση του το 2006, προβλέπει τα ίδια δικαιώματα με τον σύζυγο, ήτοι το ίδιο ποσοστό στην εξ αδιαθέτου διαδοχή με τον επιζώντα σύζυγο, δικαίωμα στην νόμιμη μοίρα, δικαίωμα να κρατήσει την κοινή τους κατοικία, ίδιο φορολογικό καθεστώς. Ο σύντροφος που επιζεί κληρονομεί στο ¼ της κληρονομιάς αν υπάρχουν τέκνα 11. Στη Γερμανία η νομοθετική ρύθμιση για την χωρίς γάμο συμβίωση αφορά αποκλειστικά τα ομόφυλα ζευγάρια, για τα οποία καθιερώθηκε ο θεσμός της «καταχωρισμένης συντροφιάς ζωής (eingetragene Lebenspartn ersschaft 12». Η συντροφιά ζωής καταρτίζεται με την αυτοπρόσωπη παρουσία των προσώπων (ομόφυλων και όχι απαραίτητα ομοφυλόφιλων-προσώπων 13 ). Η σχετική δήλωση γίνεται ενώπιον της αρμόδιας διοικητικής αρχής. Κατά το γερμανικό δίκαιο απαιτείται ενηλικότητα καθώς και η μη τέλεση γάμου ή συμφώνου συμβιώσεως με άλλο πρόσωπο (παρ.1 εδ.1 LpartG), να μην είναι συγγενείς σε ευθεία γραμμή, να μην είναι αδέλφια αμφιθαλή ή ετεροθαλή (παρ.1 εδ.2 LpartG). Ως προς τις περιουσιακές σχέσεις των συντρόφων ζωής καταρχάς ισχύει ο κανόνας της περιουσιακής αυτοτέλειας. Επιτρέπεται όμως σ αυτούς να προβούν σε διαφορετική συμφωνία (παρ. 6 και 7 LpartG) 14. Ως προς τα κινητά που βρίσκονται στην κατοχή του ενός ή και των δύο εισάγεται τεκμήριο υπέρ του ατομικού δανειστή του συμβληθέντος, σύμφωνα με το οποίο το κινητό ανήκει στην κυριότητα του οφειλέτη (παρ. 8. εδ.1 LpartG). 10 Μαυρομιχάλης ΕφΑΔ 2009,26επ. 11 Μαυρομιχάλης ΕφΑΔ 2009,26επ 12 LpartG 2001, Περάκη «Η εκτός γάμου συμβίωση: ελεύθερη ή με σύμφωνο» Μαυρομιχάλης ΕφΑΔ 2009,26επ., Περάκη «Η εκτός γάμου συμβίωση:ελεύθερη ή με σύμφωνο» 62επ. 13

14 Μετά την λύση του συμφώνου προβλέπεται αφενός αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα και αφετέρου περιορισμένο δικαίωμα διατροφής. Ο συμβληθείς, εάν δεν μπορεί να διατραφεί μόνος του μπορεί να αξιώσει διατροφή 15. Το γερμανικό δίκαιο επίσης προβλέπει ότι ο επιζών σύντροφος όταν συντρέχει με συγγενείς α τάξης κληρονομεί στο ¼ της κληρονομιάς και δικαιούται και το εξαίρετο. Εάν όμως μαζί με τον επιζώντα σύντροφο συντρέχουν και παιδιά του κληρονομούμενου και ισχύει το σύστημα της αυτοτέλειας των περιουσιών τότε όλοι (επιζών και παιδιά), κληρονομούν κατ ίσομοιρία. Τέλος, ως προς το δικαίωμα στη νόμιμη μοίρα, εφαρμόζονται οι διατάξεις για την/τον σύζυγο 16. II. Η Νομοθετική ρύθμιση στην Ελλάδα 1) Ιστορική αναδρομή Με το Ν. 1329/1983 για την ισότητα των φύλων και τον εκσυγχρονισμό του οικογενειακού δικαίου, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, αναφέρθηκε ό όρος «ελεύθερη ένωση». Ειδικότερα στο άρθρο 1444ΑΚ το οποίο ορίζει ότι «η διατροφή μπορεί να αποκλειστεί ή περιοριστεί, σε περίπτωση διαζυγίου, αν ο δικαιούχος ξαναπαντρευτεί ή αν συζεί μόνιμα με κάποιον σε ελεύθερη ένωση». Ωστόσο για την ελληνική έννομη τάξη, ως νεωτεριστικό στοιχείο που δείχνει την αποδοχή όχι μόνο της ελεύθερης συμβίωσης αλλά και της μονογονεΐκής οικογένειας, αξίζει να αναφερθεί ο Ν. 3089/2002 με τον οποίο προστέθηκε στον Αστικό Κώδικα το κεφάλαιο για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή και τροποποιήθηκαν οι διατάξεις για την συγγένεια. 15 Μαυρομιχάλης ΕφΑΔ 2009,26επ 16 Μαυρομιχάλης ΕφΑΔ 2009,26επ 14

15 Ο Ν. 3089/2002 δίνει την δυνατότητα να τεκνοποιήσουν με τις μεθόδους της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής όχι μόνο οι σύζυγοι αλλά και τα ζευγάρια που συμβιώνουν ελεύθερα χωρίς να έχουν τελέσει γάμο μεταξύ τους, όπως και οι άγαμες γυναίκες. Την ίδια ρύθμιση επανέλαβε και ο Ν. 3305/2005 για την εφαρμογή των μεθόδων ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Με την από Απόφαση του Υπουργού Δικαιοσύνης Αν. Παπαληγούρα συστήθηκε ειδική νομοπαρασκευαστική επιτροπή για «τη μελέτη και εισήγηση των αναγκαίων νομοθετικών ρυθμίσεων οικογενειακού δικαίου ειδικά σε θέματα τα οποία απορρέουν από την ελεύθερη συμβίωση προσώπων». Η επιτροπή ολοκλήρωσε το έργο της τον Φεβρουάριο του 2006 και παρέδωσε στον Υπουργό πλήρες προσχέδιο νόμου με την αιτιολογική του έκθεση. Στο προσχέδιο νόμου προβλεπόταν η νομοθετική ρύθμιση των ετερόφυλων ζευγαριών που ζουν ως σύζυγοι αλλά δεν έχουν τελέσει γάμο. Τα εν λόγω ζευγάρια με μια κοινή συμβολαιογραφική πράξη θα μπορούσαν να νομιμοποιούν την σχέση τους. Επίσης, η λύση του συμφώνου θα ήταν εύκολη. Στο προσχέδιο προβλεπόταν η δυνατότητα από κοινού υιοθεσίας καθώς και αναλογική εφαρμογή όλων των διατάξεων του οικογενειακού δικαίου στις σχέσεις τους (περιουσιακές, κληρονομικά δικαιώματα, διατροφή). Ωστόσο, έκτοτε ουδεμία συνέχεια υπήρξε. Δύο χρόνια μετά ο Υπουργός Δικαιοσύνης Σ. Χατζηγάκης ανακοινώνει την πρόθεση του για την ψήφιση του συμφώνου συμβίωσης. Την ο Υπουργός Δικαιοσύνης στέλνει ενημερωτικό σημείωμα για το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης προς τους βουλευτές και ευρωβουλευτές όλων των κομμάτων. Στο εν λόγω ενημερωτικό σημείωμα αναφέρονταν: το σύμφωνο συμβίωσης αποτελεί μια εναλλακτική μορφή μόνιμης συμβίωσης και όχι μια μορφή «χαλαρού» γάμου και αφορά αποκλειστικά την ελεύθερη συμβίωση προσώπων, η διαφορά μεταξύ του γάμου και της ελεύθερης συμβίωσης είναι σημαντική και θα ενεργήσει υπέρ του γάμου και ιδιαίτερα του θρησκευτικού ανάρτηση της

