Απόφοιτοι του Τομέα Οικονομίας-Διοίκησης των Τεχνικών Επαγγελματικών Εκπαιδευτηρίων και Αγορά Εργασίας

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ Απόφοιτοι του Τομέα Οικονομίας-Διοίκησης των Τεχνικών Επαγγελματικών Εκπαιδευτηρίων και Αγορά Εργασίας Ευφροσύνη Χατζηγαρυφάλλου Οικονομολόγος-Εκπαιδευτικός ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΠΑΤΡΑ, 2007

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσα Καθηγήτρια του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών κα Ιωάννα Νταούλη-Ντεμούση, για την αδιάκοπη καθοδήγηση και επίβλεψη της παρούσας διδακτορικής διατριβής, που αποτέλεσε τον καθοριστικό παράγοντα για την ολοκλήρωσή της. Ευχαριστώ επίσης θερμά την Καθηγήτρια του Τομέα Αγροτικής Οικονομίας του Τμήματος Γεωπονίας του ΑΠΘ κα Αφροδίτη Παπαδάκη-Κλαυδιανού για τις πολύτιμες συμβουλές και υποδείξεις της, καθώς και την ψυχολογική υποστήριξη που μου παρείχε κατά τη διάρκεια εκπόνησης της διδακτορικής διατριβής. Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών κο Δημήτριο Σκούρα για τις παρατηρήσεις και υποδείξεις, οι οποίες συνετέλεσαν στη βελτίωση της διατριβής. Γενικά, ευχαριστώ όλους όσους συνέβαλαν στη συγκέντρωση των πρωτογενών στοιχείων για την πραγματοποίηση της έρευνας, καθώς και στη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων.

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... i ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ... iv ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ. vii ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΟΠΟΣ... 2 ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Μικροοικονομική θεώρηση Μέθοδοι υπολογισμού απόδοσης ανθρώπινου κεφαλαίου Εξομάλυνση προφίλ ηλικίας-εισοδήματος κατά επίπεδο 9 εκπαίδευσης Ανάλυση κόστους-οφέλους Επιπτώσεις της θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου στη χάραξη 16 στρατηγικών Εμπειρικές εφαρμογές της θεωρίας του ανθρώπινου 19 κεφαλαίου Θεωρία φίλτρου ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΝΔΕΣΗ ΚΕΝΩΝ ΘΕΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 21 ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ 2.1. Αγορά εργασίας και εκπαίδευση Αντιστοίχηση κενών θέσεων εργασίας και εκπαίδευσης Ανεργία και επίπεδο εκπαίδευσης Αντιστοίχηση εκπαίδευσης-απασχόλησης ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ 44 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ Η Τεχνική Εκπαίδευση σε επίπεδο Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης 44 στην Ελλάδα Η Τεχνική Εκπαίδευση σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής 45 Ένωσης Στατιστικά στοιχεία ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΓΓΕΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ. 55

4 5.1. Εισαγωγή Περιγραφή μεθοδολογίας Δειγματοληψία Ερωτηματολόγιο Αξιοπιστία και Εγκυρότητα Αξιοπιστία Εγκυρότητα Έλεγχοι αξιοπιστίας και εγκυρότητας Αποτελέσματα ελέγχων αξιοπιστίας και 61 εγκυρότητας Υποθέσεις Έρευνας ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Εισαγωγή Περιγραφική Ανάλυση Έλεγχος των υποθέσεων της έρευνας Στατιστική διερεύνηση εξάρτησης μεταξύ μεταβλητών Μεθοδολογικό πλαίσιο κατηγορικής παλινδρόμησης Κατηγοριοποίηση των μεταβλητών Επιλογή κλίμακας μετασχηματισμού Πλαίσιο ανάλυσης Αποτελέσματα διβηματικής ανάλυσης σε συστάδες Αποτελέσματα κατηγορικής παλινδρόμησης Ανεξάρτητες μεταβλητές κατηγορικής 106 παλινδρόμησης Διερεύνηση πιθανών εξρτήσεων-σχέσεων Ανάλυση probit ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Συμπεράσματα Προτάσεις ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία. 122

5 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΓΙΑ ΑΠΟΦΟΙΤΟΥΣ Τ.Ε.Ε. ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ 124 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ-ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ... ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Πίνακας 1: Ανεργία κατά εκπαιδευτικό επίπεδο του πληθυσμού ηλικίας (%). Πίνακας 2: Ανεργία ομάδας ηλικίας Πίνακας 3: Διάρκεια ανεργίας το 1999 για τους εξελθόντες από την τεχνική 37 επαγγελματική εκπαίδευση το 1996, 1997 και Πίνακας 4: Άτομα που ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην τεχνική 38 επαγγελματική εκπαίδευση το 1996, 1997, 1998 κατά θέση στην αγορά εργασίας το Πίνακας 5: Ποσοστό ανεργίας κατά βαθμίδα εκπαίδευσης, για την ομάδα 39 ηλικιών ετών, Πίνακας 6: Πιθανότητα ανεργίας κατά βαθμίδα εκπαίδευσης σε σύγκριση 40 με το μέσο όρο, Πίνακας 7: Απασχολούμενοι το 1999, που εξήλθαν από την εκπαίδευση την 41 τριετία , κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας.. Πίνακας 8: Απασχολούμενοι το 1999, που εξήλθαν από την εκπαίδευση την 43 τριετία , κατά κατηγορίες επαγγελμάτων. Πίνακας 9: Κρατικές δαπάνες για εκπαίδευση (% Ακαθάριστου Εθνικού 50 Προϊόντος)... Πίνακας 10: Μέσοι Υπολογισμένοι Δείκτες Απόδοσης στην Εκπαίδευση γις 50 Εισοδηματικές Ομάδες και Περιοχές... Πίνακας 11: Κατανομή μαθητών ως προς την επίδοσή τους στα Μαθηματικά 52 στη Γ Γυμνασίου... Πίνακας 12: Κατανομή μαθητών ως προς την επίδοσή τους στα Αρχαία 53 Ελληνικά στη Γ Γυμνασίου.. Πίνακας 13: Κατανομή μαθητών ως προς το Μ.Ο. του απολυτηρίου τους από 53 τη Γ Γυμνασίου. Πίνακας 14: Μήτρα συσχετίσεων των οκτώ μετασχηματισμένων 62

6 μεταβλητών Πίνακας 15: Τιμές συντελεστών αξιοπιστίας, χαρακτηριστικές ρίζες και 63 εξηγούμενη διακύμανση κατά διάσταση Πίνακας 16: Φορτία των κύριων συνιστωσών 63 Πίνακας 17: Φύλο Πίνακας 18: Ηλικία. 67 Πίνακας 19: Πόλη Πίνακας 20: Οικογενειακή κατάσταση Πίνακας 21: Επίπεδο σπουδών του πατέρα 69 Πίνακας 22: Επίπεδο σπουδών της μητέρας Πίνακας 23: Επάγγελμα του πατέρα Πίνακας 24: Επάγγελμα της μητέρας. 72 Πίνακας 25: Έτος αποφοίτησης από τα Τ.Ε.Ε 73 Πίνακας 26: Ειδικότητα του τομέα Οικονομίας-Διοίκησης που επέλεξαν οι 75 απόφοιτοι Πίνακας 27: Κύριο επάγγελμα αποφοίτων. 76 Πίνακας 28: Κύριο επάγγελμα (1) αποφοίτων 77 Πίνακας 29: Κύριο επάγγελμα (2) αποφοίτων 78 Πίνακας 30: Κύριο επάγγελμα (3) αποφοίτων 79 Πίνακας 31: Δευτερεύον επάγγελμα (1) αποφοίτων Πίνακας 32: Δευτερεύον επάγγελμα (2) αποφοίτων Πίνακας 33: Δευτερεύον επάγγελμα (3) αποφοίτων Πίνακας 34: Επάγγελμα σχετικό με την ειδικότητά τους από τα Τ.Ε.Ε. που θα 80 επιθυμούσαν να κάνουν οι απόφοιτοι (πρώτη επιλογή). Πίνακας 35: Επάγγελμα σχετικό με την ειδικότητά τους από τα Τ.Ε.Ε. που θα 81 επιθυμούσαν να κάνουν οι απόφοιτοι (δεύτερη επιλογή).. Πίνακας 36: Εναλλακτικές σκέψεις των αποφοίτων κατά την επιλογή 82 εγγραφής τους στα Τ.Ε.Ε.. Πίνακας 37: Σχολές στις οποίες συνέχισαν τις σπουδές τους οι απόφοιτοι των 83 Τ.Ε.Ε... Πίνακας 38: Εναλλακτικές «άλλες» σχολές στις οποίες συνέχισαν τις 83 σπουδές τους οι απόφοιτοι των Τ.Ε.Ε Πίνακας 39: Συσχέτιση σημερινής εργασίας με την εκπαίδευση των 83

