TA ΜΑΚΡΑ ΚΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ. Μια μαρξιστική ερμηνεία

Transcript

1

2 TA ΜΑΚΡΑ ΚΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ Μια μαρξιστική ερμηνεία

3 Τίτλος: Long Waves of capitalist development Συγγραφέας: Ernest Mandel Μετάφραση: E.Π Επιμέλεια: Ε.Π Εκτύπωση: Τυπογραφείο Σ. ΓΟΡΓΟΓΙΑΝΝΗΣ - Κ. ΦΕΡΕΤΟΣ O.E. ΔΕΡΒΕΝΙΩΝ 30 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ: Χρονολογία τυπογραφικής εργασίας: ΜΑΗΣ 2003 Copyright: Εργατική Πάλη, Κεραμεικού 28, Αθήνα

4 ΕΡΝΕΣΤΜΑΝΤΕΛ ΤΑ ΜΑΚΡΑ ΚΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ Μια μαρξιστική ερμηνεία Δεύτερη Αναθεωρημένη Έκδοση Μετάφραση: Ε.Π Επιμέλεια: Ε.Π Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΠΑΛΗ

5

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αυτό το βιβλίο αποτελεί επέκταση και αναθεώρηση μια ς διάλεξης για τον Alfred Marshall, την οποία προσκλήθηκα να δώσω στη Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Κέιμπριτζ. Το αντικείμενο αυτό καθ αυτό μ ε γοητεύει όλο και περισσότερο απ τα μέσα της δεκαετίας του 60 όταν παρουσιάστηκαν τα πρώτα σημάδια που φανέρωναν πως η μεταπολεμική οικονομική άνθιση πλησίαζε στο τέλος της. Έχω, ήδη, ασχοληθεί μ ε αυτό το θέμα σ ένα κεφάλαιο του βιβλίου μου Ύστερος καπιταλισμός (Gutenberg). Επειδή η έννοια των μακρών κυμάτων στην εξέλιξη της καπιταλιστικής οικονομίας δεν απασχόλησε τους περισσότερους μαρξιστές για πολλές δεκαετίες, δεν έτυχε ιδιαίτερης προσοχής στους ακαδημαϊκούς κύκλους. Ήταν απαραίτητη, η στροφή της πραγματικής οικονομικής κατάστασης για να αρχίσουν ξανά οι οικονομολόγοι να προσέχουν τα μακρά κύματα, τα οποία είχαν γίνει αντικείμενο λεπτομερούς έρευνας, περιττό να το πούμε, την περίοδο του Μεσοπολέμου. Προσπαθώντας να δώσω μια μαρξιστική εξήγηση των μακρών κυμάτων, που να βασίζεται κυρίως στις μακροπρόθεσμες κινήσεις του ποσοστού κέρδους, οι οποίες καθορίζουν, σε τελική ανάλυση, τα ταχύτερα και βραδύτερα μακροπρόθεσμα βήματα στην καπιταλιστική συσσώρευση (της οικονομικής ανάπτυξης και της εξάπλωσης της παγκόσμιας αγοράς), έχω πιστεύω συνεισφέρει και εγώ στη συζήτηση που όλο και περισσότερο αναπτύσσεται ανάμεσα στους ακαδημαϊκούς οικονομολόγους σχετικά με τις βασικές αιτίες εμφάνισης αυτών των μακρών κυμάτων. Θα έχει ενδιαφέρον να δούμε αν οι επόμενες απόπειρες να υποβαθμιστεί ο ρόλος των κερδών και της καπιταλιστικής συσσώρευσης προς όφελος νομισματικών, ψυχολογικών ή καθαρά ε φευρετικών παραγόντων θα εξακολουθεί να απ οτελεί τον κανόνα μεταξύ εκείνων των οικονομολόγων που όλο και περισσότερο στρέφονται στη μελέτη των μακροπρόθεσμων κινήσεων της οικονομικής ανάπτυξης στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος. Το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς είναι ότι οι πρακτικοί" καπιταλιστές θα συμφωνήσουν, κατά πάσα πιθανότητα, γρηγορότερα μ ε τους μ αρξισ τές θεω ρητικούς σ αυτό το βασικό σημείο απ ό,τι οι ακαδημαϊκοί οικονομολόγοι. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους Andre Gunder Frank, David M. Gordon και Anwar Shaikh για τις πολλές κρίσιμες και γόνιμες

7 παρατηρήσεις τους που αφορούσαν το αρχικό κείμενο, μερικές από τις οποίες επηρέασαν την τελική έκδοση. Εξακολουθώ, ό μως, να διαφωνώ ριζικά με τις απόψεις των δύο πρώτων φίλων, οι οποίοι πιστεύουν πως τα μακρά κύματα μπορούν να εξηγηθούν με καθαρά ενδογενείς μηχανισμούς της καπιταλιστικής οικονομίας. Η πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου δημοσιεύτηκε το Σ' αυτή την έκδοση έχουν προστεθεί δύο κεφάλαια, τα οποία καλύπτουν την εξελισσόμενη διαμάχη για τα μακρά κύματα και την παραπέρα συσσώρευση στοιχείων που αφορούν τις δυναμικές επιπτώσεις τους στο παρόν. Ε.Μ. Απρίλιος 1994

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Μακρά κύματα: Εμπειρικά στοιχεία και η εξήγησή τους μέσω των διακυμάνσεων του μέσου ποσοστού κέρδους. Παρόλο που η θεωρία των μακρών κυμάτων στην ιστορία της καπιταλιστικής οικονομίας έχει ξεκάθαρα μαρξιστική καταγωγή (την εισήγαγαν ο Parvus, ο Κάουτσκι, ο Van Gelderen και ο Τρότσκι1), παραδόξως από τότε που την υιοθέτησαν ακαδημαϊκοί οικονομολόγοι όπως ο Kondratieff, ο Schumpeter, ο Simiand και ο Dupriez, οι μαρξιστές γύρισαν αποφασιστικά την πλάτη σ αυτή την ιδέα. Το γεγονός αυτό αποδείχθηκε διπλά αυτοκαταστροφικό. Κατ αρχάς έκανε τους μαρξιστές οικονομολόγους να μη βλ επουν ότι αυτό που τώρα φαίνεται ξεκάθαρα αποτελεί κομβικής σημασίας όψη του βιομηχανικού κύκλου: τη διάρθρωσή του με τα μακρά κύματα και άρα την ευρύτητα και την ποικιλία τωνεκφάσεώντου. Κατά δεύτερο, εμπόδισε τους περισσότερους μαρξιστές να προβλέψουν σημαντικές καμπές στη σύγχρονη οικονομική ιστορία: εκείνη στα τέλη της δεκαετίας του 1940, που είχε συνέπεια την ισχυρή άνοδο της οικονομικής ανάπτυξης στις καπιταλιστικές χώρες, και την εξίσου εντυπωσιακή καμπή στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τις αρχές της επόμενης, η οποία προκάλεσε μια μεγάλη πτώση του μέσου ποσοστού ανάπτυξης της διεθνούς καπιταλιστικής οικονομίας. Δύσκολα μπορεί κανείς να αρνηθείτην ύπαρξη των μακρών κυμάτων στην καπιταλιστική εξέλιξη αν δει το πλήθος των επιβεβαιωτικών στοιχείων2. Όλα τα διαθέσιμα στατιστικά δεδομένα δείχνουν ξεκάθαρα ότι αν πάρουμε ως δείκτες-κλειδιά την ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής και την ανάπτυξη των παγκόσμιων εξαγωγών (της διεθνούς αγοράς), οι περίοδοι , , , , , 1940(48) , και ; χαρακτηρίζονται από εντυπωσιακές διακυμάνσεις αυτών των μέσων ποσοστών ανάπτυξης, με σκαμπανεβάσματα ανάμεσα στα διαδοχικά μακρά κύματα που κυμαίνονται από 50 μέχρι 100%. Αυτά τα μακρά κύματα υπήρξαν περισσότερο φανερά στις οικονομίες των ηγετικών καπιταλιστικών χωρών (στη Βρετανία την περίοδο πριν από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο στις ΗΠΑ την περίοδο μετά τον Α