16 Το χρόνο κατάθεσης του νομοσχεδίου στη Βουλή, υπήρξαν αντιδράσεις από την εκκλησία 18, από τους ομοφυλόφιλους, από την εθνική Επιτροπή για τα δικαιώματα του Ανθρώπου 19 και από νομικούς κύκλους 20. Τελικά η νομοθετική ρύθμιση του συμφώνου Ελεύθερης συμβίωσης περιελήφθη στο Ν. 3719/2008 με τον τίτλο «μεταρρυθμίσεις για την οικογένεια, το παιδί, την κοινωνία και άλλες διατάξεις» με κάποιες αλλαγές στο προσχέδιο του νόμου. Συγκεκριμένα προβλέφθηκε ρητά η ακυρότητα του συμφώνου σε περίπτωση ελλείψεως συνδρομής των νόμιμων προϋποθέσεων, αποκλείσθηκε το δικαίωμα υιοθεσίας των συμβιούντων (άρθρο 11 του προσχεδίου) και διαγράφηκε η διάταξη του προσχεδίου για αναλογική εφαρμογή των διατάξεων του ΑΚ που αφορά τους συζύγους (άρθρο 13 του προσχεδίου). 2) Κριτικές παρατηρήσεις για τον Ν. 3719/2008 Ο νόμος για το σύμφωνο συμβίωσης τόσο μετά την θέσπιση του όσο και πριν από αυτήν (στο στάδιο του προσχεδίου), ξεσήκωσε αντιδράσεις και δέχτηκε πολλές κριτικές κυρίως αρνητικές. Ειδικότερα, στο νομικό κόσμο, υποστηρίχθηκαν διάφορες απόψεις. Πριν από την θέσπιση του, για το σχέδιο νόμου υποστηρίχθηκε η άποψη από την κ. Κ. Παντελίδου 21, ότι με το σύμφωνο συμβίωσης η αναγκαία σταθερότητα του οικογενειακού δεσμού πλήττεται εξαιτίας του ελευθέρως διαλυτού του συμφώνου συμβίωσης, γι αυτό και θα μπορούσε να ονομαστεί «σύμφωνο ελεύθερα διαλυτής συμβίωσης. Σχετικά με την νομική κατοχύρωση των παιδιών που θα γεννηθούν δεν απαιτείται ιδιαίτερο σύμφωνο αφού υπάρχει η δυνατότητα αναγνωρίσεως των παιδιών, με μόνη διαφορά ότι με το σύμφωνο θα ασκείται από κοινού η γονική μέριμνα, ωστόσο αυτό δεν είναι το καλύτερο για τα παιδιά όταν ένας γονέας όποτε επιθυμεί διαλύει το σύμφωνο και απεμπολεί τις υποχρεώσεις του. Επίσης, κατά την ίδια άποψη υποστηρίζεται ότι το σύμφωνο προσκρούει στην συνταγματική κατοχύρωση του γάμου, άρθρο 21 παρ.1 Σ., το οποίο ρητά 18 «διχάζει το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης» ιστοσελίδα της ΕΕΔΑ, δελτίο τύπου στο οποίο υποστηρίζεται η ανάγκη για την νομική αναγνώριση της συμβίωσης μεταξύ ομόφυλων. 20 Παντελίδου ΕφΑΔ 2008,386επ. 21 Παντελίδου ΕφΑΔ 2008,386επ. 16

17 προστατεύει τον γάμο και την οικογένεια ως σταθερή σχέση με προοπτικές όχι μόνο σταθερότητας αλλά και ισοβιότητας, η σταθερή αυτή σχέση αποτελεί εκδήλωση της αρχής της εύνοιας του γάμου ο οποίος προστατεύεται με την λήψη διάφορων μέτρων τα οποία όταν παρέχουν την ίδια προστασία σε μια μορφή που δεν αποτελεί γάμο, αυτή η προστατευτική εύνοια υποχωρεί. Επίσης, το επιχείρημα της κ. Παντελίδου (όταν έγινε το σχέδιο Νόμου), ότι το σύμφωνο συμβίωσης ανοίγει το δρόμο και για τη θεσμική αναγνώριση των συμβιώσεων μεταξύ ομοφυλόφιλων προσώπων, σήμερα πλέον αποτελεί πραγματικότητα, μετά δε την απόφαση του ΕΔΑΔ για τον παράνομο αποκλεισμό των ομόφυλων ζευγαριών από το σύμφωνο συμβίωσης αναμένουμε την τροποποίηση του νόμου και για τα ομόφυλα ζεύγη. Υποστηρίχθηκε βέβαια και η αντίθετη άποψη από τον κ. Θ. Παπαχρήστου 22, σύμφωνα με την οποία η χαλαρότητα του συμφώνου που αφορά την ευκολία λύσης του δεν συνεπάγεται την χαλαρότητα του οικογενειακού δεσμού αλλά την ελεύθερη βούληση των προσώπων που συμβιώνουν, σεβόμενα την προσωπικότητα και την αυτονομία τους. Το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης καθιερώνει την ιδιωτική αυτονομία των μερών, οι οποίοι θα επιλέξουν μόνοι τους το σύμφωνο, το περιεχόμενο του και θα είναι ελεύθεροι να το λύσουν χωρίς την παρέμβαση της πολιτείας. Σύμφωνα με την άποψη αυτή η χρησιμότητα του συμφώνου τόσο για την νομική κατοχύρωση των παιδιών όσο και για την αποκατάσταση των περιουσιακών αδικιών, δικαιολογεί την θέσπιση του. Μετά την θέσπιση του νόμου 3719/2008 υποστηρίχθηκε ότι ο νέος νόμος χαρακτηρίζεται από ατολμία 23 καθώς αποκλείστηκαν από το σύμφωνο συμβίωσης τόσο οι ομόφυλες συμβιώσεις 24 όσο και το δικαίωμα υιοθεσίας 25 των συμβιούντων. Δεν προβλέφθηκε η ανάλογη εφαρμογή των διατάξεων περί γάμου και στο σύμφωνο 26 και δεν νομοθετήθηκε η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας και μετά το διαζύγιο, δεν προβλέφθηκαν διατάξεις για το ασφαλιστικό και συνταξιοδοτικό δικαίωμα των συμβιούντων, για την 22 Παπαχρήστου ΕφΑΔ 2008,393επ. 23 Παπαχρήστου ΕφΑΔ 2008,1018επ 24 Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη ΕφΑΔ 2008,1016 επ,, Παπαχρήστου ΕφΑΔ 2008,1018επ. 25 Παπαχρήστου ΕφΑΔ 2008,1018επ., Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη ΕφΑΔ 2008,1016 επ. 26 Παπαχρήστου ΕφΑΔ 2008,1018επ., Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη ΕφΑΔ 2008,1016 επ. 17