7 αποφοίτων από τα Τ.Ε.Ε Πίνακας 40: Συσχέτιση προηγούμενων εργασιών με την εκπαίδευση των 84 αποφοίτων από τα Τ.Ε.Ε Πίνακας 41: Συσχέτιση σημερινής ή παλαιότερων εργασιών των αποφοίτων 85 με την εκπαίδευσή τους.. Πίνακας 42: Δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι απόφοιτοι που δεν βρήκαν 87 σχετική με την εκπαίδευσή τους εργασία, κατά την εύρεση αυτής.. Πίνακας 43: Κύρια πηγή εισοδήματος των αποφοίτων τα τελευταία 2 88 χρόνια. Πίνακας 44: Λόγοι που οδήγησαν τους αποφοίτους να επιλέξουν τον τομέα 90 Οικονομίας-Διοίκησης... Πίνακας 45: Λόγοι για τους οποίους οι απόφοιτοι επέλεξαν να γραφτούν στα 91 Τ.Ε.Ε.. Πίνακας 46: Συνέχιση των σπουδών των αποφοίτων μετά το Τ.Ε.Ε. 92 Πίνακας 47: Αναζήτηση σχετικής με την εκπαίδευσή τους εργασίας από τους 93 αποφοίτους. Πίνακας 48: Λόγοι που οι απόφοιτοι δεν αναζήτησαν εργασία σχετική με την 94 εκπαίδευσή τους από τα Τ.Ε.Ε... Πίνακας 49: Κριτήρια επιλογής αριθμού συστάδων κατά Schwartz Πίνακας 50: Κατανομή των παρατηρήσεων κατά συστάδα Πίνακας 51: Συχνότητες κατανομής των παρατηρήσεων στις συστάδες Πίνακας 52: Συσχετίσεις μεταξύ των μετασχηματισμένων ανεξάρτητων 107 μεταβλητών Πίνακας 53: Συντελεστής πολλαπλού προσδιορισμού R Πίνακας 54: Τυποποιημένοι συντελεστές παλινδρόμησης 107 Πίνακας 55: Συντελεστές συσχέτισης, σχετική σημασία και τιμές ανοχής των 108 ανεξάρτητων μεταβλητών.. Πίνακας 56: Ανάλυση probit, περίπτωση Πίνακας 57: Ανάλυση probit, περίπτωση

8 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Σχεδιάγραμμα 1: Σχέση εισοδημάτων-ηλικίας και εκπαίδευσης.. 6 Σχεδιάγραμμα 2: Σχέση εισοδήματος-ηλικίας στους αποφοίτους Λυκείου και 7 Πανεπιστημίου.. Σχεδιάγραμμα 3: Προφίλ ηλικίας-εισοδήματος 10 Σχεδιάγραμμα 4: Προφίλ ηλικίας-εισοδήματος 11 Σχεδιάγραμμα 5: Γραφική παράσταση κόστους-οφέλους 13 Σχεδιάγραμμα 6: Γραφική παράσταση κόστους-οφέλους 13 Σχεδιάγραμμα 7: Μεταβολή των καμπυλών ζήτησης και προσφοράς 16 εργασίας. Σχεδιάγραμμα 8: Εκπαιδευτικές απαιτήσεις εισόδου σε θέσεις εργασίας. 27 Σχεδιάγραμμα 9: Ανεργία κατά επίπεδο εκπαίδευσης στην Ελλάδα. 35 Σχεδιάγραμμα 10: Ποσοστό ανεργίας κατά επίπεδο εκπαίδευσης, Σχεδιάγραμμα 11: Διάγραμμα διασποράς των μεταβλητών 64 Σχεδιάγραμμα 12: Φύλο Σχεδιάγραμμα 13: Ηλικία. 68 Σχεδιάγραμμα 14: Πόλη Σχεδιάγραμμα 15: Οικογενειακή κατάσταση Σχεδιάγραμμα 16: Επίπεδο σπουδών του πατέρα 70 Σχεδιάγραμμα 17: Επίπεδο σπουδών της μητέρας Σχεδιάγραμμα 18: Επάγγελμα του πατέρα Σχεδιάγραμμα 19: Επάγγελμα της μητέρας. 73 Σχεδιάγραμμα 20: Έτος αποφοίτησης από τα Τ.Ε.Ε 74 Σχεδιάγραμμα 21: Ειδικότητα του τομέα Οικονομίας-Διοίκησης που επέλεξαν οι 75 απόφοιτοι Σχεδιάγραμμα 22: Κύριο επάγγελμα αποφοίτων. 76 Σχεδιάγραμμα 23: Κύρια επαγγέλματα που έκαναν οι απόφοιτοι μέχρι 78 σήμερα Σχεδιάγραμμα 24: Επάγγελμα σχετικό με την ειδικότητά τους από τα Τ.Ε.Ε. που θα 81 επιθυμούσαν να κάνουν οι απόφοιτοι (πρώτη επιλογή). Σχεδιάγραμμα 25: Εναλλακτικές σκέψεις των αποφοίτων κατά την επιλογή 82 εγγραφής τους στα Τ.Ε.Ε.. Σχεδιάγραμμα 26: Συσχέτιση σημερινής εργασίας με την εκπαίδευση των 84

9 αποφοίτων από τα Τ.Ε.Ε Σχεδιάγραμμα 27: Συσχέτιση προηγούμενων εργασιών με την εκπαίδευση των 85 αποφοίτων από τα Τ.Ε.Ε Σχεδιάγραμμα 28: Συσχέτιση σημερινής ή παλαιότερων εργασιών των αποφοίτων 86 με την εκπαίδευσή τους.. Σχεδιάγραμμα 29: Δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι απόφοιτοι που δεν βρήκαν 88 σχετική με την εκπαίδευσή τους εργασία, κατά την εύρεση αυτής.. Σχεδιάγραμμα 30: Κύρια πηγή εισοδήματος των αποφοίτων τα τελευταία 2 89 χρόνια. Σχεδιάγραμμα 31: Λόγοι που οδήγησαν τους αποφοίτους να επιλέξουν τον τομέα 90 Οικονομίας-Διοίκησης... Σχεδιάγραμμα 32: Λόγοι για τους οποίους οι απόφοιτοι επέλεξαν να γραφτούν στα 91 Τ.Ε.Ε.. Σχεδιάγραμμα 33: Συνέχιση των σπουδών των αποφοίτων μετά το Τ.Ε.Ε. 92 Σχεδιάγραμμα 34: Αναζήτηση σχετικής με την εκπαίδευσή τους εργασίας από τους 93 αποφοίτους. Σχεδιάγραμμα 35: Λόγοι που οι απόφοιτοι δεν αναζήτησαν εργασία σχετική με την 95 εκπαίδευσή τους από τα Τ.Ε.Ε... Σχεδιάγραμμα 36: Διαγραμματικές απεικονίσεις των στατιστικών ελέγχων των 103 μεταβλητών, κατά συστάδα... Σχεδιάγραμμα 37: Διαγράμματα μετασχηματισμού 109

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ανάγκη ύπαρξης τεχνικής-επαγγελματικής εκπαίδευσης έγινε αισθητή από τα πρώτα χρόνια της σύστασης του ελληνικού κράτους. Από το Νόμο 7/ 1903 «περί συστάσεως εμπορικών σχολών» μέχρι τον ισχύοντα νόμο 2640/1998 για την Τεχνική Επαγγελματική Εκπαίδευση έγιναν πολλές προσπάθειες εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, ώστε αυτή να δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές απόκτησης δεξιοτήτων και επαγγελματικών προσόντων απαραιτήτων για την ένταξή τους στην αγορά εργασίας. Ο Τομέας Οικονομίας Διοίκησης με τη σημερινή του μορφή λειτουργεί από το Με το Νόμο 576/1977 συγκροτούνται τα Κέντρα Επαγγελματικής και Τεχνικής Εκπαίδευσης (ΚΕΤΕ), τα οποία αποτελούνται από ένα Επαγγελματικό και ένα Τεχνικό Λύκειο. Στο Επαγγελματικό Λύκειο κυρίαρχη θέση στις προτιμήσεις των μαθητών κατείχε ο Τομέας Οικονομίας-Διοίκησης. Οι μαθητές επέλεγαν το συγκεκριμένο τομέα με το σκεπτικό ότι ο εκσυγχρονισμός των επιχειρήσεων δημιουργεί θέσεις εργασίας για εξειδικευμένους υπαλλήλους λογιστηρίου και διοίκησης. Ένας άλλος λόγος για τον οποίο οι μαθητές προτιμούν τον Τομέα Οικονομίας- Διοίκησης είναι η δυνατότητα που τους δίνει για την εισαγωγή τους σε σχολές των ΤΕΙ από τις οποίες αποφοιτώντας αποκτούν επαγγελματικά δικαιώματα και μπορούν να εργαστούν ως ανώτερα στελέχη επιχειρήσεων ή να δημιουργήσουν δικό τους λογιστικό γραφείο. Σήμερα το οικονομικό περιβάλλον που υπάρχει με τις ανακατατάξεις στον τρόπο οργάνωσης της παραγωγής, τη δημιουργία ανταγωνιστικών επιχειρήσεων σε διεθνές επίπεδο, την ολοκλήρωση της ενιαίας αγοράς δημιουργούν την ολοένα αυξανόμενη ανάγκη ύπαρξης εξειδικευμένων υπαλλήλων, με αυξημένα επαγγελματικά προσόντα και ταυτόχρονη αλλαγή των εργασιακών προτύπων. Για τους λόγους αυτούς, η ΕΕ τα τελευταία χρόνια επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στην επαγγελματική εκπαίδευση (άρθρα 126 και 127 της Συνθήκης για την ΕΕ) με αντικειμενικό σκοπό τη βελτίωσή της, ώστε να διευκολύνεται η ένταξη των νέων στην αγορά εργασίας.

11 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΟΠΟΣ Κύριος σκοπός της διατριβής είναι η καταγραφή της υπάρχουσας κοινωνικής, οικονομικής και επαγγελματικής κατάστασης των αποφοίτων και ο προσδιορισμός της σχέσης επαγγελματικά προσόντα-εκπαίδευση-αγορά εργασίας. Αναλυτικότερα, ως στόχος ορίζεται: η διερεύνηση της απασχόλησης ή μη σε θέσεις εργασίας που έχουν άμεση σχέση με τις σπουδές τους, δηλαδή την αντιστοίχηση της εκπαίδευσης με την απασχόληση.