9 Ernest Mandel Παγκόσμιο Πόλεμο) και στην παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή ως σύνολο, παρά στην οικονομία της κάθε καπιταλιστικής χώρας ξεχωριστά. Ο νόμος της άνισης ανάπτυξης ισχύει και εδώ. Οι καπιταλιστικές χώρες κατέβαλαν τη μεγίστη προσπάθεια να προφτάσουν τη διαδικασία εκβιομηχάνισης, όπως οι ΗΠΑ μετά τον εμφύλιο πόλεμό τους και η Ιαπωνία τον 20ό αιώνα, έχουν ποσοστά ανάπτυξης πάνω από το μέσο όρο, ακόμα και στη διάρκεια της φάσης στασιμότητας των μακρών κυμάτων. Όμως, το γεγονός αυτό απλώς υπογραμμίζει πιο έντονα τη γενική συνάφεια των μακρών κυμάτων. Ας θυμηθούμε εν συντομία τα κύρια στατιστικά στοιχεία που παραθέσαμε για τη θεωρία των μακρών κυμάτων στον Ύστερο Καπιταλισμό (Πίνακας 1.1) Θα προσθέσουμε κάποιο στατιστικό υλικό, που επεξεργάστηκαν άλλοι συγγραφείς. Ο Gaston Imbert έφτιαξε τους πίνακες (βασισμένους σε υπολογισμούς του Jurgen Kuczynski)) της κατά κεφαλήν παγκόσμιας παραγωγής (ανππροσωπευτικές τάσεις) όπως καταγράφεται στον Πίνακα 1.2. Παρόλο που μερικές από τις χρονολογικές οριοθετήσεις του μοιάζουν αυθαίρετες (μειώνοντας την έκταση των διακυμάνσεων), αυτά τα δεδομένα επιβεβαιώνουν το γενικό συμπέρασμα της ύπαρξης των μακρών κυμάτων. Δεν είναι δύσκολο να επεκτείνουμε αυτές τις τάσεις συμπεριλαμβάνοντας την ισχυρή άνοδο της κατά κεφαλήν παγκόσμιας παραγωγής την περίοδο και την κατοπινή καθοδική τάση στο ποσοστό ανάπτυξης. Ο Imbert πρόσθεσε έναν ενδιαφέροντα υπολογισμό των μακροπρόθεσμων τάσεων της παγκόσμιας παραγωγής ενέργειας (Πίνακας 1.3). Για άλλη μια φορά θα διαφωνήσουμε έντονα με μερικές από τις χρονολογικές οριοθετήσεις. Όμως, τα κύματα παρουσιάζονται εξίσου εντυπωσιακά και σ αυτά τα νούμερα. Πριν από λίγο καιρό ο W.W Rostow δημοσίευσε ένα ογκώδες βιβλίο, αφιερωμένο κυρίως στο ζήτημα των μακρών κυμάτων, που περιείχε πλούσια στατιστικά δεδομένα3. Ο Angus Maddison4 παρουσίασε πρόσφατα στατιστικά δεδομένα, τα οποία επιβεβαιώνουν την ύπαρξη των μακρών κυμάτων στην καπιταλιστική ανάπτυξη, επτά χρόνια αφού εμείς το είχαμε κάνει στον Ύστερο Καπιταλισμό. Είναι αλήθεια πως οι υπολογισμοί του διαφέρουν κάπως από τους δικούς μας. Προσπάθησε να επαληθεύσειτην ύπαρξη των μακρών κυμάτων και για τις 16 χώρες του ΟΟΣΑ (OECD) ως σύνολο. Αυτή η επιλογή είναι αμφισβητήσιμη κατά τη γνώμη μας καθώς οι περισσότερες απ αυτές τις χώρες έχουν οικονομίες που, τουλάχιστον για την περίοδο πριν από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν είχαν εκβιομηχανιστεί και κατά συνέπεια δεν ανήκαν απόλυτα στο πεδίο του φυσιολογικού επιχειρηματικού κύκλου (παρόλο, βέβαια, που επηρεάστηκαν έ- 8

10 Τα Μακρά Κύματα της Καπιταλιστικής Εξέλιξης" Πίνακας 1.1 Στατιστικά δεδομένα για τη θεωρία των μακρών κυμάτων Έτος Ποσοστό % Ετήσιο ποσοστό αύξησης του παγκόσμιου εμπορίου (σε σταθερές τιμές) Ετήσιο ποσοστό αύξησης της βιομηχανικής παραγωγής στη Βρετανία Ετήσιο ποσοστό αύξησης της ^ βιομηχανικής παραγωγής στη Γερμανία (Μετά το 1945:ΟΔΠ Ετήσιο ποσοστό αύξησης της βιομηχανικής παραγωγής στις ΗΠΑ Ποσοστό % Ποσοστό % για για Ετήσια αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ΗΠΑ ΕΟΚ (έξι κράτη) Ιαπωνία Υ Βρετανία α) Ο δρ J.J. Van Duijin, στο De Lange Golf in de economie (Assen 1979) σελ. 213, αμφισβητεί αυτό το νούμερο. Φαίνεται να έχει δίκιο, β) Ο R. Devleeshouwer (Le Consulat et / empire, Period de takeoff" pour / ekonomie belge;" στο Revue de /' Histoire Moderne et Contemporaine XVII 1970) δίνει τα ακόλουθα ποσοστά αύξησης για τη βελγική οικονομία: : 6%, : 0.5%, : 4%. γ) Αυτό κάτω από 7% για την περίοδο και θα συνεχίσει γλιστράει προς τα κάτω. Το περιοδικό Economist (24 Μαϊου, 1980) τοποθετεί το ετήσιο ποσοστό αύξησης του ιαπωνικού ΑΕΠ στο 4.1% για την περίοδο και εκτιμά ότι θα πέσει στο 3.5% για την περίοδο

11 Ernest Mandel Πίνακας 1.2. Δείκτες της κατά κεφαλή παγκόσμιας παραγωγής (αντιπροσωπευτικές τάσεις) 'Em Ποσοστό % Πηγή: Imbert, Gaston, Μακρά Κύματα Kondratleff, τομ 3. Aix-en Provence, Office Universitaire de Polycopie, 1956, σελ. 27. Πίνακας 1.3. Παγκόσμια παραγωγή ενέργειας (αντιπροσωπευτικές τάσεις) Έτη Ποσοστό % Πηγή: Imbert, Gaston, Μακρά Κύματα" Kondratleff, τομ. 3. Aix-en- Provence, Office Universitaire de Polycopie, 1956, σελ. 32 Πίνακας 1.4. Μέσα ετήσια ποσοστά ανάπτυξης Έτη Ποσοστό% α) H επιλογή της περιόδου είναι τουλάχιστον αυθαίρετη. Ο μέσος όρος υποτιμά την τάση ύφεσης της περιόδου περιλαμβάνοντας το έντονο ανοδικό κύμα στην οικονομική ανάπτυξη της Β. Αμερικής που άρχισε το Ο Pekka Korpinen, στο έργο του Theories of crisis and long cycles" που σύντομα θα εκδοθεί από το Ινστιτούτο Οικονομικής Έρευνας του Φιλανδικού Εργατικού Κινήματος, χρησιμοποιεί κινητούς μέσους όρους για τις χώρες του ΟΟΣΑ και σημειώνει μια καθαρή καμπή το (1.13% ποσοστό ανάπτυξης το 1948, 5.4% το 1949). Αυτό συμφωνεί με τη δική μας εκτίμηση. Για τις ΗΠΑ η ανάλογη καμπή ήταν ξεκάθαρα το Πίνακας 1.5. Μέση ετήσια ανάπτυξη για οκτώ βιομηχανικές χώρες Έτη Ποσοστό % (Λ χώρες είναι: Ενωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Γερμανία, Γαλλία, Βέλγιο, Ιαπωνία, Ιταλία, Ολλανδία. 10

12 Τα Μακρά Κύματα της Καπιταλιστικής Εξέλιξης ντονα από αυτόν). Επιπλέον, η δική του διαίρεση σε περιόδους διαφέρει από τη δική μας καθώς αφαίρεσε τα χρόνια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, πράγμα αδικαιολόγητο, τουλάχιστον για τις ΗΠΑ, και έβαλε σε ένα μόνο κύμα τηνπερίοδο παραλείποντας, έτσι, τη μακρά ύφεση του Πρόκειται για ένα εγχείρημα το οποίο είναι βέβαιο πως οι ιστορικοί της οικονομίας δε θα τον ακολουθήσουν. Ο πίνακας 1.4 δείχνει τα στατιστικά του αποτελέσματα. Ωστόσο, αν αφαιρέσουμετις μη βιομηχανοποιημένες χώρες απ αυτόν τον υπολογισμό, διαπιστώνουμε μια διαφοροποίηση ανάμεσα στην περίοδο και στην αντίστοιχη (Πίνακας 1.5). Αν, επιπλέον, διορθώσουμε τις χρονολογίες για να συμμορφωθούμε με την πραγματική ιστορική κίνηση (δηλαδή να καλύψουμε τη Μεγάλη Ύφεση του ), η διαφορά μετατοπίζεται προς το 2,2% με 3,2% (δηλαδή, γίνεται σαφώς σημαντική, του μεγέθους του 50%). Έτσι, τα δεδομένατου Maddison δε διαφέρουν ουσιαστικά από τα δικά μας εκτός εκτός του ότι δε φτάνουν πίσω μέχρι την περίοδο , την οποία εμείς προσπαθήσαμε να συμπεριλάβουμε στους υπολογισμούς μας. Στο μεταξύ και άλλοι γνωστοί οικονομολόγοι ακολούθησαν το ρεύμα των μακρών κυμάτων, ανάμεσάτους ο πανεπιστημιακός καθηγητής Jay Forrester5. Αν δούμε την ιστορία της καπιταλιστικής εξέλιξης ως σύνολο, παραμένουν μονάχα δύο σημαντικά ερωτήματα που αφορούν τη θεωρία των μακρών κυμάτων. Μπορεί να εφαρμοστεί αναδρομικά για την περίοδο πριν από το 1826, τη χρονιά της πρώτης σύγχρονης κρίσης υπερπαραγωγής βιομηχανικών αγαθών; Μπορεί κανείς να αναγνωρίσει την ύπαρξη ενός μακρού κύματος επέκτασης από, ας πούμε, τη Γαλλική Επανάσταση ή τους Ναπολεόντειους Πολέμους μέχρι το 1826; Μπορεί κανείς να συναγάγει από τη θεωρία των μακρών κυμάτων ότι ένα νέο μακρό κύμα επέκτασης θα ακολουθήσει τη σημερινή μακρά ύφεση στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ή τις αρχές της δεκαετίας του 1990 ; Το τελευταίο μέρος του τέταρτου κεφαλαίου είναι αφιερωμένο στην εξέταση αυτού του δεύτερου ερωτήματος. Το πρώτο ερώτημα ενδιαφέρει κυρίως τους ιστορικούς οικονομολόγους και τους κοινωνιολόγους. Ο ίδιος ο Μαρξ αμφισβητούσε ότι μπορούμε να μιλάμε για πραγματικό βιομηχανικό κύκλο πριν το από 1826 με δεδομένες την περιορισμένη εκβιομηχάνιση έξω από τη Βρετανία και τις λίγες εξαγωγές βιομηχανικών αγαθών. Υπήρξαν, ωστόσο, σαφής επιτάχυνση του ρυθμού της βιομηχανικής ανάπτυξης ανάμεσα στα 1790 και τις αρχές της δεκαετίας του 1820 και αντίστοιχη επιβράδυνση αυτού του ρυθμού το επόμενο τέταρτο του αιώνα. Είναι σημανπκό ότι ανάλογοι ρυθμοί παρατηρούνται και στις πιο βιομηχανοποιημένες 11