18 χρηματική ικανοποίηση για ηθική βλάβη, για αποζημίωση για περιουσιακή ζημία 27, επίσης υποστηρίχτηκε ότι «η νομοθετική παρέμβαση που έλαβε χώρα με τον Ν. 3719/08 θα μείνει στην νομική μας ιστορία, όχι για ότι (καλώς ή κακώς) νομοθετήθηκε, αλλά για ότι παραλείφθηκε να νομοθετηθεί» 28. Κατά μια άποψη ο νέος νόμος δεν θεωρεί το σύμφωνο κάτι άλλο σε σχέση με το γάμο αλλά κάτι υποδεέστερο, καθώς ρυθμίζεται ότι το σύμφωνο λύεται αυτοδικαίως αν κάποιο από τα μέρη του συνάψει γάμο 29. Στις θετικές παρατηρήσεις που διατυπώθηκαν για τον νέο νόμο συγκαταλέγεται η άποψη ότι στην ελεύθερη συμβίωση αναγνωρίζεται η ιδιωτική αυτονομία των προσώπων 30, σε αντίθεση με τον γάμο όπου είναι εντονότερος ο θεσμικός χαρακτήρας. Η βασική ιδέα που διαπνέει τον νέο νόμο συνιστάται στο ότι το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης αποτελεί εναλλακτική μορφή μόνιμης συμβίωσης και όχι μια μορφή «χαλαρού» γάμου 31. 3) Η απόφαση του ΕΔΑΔ για την Ελλάδα Το Μάϊο του 2005, την ύπαρξη νομοθετικής ρύθμισης που θα αναγνωρίζει στα ομοφυλόφιλα ζευγάρια όλα όσα αναγνωρίζονται και στα ετεροφυλόφιλα - εκτός από το δικαίωμα υιοθεσίας παιδιών - προτείνει ο βουλευτής του ΠΑΣΟΚ Θεόδωρος Πάγκαλος 32. Το Δεκέμβριο του 2005, ο Αλέκος Αλαβάνος κατέθεσε ερώτηση προς τον Α. Παπαληγούρα με θέμα την νομική αναγνώριση της συμβίωσης ομοφυλόφιλων. Ο επικεφαλής του ΣΥΝ επικαλούνταν τις πρόσφατες νομοθετικές πρωτοβουλίες σε άλλες χώρες του κόσμου. 27 Αγαλλοπούλου ΕφΑΔ 2009,6επ. 28 Κουτσουράδης ΕφΑΔ 2009, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη ΕφΑΔ 2008,1016 επ. 30 Χριστοδούλου ΕφΑΔ 2009,50,Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη ΕφΑΔ 2008,1016 επ. 31 Γκλεγκλέ ΕφΑΔ 2009,3επ. 32 Σε συνέντευξη που παραχώρησε στο περιοδικό «10%» ο βουλευτής του ΠΑΣΟΚ ξεκαθαρίζει ότι τάσσεται κατά του γάμου ομοφυλόφιλων, sε ερώτηση για το τι εμπόδισε τις κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ να κατοχυρώσουν νομικά κάποια δικαιώματα για τους ομοφυλόφιλους, όπως έπραξαν οι περισσότεροι Ευρωπαίοι σοσιαλιστές. ο κ. Πάγκαλος εξήγησε: «Τη δεύτερη τετραετία και μετά τη σύγκρουση για τις ταυτότητες, το ΠΑΣΟΚ παραιτήθηκε από τη μάχη για μεγάλες θεσμικές αλλαγές. in.gr 18

19 Σύμφωνα με τον κ. Αλαβάνο, σε μια σειρά από χώρες της ΕΕ (Βέλγιο, Ολλανδία, Βρετανία και Ισπανία), σε πολιτείες των ΗΠΑ (Μασαχουσέτη, Βέρμοντ), και σε χώρες, όπως πρόσφατα η Νότιος Αφρική, έχει νομιμοποιηθεί η συμβίωση ατόμων του ίδιου φύλου. Ο πρόεδρος του ΣΥΝ ρώτησε τον υπουργό Δικαιοσύνης εάν η κυβέρνηση προτίθεται να προχωρήσει στις σχετικές επεξεργασίες για να αναγνωρίσει νομοθετικά τη συμβίωση ομοφυλόφιλων ζευγαριών και να τους χορηγήσει τα ανάλογα δικαιώματα - περιουσιακά, φορολογικά, κληρονομικά, συνταξιοδοτικά, ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης κλπ. Ο υπουργός Δικαιοσύνης Α. Παπαληγούρας, απαντώντας στη Βουλή στην ερώτηση του προέδρου του ΣΥΝ δήλωσε ότι : «Οι κοινωνικές συνθήκες δεν είναι σήμερα ώριμες για τη νομική αναγνώριση της συμβίωσης των ομοφυλοφίλων, σημείωσε ότι «τα δικαιώματα αυτά (των ομοφυλόφιλων) δεν ταυτίζονται ούτε κατ όνομα, ούτε κατά περιεχόμενο, ούτε κατά το εύρος τους, στα διαφορετικά νομικά συστήματα των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς απορρέουν από διαφορετικές κοινωνίες, με διαφορετικά ήθη και έθιμα». «Κάθε ορθή νομοθετική πρωτοβουλία», επίσης συνέχισε ο υπουργός, «οφείλει να είναι απότοκος των υφισταμένων κοινωνικών συνθηκών και όχι να προκαταλαμβάνει ή -ακόμη χειρότερα- να βρίσκεται σε ανακολουθία με το κοινωνικό ήθος και έθος. Οι κοινά αποδεκτές κοινωνικές συμβάσεις αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της ταυτότητας ενός έθνους, του ήθους μιας κοινωνίας. Κατά τούτο, κάθε νομοθετική πρωτοβουλία δεν μπορεί να ξεπερνά τις ανοχές, το αίσθημα του κοινώς αποδεκτού της κοινωνίας. Δεν μπορεί να παραγνωρίζει ή να περιφρονεί την κυρίαρχη κοινωνική βούληση. Κάθε ρύθμιση ωριμάζει πρώτα στην κοινωνία προτού θεσμοθετηθεί ως νόμος». Ο κ. Παπαληγούρας πρόσθεσε επίσης ότι η πρόταση του ΣΥΝ «προϋποθέτει εκτεταμένες μεταβολές στο δικαιικό μας σύστημα [...] για τις οποίες οι κοινωνικές συνθήκες δεν είναι σήμερα ώριμες 33». Δύο χρόνια μετά, όταν ο υπουργός δικαιοσύνης κ. Χατζηγάκης απέστειλε το ενημερωτικό σημείωμα για το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης προς τους βουλευτές και ευρωβουλευτές όλων των κομμάτων, υπήρξαν έντονες αντιδράσεις από την εκκλησία, από τους ομοφυλόφιλους που τους 33 ανάρτηση «στη βουλή πρόταση του Α.Αλαβάνου για αναγνώριση των ομοφυλόφιλων ζευγαριών». 19