12 ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ Μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει καμία προσπάθεια σύνδεσης της τεχνικής επαγγελματικής εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας. Οι ειδικότητες, το περιεχόμενο σπουδών και τα αναλυτικά προγράμματα δεν οριοθετούνται με βάση τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Οι απόφοιτοι δε διαθέτουν εκείνες τις δεξιότητες και γνώσεις, οι οποίες θα τους δώσουν τη δυνατότητα απασχόλησής τους σε θέσεις εργασίας σχετικές με τις σπουδές τους. Η απουσία κατοχύρωσης επαγγελματικών δικαιωμάτων είναι ακόμη μια αιτία του φαινομένου της ετεροαπασχόλησης των αποφοίτων. Η τεχνική εκπαίδευση θεωρείται από την κοινή γνώμη «δεύτερης κατηγορίας» εκπαίδευση. Για πολλούς μαθητές είναι η αναγκαία λύση για την απόκτηση απολυτηρίου από το Λύκειο. Στην έρευνα, η οποία αναπτύχθηκε στους νομούς Θεσσαλονίκης και Αχαΐας γίνεται προσπάθεια να εντοπισθούν αφ ενός τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά των αποφοίτων, και αφ ετέρου η σημερινή θέση τους στην αγορά εργασίας. Η διερεύνηση επεκτείνεται ακόμη στο αν οι απόφοιτοι αναζήτησαν σχετική εργασία και αν με τις αποκτηθείσες από το Τ.Ε.Ε. γνώσεις και δεξιότητες απασχολούνται σήμερα σε σχετική με τις σπουδές τους εργασία.

13 1 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 1.1. Μικροοικονομική θεώρηση Η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου, της οποίας πατέρας είναι ο Θεοντόρ Σουλτς θεωρεί ότι οι γνώσεις και οι δεξιότητες του ατόμου είναι μία από τις μορφές του κεφαλαίου (Becker, 1975, T. Schultz, 1971) Η έννοια του ανθρώπινου κεφαλαίου περιλαμβάνει το σύνολο των φυσικών και επίκτητων ικανοτήτων ενός ατόμου. Η εκπαίδευση είναι επίκτητη ικανότητα, η οποία όμως μπορεί να βελτιώσει και τις φυσικές ικανότητες του ατόμου. Η εκπαίδευση καθιστά το άτομο εύκολα προσαρμοζόμενο στις νέες τεχνολογίες της αγοράς εργασίας. Έχει παρατηρηθεί ότι σε ομαδικές εργασίες η παραγωγικότητα των περισσότερων εκπαιδευόμενων συμπαρασύρει και τους υπόλοιπους, ώστε τελικά να παρατηρείται αύξηση της συνολικής παραγωγικότητας (Becker,1975, Ψαχαρόπουλος, 1999 ). Η απόκτηση γνώσεων συμβάλλει στην αύξηση της παραγωγικότητας με αποτέλεσμα ο εργαζόμενος να αποκτά ή να προσδοκά ότι θα αποκτήσει υψηλότερο εισόδημα, η δε οικονομία να παράγει περισσότερες ποσότητες και καλύτερη ποιότητα προϊόντων και υπηρεσιών. Η οικονομική της εργασίας δέχεται ότι το άτομο επιλέγει το επάγγελμα το οποίο ασκεί. Η επιλογή αυτή προϋποθέτει μία αναγκαία προετοιμασία, η οποία συνιστάται στην απόκτηση εργασιακών δεξιοτήτων μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα και στο χώρο εργασίας (G. Borjas, 2003, Mc Connell, 2006). Η απόκτηση και ο εμπλουτισμός του ανθρώπινου κεφαλαίου είναι χρονοβόρα και δαπανηρή διαδικασία και τα αποτελέσματα φαίνονται όταν το άτομο αρχίζει να εργάζεται (Becker 1975, Ψαχαρόπουλος, 1999). Ο Adam Smith στο βιβλίο του «ο πλούτος των Εθνών» αναφέρει ότι: Η εκπαίδευση ή η κατάρτιση ενός εργαζομένου, για να γίνει ειδικευμένος, στοιχίζει στον εργαζόμενο ή στην επιχείρηση ένα ποσόν χρημάτων, αλλά αυτά τα χρήματα ανακάμπτονται συν το χρόνο με κέρδος γιατί ο ειδικευμένος εργάτης είναι πιο παραγωγικός από τον ανειδίκευτο (Ψαχαρόπουλος, 1999: 13).

14 Ο Smith ήταν ο πρώτος που μίλησε για τις «αντισταθμιστικές» ή «εξισωτικές» διαφορές των μισθών στις εργασίες που θεωρούνται λιγότερο ελκυστικές και θα πρέπει να αμείβονται καλύτερα. Αν και η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου έχει εξελιχθεί από την εποχή του Adam Smith και των άλλων κλασσικών, παραμένει ίδια η κυριότερη συμβολή της η οποία δίνει εξηγήσεις στην ύπαρξη διαφορών των μισθών και στον προσδιορισμό του εισοδήματος. Η συμμετοχή του μελλοντικού εργαζομένου στο εκπαιδευτικό σύστημα θεωρείται ως μορφή επένδυσης από το ίδιο το άτομο και την οικογένειά του και από την κοινωνία. Οι γονείς επενδύουν στα παιδιά τους σε ανθρώπινο και μη ανθρώπινο (χρηματικό) κεφάλαιο. Οι φτωχότερες οικογένειες τείνουν να επενδύουν μόνο στο ανθρώπινο κεφάλαιο, επειδή είναι πιο «επικερδές» από το μη ανθρώπινο (Becker and Tones, 1979). Όταν σε μία οικονομία υπάρχει υψηλή ανεργία, τα άτομα δεν επενδύουν στην εκπαίδευση, επειδή πιστεύουν ότι ακόμη και με αυξημένη επένδυση σε ανθρώπινο κεφάλαιο δεν θα μπορούν να βρουν εργασία. Αυτό το γεγονός μπορεί να αποτελεί και ένα μέρος της εξήγησης του φαινομένου των υψηλών ποσοστών εγκατάλειψης της σχολικής εκπαίδευσης από το γυμνάσιο στα γκέτο και τις φτωχογειτονιές. Το χαμηλό σε επένδυση ανθρώπινου κεφαλαίου εργατικό δυναμικό μειώνει τη δυνατότητα κέρδους από την εργασία και αυτό επηρεάζει αρνητικά τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας (Acemoglu, 1996). Ο τυπικός επενδυτής ανθρώπινου κεφαλαίου λειτουργεί περισσότερο παρορμητικά από έναν τυπικό επενδυτή χρηματικού κεφαλαίου και κατά συνέπεια έχει μεγαλύτερες πιθανότητες σφάλματος (Becker, 1978). Εξάλλου, το άτομο προσφέρει εργασία με μοναδικό σκοπό να αποκτήσει εισοδήματα απ αυτή. Η απόκτηση εισοδημάτων από την εργασία προσδιορίζεται από την κατάσταση της αγοράς εργασίας (Borjas et al, 2004). Η εκπαίδευση επιδρά και στη σχέση εισοδημάτων και ηλικίας. Ας υποθέσουμε ότι τα ανεκπαίδευτα άτομα έχουν τα ίδια εισοδήματα ανεξάρτητα από την ηλικία, όπως φαίνεται και στο παρακάτω διάγραμμα (Σχεδιάγραμμα 1). Τα άτομα που επενδύουν στην εκπαίδευση έχουν χαμηλότερα εισοδήματα κατά τη διάρκειά των σπουδών τους και υψηλότερα εισοδήματα σε μεγαλύτερη ηλικία. Εξάλλου, η απόσβεση του κόστους της επένδυσης γίνεται όταν τα άτομα σε μεγαλύτερη ηλικία αποκτούν υψηλότερα εισοδήματα. Όσο υψηλότερο το κόστος, τόσο μεγαλύτερη και η

15 απόσβεση. Οι δύο καμπύλες τέμνονται στο σημείο υπερπήδησης. Η «υπερπήδηση» και η αυξητική πορεία των εισοδημάτων του περισσότερο εκπαιδευόμενου σε σχέση με το λιγότερο εκπαιδευόμενο, πρέπει να γίνεται σε νεαρή ηλικία. Για τη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου όλες οι παραπάνω υποθέσεις έχουν μεγάλη σημασία, επειδή χωρίς αυτές δεν θα μπορούσε να ισχύσει. Εκτός από τη σχολική εκπαίδευση, η εκπαίδευση στο χώρο εργασίας είναι μια σημαντική δραστηριότητα κατά τους πρώτους μήνες της απασχόλησης. Η εκπαίδευση αυτή αποτελεί μια σημαντική επένδυση για τον εργάτη και τον εργοδότη. Οι συμβατικές αναλύσεις προβλέπουν ότι οι εργάτες πληρώνουν μέρος της εκπαίδευσης που πραγματοποιείται στο χώρο εργασίας εφόσον αποδέχονται χαμηλότερο αρχικό μισό και συνεπώς πραγματοποιούν μια επιστροφή στην επένδυση αυτή με τη μορφή του υψηλότερου μελλοντικού μισθού (Barron et al, 1989). Η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου αποτελεί την κυρίαρχη νεοκλασική προσέγγιση. Σύμφωνα με αυτή: όταν όλοι οι άλλοι παράγοντες παραμένουν σταθεροί, τα εισοδήματα (ή η παραγωγικότητα) του χειράνακτα και του τεχνίτη θα ακολουθήσουν την τροχιά που δείχνει το Σχεδιάγραμμα 1. Το άτομο, σύμφωνα με τη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου, επενδύει στην εκπαίδευση ώστε στο μέλλον να αποκτήσει μεγαλύτερα εισοδήματα. Σχεδιάγραμμα 1: Σχέση εισοδημάτων-ηλικίας και εκπαίδευσης Πηγή: Ψαχαρόπουλος, 1999: 20 Στο Σχεδιάγραμμα 2 πραγματοποιείται σύγκριση μεταξύ αποφοίτων Λυκείου (ομάδα ελέγχου) και αποφοίτων τετραετούς πανεπιστημιακής φοίτησης. Οι απόφοιτοι του Λυκείου αρχίζουν να εργάζονται σε ηλικία 18 ετών, ενώ οι απόφοιτοι