13 Ernest Mandel ηπειρωτικές χώρες εκείνης της περιόδου, δηλαδή το Βέλγιο και η Γαλλία6. Από την άποψη της μεθόδου, η επιλογή των δεικτών-κλειδιών αποτελεί το πρώτο χαρακτηριστικό γνώρισμα της μαρξιστικής θεωρίας των μακρών κυμάτων στην οικονομική εξέλιξη, που τη διακρίνει από τη σύγχρονη ακαδημαϊκή θεωρία. Οι μαρξιστές δεν ακολουθούν εκείνους τους ιστορικούς της οικονομίας που επικεντρώνουν την ανάλυσή τους για τα μακρά κύματα στην κίνηση των τιμών και του χρήματος7. Βέβαια, δεν αρνούνται ότι αυτή η κίνηση σχετίζεται με τη διάγνωση των μακρών κυμάτων και παραδέχονται τη σχετική αυτονομία των νομισματικών φαινομένων. Όμως, δεν μπορούν παρά να ξεκινούν από την υπόθεση, ουσιαστική για τη μαρξιστική οικονομική ανάλυση, ότι οι βασικοί νόμοι της κίνησης του καπιταλιστικού συστήματος είναι εκείνοι της συσσώρευσης του κεφαλαίου η οποία προέρχεται από την παραγωγή εμπορευμάτων, αξίας και υπεραξίας, και από την επακόλουθη πραγματοποίησή τους. Έτσι, οι δείκτες-κλειδιάτων μακρών κυμάτων είναι κινήσεις, που περιλαμβάνουν την παραγωγή εμπορευμάτων και την πώληση εμπορευμάτων. Αφού, δε, ο Μαρξ θεωρούσε πως η παγκόσμια αγορά αποτελούσε το πραγματικό πλαίσιο των οικονομικών διακυμάνσεων, η βιομηχανική παραγωγή και οι στατιστικές των παγκόσμιων εξαγωγών συνιστούν αναμφισβήτητα τους δύο δείκτες-κλειδιά. Αυτό δείχνει ξεκάθαρα ότι η πολύ ήπια κριτική του Altvater για τη θεωρία μας των μακρών κυμάτων, σύμφωνα με την οποία εμείς υποτιμάμε το ρόλο των σχετικών ποσοστών της επέκτασης (και συρρίκνωσης) στην παγκόσμια αγορά, είναι αδικαιολόγητη. Όμοια, η παρατήρησή του ότι δεν μπορεί να αποδειχθεί η ύπαρξη μεγάλου όγκου αποθέματος σε χρηματικό κεφάλαιο στην αρχή ενός μακρού κύματος επέκτασης είναι προφανώς λάθος για το 1893 (μετά τη μακρά ύφεση υπήρχε πληθώρα κεφαλαίων στη Δύση, που άρχισε να εξάγεται μαζικά στο εξωτερικό) ή για μετά το 1940 (48) (το σχέδιο Μάρσαλ) για να μην αναφερθούμε και στις δεκαετίες του 1980 και του Η δική μου συνεισφορά στη διαμόρφωση της μαρξιστικής θεωρίας των μακρών κυμάτων στην καπιταλιστική εξέλιξη έχει παρανοηθεί. Ερμηνεύτηκε από ορισμένους κριτικούς ενός είδους τεχνολογική ερμηνεία των μακρών κυμάτων9. Η ιδέα ότι οι τεχνολογικές επαναστάσειςαπό τις οποίες εγώ διακρίνω τρεις μετά τη βιομηχανική επανάστασηείναι οι αιτίες των μακροπρόθεσμων ανόδων στο μέσο ποσοστό της βιομηχανικής ανάπτυξης δεν ανταποκρίνεται καθόλου στην ανάλυσή μου. Στηνπραγμαπκότητα, οποιαδήποτε μαρξισπκή θεωρία των μακρών κυμάτων της καπιταλιστικής εξέλιξης δεν μπορεί παρά να είναι μονάχα μια θεωρία της συσσώρευσης του κεφαλαίου ή, με άλλα λόγια, μια θεω 12

14 Τα Μακρά Κύματα της Καπιταλιστικής Εξέλιξης" ρία του ποσοστού κέρδους. Είναι ταυτολογία, από μαρξιστική άποψη, ότι μια απότομη μακροπρόθεσμη άνοδος στο μέσο ποσοστό ανάπτυξης της βιομηχανικής παραγωγής μπορεί να εκφράσει μονάχα αντίστοιχες ανόδους στα μέσα ποσοστά καπιταλιστικής συσσώρευσης και κέρδους στο βαθμό που μελετάμε αυτές τις διακυμάνσεις στο πλαίσιο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ένας απότομος διπλασιασμός του μακροπρόθεσμου ποσοστού ανάταξης της βιομηχανικής παραγωγής, που θα συμπίπτει με μια μακροπρόθεσμη στασιμότητα της καπιταλιστικής συσσώρευσης (ή, ακόμη χειρότερα, μια μακροπρόθεσμη πτώση στο μέσο ποσοστό κέρδους), είναι μια παράλογη υπόθεση στο πλαίσιο της μαρξισπκής ανάλυσης. Δεν είναι δύσκολο να δείξουμε ότι θα ήταν εξίσου παράλογο από την άποψη της κλασικής ή της νεοκλασικής ανάλυσης και δεν θα ήταν αποδείξιμο ούτε στη βάση εμπειρικών στοιχείων. Δεν είναι σκοπός αυτής της συζήτησης να αναφερθούμε στη μακροχρόνια διαμάχη (που συνεχίζεται εδώ και τουλάχιστον τρία τέταρτα του αιώνα μας) και αφορά τη σχέση της άποψης του Μαρξ για την πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους με την ανάπτυξη της διεθνούς καπιταλιστικής οικονομίας τον 19ο και 20ό αιώνα, αφήνοντας στην άκρη το πολύ πιο αφηρημένο (με κανέναν τρόπο όμως αδιάφορο ή ασήμαντο) ερώτημα, εάν αυτή η τάση μπορεί να επαληθευτεί εμπειρικά και ιστορικά ή αν πρόθεση του Μαρξ ήταν απλώς να δείξει ότι αυτή προκαλεί αντίθετες τάσεις (οι οποίες είναι επαληθεύσιμες), αλλά δεν μπορεί να τις προκαλεί για πάντα (η διαμάχη για τη λεγάμενη θεωρία της κατάρρευσης)'0. Αρκεί να πούμε ότι οι περισσότεροι μαρξιστές οικονομολόγοι, καθώς και πολλοί ακαδημαϊκοί οικονομολόγοι ειδικευμένοι στη βιομηχανική ή επιχειρημαηκή ανάλυση, συμφωνούν γενικά, αναγνωρίζοντας τις διακυμάνσεις στο μέσο ποσοστό κέρδους και στο μέσο ποσοστό συσσώρευσης του κεφαλαίου στο πλαίσιο ενός 7χρονου ή ΙΟχρονου βιομηχανικού κύκλου. Μέσα σε κάθε κύκλο οι φάσεις ανόδου και ευημερίας χαρακτηρίζονται από άνοδο των προσδοκιών κέρδους και της πραγματοποίησης κέρδους (κέρδη ex ante και ex post), που ακολουθούνται ή συνοδεύονται από ανόδους στο ποσοστό συσσώρευσης του παραγωγικού κεφαλαίου". Οι φάσεις της οξείας κρίσης και της ύφεσης χαρακτηρίζονται από πτώσεις στο ποσοστό του πραγματοποιημένου κέρδους και των προσδοκιών κέρδους, που συνοδεύονται ή ακολουθούνται από πτώσεις του ποσοστού συσσώρευσης παραγωγικού κεφαλαίου (δηλαδή, επενδύσεις). Δε θα υπεισέλθουμε στις ωραίες λεπτές διαφορές αυτών των συσχετισμών, οι οποίες δεν είναι με κανένα τρόπο μηχανιστικές, ούτε για τους σοβαρούς μαρξιστές αναλυτές ούτε για τους σοβαρούς ακαδημαϊκούς αναλυτές. Λαμβάνουν υπόψη τους φαινόμενα χρονικών καθυστερήσεων κυρίως ανάμεσα στις αποφάσεις για επενδύσεις και τις τελικές 13