20 απέκλειε από την ρύθμιση, και από την Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Συγκεκριμένα στις σχετικές επισημάνσεις της ΕΕΔΑ αναφέρεται ότι: «η μη συμπερίληψη των ζευγαριών ιδίου φύλου στις ρυθμίσεις του εν λόγω σχεδίου νόμου αποτελεί αδυναμία του όλου εγχειρήματος, καθώς αφενός δεν αντιμετωπίζονται πραγματικές και διαπιστωμένες κοινωνικές ανάγκες, και αφετέρου παραλείπεται η συμμόρφωση προς σειρά δεσμευτικών και για την χώρα μας ρυθμίσεων που απαγορεύουν τις διακρίσεις με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό» 34. Ωστόσο παρά τη σχετική επισήμανση από την επιτροπή και τις έντονες εν γένει αντιδράσεις, προχώρησε η ψήφιση του Νόμου 3719/2008 μόνο για τα ετερόφυλα ζευγάρια, παραβλέποντας αφενός μια κοινωνική πραγματικότητα (την ύπαρξη ομοφυλοφίλων ζευγαριών) αλλά και την θέση της νομολογίας του ΕΔΑΔ και του ΔΕΚ να μην γίνονται διακρίσεις λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού. Όπως, ορθά, αναφέρει η κ. Β. Περάκη στο βιβλίο της 35, η εξαίρεση των ομόφυλων συντρόφων από τον νέο νόμο προδικάζει την καταδίκη της χώρας μας από το ΕΔΔΑ, αφού, παρόλο που η ρύθμιση των εκτός γάμου συμβιώσεων δεν επιβάλλεται από την ΕΣΔΑ, από τη στιγμή που αποκλείστηκε μια ομάδα προσώπων λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού, παραβιάζεται το άρθρο 8 σε συνδυασμό με το άρθρο 14 της ΕΣΔΑ, το οποίο απαγορεύει διακρίσεις βάσει, πέραν των ρητά αναφερόμενων χαρακτηριστικών, και κάθε «άλλης καταστάσεως». Ωστόσο, με την εξαίρεση των ομόφυλων ζευγαριών από την ρύθμιση του νόμου, παραβιάζεται και η συνταγματικά κατοχυρωμένη αρχή της ισότητας των φύλλων. Επιπλέον, η απαγόρευση των διακρίσεων λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 της συνθήκης του Άμστερνταμ και στα άρθρα 10 και 19 στη Συνθήκη της Λισσαβώνας, όσο και στο άρθρο 21 παρ.1 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο οποίος έχει το ίδιο νομικό κύρος με τις συνθήκες από τότε που τέθηκε σε ισχύ η συνθήκη της Λισσαβώνας (αρ. 6, παρ.1 της ΣυνθΕΕ). 34 Περάκη «Η εκτός γάμου συμβίωση: ελεύθερη ή με σύμφωνο» 115επ. με τις εκεί παραπομπές. 35 Περάκη «Η εκτός γάμου συμβίωση: ελεύθερη ή με σύμφωνο» 115επ. 20

21 Μέσα σε όλο αυτό το κλίμα των αντιδράσεων της εκκλησίας και των ομοφυλοφιλικών σωματείων, την περίοδο εκείνη που το θέμα ήταν στο προσκήνιο, τελέστηκαν και οι γάμοι δύο ομοφύλων ζευγαριών στην Τήλο, οι οποίοι τελικά κρίθηκαν ανυπόστατοι με την με αριθμό 114/2009 απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Ρόδου, ενώ το 2009 κατατέθηκαν δύο προσφυγές στο ΕΔΔΑ κατά του Ν. 3719/2008 για το σύμφωνο συμβίωσης. Η πρώτη προσφυγή κατατέθηκε στις από τον Γ. Βαλλιανάτο και τον Ν. Μυλωνά, η δεύτερη υποβλήθηκε από άλλα τρία ομόφυλα ζευγάρια, και στις δύο προσφυγές γίνεται επίκληση παραβίασης του άρθρου 14 (απαγόρευση διακρίσεων) σε συνδυασμό με το άρθρο 8 (δικαίωμα σεβασμού στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή). Οι προσφεύγοντες ισχυρίστηκαν ότι το γεγονός ότι το σύμφωνο συμβίωσης έχει σχεδιαστεί μόνο για ετερόφυλα ζευγάρια, παραβιάζει το δικαίωμα τους στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή και έχει ως αποτέλεσμα, την αδικαιολόγητη διάκριση ανάμεσα σε ομόφυλα και ετερόφυλα ζευγάρια. Την εκδόθηκε η απόφαση της ολομέλειας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου στην υπόθεση Γ. Βαλιανάτος και λοιποί κατά της Ελλάδας, η οποία έκρινε παράνομο τον αποκλεισμό των ομόφυλων ζευγαριών από το σύμφωνο συμβίωσης στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα το Δικαστήριο έκρινε κατά πλειοψηφία ότι παραβιάσθηκε το άρθρο 14 (απαγόρευση διακρίσεων) σε συνδυασμό με το άρθρο 8 (δικαίωμα σεβασμού στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Το δικαστήριο σημείωσε ότι σε 19 κράτη που έχει προβλεφθεί κάποιο είδος συμβίωσης πλην γάμου, η Λιθουανία και η Ελλάδα ήταν οι μόνες που είχαν επιφυλάξει την δυνατότητα μόνο σε ετερόφυλα ζευγάρια. Έκρινε ότι το κράτος δεν τεκμηρίωσε ότι αυτός ο αποκλεισμός ήταν αναγκαίος για επιδίωξη νόμιμου στόχου. Το Δικαστήριο υπενθύμισε τις αρχές που έχουν καθιερωθεί με την νομολογία του, υπογράμμισε ότι ο σκοπός της προστασίας της οικογένειας με την παραδοσιακή έννοια είναι μάλλον αόριστος και υπάρχουν διάφορα μέτρα που μπορούν να εφαρμοστούν. Η σύμβαση είναι ένα νομοθέτημα ζωντανό που πρέπει να ερμηνεύεται με βάση τους όρους της καθημερινής ζωής, το Κράτος δε, σύμφωνα με το άρθρο 8, οφείλει να λαμβάνει υπόψη του τις 21