16 Πανεπιστημίου σε ηλικία 22 ετών. Και οι δύο ομάδες συνταξιοδοτούνται στην ηλικία των 65 ετών. Σχεδιάγραμμα 2: Σχέση εισοδήματος-ηλικίας στους αποφοίτους Λυκείου και Πανεπιστημίου Πηγή: Ψαχαρόπουλος, 1999: 21 Όπως προκύπτει και από τα Σχεδιαγράμματα 1 και 2, ο περισσότερο μορφωμένος για ένα διάστημα κερδίζει λιγότερα χρήματα από τον λιγότερο μορφωμένο, γιατί θυσιάζει τα εισοδήματα που θα αποκτούσε αυτή τη περίοδο για να αποκτήσει γνώσεις (Ψαχαρόπουλος, 1999). Παλαιότερα πίστευαν ότι καθώς αυξάνεται η ποσότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου-όπως και στο φυσικό κεφάλαιο-εμφανίζεται ο νόμος της φθίνουσας απόδοσης, καθώς τα διαφυγόντα εισοδήματα μεγαλώνουν και μακραίνει η χρονική διάρκεια των σπουδών. Δηλαδή, όσο αυξάνεται η επένδυση σε εκπαίδευση, μειώνεται η απόδοσή της. Σήμερα οι «νέες θεωρίες οικονομικής μεγέθυνσης» υποστηρίζουν ότι αν και το ανθρώπινο κεφάλαιο δεν μπορεί να αυξάνεται συνεχώς δεν έχουμε εμφάνιση του νόμου της φθίνουσας απόδοσης λόγω των ειδικεύσεων του ατόμου στις νέες τεχνολογίες. Οι ειδικεύσεις είναι αυτές που αυξάνουν ολοένα την αξία του ανθρώπινου κεφαλαίου (Κανελλοπούλου κ.ά., 2003). Οι επιχειρήσεις για να εξαλείψουν τις φθίνουσες αποδόσεις των συντελεστών παραγωγής πρέπει να επενδύουν στη δημιουργία ανθρώπινου κεφαλαίου υψηλής τεχνογνωσίας, ώστε να αυξήσουν την παραγωγικότητά τους.

17 Το σχολείο είναι ένα ίδρυμα που ειδικεύεται στην παραγωγή εκπαίδευσης. Η ανάπτυξη συγκεκριμένων δεξιοτήτων προϋποθέτει εξειδίκευση και εμπειρία η οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί κατά ένα μέρος στις εταιρείες και κατά ένα άλλο μέρος στα σχολεία. Μία μετατόπιση από τη σχολική εκπαίδευση στην εκπαίδευση στο χώρο εργασίας θα εμφανίζει όλο το κόστος σαν διαφυγόν εισόδημα, ακόμη και αν οι άμεσες δαπάνες θα ήταν σημαντικές. Τα άτομα που επενδύουν στην εκπαίδευση κατά τη διάρκεια των σπουδών τους δεν έχουν εισοδήματα ή έχουν ελάχιστα τα οποία αποκτούν π.χ. εργαζόμενοι κατά τη διάρκεια των διακοπών τους (Becker, 1978). Αυτή η θυσία των εισοδημάτων συνιστά το κόστος ευκαιρίας της εκπαίδευσης. Το κόστος αυτό για το άτομο και την οικογένειά του συνιστάται στην απώλεια εισοδημάτων που θα ήταν άμεσα διαθέσιμα για την κάλυψη άλλων αναγκών τους αν δεν υπήρχαν οι δαπάνες της εκπαίδευσης (Becker, 1975, Ψαχαρόπουλος, 1999) Μέθοδοι υπολογισμού απόδοσης ανθρώπινου κεφαλαίου Τα καθαρά εισοδήματα μπορούν να προσδιορισθούν ως η διαφορά μεταξύ του πραγματικού εισοδήματος και του άμεσου κόστους εκπαίδευσης W= MP-K όπου: MP= πραγματικά εισοδήματα K=έμμεσο κόστος. Η αποδοτικότητα της επένδυσης για εκπαίδευση αφορά το άθροισμα των χρημάτων (με ανατοκισμό) που έχει δαπανήσει ένα άτομο για σπουδές. Αυτό αποτελεί το εκπαιδευτικό του κεφάλαιο. Θεωρητικά θα ήταν δυνατόν να εκτιμηθεί ότι η αποδοτικότητά του έχει αποφέρει κατά μέσο όρο αυτό το κεφάλαιο. Η αποδοτικότητα υπολογίζεται α)από την πλευρά του ατόμου που επενδύει στην εκπαίδευση λαμβάνοντας υπόψη τα έξοδα που πραγματοποιήθηκαν για τις σπουδές του και β) από την πλευρά του κράτους λαμβάνοντας υπόψη τα ποσά που διαθέτει το κράτος για την εκπαίδευση (Ψαχαρόπουλος, 1999). Η εκλεπτυσμένη ή πλήρης μέθοδος (elaborate, full discounting method) υπολογίζει την εσωτερική αποδοτικότητα με βάση τα ατομικά εισοδήματα και το επίπεδο εκπαίδευσης και ηλικία (t)

18 Όπου (r) είναι το προεξοφλητικό επιτόκιο που εξισώνει τα οφέλη από την επιπλέον εκπαίδευση Υπ=εισόδημα αποφοίτου πανεπιστημίου Υλ=εισόδημα αποφοίτου λυκείου (Υπ-Υλ)=η εισοδηματική διαφορά Cπ=άμεσο κόστος σπουδών Υπάρχει βέβαια και το έμμεσο κόστος με την μορφή των διαφυγόντων εισοδημάτων κατά τη διάρκεια των σπουδών των φοιτητών. Η σύντομη μέθοδος βασίζεται στην υπόθεση ότι τα προφίλ ηλικία-εισόδημα είναι οριζόντια δηλ. το όφελος είναι σταθερό μέγεθος για όλα τα χρόνια της εργάσιμης ζωής του πανεπιστημιακού πτυχιούχου και το κόστος (έμμεσο, άμεσο) μπορεί να αθροιστεί για τα 4 χρόνια σπουδών χωρίς προεξόφληση και ανατοκισμό. Αυτή η μέθοδος χρησιμοποιείται στις περιπτώσεις όπου υπάρχουν μόνο μέσοι όροι εισοδημάτων και δε διαθέτουμε στατιστικά στοιχεία που να μας επιτρέπουν την κατασκευή προφίλ εισοδημάτων κατά ηλικία (Ψαχαρόπουλος, 1999), π.χ. η απόδοση των επενδύσεων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση r = Yδ-Yπρ Sδ(Υπρ Όπου Υδ=μέσος όρος ετήσιων εισοδημάτων αποφοίτων δευτεροβάθμιας Υπρ=μέσος όρος ετήσιων εισοδημάτων αποφοίτων πρωτοβάθμιας Sδ=Αριθμός ετών διαφυγόντων εισοδημάτων δευτεροβάθμιας 1.3. Εξομάλυνση προφίλ ηλικίας-εισοδήματος κατά επίπεδο εκπαίδευσης Η ηλικία έχει άμεση σχέση με το εισόδημα που αποκτά το άτομο κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής του ζωής λαμβάνοντας βέβαια υπόψη και το επίπεδο εκπαίδευσής του. Οι απόφοιτοι της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης αποκτούν εισοδήματα σε μεγαλύτερη ηλικία απ ότι οι απόφοιτοι της πρωτοβάθμιας, αλλά το επίπεδο του εισοδήματος με την πάροδο των χρόνων εμφανίζει μεγαλύτερη αύξηση.

19 εξής μορφή: Ένα απλουστευμένο σχεδιάγραμμα του προφίλ ηλικίας εισοδήματος έχει την Σχεδιάγραμμα 3: Προφίλ ηλικίας-εισοδήματος Πηγή: Ψαχαρόπουλος, 1999: 25 Το Σχεδιάγραμμα 4 παρουσιάζει το πραγματικό προφίλ βασισμένο σε απογραφή που περιλαμβάνει περισσότερα από άτομα στη Βενεζουέλα.

20 Σχεδιάγραμμα 4: Προφίλ ηλικίας - εισοδήματος Πηγή: Βενεζουέλα, 1992 Πρωτογενή στοιχεία Για το λόγο αυτό πριν προχωρήσουμε στον υπολογισμό της αποδοτικότητας τα στοιχεία εξομαλύνονται σύμφωνα με την τάση τους. Για κάθε επίπεδο εκπαίδευσης χρησιμοποιούμε μία συνάρτηση Υ=b o +b 1 A+b 2 A 2 Α=ηλικία ατόμου.