15 Ernest Mandel αυξήσεις στηνπαραγωγή, που αυτές οδηγούν. Επίσης, συνυπολογίζουν τις διακυμάνσεις στο ποσό του χρηματικού κεφαλαίου που διατίθεται για επενδύσεις πρωτίστως παραγωγικού κεφαλαίου, δηλαδή την κυμαινόμενη διαίρεση του κοινωνικού κεφαλαίου σε παραγωγικό κεφάλαιο, εμπορικό κεφάλαιο (κεφάλαιο παγωμένο σε εμπορεύματα που ήδη έ χουν παραχθεί, δηλαδή αποθέματα εμπορευμάτων) ή χρηματικό κεφάλαιο, και συμπεριλαμβάνουν τα φαινόμενα διακύμανσης της πίστωσης και των επιτοκίων. Τέλος, συνεκπμούντις αυξομειώσεις στη ζήτηση και την προσφορά χρηματικού κεφαλαίου, καθώς και μια ολόκληρη σειρά από δευτερεύοντες παράγοντες. Όμως, οι ουσιαστικές κινήσεις, αυτές που καθορίζουν τις βασικές κατευθύνσεις του συστήματος, παραμένουν οι διακυμάνσεις στο μέσο ποσοστό συσσώρευσης του παραγωγικού κεφαλαίου. Γενικά, η μαρξιστική οικονομική ανάλυση εξετάζει τις κινήσεις του μέσου ποσοστού κέρδους σε δύο διαφορετικά χρονικά πλαίσια: στο πλαίσιο του βιομηχανικού κύκλου και στο πλαίσιο ολόκληρης της διάρκειας ζωής του καππαλιστικού συστήματος (ξανά η διαμάχη για τη λεγάμενη θεωρία της κατάρρευσης)12. Εμείς ισχυριζόμαστε ότι πρέπει να εισαχθεί και ένα τρίτο χρονικό πλαίσιο, ώστε να συμφωνήσουμε τόσο με το σύνολο της θεωρητικής ανάλυσης όσο και με τα διαθέσιμα εμπειρικά δεδομένα. Αυτό το τρίτο χρονικό πλαίσιο είναι ακριβώς αυτό των μακρών κυμάτων διάρκειας χρόνων. Αποτελούν μια πραγματική πρόκληση για τη μαρξιστική οικονομική ανάλυση. Η άρνηση να ασχοληθούμε μ αυτή την πρόκληση αποτελεί στρουθοκαμηλισμό απέναντι στην πραγματικότητα και υποδηλώνει παραδοχή θεωρητικής αδυναμίας. Είναι πρόκληση για μια θεωρία στην οποία η πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους παίζει τόσο σημαντικό ρόλο, να εξηγήσει πώς είναι δυνατόν ακολουθώντας τρία τουλάχιστον ιστορικά σημεία-καμπές στην καπιταλιστική ιστορία της οικονομίας (μετά το 1848, μετά το 1893 και μετά το 1940 στη Β. Αμερική και το 1948 στη Δ. Ευρώπη και την Ιαπωνία) να υπήρξαν απότομες μακροπρόθεσμες άνοδοι στο μέσο ποσοστό οικονομικής ανάπτυξης. Υπογραμμίσαμε, ήδη, το γεγονός ότι το να έχουμε τέτοιες μακροχρόνιες ανόδους στην αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής και των επενδύσεων που να συμπίπτουν με στασιμότητα ή πτώση του ποσοστού κέρδους είναι θεωρητικά αβάσιμο και εμπειρικά αναπόδεικτο. Έτσι, το πραγματικό πρόβλημα στο πλαίσιο της μαρξιστικής οικονομικής ανάλυσης, είναι το εξής: Είναι δυνατόν, με τα εννοιολογικά εργαλεία της μαρξιστικής οικονομικής ανάλυσης, να εξηγήσουμε τις μακροπρόθεσμες ανόδους στο μέσο ποσοστό κέρδους σε δεδομένες ιστορικές καμπές, παρά την κυκλική καθοδική πορεία αυτού του ίδιου ποσοστού κέρδους στο τέλος κάθε βιομηχανικού κύκλου και παρά την υλική πτώση, που δείχνει τα ιστορικά όρια του καπιταλιστικού 14

16 Τα Μακρά Κύματα της Καπιταλιστικής Εξέλιξης" τρόπου παραγωγής; Η απάντησή μας σ αυτό το ερώτημα είναι κατηγορηματικά Ναι. Είμαστε πεισμένοι πως ό,τι συνέβη μετά το 1848, μετά το 1893 και μετά το 1940 (48) ήταν όντως μακροχρόνιοι άνοδοι στο μέσο ποσοστό κέρδους. Είμαστε, επίσης, πεισμένοι ότι αυτό είναι εντελώς εξηγήσιμο στο πλαίσιο της μαρξιστικής οικονομικής ανάλυσης για τον ακόλουθο λόγο. Αρκετές μεταβλητές-κλειδιάτου μαρξιστικού "συστήματος είναι ενμέρει αυτόνομες μεταβλητές. Οι συσχετίσεις τους δεν είναι μηχανικές. Ένας απο τους κύριους λόγους που υπήρξαν τόσες παρανοήσεις της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ είναι ακριβώς πως παρανοώντας τη μέθοδο με την οποία χειρίζεται διαδοχικά διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης (ή, αν προτιμάτε, η πρακτική του να χρησιμοποιεί τη μέθοδο της διαδοχικής προσέγγισης) πολλοί σχολιαστές ή κριτικοί του απέδωσαν ότι συσχετίζει μηχανικά αυτές τις βασικές μεταβλητές, ερχόμενος σε αντίθεση όχι μόνο με την εσωτερική λογική του συστήματος του, αλλά και με ό,τι ρητά δήλωσε γι αυτό το θέμα. Απ αυτή την άποψη, μια καλή επεξήγηση αποτελεί η μαρξιστική θεωρία για τους μισθούς, η οποία έρχεται σε αντίθεση με την ιδέα των Malthus-Lassalle για το σιδερένιο νόμο των μισθών, μια θεωρία που μπορεί να εξηγηθεί μόνο στο πλαίσιο ακριβώς τέτοιων εν μέρει αυτόνομων μεταβλητών, που κινούνται μέσα στην εσωτερική λογική ενός συνεκτικού συστήματος13. Δεν μπορούμε να μπούμε εδώ σε μια λεπτομερή ανάλυση της μαρξιστικής θεωρίας των μισθών για να στηρίξουμε τη θέση μας. Ας θυμηθούμε, απλώς, μια σημαντική συνέπεια της μαρξιστικής θεωρίας της υπεραξίας. Σε αντίθεση με τον Ricardo, ο Μαρξ δεν συνέδεε γραμμικά το ποσοστό κέρδους σε μια με τις διακυμάνσεις των μισθών. Οι τρεις βασικοί παράγοντες, που καθορίζουν το ποσοστό κέρδους κατά το Μαρξ, είναι οι διακυμάνσεις στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, οι διακυμάνσεις στο ποσοστό υπεραξίας και οι διακυμάνσεις στην ταχύτητα περιστροφής του κεφαλαίου (με το ποσοστό υπεραξίας να μην σχετίζεται ούτε και αυτό γραμμικά με τις διακυμάνσεις των πραγματικών μισθών, όπως μόλις αναφέραμε)14. Έτσι, για άλλη μια φορά, το ποσοστό κέρδους δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να σχετίσει άμεσα με τους πραγματικούς μισθούς. Το ποσοστό κέρδους μπορεί να ανεβαίνει ενώ οι πραγματικοί μισθοί ανεβαίνουν, μπορεί να κατεβαίνει ενώ οι πραγματικοί μισθοί κατεβαίνουν. Μονάχα με προσεκτική παρατήρηση όλων των μερικώς αυτόνομων μεταβλητών μπορούμε να φτάσουμε σε συμπεράσματα που να αφορούν την τρέχουσα τάση του ποσοστού κέρδους και σε προβλέψεις για τις μελλοντικές βραχυπρόθεσμες ή μεσοπρόθεσμες διακυμάνσεις. Θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι κάπ τέτοιο αποτελεί παρέκκλιση από το θέμα μας. Δεν είναι όμως. Γιατί δείχνοντας πως στο μαρξιστικό 15

17 Ernest Mandel σύστημα υπάρχει μια περίπλοκη διαλεκτική αλληλεπίδραση διαφόρων διαδικασιών, οι οποίες δεν είναι μηχανιστικά και μονοδιάστατα προκαθορισμένες, κατανοούμε τη μέθοδο που πρέπει να χρησιμοποιηθεί για να εξηγήσουμε τις απότομες μακροχρόνιες ανόδους του μέσου ποσοστού κέρδους, που τη σειρά τους εξηγούν τις απότομες μακροχρόνιες ανόδους στο μέσο ποσοστό ανάπτυξης της βιομηχανικής παραγωγής και του παγκόσμιου εμπορίου μετά το 1848, το 1893 και το 1940(48), καθώς και, αντίστοιχα, τη μακροπρόθεσμη πτώση στο μέσο ποσοστό κέρδους, που επίσης μπορεί να εξηγήσει τις εντυπωσιακές μειώσεις στο ρυθμό της οικονομικής ανάπτυξης, που συνέβη γύρω στα 1823, το 1873, ανάμεσα στους δύο παγκόσμιους πολέμους στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα και στα τέλη της δεκαετίας του Με άλλα λόγια, μια ισχυρή αύξηση στο ποσοστό της υπεραξίας, μια μεγάλη πτώση στο ποσοστό αύξησης της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, μια απότομη επιτάχυνση στην περιστροφή του κεφαλαίου ή ένας συνδυασμός κάποιων ή όλων αυτών των παραγόντων, μπορούν να εξηγήσουν μια απότομη άνοδο στο μέσο ποσοστό κέρδους. Επιπλέον, ο Μαρξ έδειξε ότι ανάμεσα στους παράγοντες που μετριάζουν τις συνέπειες της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους είναι η αύξηση του όγκου της υπεραξίας και η ροή του κεφαλαίου σε χώρες (και, θα πρέπει να προσθέσουμε, σε τομείς) όπου η μέση οργανική σύνθεση του κεφαλαίου είναι σημαντικά χαμηλότερη απ ό,τι στους βασικούς βιομηχανικούς κλάδους των βιομηχανοποιημένων καπιταλιστικών χωρών. Μπορούμε, έτσι, να συμπεράνουμε, σε πιο αφηρημένο θεωρητικό επίπεδο, ότι μια απότομη ισχυρή άνοδος στο μέσο ποσοστό κέρδους συμβαίνει όταν αρκετοί ή και οι πέντε παράγοντες που προαναφέρθηκαν λειτουργούν με συγχρονισμένο τρόπο και έτσι ξεπερνούν την προηγούμενα ευδιάκριτη μακροχρόνια πτώση στο μέσο ποσοστό κέρδους. Αυτό δε σημαίνει ότι ματαιώνουν τα συνηθισμένα κυκλικά σκαμπανεβάσματα του μέσου ποσοστού κέρδους (δηλαδή, ότι εξαλείφουν τον κανονικό φυσιολογικό επιχειρησιακό κύκλο). Σημαίνει, όμως, ότι βάζουν φρένο στις κυκλικές πτώσεις που συμβαίνουν, εφ όσον οι αντισταθμισπκές δυνάμεις λειτουργούν πιο έντονα και πιο συγχρονισμένα από πριν. 'Οταν, αντίθετα, αυτές οι αντισταθμιστικές δυνάμεις είναι σχετικά αδύναμες και όταν μονάχα ελάχιστες (ή καμιά) απ αυτές λειτουργούν, η πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους θα επιβληθεί πλήρως και θα χαρακτηρίσει μια μακρά περίοδο (ένα μακρό κύμα ύφεσης) με χαμηλό μέσο ποσοστό ανάπτυξης ή ακόμα και τάση προς στασιμότητα. Επαναλαμβάνουμε ότι αυτό δεν εμποδίζει τις κυκλικές ανόδους στο ποσοστό κέρδους και τη συσσώρευση κεφαλαίου (δηλαδή, έναν ομαλό επιχειρησιακό κύκλο), εξηγεί, όμως, γιατί οι περίοδοι ανάκαμψης θα είναι 16