22 εξελίξεις στην κοινωνία και το γεγονός ότι δεν υπάρχει μόνο ένας τρόπος για την διαχείριση της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής. Το Κράτος έχει το βάρος να αποδείξει ότι είναι αναγκαίο να αποκλείσει τα ομόφυλα ζευγάρια από το σύμφωνο συμβίωσης, εν όψει της επιδίωξης ενός θεμιτού στόχου, δηλαδή για την αναγνώριση των ζευγαριών που ζουν μαζί εκτός γάμου και την δυνατότητα των προσώπων να καταχωρούν την συμβίωση τους με ένα άλλο τρόπο από αυτό που τίθεται για το γάμο. Το δικαστήριο δεν πείστηκε ότι η τήρηση των στόχων αυτών προϋποθέτει την εξαίρεση των ομόφυλων ζευγαριών από τον νόμο. Επίσης, το δικαστήριο παρατήρησε ότι η Εθνική Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έκρινε ότι ο νόμος εισήγαγε αθέμιτη διάκριση για τον λόγο αυτόν και ότι το Επιστημονικό Συμβούλιο της Βουλής είχε πάρει την ίδια θέση. Τέλος, υποχρέωσε το Ελληνικό Κράτος να καταβάλλει στον καθένα από τους έξι προσφεύγοντες το ποσό των Ευρώ για ηθική βλάβη. 4) Έννοια - προϋποθέσεις σύναψης - ακυρότητα του συμφώνου συμβίωσης Το άρθρο 1 του Ν. 3719/08 ορίζει ότι «η συμφωνία δύο ενήλικων ετερόφυλων προσώπων με την οποία οργανώνουν τη συμβίωση τους (σύμφωνο συμβίωσης) καταρτίζεται αυτοπροσώπως με συμβολαιογραφικό έγγραφο. Η ισχύς της συμφωνίας αρχίζει από την κατάθεση αντιγράφου του συμβολαιογραφικού εγγράφου στον ληξίαρχο του τόπου κατοικίας τους, το οποίο καταχωρείται σε ειδικό βιβλίο του Ληξίαρχου». Το σύμφωνο συμβίωσης, λοιπόν, αποτελεί μια σύμβαση με την οποία τα μέρη αποφασίζουν τον τρόπο με τον οποίο θα λειτουργήσει η συμβίωση τους, περιβάλλεται τον τύπο του συμβολαιογραφικού εγγράφου και καταχωρείται σε ειδικό βιβλίο που τηρείται στο ληξιαρχείο, ενώ οι συνέπειες της αρχίζουν από την καταχώρηση του στο εν λόγω βιβλίο 36. Το σύμφωνο καταρτίζεται χωρίς να απαιτείται άδεια, αντίστοιχη προς εκείνη του γάμου. Για το κύρος του συμφώνου απαιτείται να συντρέχουν ορισμένες θετικές και αρνητικές (κωλύματα) προϋποθέσεις, που αναγράφονται στο άρθρο 2 του νόμου. Οι θετικές προϋποθέσεις είναι : η 36 Κουτσουράδης ΕφΑΔ 2009,56επ. 22

23 διαφορά φύλου, η νόμιμη ηλικία (18 ο έτος χωρίς καμία εξαίρεση), η πλήρης δικαιοπρακτική ικανότητα, η νόμιμη σύσταση και η κατάθεση αντιγράφου στο ληξιαρχείο. Οι αρνητικές προϋποθέσεις είναι : η μη ύπαρξη γάμου ή άλλου συμφώνου συμβίωσης και η έλλειψη ορισμένου βαθμού συγγένειας. Δεν επιτρέπεται σύναψη συμφώνου συμβίωσης μεταξύ συγγενών εξ αίματος σε ευθεία γραμμή απεριόριστα και εκ πλαγίου μέχρι τον τέταρτο βαθμό, καθώς και μεταξύ συγγενών εξ αγχιστείας σε ευθεία γραμμή απεριόριστα και μεταξύ εκείνου που υιοθέτησε και αυτού που υιοθετήθηκε. (άρθρο 2 παρ. 2). Ο έλεγχος της συνδρομής ή μη των προϋποθέσεων για την έγκυρη κατάρτιση του συμφώνου γίνεται από τον συμβολαιογράφο, οποίος πρέπει να ελέγχει τα προσκομιζόμενα πιστοποιητικά. Οι διαφορές που υπάρχουν με τον γάμο είναι αφενός ότι απαιτείται ενηλικότητα και πλήρης δικαιοπρακτική ικανότητα, η οποία δεν αναπληρώνεται ούτε με δικαστική άδεια, σε αντίθεση με τον γάμο που υπάρχει η «συγγνώμη ηλικίας» και η ειδική ικανότητα για γάμο, αφετέρου ότι τα μέρη μπορούν να είναι συγγενείς εξ αγχιστείας σε πλάγια γραμμή ενώ στο γάμο απαγορεύεται μέχρι τον τρίτο βαθμό. Στην παράγραφο 3 του άρθρου 2 του νόμου ορίζεται ότι αν λείπει κάποια από τις θετικές ή αρνητικές προϋποθέσεις το σύμφωνο είναι άκυρο, και την ακυρότητα του, εκτός από τους συμβληθέντες, μπορεί να την επικαλεσθεί και όποιος έχει έννομο συμφέρον περιουσιακής ή οικογενειακής φύσης. Αν το σύμφωνο συμβίωσης αντίκειται στη δημόσια τάξη, μπορεί να ζητήσει την ακυρότητα του ο εισαγγελέας (άρθρο 3). Ως προς το αν πρόκειται για ακυρότητα απόλυτη ή σχετική διατυπώθηκαν αντίθετες απόψεις. Έτσι υποστηρίζεται 37 ότι πρόκειται για σχετική ακυρότητα που η επίκληση της γίνεται με αναγνωριστική αγωγή και που μπορούν να την επικαλεστούν μόνο τα ίδια τα μέρη και όποιος έχει έννομο συμφέρον οικογενειακής ή και περιουσιακής φύσης καθώς και ο εισαγγελέας αν το σύμφωνο αντίκειται στη δημόσια τάξη και δεν χρειάζεται διαπλαστική δικαστική απόφαση ακύρωσης όπως συμβαίνει στο γάμο. Το γεγονός ότι πρόκειται για σχετική ακυρότητα σημαίνει ότι πριν από την δικαστική ή εξώδικη επίκληση της ακυρότητας παράγει τα έννομα αποτελέσματα του, τα οποία όμως αίρονται αναδρομικά 37 Παπαχρήστου ΕφΑΔ 2008,393επ.,Θεοδωροπούλου ΕφΑΔ 2012, 672επ.,Κουνουγέρη- Μανωλεδάκη Αρμ.2009,1133επ., Περάκη «Η εκτός γάμου συμβίωση: ελεύθερη ή με σύμφωνο» 140επ. 23