21 Το Α 2 χρησιμοποιείται για να έχει το υπόδειγμα την παραβολική μορφή του προφίλ των εισοδημάτων (Ψαχαρόπουλος, 1999) Ανάλυση κόστους οφέλους Η απόφαση ενός ατόμου για το είδος της καριέρας που θα ακολουθήσει εξαρτάται από δύο ομάδες παραγόντων. Η πρώτη αφορά τις ικανότητες και τις προτιμήσεις του και η δεύτερη τον μισθό και τα χαρακτηριστικά μιας εργασίας. Το άτομο επιλέγει εκείνη την απασχόληση που μεγιστοποιεί τη συνάρτηση ωφελιμότητας. Η ανάλυση κόστους-οφέλους της εκπαίδευσης συχνά είναι μία μέθοδος που χρησιμοποιείται για να υπολογίσουμε την ιδιωτική και την κοινωνική αξία της εκπαίδευσης. Τα χρήματα για δίδακτρα-βιβλία είναι άμεσο κόστος της εκπαίδευσης. Τα δυνητικά εισοδήματα που θα μπορούσαν να αποκτηθούν εάν τα άτομα που παρακολουθούν κάποια βαθμίδα εκπαίδευσης εργάζονταν είναι το έμμεσο κόστος. Τα άτομα είναι σε θέση να υπολογίσουν ακριβώς το άμεσο και έμμεσο κόστος της επένδυσης πριν αποφασίσουν για το επίπεδο της εκπαίδευσής τους. Επίσης μπορούν με ακρίβεια να εκτιμήσουν τα μελλοντικά εισοδήματα μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους καθώς και τη διαχρονική διάρθρωση αυτών (Γραβάνη και Σταματάκης, 2002, Ψαχαρόπουλος, 1999). Η γραφική παράσταση ανάλυσης κόστους-οφέλους (cost-benefit analysis) όταν το άτομο είναι επενδυτής ανθρώπινου κεφαλαίου δίνεται με τα παρακάτω Σχεδιαγράμματα.

22 Σχεδιάγραμμα 5: Γραφική παράσταση κόστους-οφέλους Σχεδιάγραμμα 6: Γραφική παράσταση κόστους-οφέλους Πηγή: Ψαχαρόπουλος, 1999 Στο συγκεκριμένο Σχεδιάγραμμα γίνεται σύγκριση της τροχιάς των εισοδημάτων δύο ατόμων, ενός πτυχιούχου πανεπιστημίου και ενός αποφοίτου λυκείου. Τα εισοδήματα του αποφοίτου λυκείου αρχίζουν πριν από του αποφοίτου του πανεπιστημίου αλλά καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του παραμένουν χαμηλότερα. Το τμήμα C 1 που βρίσκεται κάτω από το μηδέν είναι το αρνητικό εισόδημα του πτυχιούχου πανεπιστημίου και αναφέρεται στο άμεσα κόστος της εκπαίδευσης (ενοίκια, βιβλία, γραφική ύλη κ.λ.π.). Το C 2 είναι το έμμεσο κόστος ή «διαφυγόν εισόδημα» και αφορά τα εισοδήματα που χάνει το άτομο κατά το χρονικό διάστημα της φοίτησής του. Η διαφορά Β=Υπ-Υ 1 είναι τα συνολικά οφέλη (benefits)που αποκομίζει ο πτυχιούχος πανεπιστημίου σε σχέση με τον απόφοιτο λυκείου από την ηλικία των 22 μέχρι 65 ετών. Σύμφωνα με τις υποθέσεις στις οποίες στηρίζεται η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου:

23 -Η σχέση μεταξύ επιπέδου εκπαίδευσης κα επιπέδου εισοδήματος οφείλεται στη σύνδεση μεταξύ εκπαίδευσης-εργασιακών δεξιοτήτων-παραγωγικότητας της εργασίας και μισθού. Η εκπαίδευση προσδιορίζει τις εργασιακές δεξιότητες οι οποίες προσδιορίζουν την παραγωγικότητα και αυτή καθορίζει το επίπεδο του μισθού. -Τα άτομα προσπαθούν να επιλέξουν επαγγελματικές σταδιοδρομίες που μεγιστοποιούν την καθαρά παρούσα αξία των εισοδημάτων που θα αποκτηθούν μελλοντικά (Ψαχαρόπουλος, 1999, Becker, 1975). -Το κόστος και το όφελος για κάθε έτος της ηλικίας του ατόμου υπολογίζεται από την ηλικία των 18 ετών (έτος έναρξης απόκτησης εισοδήματος από τους αποφοίτους λυκείου) μέχρι την συνταξιοδότηση δηλ. τα 65. Αν Β:όφελος C:κόστος B 1 =(Y π -Y λ ) ανά ηλικία C 1 =(C π -Υ λ ) ανά ηλικία Έστω ότι I=εναλλακτικό επιτόκιο (προσδοκώμενη απόδοση αν δεν είχαμε κάνει τη συγκεκριμένη επένδυση), τότε ο υπολογισμός της καθαράς παρούσας αξίας (Net Present Value, NPV) προέρχεται από τον τύπο: Πηγή: Ψαχαρόπουλος, Ένα άτομο που ενεργεί ορθολογικά επενδύει στην εκπαίδευση μέχρι εκείνο το σημείο κατά το οποίο το οριακό όφελος είναι μεγαλύτερο από το οριακό κόστος. Σε κατάσταση ισορροπίας το ποσοστό μίας άλλης καθορισμένης επένδυσης με την μορφή μεγαλύτερου εισοδήματος θα πρέπει να είναι ίσο με το ποσοστό μιας άλλης καθορισμένης επένδυσης παρομοίου ρίσκου και αβεβαιότητας. Μέσα στα όρια που τίθενται από την αγορά εργασίας και τις προσωπικές ικανότητες, ένα άτομο επιλέγει την απασχόληση που μεγιστοποιεί τη συνάρτηση ωφελιμότητας. Η απόφαση καριέρας λαμβάνεται: 1. βάσει των μισθών που υπάρχουν στην αγορά και του προσωπικού χαρίσματος, το άτομο υπολογίζει το αναμενόμενο

24 ισόβιο εισόδημα για όλα τα σχετικά επαγγέλματα, 2. το άτομο συγκρίνει τη χρησιμότητα όλων των αγαθών που μπορούν να αποκτηθούν με το εισόδημα αυτό, 3. το άτομο επιλέγει την καριέρα που προσφέρει τη μεγαλύτερη συνολική χρησιμότητα (Freeman, 1971). Ας υποθέσουμε ότι το άτομο συνεχίζει για ένα ακόμη χρόνο την εκπαίδευσή του. Σ αυτήν την περίπτωση το κόστος του επιπλέον χρόνου θα πρέπει να συγκριθεί με τα αναμενώμενα ωφέλη υψηλότερων εισοδημάτων στην αγορά εργασίας. Αν είναι R η παρούσα αξία της επιστροφής, τότε R=Σκ(1+Ι) κ= το αναμενόμενο επιπλέον ετήσιο εισόδημα Ι= ποσοστό επιστροφής σε επενδύσεις με παρόμοιο ρίσκο και αβεβαιότητα Ν= το υπόλοιπο της εργασιακής ζωής Αν η καθαρή αξία της επένδυσης είναι θετική, δηλ R>C τότε το άτομο θα πρέπει να επενδύσει σε επιπλέον εκπαίδευση (Adnet, 1999). Η πρακτική αξία του υπολογισμού κόστους-οφέλους μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι η χρησιμοποίησή του σαν οδηγό για τις επιλογές ενός ατόμου που θέλει στο μέλλον υψηλά εισοδήματα (Γραβάνη και Σταματάκης, 2002, Ψαχαρόπουλος, 1999). Βέβαια, όλες αυτές οι υποθέσεις ισχύουν όταν: Δεν υπάρχουν περιορισμοί εισόδου στα διάφορα επίπεδα εκπαίδευσης και τα άτομα έχουν τις αναγκαίες μαθησιακές ικανότητες να ανταποκριθούν στα επίπεδα εκπαίδευσης που επιλέγουν. Δεν υπάρχουν οικονομικοί περιορισμοί στη χρηματοδότηση των σπουδών και κάθε άτομο έχει τη δυνατότητα να δανειστεί τα αναγκαία χρήματα, τα οποία θα επιτρέψει (με τόκο) όταν θα αποκτήσει υψηλότερο εισόδημα λόγω σπουδών (Ψαχαρόπουλος, 1999). Βέβαια, η δυνατότητα δανεισμού είναι σε θεωρητικό επίπεδο, επειδή στην πράξη οι γονείς των νέων ατόμων χρηματοδοτούν τις σπουδές των παιδιών τους (Becker and Tones, 1979). Όλες οι υποθέσεις είναι σε θεωρητικό επίπεδο γιατί στην πραγματικότητα τα αναμενόμεα υψηλά εισοδήματα μπορούν να μην αποκτηθούν για λόγους που προέρχονται από την προσφορά και ζήτηση της αγοράς εργασίας. Σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες τα τελευταία χρόνια παρατηρείται το φαινόμενο ο αριθμός των ατόμων που έχουν ακαδημαϊκούς τίτλους έχει αυξηθεί γρηγορότερα από τον αριθμό των θέσεων που απαιτούν τους συγκεκριμένους τίτλους. Σ αυτή την περίπτωση μεταβάλλεται η σχέση κόστους-οφέλους.