18 Τα Μακρά Κύματα της Καπιταλιστικής Εξέλιξης" σχετικά αδύναμες και βραχύβιες. Έτσι, τα μακρά κύματα επέκτασης είναι περίοδοι στις οποίες οι δυνάμεις που ανπδρούν στην πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους λειτουργούν με έντονο και συγχρονισμένο τρόπο. Τα μακρά κύματα ύφεσης είναι περίοδοι σπς οποίες οι δυνάμεις που ανπδρούν στην πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους είναι λιγότερες, πιο αδύναμες με καθοριστικά μικρότερο συγχρονισμό. Επειδή αυτό συμβαίνει σε ορισμένες καμπές, μπορεί να εξηγηθεί μονάχα κάτω από το φως μιας συγκεκριμένης ιστορικής ανάλυσης της δεδομένης περιόδου καπιταλιστικής εξέλιξης που οδήγησε σ αυτή την καμπή. Αυτή η ανάλυση πρέπει στη συνέχεια να ολοκληρωθεί εξηγώντας γιατί μια σειρά από παράγοντες μπορεί να παραμείνουν ουσιώδεις και καθοριστικοί στη διάρκεια μιας ολόκληρης ιστορικής περιόδου, γιατί δεν ουδετεροποιούνται άμεσα από τα ίδια τα οικονομικά αποτελέσματα που παράγουν. Για παράδειγμα, γιατί μια ισχυρή αύξηση του ποσοστού ανάπτυξης της βιομηχανικής παραγωγής στη διάρκεια ενός κύκλου δεν οδηγεί άμεσα σε μια κατάσταση πλήρους απασχόλησης και αυξανόμενων δυσκολιών στην αύξηση του ποσοστού υπεραξίας, κάτι που θα προκαθορίσει τον επόμενο κύκλο και θα τον κάνει να ξεκινήσει κάτω από πολύ χειρότερες προσδοκίες κέρδους από τον προηγούμενο, κι έτσι θα εμποδίσει ένα συσσωρευτικά ψηλότερο ποσοστό ανάπτυξης στη διάρκεια αρκετών διαδοχικών κύκλων; Αντίθετα, μια πάνω από το μέσο όρο αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, ένα στάσιμο ή ακόμα και πτωτικό ποσοστό υπεραξίας, μια έντονη πτώση στο ρυθμό αύξησης της περιστροφής του κεφαλαίου ή ένας συνδυασμός αρκετών ή όλων αυτών των παραγόντων μπορούν να εξηγήσουν μια μακροχρόνια πτώση στο μέσο ποσοστό κέρδους. Αυτή η ανάλυση πρέπει επίσης να ολοκληρωθεί με την εξήγηση των λόγων για τους οποίους μια τέτοια πτώση δε δημιουργεί αυτόματα τα αποτελέσματα τα οποία θα έκαναν ταχύτατα δυνατή μια νέα άνοδο του μέσου ποσοστού κέρδους (γιατί, δηλαδή, δεν υπάρχει, ως αποτέλεσμα μιας στάσιμης οικονομίας στη διάρκεια ενός κύκλου, τέτοια αύξηση της ανεργίας που να προκαλέσει ισχυρή αύξηση στο ποσοστό υπεραξίας, η οποία μπορεί, στη συνέχεια, να οδηγήσει από τον επόμενο κύκλο σε ισχυρή αύξηση του μέσου ποσοστού του κέρδους, σε ισχυρή αύξηση της συσσώρευσης κεφαλαίου και έτσι σε ισχυρή αύξηση στο ποσοστό οικονομικής ανάπτυξης). Μπορούν να παρουσιαστούν εμπειρικά στοιχεία για τέτοια μακρά κύματα στο μέσο ποσοστό κέρδους; Φαίνεται πως τα δεδομένα δεν επαρκούν για να πετύχουν κάτι τέτοιο αν πάρουμε τις βιομηχανοποιημένες χώρες ως σύνολο, παρόλο που έχει γίνει πολλή έρευνα για συγκεκριμένες περιόδους, και κυρίως για συγκεκριμένους κλάδους σε 17

19 Ernest Mandel συγκεκριμένες χώρες. Όμως, αυτά τα δεδομένα γενικά δεν καλύπτουν αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, ώστε να μπορέσουν να φωτίσουν την ερμηνεία μας για τα μακρά κύματα οικονομικής εξέλιξης. Στην περίπτωση της Ιαπωνίας, ο Christian Sautter σχεδίασε ένα διάγραμμα που δείχνει πόσο επικερδείς μακροχρόνια υπήρξαν οι ιαπωνικές μη αγροτικές ιδιωτικές επιχειρήσεις για την περίοδο δείχνοντας έτσι ξεκάθαρα τις μακροπρόθεσμες τάσεις (Διάγραμμα 1)15. Ωστόσο, υπάρχει ένας τομέας για τον οποίο τα στατιστικά στοιχεία είναι άφθονα και καλύπτουν πολύ μεγάλες χρονικές περιόδους: αυτός των επιτοκίων. Από την πλευρά της μαρξιστικής οικονομικής θεωρίας τα επιτόκια δεν κινούνναι με κανέναν τρόπο παράλληλα με το ποσοστό κέρδους κάθε στιγμή. Μπορεί να παρουσιάσουν μεγάλη απόκλιση από αυτό το ποσοστό κάτω από εξαιρετικές συνθήκες. Όταν ξεσπάει μια σοβαρή οικονομική κρίση, που συμπίπτει με νομισματική ή πιστωτική κρίση (μια κρίση ρευστότητας πολλών καππαλιστικών επιχειρήσεων ή τραπεζών), τα επιτόκια μπορεί να εκτιναχθούν πολύ πάνω από το ποσοστό κέρδους, καθώς τίθεται ζήτημα δανεισμού των βιομηχάνων, όχι για να δημιουργήσουν επιπρόσθετο κέρδος, αλλά περισσότερο για να σώσουν το κεφάλαιό τους. Αντίθετα, στη διάρκεια μιας βαθιάς ύφεσης τα επιτόκια μπορεί να πέσουν πολύ κάτω από το μέσο ποσοστό κέρδους, καθώς το χρηματικό κεφάλαιο είναι άφθονο και οι βιομηχανικοί οίκοι επιβραδύνουν ή σταματούν τα τρέχοντα σχέδια επενδύσεων. Μη αγροτικές ιδιωτικές επιχειρήσεις (τιμές: ) ΙΑΠΩΝΙΑ Μη αγροτικές ιδιωτικές επιχειρήσεις (τρέχουσες τιμές & κόστος) ΙΑΠΩΝΙΑ

20 Τα Μακρά Κύματα της Καπιταλιστικής Εξέλιξης Διάγραμμα 1. Αποδοτικότητα των ιαπωνικών μη αγροτικών ιδιωτικών επιχειρήσεων, Προσαρμογή από τον Sautter5. Αν όμως δούμε μακροχρόνια τους μέσους όρους των ετήσιων επιτοκίων, αυτές οι παρεκκλίσεις από τον κανόνα μειώνονται σε μεγάλο βαθμό και έτσι μπορούμε να θεωρήσουμε ότι, τουλάχιστον στις μακροχρόνιες τάσεις τους, τα επιτόκια έχουν παράλληλη διακύμανση με το μέσο ποσοστό κέρδους. Συμβαίνει, έτσι, ο υπολογισμός των μακροχρόνιων διακυμάνσεων στα επιτόκια να δείχνει ότι είναι σε γενικές γραμμές ανάλογες με τα μακρά κύματα οικονομικής εξέλιξης, όπως τα προσδιορίσαμε. Παρόλο που αυτός ο συσχετισμός δεν αποτελεί από μόνος του απόδειξη για τη μαρξιστική ερμηνεία των μακρών κυμάτων ως λειτουργία των διακυμάνσεων στο μέσο ποσοστό κέρδους, σίγουρα ενισχύει τη θέση μας. Μακροπρόθεσμη οπφδ ονη επιτοκίων Βρετανία: Υψηλή απόδοση 1798: 5,9% Απροσδιόριστες διακυμάνσεις μέχρι το Πτώση μέχρι το 1852, στη συνέχεια άνοδος μέχρι το 1874, έπειτα νέα πτώση μέχρι το 1897 Χαμηλή απόδοση 1897: 2,25% Ηνωμένες Πολιτείες: Υψηλή απόδοση 1920: 5,32% 19