24 από το χρονικό σημείο της επίκλησης της ακυρότητας 38. Η άποψη αυτή υποστηρίζει ότι η ακυρότητα του συμφώνου για γενικούς λόγους και όχι μόνο γι αυτούς που αναφέρονται στον νόμο 3719/08 είναι σχετική. Αντίθετη άποψη 39 υποστηρίζει ότι πρόκειται για ακυρότητα απόλυτη θεραπεύσιμη ή αθεράπευτη, απλώς η έννοια του έννομου συμφέροντος περιορίζεται στο οικογενειακό ή κληρονομικό συμφέρον. Κατά την άποψη αυτή στην περίπτωση του συμφώνου προβλέπεται προς το συμφέρον των ασθενέστερων διατήρηση των αποτελεσμάτων, παρά την ακυρότητα, σε σχέση προς το τεκμήριο πατρότητας. Όπως αναφέρεται στην εισηγητική έκθεση, το σύμφωνο όπως κάθε δικαιοπραξία, μπορεί να είναι ακυρώσιμο για ελαττώματα στη βούληση των μερών, οπότε εφαρμόζονται οι γενικές διατάξεις του ΑΚ για ακυρωσία. Ο νέος νόμος όμως δεν περιλαμβάνει διατάξεις περί ακυρωσίας όπως στις περιπτώσεις των άρθρων 1374 και 1375ΑΚ (πλάνη και απειλή). 5) Περιεχόμενο και λύση του συμφώνου συμβίωσης Σύμφωνα με το άρθρο 1 του Ν. 3719/08 με το σύμφωνο συμβίωσης τα μέρη συμφωνούν να οργανώσουν την συμβίωση τους. Οι συμβαλλόμενοι δεν είναι υποχρεωμένοι κατά την κατάρτιση του συμφώνου να ρυθμίσουν την συμβίωση τους παρά μόνο να υπογράψουν ότι συμφωνούν να καταρτίσουν σύμφωνο συμβίωσης και ότι εφαρμόζονται πλέον για αυτούς οι διατάξεις του ν. 3719/08. Με μεταγενέστερο συμβολαιογραφικό έγγραφο μπορούν να ρυθμίσουν τις μεταξύ τους σχέσεις. Αν τα μέρη το επιθυμούν, μπορούν να ρυθμίσουν συμβατικά τις περιουσιακές τους σχέσεις, τις προσωπικές τους σχέσεις όπως για παράδειγμα να χρησιμοποιεί ο ένας το επώνυμο του άλλου, την κοινή κατοικία τους, τις αμοιβαίες υποχρεώσεις τους για την αντιμετώπιση της κοινής τους ζωής, κ.α., σε κάθε περίπτωση όμως οι συμφωνίες αυτές θα πρέπει να μην είναι αντίθετες στον νόμο και στα χρηστά ήθη. 38 Γεωργιάδης «Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου» 494επ. 39 Παντελίδου ΕφΑΔ 2008,386επ. 24

25 Η πιο προοδευτική και νεωτεριστική ρύθμιση του νέου νόμου για το σύμφωνο συμβίωσης είναι ό τρόπος λύσης του. Το σύμφωνο συμβίωσης λύεται ή με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο συστήνεται, δηλ. με κοινή συμφωνία των μερών που γίνεται με συμβολαιογραφικό έγγραφο ή με πρωτοβουλία του ενός, με μονομερή συμβολαιογραφική δήλωση, αφότου αυτή κοινοποιηθεί με δικαστικό επιμελητή στον άλλον ή αυτοδικαίως, αν τελεστεί γάμος είτε μεταξύ των προσώπων που συμβιώνουν είτε μεταξύ ενός από αυτά με τρίτο (άρθρο 4). 6) Αναλογική ή μη εφαρμογή των διατάξεων περί γάμου στο σύμφωνο συμβίωσης. Στο άρθρο 13 του Προσχεδίου προβλεπόταν η αναλογική εφαρμογή όλων των διατάξεων που αναφέρονταν στους συζύγους και στους συμβιούντες με σύμφωνο. Στον νόμο 3719/08 το άρθρο αυτό δεν περιλήφθηκε με συνέπεια να εμφανιστούν πολλά προβλήματα ερμηνείας και να υπάρχει μια διχογνωμία για το ποιες διατάξεις και αν μπορούν αυτές να εφαρμοστούν αναλογικά στα μέρη που συνάπτουν σύμφωνο συμβίωσης. Κρατούσα άποψη στη θεωρία είναι η επιβεβλημένη δυνατότητα αναλογικής εφαρμογής στα πρόσωπα που έχουν συνάψει σύμφωνο συμβίωσης σειράς διατάξεων που αναφέρονται στην οικογένεια, τους συζύγους, αλλά και τους συγγενείς. Επιχείρημα της άποψης αυτής είναι ότι όταν υπάρχει ατέλεια νομοθετικού σχεδίου, κενό και αναλογία συντρέχουν, έτσι ακόμη και αν ο νομοθέτης είχε ρυθμίσει διεξοδικά το θέμα και πάλι δεν θα αποκλειόταν θεωρητικώς η εφαρμογή των διατάξεων του ΑΚ συμπληρωματικά ή μετά από τελολογική συστολή του Ν. 3719/ Υποστηρίχθηκε αντίθετα και η άποψη ότι η αναλογική εφαρμογή άλλων διατάξεων του γάμου επί του συμφώνου απαγορεύεται, πέρα από όσες ρητά ανέφερε ο νομοθέτης 41. Κατά την γνώμη μου η άποψη αυτή είναι ορθότερη, δεδομένου του γεγονότος ότι αν ήθελε ο νομοθέτης την αναλογική εφαρμογή των διατάξεων του γάμου και στο σύμφωνο συμβίωσης, θα το όριζε ρητά αφού υπήρχε η αντίστοιχη διάταξη 40 Χριστοδούλου ΕφΑΔ 2009,50επ., Περάκη «Η εκτός γάμου συμβίωση: ελεύθερη ή με σύμφωνο» 160επ., Παπαχρήστου ΕφΑΔ 2008,1018επ., Κουνουγέρη- Μανωλεδάκη Αρμ.2009,1133επ. 41 Το αναφέρει ο Χριστοδούλου ΕφΑΔ 2009,50επ. ο οποίος είναι αντίθετος με την άποψη αυτή. 25

26 στο προσχέδιο, αλλά επέλεξε τελικά να μην την περιλάβει. Πέραν τούτου για ποιο λόγο να εφαρμοστούν οι διατάξεις του γάμου αναλογικά, όταν τα πρόσωπα που επιλέγουν το σύμφωνο συμβίωσης το επιλέγουν ακριβώς για τον λόγο ότι δεν εφαρμόζονται οι διατάξεις που ισχύουν για τον γάμο, αλλιώς θα μπορούσαν να επιλέξουν να συνάψουν γάμο και όχι σύμφωνο συμβίωσης. 26