25 Παρόλα αυτά, στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες εξακολουθούν οι νέοι να κατευθύνονται στη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση. Μία εξήγηση αυτού του φαινομένου είναι ότι τα άτομα εκτός από οικονομικά οφέλη αποζητούν την εκπαίδευση και για κοινωνικούς και ψυχολογικούς λόγους (Γραβάνη και Σταματάκης, 2002). Οι επενδύσεις στη δημιουργία ανθρώπινου κεφαλαίου είναι μεγαλύτερες όταν: Το κόστος της συγκεκριμένης εκπαίδευσης είναι χαμηλό. Το αναμενόμενο εισόδημα είναι υψηλό. Ο χρόνος για την απόκτηση αυτού του εισοδήματος είναι μικρός Επιπτώσεις της θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου στη χάραξη στρατηγικών Η μείωση της ζήτησης ανειδίκευτης εργασίας και η αύξηση στη ζήτηση εξειδικευμένης αυξάνει τα εισοδήματα των ατόμων που έχουν επενδύσει σε εκπαίδευση και τις επιστροφές των εκπαιδευτικών επενδύσεων (Adnett, 1999). Το Σχεδιάγραμμα 7 απεικονίζει αυτή την κατάσταση (Adnett, 1999): Σχεδιάγραμμα 7: Μεταβολή των καμπυλών ζήτησης και προσφοράς εργασίας Προσδοκώμενη επιστροφή r 1 r Επενδύσεις ανθρώπινου κεφαλαίου Πηγή: Adnet, 1999: 103

26 Όταν υπάρχει μεταβολή στη ζήτηση η καμπύλη ζήτησης θα μετατοπισθεί από D 0 σε D 1. Τότε η αντίδραση των εργαζομένων θα είναι να αυξήσουν τις εκπαιδευτικές επενδύσεις τους από I 1 σε I 2. Η συγκεκριμένη αύξηση φέρνει σε δυσχερή θέση τους εργαζομένους που έχουν εκπαιδευτική επένδυση χαμηλότερη και από το I 1 και η οποία πιθανόν να οφείλεται είτε στην απροθυμία τους να λάβουν ριψοκίνδυνες αποφάσεις, είτε στην έλλειψη ιδίων κεφαλαίων για χρηματοδότηση της εκπαίδευσής τους. Η αύξηση των εκπαιδευτικών επενδύσεων ορισμένων εργαζομένων από I 1 σε I 2 μετατοπίζει το σημείο ισορροπίας από Ε σε Ε 1 και μεγαλώνει το κενό στα αποθέματα ανθρώπινου κεφαλαίου μεταξύ των λιγότερο εκπαιδευμένων/καταρτισμένων και εκείνων που αντιπροσωπεύουν το σύνηθες επίπεδο εκπαίδευσης του εργατικού δυναμικού. Εάν θέλουμε να μειώσουμε τις ανισότητες στην αγορά εργασίας θα μπορούσε το κράτος να παρέχει υποστηρικτική εκπαίδευση στους λιγότερο εκπαιδευμένους (Adnett, 1999). Εξάλλου, από την ορθή και αποτελεσματική χρήση των γνώσεων και δεξιοτήτων των ατόμων εξαρτάται η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Οι επενδύσεις που γίνονται στην εκπαίδευση για την αύξηση των γνώσεων και τον πολλαπλασιασμό των ειδικεύσεων βελτιώνουν την παραγωγική ικανότητα των εργαζομένων και επομένως επιτυγχάνονται μεγαλύτεροι ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης (Φραγκουδάκη, 1985). Στη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου η εκπαίδευση δεν αποτελεί αυταξία, δεν έχει καμία χρησιμότητα εκτός από εκείνη της απόκτησης υψηλότερων επιπέδων εισοδήματος και κατανάλωσης από μέρους των ατόμων που επιλέγουν να συνεχίσουν τις σπουδές τους. Η θεωρία όμως του ανθρώπινου κεφαλαίου είναι αυτή που ερμηνεύει την προσφορά εργασίας. Δίνει την βάση για την ερμηνεία της επιλογής του επαγγέλματος στο βαθμό που αυτό εξαρτάται από το επίπεδο και το είδος της εκπαίδευσης. Η ατομική προσφορά εργασίας, στη νεοκλασική θεωρία, εξαρτάται από την οριακή χρησιμότητά της σύμφωνα με τον Stanley Jevons, ο οποίος πίστευε ότι αφ ενός η εργασία δημιουργεί χρήσιμα αγαθά και δίνει τη δυνατότητα απόκτησης εισοδήματος και αφετέρου δημιουργεί στο άτομο αυταρέσκεια. Σ αυτήν την περίπτωση πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τη μακροχρόνια προσφορά εργασίας σε σχέση με τη ζήτηση για το συγκεκριμένο επάγγελμα. Η προσφορά εργασίας θα αυξηθεί αν αυξηθεί και ο μισθός με την προϋπόθεση ότι υπάρχει ανάλογη ζήτηση. Από την πλευρά της προσφοράς κυρίως

27 όσον αφορά τις γυναίκες γίνεται σύγκριση μεταξύ του μισθού της αγορά και του τεκμαρτού μισθού τους μέσα στο νοικοκυριό. Όταν ο μισθός της αγοράς υπερβαίνει τον τεκμαρτό, τότε η γυναίκα αυτή είναι πρόθυμη να συμμετάσχει στην αγορά εργασίας (Borjas et al, 2006 ). Σε περίπτωση κατά την οποία δεν αυξηθεί αντίστοιχα και η ζήτηση θα υπάρξει σχετική μείωση μισθού, η οποία θα οδηγήσει σε μελλοντική πτώση στη μακροχρόνια προσφορά εργασίας για το συγκεκριμένο επάγγελμα καθώς άλλα επαγγέλματα θα αποδεικνύονται οικονομικώς περισσότερο προσοδοφόρα. Συχνά στην αγορά εργασίας εμφανίζονται φαινόμενα υπερπροσφοράς ή υπερβολικής ζήτησης εργασίας, τα οποία δεν μπορεί να ισορροπήσει ο μηχανισμός του μισθού κύρια εξαιτίας: της παρέμβασης των εργοδοτικών και εργατικών ενώσεων, των κρατικών παρεμβάσεων, της εθνικής νομοθεσίας, των πολιτισμικών, κοινωνικών και οικονομικών μεταβολών, των γεωγραφικών και κλιματολογικών παραγόντων (Πετρινιώτη, 1989). Τα άτομα που προτιμούν αυξημένα εισοδήματα και κατανάλωση σήμερα θα επενδύσουν λιγότερα στην εκπαίδευση από τα άτομα που θα προτιμήσουν μεγαλύτερα μελλοντικά εισοδήματα αν υποτεθεί ότι οι επιλογές για την εκπαίδευση και το επάγγελμα προκύπτουν ως αποτέλεσμα της ελεύθερης βούλησης των ατόμων. Έτσι σύμφωνα με τη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου τα εισοδήματα που αποκτά το άτομο κατά τη διάρκεια της εργάσιμης ζωής του εξαρτώνται από δικές του αποφάσεις. Στην πράξη έχει αποδειχθεί ότι εύπορα άτομα επιλέγουν διαφορετικές καριέρες απ ότι εκείνα που είναι λιγότερο εύπορα. Οι περισσότεροι μαθητές που προέρχονται από ανώτερη κοινωνική τάξη επιλέγουν επαγγέλματα που έχουν κοινωνικό κύρος και λιγότεροι είναι αυτοί που ασχολούνται π.χ. ως τεχνικοί. Οι επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο (εκπαίδευση) δεν είναι ομοιογενείς και απαιτούνται μετρήσεις ποσοτικές και ποιοτικές. Αγνοείται επίσης η ύπαρξη άλλων πηγών διαφοροποίησης των εισοδημάτων όπως ο ρατσισμός, νεοποτισμός και η τύχη που οδηγούν τα άτομα με τα ίδια προσόντα να έχουν διαφορετικές αμοιβές (Αdnett, 1999). Οι Bowls και Gintis θεωρούν την εκπαίδευση ως αιτία κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Η προτίμηση των εργοδοτών στους περισσότερο εκπαιδευμένους προέρχεται από την κυρίαρχη άποψη που επικρατεί ότι αυτοί είναι περισσότερο