21 Ernest Mandel Χαμηλή απόδοση 1946: 2,19% Υψηλή απόδοση 1974: 7,2% (πρέπει να διορθωθεί λόγω υψηλού ποσοστού πληθωρισμού. Στην Ελβετία το υψηλότερο ποσοστό που καταγράφηκε ήταν εκείνο του 1974:7,13%) Γαλλία: Πριν το 1841: πτώση : άνοδος : πτώση : άνοδος Βραχυπρόθεσμα επιτόκια (δεκαετείς υέσοι όοοι) Βρετανία: : πτώση : άνοδος : πτώση : άνοδος : πτώση : άνοδος Ενωμένες Πολιτείες: : πτώση : άνοδος : πτώση : άνοδος : πτώση : άνοδος16 Εφόσον προσδιορίσαμε σαφώς τη μέθοδο προσέγγισης της μαρξιστικής θεωρίας των μακρών κυμάτων, που είναι σε τελική ανάλυση μια θεωρία των μακρών κυμάτων στο μέσο ποσοστό κέρδους, μπορούμε στη συνέχεια να τονίσουμε δύο άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μαρξιστικής θεωρίας (σε αντίθεση προς την ακαδημαϊκή θεωρία) των μακρών κυμάτων στην καπιταλιστική εξέλιξη, δύο αλληλένδετα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στην ερμηνεία των απότομων ανόδων στο μέσο ποσοστό κέρδους μετά από τις σημανηκές καμπές του 1848, του 1893 και του 1940 (48) οι εξωοικονομικοί παράγοντες παίζουν κομβικό ρόλο. Και για τον ίδιο λόγο, γενικά οι μαρξιστές δε θα πρέπει να δέχονται θεωρίες των μακρών κύκλων στην οικονομική εξέλιξη, του τύπου Kondratieff, σύμφωνα με τις οποίες υπάρχει στην ίδια την οικονομία ένας εσωτερικός μηχανισμός μέσω του οποίου ένας μακρύς κύκλος επέκτασης εικοσιπέντε περίπου χρόνων οδηγεί στο διάδοχο κύκλο στασιμότητας ίδιας διάρκειας, ο ο ποίος έπειτα οδηγεί αυτόματα στον επόμενο μακρύ κύκλο επέκτασης 2 0

22 Τα Μακρά Κύματα της Καπιταλιστικής Εξέλιξης" και ούτω καθ εξής.17 Για να το πούμε πιο καθαρά, παρόλο που η εσωτερική λογική των καπιταλιστικών νόμων κίνησης μπορεί να εξηγήσει τη συσσωρευτική φύση κάθε μακρού κύματος εφόσον έχει αρχίσει και παρότι μπορεί να ερμηνεύσει τη μετάβαση από ένα μακρό κύμα επέκτασης σ ένα μακρό κύμα στασιμότητας, δεν μπορεί όμως να εξηγήσει τη στροφή από το τελευταίο στο προηγούμενο.18δεν υπάρχει συμμετρία ανάμεσα στα α ναπόφευκτα μακροχρόνια αποτελέσματα της επιταχυνόμενης καπιταλιστικής ανάπτυξης (που είναι ακριβώς μια μακροχρόνια πτώση στο μέσο ποσοστό κέρδους) και την απότομη μακροχρόνια άνοδο στο μέσο ποσοστό κέρδους μετά από μια σταθερή πτώση για ένα τέταρτο του αιώνα. Αυτή η άνοδος δεν μπορεί να απορρέει μόνο από τους νόμους της κίνησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Δεν είναι δυνατό να προκύπτει από τη λειτουργία του κεφαλαίου γενικά". Μπορεί να κατανοηθεί μονάχα αν όλες οι συγκεκριμένες μορφές της καπιταλιστικής εξέλιξης σ' ένα δεδομένο περιβάλλον (όλες οι συγκεκριμένες μορφές και αντιθέσεις πολλών κεφαλαίων ) μπουν στο παιχνίδι. Και αυτό σημαίνει μια ολόκληρη σειρά από μη οικονομικούς παράγοντες, όπως κατακτητικοί πόλεμοι, επεκτάσεις και συρρικνώσεις του χώρου καπιταλιστικής λειτουργίας, ενδοκαπιταλιστικοί ανταγωνισμοί, ταξική πάλη, ε παναστάσεις και αντεπαναστάσεις κ.λπ. Αυτές οι ριζικές αλλαγές στο συνολικό κοινωνικό και γεωγραφικό περιβάλλον στο οποίο λειτουργεί ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής πυροδοτούν, με τη σειρά τους, ριζικές ανακατατάξεις στις βασικές μεταβλητές της καπιταλιστικής ανάπτυξης (δηλαδή, μπορεί να οδηγήσουν σε ανακατατάξεις στο μέσο ποσοστό κέρδους). Η επανάσταση του 1848 και η ανακάλυψη των χρυσοφόρων περιοχών της Καλιφόρνια προκάλεσαν την απότομη ποιοτική διεύρυνση της παγκόσμιας καπιταλιστικής αγοράς. Ολόκληρες περιοχές της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και του Ειρηνικού Ωκεανού έγιναν ξαφνικά αγορές εμπορευμάτων παραγόμενων με καπιταλιστικό τρόπο. Αυτή η τρομακτική διεύρυνση της αγοράς (πιθανά η μεγαλύτερη, αναλογικά, που γνώρισε ο καπιταλισμός από τη γέννησή του) έδωσε ισχυρή ώθηση για μια εκτεταμένη εκβιομηχάνιση και για μια νέα τεχνολογική επανάσταση, όπως περιγράφεται λεπτομερώς από τον Μαρξ στο κεφάλαιο 13 του 1 ου τόμου του Κεφαλαίου : το πέρασμα από την ατμομηχανή στον ατμοκινητήρα από τη χειροτεχνία στη βιομηχανική παραγωγή του σταθερού κεφαλαίου. Αυτό, με τη σειρά του, είχε συνέπεια την πολύ μεγάλη αύξηση στο ποσοστό αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας (δηλαδή, της σχετικής υπεραξίας, του ποσοστού υπεραξίας). Επιπλέον, το ποσοστό και ο ρυθμός περιστροφής του κεφαλαίου 21

23 Ernest Mandel αυξήθηκαν σημαντικά ως αποτέλεσμα των επαναστατικών εξελίξεων στις μεταφορές, τις τηλεπικοινωνίες (το ατμόπλοιο, ο τηλέγραφος, η αύξηση κατασκευής σιδηροδρομικών γραμμών στη Βόρεια Αμερική και τη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη) και των επαναστατικών εξελίξεων στην πίστωση και το εμπόριο (οι ανώνυμες εταιρείες, τα μεγάλα πολυκαταστήματα κ.λπ.). Ο συνδυασμός όλων αυτών των αλλαγών αρκεί για να εξηγήσει μια μεγάλη, απότομη και διαρκή αύξηση στο ποσοστό κέρδους. Τα κύρια χαρακτηριστικά του ιμπεριαλισμού (το τελικό κομμάτιασμα της Αφρικής, της Μ. Ανατολής, της Αν. Ασίας και της Κίνας σε αποικιακές αυτοκρατορίες ή μισοαποικιακές σφαίρες επιρροής, η ποιοτική αύξηση της εξαγωγής κεφαλαίου σε υπανάπτυκτες χώρες, η πτώση σπς σχετικές τιμές των πρώτων υλών) εξηγούν επίσης την απότομη άνοδο του μέσου ποσοστού κέρδους μετά το 1893 (δηλαδή, μετά το τέλος της μεγάλης ύφεσης που κράτησε από το 1873 μέχρι το 1893). Η μείωση της αύξησης της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου σε συνδυασμό με την αύξηση του ποσοστού υπεραξίας και πάλι ως αποτέλεσμα μιας τεχνολογικής επανάστασης (ηλεκτρισμός), έπαιξε ρόλο-κλειδί στην αύξηση με διαρκή τρόπο του μέσου ποσοστού κέρδους. Όσον αφορά στην καμπή του 1940 (48) εξηγήσαμε εκτενώς στον Ύστερο Καπιταλισμό την άνοδο στο μέσο ποσοστό κέρδους που επέτρεψε στον καπιταλισμό να ξεπεράσει τη μακρά σχετική στασιμότητα που υπέστη μεταξύ του 1914 και του Και πάλι οι κινητήριοι παράγοντες ήταν εξωοικονομικοί. Αυτήν τη φορά δεν ήταν ούτε μια κοινωνική επανάσταση (με γεωγραφική επέκταση της σφαίρας λειτουργίας του κεφαλαίου, όπως μετά το 1848) ούτε μια ιμπεριαλιστική κατάκτηση (όπως στο τελευταίο μέρος του 19ου αιώνα). Αυτή τη φορά ο κύριος εξωοικονομικός κινητήριος παράγοντας ήταν η ιστορική ήττα που υπέστη διεθνώς η εργατική τάξη τις δεκαετίες του 1930 και του 1940 (φασισμός, πόλεμος, Ψυχρός Πόλεμος και η περίοδος του Μακάρθι στη Β. Αμερική), η οποία επέτρεψε στην αστική τάξη να επιβάλει μια σημαντική αύξηση του ποσοστού υπεραξίας (στις περιπτώσεις της Γερμανίας, της Ιαπωνίας, της Γαλλίας και της Ισπανίας εντυπωσιακές αυξήσεις που κυμαίνονται από 100 μέχρι 300%, στην περίπτωση των ΗΠΑ μια πιο συγκρατημένη, αλλά περίπου εξίσου σημαντική αύξηση). Συνοδευόμενη και πάλι από μείωση στο ποσοστό αύξησης της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου (μειώσεις σπς σχετικές τιμές των πρώτων υλών μετά το 1951, εύκολη και σχεδόν μονοπωλιακή πρόσβαση των ΗΠΑ στο φτηνό πετρέλαιο της Μ. Ανατολής, μείωση της αξίας πολλών στοιχείων του σταθερού κεφαλαίου από τις αρχές της δεκαετίας του 1950) και από επιταχυνόμενο ρυθμό στην περιστροφή του κεφαλαίου (επαναστάσεις σπς τηλεπικοινωνίες και την πίστη, γέννηση μιας πραγμαπκά διεθνούς χρημα 2 2