27 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΣΥΜΦΩΝΟΥ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ Α. ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΣΥΜΒΙΟΥΝΤΩΝ I. Προσωπικές Η σπουδαιότερη συνέπεια της σύναψης του συμφώνου συμβίωσης είναι η νομική κατοχύρωση των παιδιών που γεννιούνται κατά την διάρκεια της συμβίωσης και η εξομοίωση τους με τα παιδιά γεννημένα σε γάμο (τεκμήριο της πατρότητας). Κατά το άρθρο 8 του νόμου, το τέκνο που γεννήθηκε κατά την διάρκεια του συμφώνου συμβίωσης ή εντός τριακοσίων ημερών από την λύση ή την αναγνώριση της ακυρότητας του, τεκμαίρεται ότι έχει πατέρα τον άνδρα, με τον οποίο η μητέρα του κατάρτισε το σύμφωνο. Η εξομοίωση των εντός συμφώνου με τα εντός γάμου γεννημένα παιδιά ολοκληρώνεται με το άρθρο 10 του ν. 3719/08, το οποίο ορίζει ότι η γονική μέριμνα ανήκει και στους δύο γονείς και ασκείται από κοινού. Ως προς το επώνυμο των μερών, ισχύει ότι ισχύει και για το γάμο, ο καθένας διατηρεί το επώνυμο του, αλλά μπορούν να συμφωνήσουν να χρησιμοποιούν ο ένας το επώνυμο του άλλου στις κοινωνικές τους σχέσεις. Τέλος, το άρθρο 12 προβλέπει την αναστολή της παραγραφής των αξιώσεων μεταξύ των μερών, όσο διαρκεί το σύμφωνο. II. Μικτές Μικτές σχέσεις των συμβαλλομένων, είναι αυτές που έχουν και προσωπικό και περιουσιακό χαρακτήρα. Στις μικτές σχέσεις, εντάσσεται η υποχρέωση συμβολής για τις ανάγκες λειτουργίας της συμβίωσης, για την οποία δεν υπάρχει συγκεκριμένη διάταξη στο νόμο. Η αναλογική εφαρμογή των διατάξεων για τους συζύγους, όπως αναφέρθηκε, διχάζει την θεωρία. 27

28 Υποστηρίχθηκε η άποψη 42 ότι πρέπει να εφαρμοστούν αναλογικά οι διατάξεις των άρθρων 1389 και 1390ΑΚ για την συμβολή των συζύγων στις οικογενειακές ανάγκες ανάλογα με τις δυνάμεις τους. Αντίθετη άποψη υποστηρίζει 43 ότι οι συμβιούντες δεν δεσμεύονται από τον κανόνα της αναλογικής συνεισφοράς. Τρίτη άποψη υποστηρίζει 44 ότι ως προς την συμβολή στις οικογενειακές ανάγκες ισχύει ότι τα μέρη συμβάλλουν σε αυτές με τον τρόπο που τυχόν έχουν ειδικά συμφωνήσει υπό την προϋπόθεση ότι δεν παραβιάζεται ο κανόνας της συνεισφοράς ανάλογα με τις δυνάμεις τους, αν δεν υπάρχει ιδιαίτερη συμφωνία τότε εφαρμόζονται αναλογικά τα άρθρα ΑΚ στο σύνολο τους. Στο πεδίο των μικτών σχέσεων εντάσσεται και η ευθύνη των μερών. Η αναλογική εφαρμογή του άρθρου 1396ΑΚ, επίσης μπορεί να υποστηριχθεί, με αποτέλεσμα τα μέρη κατά την εκπλήρωση των υποχρεώσεων τους, να ευθύνονται με μέτρο την επιμέλεια που δείχνουν στις προσωπικές τους υποθέσεις. III. Περιουσιακές Οι αμιγώς περιουσιακές σχέσεις ρυθμίζονται στο άρθρο 6 του ν. 3719/08. Η διάταξη αυτή εκφράζει εντονότατα την ιδιωτική αυτονομία των μερών, ορίζοντας ότι οι σχέσεις των συμβιούντων που έχουν περιουσιακό χαρακτήρα μπορούν να ρυθμιστούν με συμφωνίες των μερών που θα περιλαμβάνονται στο συμβολαιογραφικό έγγραφο με το οποίο καταρτίζεται το σύμφωνο, είτε και σε μεταγενέστερο συμβολαιογραφικό έγγραφο. Οι συμφωνίες αυτές μπορούν να αφορούν είτε το περιουσιακό σύστημα που θα επιλέξουν να υπαχθούν τα μέρη, π.χ. κοινοκτημοσύνη, είτε άλλα περιουσιακά θέματα, π.χ. την διαχείριση της περιουσίας του ενός μέρους από το άλλο ή τα τεκμήρια για τα κινητά. Οι συμφωνίες αυτές μπορούν να αφορούν και ζητήματα μικτά όπως π.χ. την χρήση της οικογενειακής στέγης, σε κάθε 42 Κουνουγέρη- Μανωλεδάκη Αρμ.2009,1133επ. 43 Γκλεγκλέ ΕφΑΔ 2009,3επ., Χριστοδούλου ΕφΑΔ 2009,50επ. 44 Θεοδωροπούλου, ΕφΑΔ 2012,672επ. 28

29 περίπτωση όμως οι συμφωνίες αυτές δεν μπορούν να είναι αντίθετες σε διατάξεις αναγκαστικού δικαίου και στα χρηστά ήθη. Στο ερώτημα τι εφαρμόζεται στην περίπτωση που οι συμβιούντες είτε δεν ρύθμισαν τις περιουσιακές τους σχέσεις είτε δεν τις περιέλαβαν με τον απαραίτητο συμβολαιογραφικό τύπο, θα πρέπει σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, να γίνει αναλογική εφαρμογή των αντίστοιχων διατάξεων που αφορούν τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων, με εξαίρεση την διάταξη του άρθρου 1400ΑΚ για την αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα (βλ. αμέσως παρακάτω). 1) Η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα Στα συμβαλλόμενα μέρη εναπόκειται να καθορίσουν καταρχάς την τύχη των περιουσιακών τους στοιχείων, μετά την λύση της συμβίωσης τους, σύμφωνα με τους κανόνες της καλής πίστης και των χρηστών ηθών. Το άρθρο 6 παρ. 1 εδ. 1 ορίζει ότι τα μέρη με το σύμφωνο συμβίωσης ή με μεταγενέστερο συμβολαιογραφικό έγγραφο μπορεί να ρυθμίσουν τις περιουσιακές τους σχέσεις και ιδίως την τύχη των περιουσιακών τους στοιχείων που θα αποκτήσουν κατά την διάρκεια του συμφώνου (αποκτήματα). Οι συμφωνίες αυτές μπορούν να αφορούν είτε το ίδιο το περιουσιακό σύστημα στο οποίο θα επιλέξουν να υπαχθούν τα μέρη, που έχουν τη δυνατότητα επιλογής οποιουδήποτε είδους κοινοκτημοσύνης, όσο και άλλα επιμέρους περιουσιακά ζητήματα, όπως είναι το τεκμήριο για τα κινητά, η διαχείριση της περιουσίας του ενός από τον άλλο, τη χρήση της οικογενειακής στέγης, την αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα είτε πρόκειται για κινητά πράγματα είτε για ακίνητα που θα αποκτηθούν κατά τη διάρκεια της συμβίωσης. Ακόμη, μπορούν οι συμφωνίες να αφορούν και ζητήματα, προσωπικά ή μικτά όπως αναφέρθηκε. Αντίθετα δεν μπορούν να συμφωνηθούν ρυθμίσεις που αντιμάχονται με κανόνες αναγκαστικού δικαίου και συνταγματικές επιταγές Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη «Οικογενειακό δίκαιο-συμπλήρωμα,22επ. 29