28 κοινωνικοποιημένοι στο εργασιακό περιβάλλον και συνεπώς περισσότερο παραγωγικοί (Κανελλοπούλου κ.ά., 2003). Παρά τις αδυναμίες της να λάβει υπόψη της και άλλους παράγοντες στη διαμόρφωση των εισοδημάτων, η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου είναι αυτή που μπορεί να δώσει εξήγηση στην ύπαρξη ταχύτερων ρυθμών ανάπτυξης ενός κράτους σε σύγκριση με ένα άλλο. Για να συγκρίνουμε τους ρυθμούς ανάπτυξης δεν πρέπει να λάβουμε υπόψη μας μόνον την έννοια του «συμβατικού κεφαλαίου», αλλά την έννοια του «ολικού κεφαλαίου» στο οποίο συμπεριλαμβάνεται και το «ανθρώπινο κεφάλαιο» (Φραγκουδάκη, 1985) Eμπειρικές εφαρμογές της θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου Οι αρχικές εμπειρικές μελέτες δεν ξεχώριζαν τις σχέσεις που σύμφωνα με τη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου καθορίζουν τις διαφοροποιήσεις των εισοδημάτων. Σύμφωνα με τη θεωρία η εκπαίδευση καθορίζει την παραγωγικότητα του εργαζομένου και η παραγωγικότητα καθορίζει το μισθό του. Πρώτος ο Μincer (1962) παρουσίασε εξισώσεις εισοδημάτων. ln Y= α + βs +0e +ye 2 + Σ t Ν =1 0 i D i + u ln = η φυσική μέτρηση κάποιων εισοδημάτων S= χρόνια εκπαίδευσης e = χρόνια πείρας, α= proxy για επενδύσεις που ακολουθούν την περίοδο της επένδυσης e =συμπεριλαμβανομένου της υποτίμισης του ανθρώπινου κεφαλαίου D = μεταβλητή που επιτρέπει τον απολογισμό προσωπικών χαρακτηριστικών πχ υγεία, φύλο, u= λάθος όρος Αυτή όμως η προσέγγιση απαιτεί διευκρινήσεις σχετικά με την ικανότητα των ατόμων. Αν κληρονομικοί ή περιβαλλοντικοί παράγοντες επηρεάζουν την ικανότητα των ατόμων να εποφελούνται από την εκπαίδευση τότε αυτές δύσκολα μπορούν να διαχωριστούν από την εκπαίδευση. Άτομα που προέρχονται από οικογένειες ανώτερης κοινωνικής τάξης έχουν μεγαλύτερες επενδύσεις στον τομέα της εκπαίδευσης και είναι αυτοί που ζητούνται περισσότερο από τους εργοδότες και άρα αυξάνουν την αποδοτικότητα της εκπαίδευσής τους (Adnett, 1999).

29 1.7. Θεωρία φίλτρου Σύμφωνα με τη θεωρία του φίλτρου, η εκπαίδευση δεν δημιουργεί ανθρώπινο κεφάλαιο, αλλά πιστοποιεί τους πιο ικανούς, οι οποίοι είναι και οι περισσότερο εκπαιδευμένοι. Η θεωρία του φίλτρου σε αντίθεση με αυτή του ανθρώπινου κεφαλαίου αποδέχεται μεν την ύπαρξη θετικής σχέσης μεταξύ εκπαίδευσης και αμοιβών, αλλά δεν δέχεται ότι υπάρχει αιτιώδης σχέση μεταξύ τους. Για τη συγκεκριμένη θεωρία η εκπαίδευση αποτελεί το εισιτήριο για την πρόσληψη, δηλαδή οι εργοδότες λαμβάνουν υπόψη τα εκπαιδευτικά προσόντα κατά την επιλογή του προσωπικού τους (Miller, 1984).

30 2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΥΝΔΕΣΗ ΚΕΝΩΝ ΘΕΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ 2.1. Αγορά εργασίας και εκπαίδευση Η λειτουργία της αγοράς εργασίας είναι δυναμική και επομένως τα επαγγελματικά προσόντα που αποκτούνται μέσω της εκπαίδευσης πρέπει να ανταποκρίνονται σ αυτά που ζητούν σε κάθε χρονική στιγμή οι εργοδότες. Η επιτυχής μετάβαση στην αγορά εργασίας δεν περιορίζεται στα στενά όρια της πρόσκαιρης απόκτησης κάποιας θέσης εργασίας μετά το πέρας των σπουδών ενός ατόμου, αλλά έχει μια δυναμική διάσταση που περιλαμβάνει τη γενικότερη οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ενσωμάτωσή του (Κανελλοπούλου, κ.ά., 2003). Δυστυχώς, όμως, υπάρχει καθυστέρηση στην αντίδραση του εκπαιδευτικού συστήματος να συμπεριλάβει στα προγράμματά του τις απαιτούμενες κάθε φορά νέες γνώσεις για κάθε επάγγελμα. Έρευνες έχουν δείξει ότι ακόμη και οι προηγμένες χώρες έχουν περίπου πέντε χρόνια καθυστέρηση στην προσαρμογή του εκπαιδευτικού συστήματος στις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας. Αυτή η πενταετία, όμως, προσεγγίζει και τη «μέση ζωή» των γνώσεων ενός σύγχρονου επαγγέλματος πριν αυτές θεωρηθούν ότι έχουν ξεπεραστεί. Μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί ακόμη ένα σύστημα άμεσης αντίδρασης και επικοινωνίας μεταξύ της εκπαίδευσης και της αγοράς εργασίας (Βουτσινός κ.ά., 1994). Τα μοντέλα σύνδεσης της αγοράς εργασίας με την εκπαίδευση μπορούν να δώσουν ένα απλό πλαίσιο, ώστε μέσα σ αυτό να αναλυθούν θέματα που σχετίζονται με την συσσώρευση του ανθρώπινου κεφαλαίου. Ο Jovanovic σε ένα άρθρο του το 1979 αναφέρει ότι εάν ένα άτομο μπορεί να μάθει αν είναι κατάλληλο για μια εργασία μέσα από την απόκτηση εξειδικευμένης εκπαίδευσης, τότε η απόφασή του για την κάλυψη της συγκεκριμένης θέσης εργασίας έχει ελάχιστο ρίσκο. Οι Jovanovic και Viscusi (1979) πιστεύουν ότι η προσαρμογή ενός ατόμου στο εργασιακό του περιβάλλον και η βελτίωση της συμπεριφοράς του μέσα σε αυτό δημιουργεί μία σχέση εξάρτησης από την συγκεκριμένη εργασία (Miller, 1984).

31 2.2. Αντιστοίχηση κενών θέσεων εργασίας και εκπαίδευσης Η αγορά εργασίας έχει κάνει εκτεταμένη χρήση της έννοιας της λειτουργίας της ατνιστοίχησης τα τελευταία χρόνια. Πιο συγκεκριμένα, η λειτουργία της αντιστοίχησης εμφανίζεται ως μονοπάτι για την εισαγωγή εντάσεων στην αγορά εργασίας σε μοντέλα που ερευνούν το ισοζύγιο της ανεργίας. Παρ ολα αυτά, είναι αρκετά εντυπωσιακό το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας μέχρι σήμερα ήταν θεωρητικό. Επιπλέον, η περιορισμένη βιβλιογραφία που ερευνά την εμπειρική σχετικότητα της έννοιας σπάνια περνά το επίπεδο συσσώρευσης. Η λειτουργία της αντιστοίχησης χρησιμοποιείται σπάνια ως εμπειρική έννοια προκειμένου να μάθουμε περισσότερα σχετικά με τη δομή των αγορών εργασίας, συγκεκριμένα σε επίπεδα χαμηλότερης συσσώρευσης, η οποία θα μας επιτρέψει να συγκρίνουμε τα αποτελέσματα σε διαφορετικές αγορές εργασίας (Fahr and Sunde, 2002). Η λειτουργία της αντιστοίχησης είναι μία λειτουργία συσσώρευσης, όπως η παραγωγική λειτουργία και η ζήτηση για χρηματική αντιστοιχία. Η χρησιμότητά της εξαρτάται από την εμπειρική βιωσιμότητα και την επιτυχία στην πρόβλεψη των βασικών επιπτώσεων και εντάσεων σε μακροοικονομικά μοντέλα. Είναι μία λειτουργία που συνοψίζει τεχνολογία ανταλλαγής πληροφοριών ανάμεσα σ αυτούς που δημοσιεύουν αγγελίες για κενές θέσεις εργασίας και αυτούς που διαβάζουν εφημερίδες και πηγαίνουν σε πρακτορεία εύρεσης εργασίας (Petrongolo and Pissarides, 2001). Οι αντιστοιχίες μεταξύ των ατόμων που αναζητούν εργασία και των εταιρειών που ψάχνουν ανθρώπινο δυναμικό να καλύψει κενές θέσεις εργασίας δεν προκύπτουν την ίδια χρονική στιγμή (Fahr and Sunde, 2002). Οι John Stuart Mill και Cairnes υποστήριξαν ότι η αγορά εργασίας λόγω των θεσμικών και άλλων εμποδίων δεν είναι ομοιογενής και ανταγωνιστική, αλλά είναι διαιρεμένη σε δυο τομείς: τον πρωταρχικό, όπου οι συνθήκες εργασίας είναι καλές (υψηλοί μισθοί, ευχάριστο περιβάλλον εργασίας) και το δευτερεύοντα τομέα, όπου οι μισθοί είναι χαμηλοί και γενικότερα οι συνθήκες εργασίας δεν είναι οι καλύτερες. Αυτή η κατάτμηση των αγορών επιτρέπει την ύπαρξη κενών θέσεων εργασίας στον ένα τομέα και ανεργία στον άλλο, λόγω της ανυπαρξίας κινητικότητας μεταξύ τους (Βουτσινός κ.ά., 1994).