24 Τα Μακρά Κύματα της Καπιταλιστικής Εξέλιξης" ταγοράς που συνόδευσετον πολλαπλασιασμό των πολυεθνικών εταιρειών). Αυτή η μεγάλη αύξηση του ποσοστού υπεραξίας αρκεί για να εξηγήσει την απότομη άνοδο στο μέσο ποσοστό κέρδους, ακολουθούμενη από ανάλογη αύξηση στο ποσοστό συσσώρευσης του κεφαλαίου20. Η ευκαιρία επένδυσης του πλεονάζοντος κεφαλαίου στον εξοπλιστικό τομέα, με εγγυημένα από το κράτος κέρδη, έπαιξε ενισχυτικό ρόλο. Έχουμε πει ότι παρόλο που οι κομβικές καμπές προκαλούνται από εξωγενείς, εξωοικονομικούς παράγοντες, αποδεσμεύουν δυναμικές διαδικασίες, οι οποίες μπορούν, στη συνέχεια, να εξηγηθούν με την εσωτερική λογική των καπιταλιστικών νόμων κίνησης. Σ αυτό το σημείο είναι που εμείς αποδίδουμε σημαντικό ρόλο στις τεχνολογικές επαναστάσεις, όπως έκανε και ο Μαρξ. Η δική μας ερμηνεία των μακρών κυμάτων, σε σύγκριση με τις ερμηνείες των Kondratieff και Schumpeter, έχει το πλεονέκτημα ότι δεν εξηγεί τα μακρά κύματα, την αρχή τους και το τέλος τους, με την αμφίβολη ύπαρξη των μακρά ωριμαζόμενων σχεδίων επενδύσεων διάρκειας 25 ή ακόμα και 50 χρόνων (τα οποία είναι φανερό πως παίζουν μονάχα περιθωριακό ρόλο στην καπιταλιστική οικονομία) ή, ακόμα χειρότερα, με την ξαφνική εμφάνιση ενός μεγάλου αριθμού από καινοτόμες προσωπικότητες (δηλαδή, με βιολογικά ή γενετικά συμβάντα), αλλά περισσότερο με τα μακροχρόνια σκαμπανεβάσματα του μέσου ποσοστού κέρδους. Από τη στιγμή, όμως, που ένα τέτοιο μακρό κύμα ξεκινάει, αρχίζουν τα ερωτήματα: Πώς αποκτά ορμή; Γιατί μπορεί να διατηρείται για μεγάλη περίοδο; Οι απαντήσεις πρέπει να βρίσκονται σε πολλά επίπεδα. Μια πραγματική τεχνολογική επανάσταση προκαλεί ριζική αλλαγή των βασικών τεχνικών σε όλες τις σφαίρες της καπιταλιστικής παραγωγής και διανομής, συμπεριλαμβανομένων των τηλεπικοινωνιών και των μεταφορών. Οι μεγάλης κλίμακας καινοτομίες δε γίνονται στη διάρκεια του μακρού κύματος σχετικής στασιμότητας, που προηγείται μιας τεχνολογικής επανάστασης, γιατί οι προσδοκίες κέρδους είναι ασήμαντες. Ακριβώς γι αυτόν το λόγο, από τη στιγμή που αρχίζει η ταχεία άνοδος στο ποσοστό κέρδους, το κεφάλαιο βρίσκει ένα απόθεμα ανεφάρμοστων ή μόνο περιθωριακά εφαρμοσμένων εφευρέσεων και έτσι έχει τα υλικά μέσα για την άνοδο του ποσοστού τεχνολογικών καινοτομιών. Όταν πραγματοποιείται μια βασική τεχνολογική επανάσταση είναι ήδη μεγάλης διάρκειας. Συνδεδεμένα με τα υλικά μέσα είναι και τα οικονομικά μέσα, καθώς το προηγούμενο διάστημα έγιναν σημαντικές αυξήσεις στο πρόσφατα συσσωρευμένο κεφάλαιο που δεν επενδύθηκε στην παραγωγή (δηλαδή, αποθέματα χρηματικού κεφαλαίου), οι οποίες αυξήσεις τώρα προστίθενται σπς μεγάλες αυξήσεις, στην πρόσφατα παραγ- 23

25 Ernest Mandel μένη και συσσωρευμένη υπεραξία ώστε, να κάνουν δυνατή μια μεγάλη αύξηση στο ποσοστό συσσώρευσης παραγωγικού κεφαλαίου (δηλαδή, παραγωγικής επένδυσης). Μια πραγματική τεχνολογική επανάσταση σημαίνει, τουλάχιστον στην πρώτη φάση της, μεγάλες διαφορές στο κόστος παραγωγής ανάμεσα σ εκείνες τις επιχειρήσεις που ήδη εφαρμόζουν την επαναστατική τεχνική και σ εκείνες που δεν την εφαρμόζουν ή την εφαρμόζουν μόνο περιθωριακά. Όμως, καθώς αυτό το γενικό κλίμα είναι επεκτατικό, θα είναι η μέση παραγωγικότητα της εργασίας στους προηγμένους κλάδους της βιομηχανίας που θα καθορίσει την κοινωνική αξία αυτών των εμπορευμάτων, ενώ εκείνες οι επιχειρήσεις στις οποίες η παραγωγικότητα της εργασίας είναι πάνω από το μέσο όρο που θα έχουν τα μεγαλύτερα κέρδη. Τούτο ισχύει ακόμα περισσότερο για τους νέους κλάδους της βιομηχανίας, εκείνους που ταυτίζονται με την τεχνολογική επανάσταση. Αρχικά, η κοινωνική αξία των εμπορευμάτων θα καθορίζεται από τις επιχειρήσεις με το μεγαλύτερο κόστος παραγωγής. Με άλλα λόγια, οι τεχνολογικές καινοτομίες, κάτω απ αυτές τις συνθήκες, ανεβάζουν το μέσο ποσοστό κέρδους και δεν πραγματοποιούνται σε βάρος των λιγότερο παραγωγικών επιχειρήσεων. Επιπλέον, η εργατική τάξη γενικά μπαίνει σε κάθε μακρό κύμα επέκτασης φέροντας τις πληγές της μακροχρόνιας ανεργίας της προηγούμενης περιόδου (μειωμένη διαπραγματευτική δύναμη και, σε πολλές περιπτώσεις, κλονισμένη αυτοπεποίθηση) έτσι που δε θα χρησιμοποιήσει τις επεκτατικές συνθήκες (τουλάχιστον όχι αμέσως) για να καλύψει τη σχετική μείωση των μισθών, που υπήρξε ένας από τους κινητήριους παράγοντες για την άνοδο του ποσοστού κέρδους. Οι πραγματικοί μισθοί αυξάνονται, όμως μάλλον αργά. Γενικά, για τουλάχιστον μια δεκαετία, αν όχι περισσότερο, αυξάνονται με μικρότερη ταχύτητα από το ποσοστό αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας στον τομέα II, ο οποίος αναπτύσσεται ραγδαία λ,ογω της τεχνολογικής επανάστασης. Έτσι, το ποσοστό της υπεραξίας εξακολουθεί να αυξάνεται παρά την αύξηση στους πραγματικούς μισθούς. Επιπροσθέτως, το γενικό επεκτατικό κλίμα προκαλεί μαζικών διαστάσεων μετανάστευση υποαπασχολούμενου εργατικού δυναμικού και φτωχοποιημένων μικροπαραγωγών εμπορευμάτων από την περιφέρεια του βιομηχανικού καπιταλισμού προς τα μητροπολιτικά κέντρα. Αυτό, με τη σειρά του, συμπληρώνει τον εφεδρικό βιομηχανικό στρατό εργατικού δυναμικού και διατηρεί την αύξηση των πραγματικών μισθών σε λογικά όρια για την μπουρζουαζία21. Αυτό σίγουρα ισχύει για το μακρό κύμα του 1940 (48) μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '60. Καθένα από τα προηγούμενα μακρά κύματα επέκτασης χρειάζεται συγκεκριμένη ανάλυση απ αυτή την άποψη, παρόλο 2 4