30 Για να είναι έγκυρη η ρύθμιση των περιουσιακών σχέσεων των συμβιούντων, θα πρέπει η σχετική συμφωνία να περιληφθεί τον τύπο του συμβολαιογραφικού εγγράφου είτε κατά την κατάρτιση του συμφώνου συμβίωσης είτε σε μεταγενέστερο χρόνο. Δεν διευκρινίζεται όμως στον νόμο, αν στην περίπτωση του μεταγενέστερου συμβολαιογραφικού εγγράφου ρύθμισης περιουσιακών σχέσεων απαιτείται για την έναρξη ισχύος του και η καταχώρηση αυτού στο ειδικό βιβλίο του ληξιαρχείου. Γίνεται δεκτό ότι η ισχύς της συμφωνίας περί ρύθμισης των περιουσιακών σχέσεων με μεταγενέστερο συμβολαιογραφικό έγγραφο, αρχίζει από την καταχώρηση της στα βιβλία του ληξιαρχείου δεδομένου ότι η καταχώρηση της αποσκοπεί και στην προστασία των τρίτων 46, αντίθετη άποψη υποστηρίζει ότι η συμφωνία των συμβίων, θεμελιώνει μόνο ενοχικό δικαίωμα του καθενός από τους συμβιούντες για χρηματική ή αυτούσια απόδοση των αποκτημάτων, και αυτή ισχύει ανάμεσα στους συμβληθέντες και δεν αντιτάσσεται έναντι τρίτων 47. μόνο Αν οι συμφωνίες των μερών έχουν γίνει αλλά δεν έχουν περιληφθεί στο αρχικό ή μεταγενέστερο συμβολαιογραφικό έγγραφο, τότε κατά το άρθρο 6 παρ. 2 της αιτιολογικής έκθεσης, είναι άκυρες, είτε έχουν γίνει παράλληλα είτε μετά τη σύναψη του συμφώνου. Στην περίπτωση αυτή, καθώς και όταν δεν έχουν γίνει καθόλου συμφωνίες, γίνεται δεκτό, ότι εφαρμόζονται αναλογικά οι αντίστοιχες διατάξεις που αφορούν τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων (1397, 1398, 1399, 1400) με μια εξαίρεση ως προς τα αποκτήματα, για τα οποία, κατά τη σαφή διατύπωση του άρθρου 6 εδ. 2 του ν. 3719/08, δεν ισχύει για τα μέρη το τεκμήριο του ενός τρίτου (1/3), αλλά ισχύει ο κανόνας ότι ο ενάγων θα πρέπει να αποδείξει την ύπαρξη και την έκταση της δικής του συμβολής στην περιουσιακή επαύξηση του άλλου εναγόμενου 48. Ειδικότερα, το άρθρο 6 εδ. 2 του ν. 3719/08 ορίζει ότι αν τα μέρη δεν συμφώνησαν για την τύχη των περιουσιακών τους στοιχείων που αποκτήθηκαν κατά την διάρκεια της συμβίωσης, μετά την λύση του συμφώνου το κάθε μέρος έχει αξίωση κατά του άλλου για ό,τι αυτό απέκτησε και με την δική του συμβολή. Το ανωτέρω άρθρο ρυθμίζει την περίπτωση που δεν υφίσταται συμφωνία για τα αποκτήματα ή αν υπάρχει αλλά είναι άκυρη. 46 Βαθρακοκοίλης «Το σύμφωνο Συμβίωσης και οι τροποποιήσεις οικογενειακού δικαίου» 46επ. 47 Κοτζάμπαση Αρμ.2009, 1491επ. 48 Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη «Οικογενειακό δίκαιο-συμπλήρωμα, 22επ. 30

31 Ως αποκτήματα θεωρούνται (σύμφωνα με όσα ισχύουν και για το γάμο) όσα απέκτησε ο ένας σύντροφος με την συμβολή του άλλου κατά την διάρκεια της συμβίωσης, δηλ. την περιουσιακή επαύξηση του καθενός που πραγματοποιήθηκε με την συμβολή του άλλου. Ειδικότερα, για το ζήτημα πότε υπάρχει περιουσιακή επαύξηση, ποια περιουσιακά στοιχεία υπολογίζονται και ποια εξαιρούνται, ποια συμβολή του δικαιούχου λαμβάνεται υπόψη κ.α., ισχύουν όσα ισχύουν για την αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα του αρ. 1400ΑΚ για τους συζύγους και ότι γίνεται ερμηνευτικά δεκτό, εκτός αν υπάρχει διαφορετική συμφωνία μεταξύ των συντρόφων. Επομένως και εδώ λαμβάνεται υπόψη η συμβολή του συντρόφου στις οικογενειακές ανάγκες που προκύπτουν από την κοινή διαβίωση κατ ανάλογη εφαρμογή του αρ. 1389ΑΚ, εξαιρούνται όσα απόκτησε ο σύντροφος από δωρεά ή κληρονομιά ή κληροδοσία ή με διάθεση των αποκτημάτων από αυτές τις αιτίες κατ ανάλογη εφαρμογή της παρ. 3 του άρθρου 1400ΑΚ. Ειδικότερα ως προς τις δωρεές, καθώς στο νόμο δε ορίζεται τίποτε άλλο σχετικό με αυτές, υποστηρίχθηκαν δύο απόψεις σχετικά με το αν εξαιρούνται οι δωρεές μόνο των τρίτων ή περιλαμβάνονται και οι δωρεές μεταξύ των συζύγων. Κατά την πρώτη άποψη η συσταλτική ερμηνεία πρέπει να αποκρουσθεί και στην περιουσιακή επαύξηση του συζύγου δε θα πρέπει να υπολογίζονται όχι μόνο οι δωρεές των τρίτων, αλλά ούτε οι δωρεές του άλλου συζύγου. Επιχείρημα της άποψης αυτής είναι ότι αν γινόταν δεκτό το αντίθετο, θα ανατρεπόταν έμμεσα ο κανόνας του άρθρου 512ΑΚ, που ορίζει ότι δεν ανακαλούνται οι δωρεές που έγιναν από ιδιαίτερο ηθικό καθήκον ή από λόγους ευπρέπειας και είναι καταρχήν τέτοιες σύμφωνα με την άποψη αυτή, οι δωρεές μεταξύ των συζύγων. Η αντίθετη και κρατούσα άποψη υποστηρίζει ότι επιβάλλεται η συσταλτική ερμηνεία της διάταξης αυτής, ώστε να μπορούν να αναζητούνται οι δωρεές μεταξύ συζύγων, ως κατεξοχήν μάλιστα περιπτώσεις συμβολής τους και να αποκλείεται η αναζήτηση μόνο των δωρεών των τρίτων 49. Συνεπώς ο πρώην σύντροφος, μετά τη λύση του συμφώνου, μπορεί είτε να αναζητήσει την δωρεά που τυχόν έκανε στον άλλον με την αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα λόγω της περιουσιακής επαύξησης του δωρεοδόχου που έγινε με την συμβολή του δωρητή, είτε να 49 Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη «Οικογενειακό δίκαιο» τεύχος ιβ, 247επ. 31