32 Οι κοινωνικές και προσωπικές επαφές διευκολύνουν τα άτομα στην εύρεση εργασίας. Τα συγκεκριμένα άτομα παραμένουν άνεργα για μικρότερο χρονικό διάστημα σε αντίθεση με άλλα άτομα που προσπαθούν μέσα από άλλους τρόπους (αγγελίες, γραφεία) να βρουν εργασία. Από την άλλη πλευρά οι κοινωνικές επαφές τείνουν να αλλοιώσουν τις εργασιακές επιλογές των ατόμων προκαλώντας λανθασμένη αντιστοίχηση. Άτομα που παρακινούνται να ξεκινήσουν την καριέρα τους σε επαγγέλματα κοντινά με αυτά των φίλων και της οικογενειακής τους παράδοσης, πολλές φορές νιώθουν πιεσμένα και δεν αξιοποιούν πλήρως την παραγωγική τους δυνατότητα. Σ αυτές τις περιπτώσεις η αγορά εργασίας χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό λανθασμένων αντιστοιχιών, ο οποίος με τη σειρά του θα μειώσει τη συνολική παραγωγικότητα και τις αποδόσεις των εταιρικών επενδύσεων. Εμπειρικά αποτελέσματα ερευνών στις Η.Π.Α. και την Ευρώπη έχουν δείξει ότι υπάρχει μείωση μισθών της τάξης του 3% με 5% σε θέσεις εργασίας που καλύπτονται μέσω των κοινωνικών επαφών, οι οποίες τελικά τείνουν να αλλοιώσουν τις εργασιακές επιλογές προκαλώντας λανθασμένες αντιστοιχίες (Bentolila et al, 2004). Οι Lindebom et al (1994) υπολογίζουν διαφορετικές λειτουργίες αντιστοίχησης για διαφορετικά κανάλια αναζήτησης εργασίας. Υπάρχουν διαφορετικές αντιστοιχίες αναζήτησης εργασίας μέσα από γραφεία εύρεσης εργασίας, προσωπικά δίκτυα, αγγελίες και ανεπίσημα κανάλια αναζήτησης. Οι Van Ours και Ridder (1995) καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι υπάρχει ανταγωνισμός για την κάλυψη νέων θέσεων εργασίας μεταξύ αυτών που διαθέτουν πολλές δεξιότητες και δεν υπάρχει ανταγωνισμός σε χαμηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης (Farh and Sunde, 2002). Στο επίπεδο της απασχόλησης, οι λειτουργίες της αντιστοίχησης για κάποια επαγγέλματα παρουσιάζουν αυξανόμενες επιστροφές ως προς την κλίμακα, ενώ παράλληλα για άλλα επαγγέλματα παρουσιάζουν μειωμένες επιστροφές. Κάποια επαγγέλματα παρουσιάζουν σχετικά περιορισμένη ελαστικότητα αντιστοίχησης ως προς τον αριθμό των ανθρώπων που αναζητούν εργασία, δείχοντας ότι οι αντιστοιχίες καθορίζονται περισσότερο από την προσφορά, ενώ αυτή η ελαστικότητα είναι σχετικά χαμηλή για άλλους (Farh and Sunde, 2002). Η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου υποστηρίζει ότι οι μισθοί εξαρτώνται από την προσφορά και ζήτηση συγκεκριμένων εργασιακών δεξιοτήτων για κάθε

33 επάγγελμα (Freeman, 1994). Κάθε θέση εργασίας περιλαμβάνει έναν αριθμό εργασιακών καθηκόντων (job tasks) σαφώς προσδιορισμένων από τις τεχνικές και οργανωτικές συνθήκες που επικρατούν στην παραγωγική διαδικασία (McNamara, 1997). Η εκτέλεση των εργασιακών καθηκόντων απαιτεί συγκεκριμένες εργασιακές δεξιότητες από τις οποίες ορισμένες αποκτώνται με μαθητεία, ενδοεπιχειρησιακή κατάρτιση, συσσώρευση εργασιακής εμπειρίας και άλλες εξαρτώμενες από το είδος και τη βαθμίδα εκπαίδευσης κάθε ατόμου. Το σύνολο των εργασιακών καθηκόντων περιγράφει ένα επάγγελμα. Οι επιχειρήσεις δεν είναι βέβαιες για τις πραγματικές εργασιακές δεξιότητες των ατόμων και αναζητούν κριτήρια, που θα περιορίσουν αυτή την αβεβαιότητα. Το επίπεδο εκπαίδευσης είναι ένα από αυτά τα κριτήρια, γιατί πιστοποιεί όχι τόσο τις εργασιακές ικανότητες και δεξιότητες αλλά την ικανότητα να αποκτηθούν αυτές. (Δεδουσόπουλος, 1998). Από την άλλη τα άτομα επενδύουν στην εκπαίδευση όχι τόσο για να αποκτήσουν εργασιακές δεξιότητες όσο τα αναγκαία σήματα που τους επιτρέπουν να έχουν πρόσβαση σε καλύτερα αμειβόμενες εργασίες (Δεδουσόπουλος, 1998). Οι τεχνολογίες της αντιστοίχησης είναι κάπως ετερογενείς για τα μέλη διαφορετικών εκπαιδευτικών ομάδων δείχοντας έτσι ότι οι αγορές εργασίας είναι ετερογενείς και ως προς αυτή τη διάσταση. Τα αποτελέσματα προτείνουν ότι είναι σημαντικό για εκείνους που σχεδιάζουν πολιτικές να λαμβάνουν υπόψην τους την έλλειψη συσσώρευσης τόσο σε επίπεδο απασχόλησης, όσο και σε επίπεδο εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, η μελέτη των διαφορετικών εκπαιδευτικών επιπέδων αποκαλύπτει ότι η αποδοτικότητα της αντιστοίχησης των τεχνικών με χαμηλή εκπαίδευση είναι χαμηλότερη σε σύγκριση με άλλα επαγγέλματα, ενώ η αποδοτικότητα των αντιστοιχιών των τεχνικών επαγγελμάτων που προϋποθέτουν υψηλά επίπεδα εκπαίδευσης υπερβαίνει άλλα επαγγέλματα. Έτσι, η δημιουργία επαγγελματικών προγραμμάτων ή στρατηγικών που αποσκοπούν στη διευκόλυνση της διαδικασίας ευρέσεως εργασίας των ατόμων και των εταιριών θα φάνταζε εγγυημένη για την πρώτη ομάδα, αλλά μη αναγκαία για τη δεύτερη ομάδα (Farh and Sunde, 2002). Οι Arrow και Spence θεώρησαν την εκπαίδευση ως σήμα πληροφόρησης. Η θεώρηση αυτή δεν ανήκει στη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου. Οι εργοδότες αν αντιληφθούν ότι το κριτήριο του επιπέδου εκπαίδευσης δεν είναι αποτελεσματικό και

34 ότι αμείβουν τους πτυχιούχους με μισθούς μεγαλύτερους από την παραγωγικότητά τους τότε επιδιώκουν να βρουν κάποιον άλλον περισσότερο αποτελεσματικό. Από την άλλη πλευρά αν το εκπαιδευτικό σύστημα δεν παρέχει εργασιακές δεξιότητες στα άτομα αλλά τους προμηθεύει με σήματα υπό μορφή τίτλου σπουδών, βαθμολογία κ.α., τότε η βασική πρόταση της θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου παραμένει ισχυρή. Αγοραία αξία έχουν οι σημάνσεις της εκπαίδευσης και όχι οι εργασιακές δεξιότητες. Το εκπαιδευτικό σύστημα παράγει σήματα εργασιακών δεξιοτήτων όχι τις ίδιες τις εργασιακές δεξιότητες. Οι εργοδότες χρησιμοποιούν ως κριτήριο επιλογής των εργαζομένων το επίπεδο εκπαίδευσης. Επιλέγουν για τις πλέον παραγωγικές θέσεις άτομα με ανώτερο επίπεδο και με αυτόν τον τρόπο η παραγωγικότητα και η εκπαίδευση αποκτούν μία σύνδεση μεταξύ τους χωρίς να υπάρχει αιτιώδης σχέση. Ο διαχωρισμός των εργαζομένων με βάση την εκπαίδευσή τους είναι κοινωνικά αποδεκτός και συγχρόνως νομιμοποιούνται οι εργοδότες που τον εφαρμόζουν (Adnett, 1999). Σε μία πλήρως ανταγωνιστική εταιρεία η παραγωγή χρειάζεται μόνο εργασία και η παραγωγικότητα είναι μετρήσιμη. Ο μισθός βασίζεται στην προσδοκώμενη παραγωγικότητα, που εξαρτάται από τις πληροφορίες για την εκπαίδευση του εργαζομένου (Mukoyama, 1999). Σ όλες τις υπόλοιπες μορφές αγοράς η θετική σχέση ανάμεσα στο επίπεδο εκπαίδευσης και την απασχόληση αμφισβητείται. Παρόλα αυτά, εργαζόμενοι με τίτλους σπουδών ζητούνται από τους εργοδότες. Εξάλλου, έχει διαπιστωθεί ότι για εργαζόμενους με υψηλές ικανότητες που πρόκειται να τοποθετηθούν σε θέσεις εργασίας με εκτενή κατάρτιση στο χώρο εργασίας απαιτείται κάποιος μηχανισμός διαλογής. Διαπιστώνουμε ότι όταν καλύπτουν θέσεις εργασίας με μεγαλύτερη κατάρτιση, οι εργοδότες ξοδεύουν περισσότερο χρόνο ανά υποψήφιο κατά τη διαδικασία των συνεντεύξεων και, κατά μέσο όρο, βλέπουν περισσότερους υποψηφίους. Οι εργαζόμενοι με τις ίδιες ικανότητες αντιστοιχίζονται σε θέσεις εργασίας που απαιτούν ίδια επίπεδα εργασιακής κατάρτισης. Οι εργοδότες επιδιώκουν να καλύψουν θέσεις εργασίας που έχουν υψηλότερες απαιτήσεις εργασιακής εκπαίδευσης με εργαζόμενους μεγαλύτερων ικανοτήτων. Και οι εργαζόμενοι που διαθέτουν μεγαλύτερες ικανότητες πιθανώς αναζητούν τις θέσεις εργασίας που παρέχουν περισσότερη εργασιακή κατάρτιση (Barron et al, 1989).