26 Τα Μακρά Κύματα της Καπιταλιστικής Εξέλιξης που υπάρχει εντυπωσιακή ομοιότητα με τα κύματα μετανάστευσης των δεκαετιών του 1850 και του Έτσι, όλες αυτές οι δυνάμεις συμβάλλουν στο να αποκτήσει το μακρό κύμα επέκτασης ορμή, ώστε να κρατήσει το μέσο ποσοστό ανάπτυξης πάνω από το μέσο όρο κατά τη διάρκεια αρκετών διαδοχικών βιομηχανικών κύκλων, καθώς τα πραγματοποιημένα και τα προσδοκώμενα μέσα ποσοστά κέρδους παραμένουν πάνω από τους μέσους όρους των προηγούμενων μακρών κυμάτων. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει ότι το μέσο ποσοστό κέρδους βρίσκεται σε διαρκή άνοδο ή ότι κυμαίνεται σε υψηλά, άνω του μέσου όρου, επίπεδα. Υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στα μακρά κύματα καπιταλιστικής ανάπτυξης και τον κανονικό επιχειρησιακό κύκλο. Στη διάρκεια ενός μακρού κύματος επέκτασης, οι περίοδοι της ανόδου, της ευημερίας και της οικονομικής άνθησης διαρκούν περισσότερο και είναι πιο έντονες ενώ οι υφέσεις είναι συντομότερες και λιγότερο σοβαρές. Αντίθετα, στη διάρκεια ενός μακρού κύματος με τάση στασιμότητας, οι περίοδοι ανόδου και ευημερίας είναι συντομότερες, πιο αβέβαιες και περισσότερο άνισες ενώ οι υφέσεις διαρκούν περισσότερο και είναι πιο έντονες. Όμως, στη διάρκεια ενός μακρού κύματος επέκτασης υπάρχουν όντως και υφέσεις (δηλαδή, προσωρινές πτώσεις στο μέσο ποσοστό κέρδους). Αντίστοιχα, στη διάρκεια ενός μακρού κύματος με τάση στασιμότητας, υπάρχουν περίοδοι ανόδου και ευημερίας (δηλαδή, συγκυριακές άνοδοι στο μέσο ποσοστό κέρδους). Διαθέτουμε τα εμπειρικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν αι/τή τη σύνδεση. Ο Woytinski έδωσε τα ακόλουθα δεδομένα για τα δύο μακρά κύματα οικονομικής εξέλιξης στη Γερμανία: Στη διάρκεια του μακρού κύματος ύφεσης του υπήρξαν δεκαπέντε χρόνια κρίσης ή ύφεσης έναντι έξι χρόνων ανόδου. Όμως, στη διάρκεια του μακρού κύματος επέκτασης του υπήρξαν μόνο τέσσερα χρόνια κρίσης ή ύφεσης έναντι 15 χρόνων ανόδου23. Τα δεδομένα που παρουσίασε ο Gordon (Πίνακας 1.6) επιβεβαιώνουν την ανάλυση και για τις ΗΠΑ και τη Βρετανία. Αυτά τα συγκυριακά σκαμπανεβάσματα στο μέσο ποσοστό κέρδους δε χρειάζεται να εξηγηθούν με τη θεωρία των μακρών κυμάτων. Μπορούν να εξηγηθούν άρτια με την παραδοσιακή θεωρία της κρίσης (όπως λένε οι μαρξιστές) ή τη θεωρία του επιχειρησιακού κύκλου (όπως αποκαλούντα σκαμπανεβάσματα οι ακαδημαϊκοί οικονομολόγοι}. Όμως, αυτή ακριβώς η σύνδεση του παραδοσιακού βιομηχανικού ή επιχειρησιακού κύκλου με τα μακρά κύματα είναι που καθιστά τη θεωρία των μακρών κυμάτων χρήσιμο εργαλείο για την ερμηνεία των ιδιαιτεροτήτων κάθε συγκεκριμένου βιομηχανικού κύκλου και, πιο συγκεκριμένα, τις παραλλαγές στο μέγεθος αυτών των ιδιαιτεροτήτων. Όταν ο Τρότσκι σωστά απέρριψε τη χρήση του όρου μακροχρόνιος κύκλος του Kondratieff σε αναλογία με το συνηθισμένο βιομηχα- 25

27 Ernest Mandel Πίνακας 1.6. Σύνδεση μεταξύ των μακρών κυμάτων της καπιταλιστικής εξέλιξης και του κανονικού επιχειρησιακού κύκλου Αναλογία μηνών επέκτασης και μηνών κάμψης ΗΠΑα Βρετανία Γερμανία Κύμα επέκτασης Κύμα ύφεσης Κύμα επέκτασης Κύμα ύφεσης α) Η διάρκεια των υφέσεων στις ΗΠΑ κατά το μακρό κύμα επέκτασης ήταν 11 μήνες κατά μέσο όρο. Όσον αφορά το μακρό κύμα ύφεσης ήταν 21 μήνες κατά μέσο όρο. Πηγή: David Μ Gordon Up and Down the Long Roller Coaster" in U.S. Capitalism in Crisis, New York: Union for Radical Political Economics, 1978, p. 26, W.W. Rostow, The World Economy, History and Prospects, Austin: University of Texas Press, 1978, pp. 323, 325, 343. Τα δεδομένα για την περίοδο μετά το 1967 είναι από δικούς μας υπολογισμούς. νικό κύκλο, το έκανε ουσιαστικά επειδή οι απότομες ανοδικές καμπές των μακρών κυμάτων δεν μπορούν να εξηγηθούν βασικά με εσωτερικά οικονομικά αίτια. Για τον ίδιο αυτό λόγο δεν μπορεί να υπάρξει μηχανική συμμετρία ανάμεσα στο μήκος του βιομηχανικού κύκλου και στο μήκος του μακρού κύματος. Οι μαρξιστές θεωρούν (όπως και ο ίδιος ο Μαρξ) ότι το μήκος του βιομηχανικού κύκλου εξαρτάται από την ηθική διάρκεια ζωής του σταθερού κεφαλαίου (δηλαδή, από τη διακριτή περίοδο στην οποία πραγματοποιείται μαζική ανανέωση του σταθερού κεφαλαίου), το οποίο, από την ίδια τη φύση του, δεν μπορεί να ανανεώνεται τμηματικά και σε διαρκή βάση. Συμβάντα, όμως, όπως νέες γεωγραφικές κατακτήσεις του καπιταλισμού, πόλεμοι, επαναστάσεις και αντεπαναστάσεις, δεν μπορούν να επιβληθούν από κανένα τέτοιο μηχανικό νόμο όπως η ηθική διάρκεια ζωής των μηχανημάτων μεγάλης κλίμακας. Το να αρνούμαστε, ωστόσο, ότι από τη στιγμή που ένα μακρό κύμα έχει ξεκινήσει, η εσωτερική λογική του καπιταλισμού (δηλαδή, οι νόμοι κίνησης του συστήματος) αναγκαστικά επιβάλλουν την παραπέρα τροπή των γεγονότων, είναι σαν να αρνούμαστε ότι αυτοί οι νόμοι κίνησης έχουν οποιαδήποτε πραγματική λειτουργική αξία. Αν κάποιος πιστεύει ότι όχι μόνο κάθε 50 ή 60 χρόνια, αλλά διαρκώς εξωτερικές μη οικονομικές δυνάμεις καθορίζουν την ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας, τότε εκ των πραγμάτων απορρίπτει ολόκληρη τη μαρξιστική οικονο- 26

28 Τα Μακρά Κύματα της Καπιταλιστικής Εξέλιξης μική ανάλυση24. Αυτός είναι ο λόγος που δεν μπορούμε να δεχτούμε την κριτική που μας απευθύνεται (όπως και στη μαρξιστική θεωρία των μακρών κυμάτων γενικά) ότι προσπαθούμε με εκλεκηκίστικο τρόπο να συνδυάσουμε εξωγενείς και ενδογενείς ερμηνείες της καπιταλιστικής εξέλιξης (δηλαδή, προσπαθούμε να συνδυάσουμε τον Τρότσκι με τον Kondratieff)25. Δεν υπάρχει τίποτα τέτοιο στη θέση ότι οι απότομες μακροχρόνιες άνοδοι στο μέσο ποσοστό κέρδους μπορούν να εξηγηθούν, σε τελική ανάλυση, μόνο μέσω των αλλαγών στο κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργεί ο καπιταλισμός και ότι από τη στιγμή που αυτές οι άνοδοι συντελεστούν οι εσωτερικές ανπφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου Παραγωγής δείχνουν την αξία τους και οδηγούν αμείλικτα σε νέες πτώσεις του ποσοστού κέρδους, τόσο σε συγκυριακή βάση (στο βιομηχανικό κύκλο) όσο και σε μακροχρόνια βάση. Είναι αναπόφευκτο ότι ένα μακρό κύμα με τάση στασιμότητας πρέπει να το ακολουθήσει ένα μακρό κύμα με τάση επέκτασης, εκτός, βέβαια, και αν είμαστε έτοιμοι να υποθέσουμε ότι το κεφάλαιο έχει ανακαλύψει κάποιο κόλπο να εξαλείφει για ένα τέταρτο του αιώνα (αν όχι περισσότερο) την πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους. Για να δείξουμε με ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια αυτή τη σύνδεση εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων στην αλληλεπίδραση των μακρών κυμάτων της καπιταλιστικής εξέλιξης με την οικονομική ιστορία του καπιταλισμού πρέπει να εισαγάγουμε στην ανάλυση των μακρών κυμάτων δύο πρόσθετα στοιχεία: τη μακροχρόνια τάση του διεθνούς καπιταλιστικού ανταγωνισμού, σε κρατικό επίπεδο, και τις μακροχρόνιες διακυμάνσεις στην παραγωγή χρυσού. Υπάρχουν αναμφισβήτητες αναλογίες ανάμεσα στη σχετική ηγεμονία της Βρετανίας στην παγκόσμια αγορά την περίοδο , που ακολουθήθηκε από την πτώση της ηγεμονίας στη μεγάλη ύφεση του , στη σχετική ηγεμονία του βρετανικού ιμπεριαλισμού την περίοδο , που ακολουθήθηκε από την κατακόρυφη πτώση αυτής της ηγεμονίας την περίοδο και την ισχυρή ηγεμονία του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού την περίοδο από το 1940(48) ως τα τέλη της δεκαετίας του 60 που ακολουθήθηκε από τη σχετική πτώση αυτής της ηγεμονίας έκτοτε. Είναι αλήθεια πως μπορούμε να κάνουμε λόγο μονάχα για αναλογίες και όχι για πλήρεις ομοιότητες. Η ηγεμονία της βρετανικής βιομηχανίας την περίοδο ήταν πολύ πιο έντονη από την ηγεμονία του βρετανικού ιμπεριαλισμού την περίοδο , η οποία αμφισβητούνταν όλο και περισσότερο, σχεδόν από το ξεκίνημά της, από την ανάπτυξη του γερμανικού και έπειτα του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Επίσης, η ηγεμονία του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού στα τέλη των δεκα- 27