ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της Θεώνης Αντωνίου Κάδρα ΑΜ 953 ΠΜΣ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν. Ο. Π. Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Α' Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ: ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της Θεώνης Αντωνίου Κάδρα ΑΜ 953 ΠΜΣ ΤΙΤΛΟΣ Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΧΡΗΣΙΚΤΗΣΙΑΣ ΜΙΑ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ ΧΡΙΣΤΑΚΑΚΟΥ-ΦΩΤΙΑ Η ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΜΕΝΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΑΜΠΑΤΖΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Αθήνα, 2011

2 Η συνταγµατικότητα του θεσµού της χρησικτησίας Μια µεθοδολογική προσέγγιση ιπλωµατική εργασία στο ΠΜΣ Αστικού ικαίου Πανεπιστηµιακό έτος: Αθήνα,

3 Copyright Θεώνη Κάδρα, 2011 Με επιφύλαξη παντός δικαιώµατος. All rights reserved. Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανοµή της παρούσας εργασίας, εξ ολοκλήρου ή τµήµατος αυτής, για εµπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανοµή για σκοπό µη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν µήνυµα. Οι απόψεις και θέσεις που περιέχονται σε αυτήν την εργασία εκφράζουν την συγγραφέα και δεν πρέπει να ερµηνευθεί ότι αντιπροσωπεύουν τις επίσηµες θέσεις του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών. 3

4 ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΚ Αστικός Κώδικας αρ. Αριθµός Αρµ Αρµενόπουλος (νοµικό περιοδικό) ΑΠ Άρειος Πάγος Βλ. Βλέπε τα ικαιώµατα του Ανθρώπου (νοµικό περιοδικό) ΕΕΝ Εφηµερίς Ελλήνων Νοµικών(νοµικό περιοδικό) Ελλ νη Ελληνική ικαιοσύνη (νοµικό περιοδικό) ΕΣ Α Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου ΕφΑ Εφαρµογές Αστικού ικαίου(νοµικό περιοδικό) Εφ Εφετείο (δικαστική απόφαση) ΚΠολ Κώδικας Πολιτικής ικονοµίας ΜονΠρωτ Μονοµελές Πρωτοδικείο (δικαστική απόφαση) ΝοΒ Νοµικό Βήµα (νοµικό περιοδικό) ό.π. όπου παραπάνω ΠολΠρωτ Πολυµελές Πρωτοδικείο (δικαστική απόφαση) Πρβλ. Παράβαλε ΠρΠρΠρ Πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο (της ΕΣ Α) Σ Σύνταγµα της Ελλάδος σ. Σελίδα ΤοΣ Το Σύνταγµα (νοµικό περιοδικό) ΧρΙ Χρονικά Ιδιωτικού ικαίου 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κυριότερες Συντοµογραφίες... 4 Περιεχόµενα.5 Εισαγωγή Κεφάλαιο 1o : Η εν στενή εννοία ερµηνεία των άρθρων 1041 και 1045 ΑΚ Α. Ιστορία του θεσµού....8 B. Οι δικαιολογητικοί λόγοι θεσπίσεως του θεσµού Γ. Το πραγµατικό και οι έννοµες συνέπειες Ι. Το πραγµατικό των ΑΚ- οι προϋποθέσεις Οι προϋποθέσεις της τακτικής χρησικτησίας Οι προϋποθέσεις της έκτακτης χρησικτησίας ΙΙ. Έννοµες Συνέπειες Η stricto sensu ερµηνεία των 1041 και 1045 ΑΚ Κεφάλαιο 2o: Ο έλεγχος συνταγµατικότητας της απώλειας της κυριότητας άνευ ανταλλάγµατος Α. Συνταγµατικότητα της απώλειας δικαιώµατος άνευ ανταλλάγµατος στην χρησικτησία Ι. Στάθµιση των συγκρουόµενων συµφερόντων - Η αξιολόγηση της έννοµης τάξης Τα συγκρουόµενα συµφέροντα Ασφάλεια συναλλαγών - Εκκαθάριση Σχέσεων των προσώπων µε το πράγµα Αρχή της οικονοµικής αξιοποίησης του πράγµατος Κοινωνική δέσµευση της ιδιοκτησίας Κατάχρηση εµπραγµάτου δικαιώµατος και χρησικτησία ΙΙ. Αδικαιολόγητος πλουτισµός και χρησικτησία.. 29 Β. Αντισυνταγµατικότητα της απώλειας του δικαιώµατος της κυριότητας άνευ ανταλλάγµατος Ι. Η αποκλίνουσα άποψη ΙΙ. Αντισυνταγµατικότητα- ιαπίστωση κενού Το Άρθρο 17 1 και 2 του Συντάγµατος Η στέρηση της ιδιοκτησίας Η de facto απαλλοτρίωση, το άρθρο 1 του ΠρΠρΠρ της ΕΣ Α και η νοµολογία του Ε Α Ειδικές περιπτώσεις αναγκαστικής απαλλοτρίωσης Ειδικοί περιορισµοί της ιδιοκτησίας Τελικές παρατηρήσεις ΙΙΙ. Πλήρωση του κενού Αναλογία δικαίου Αναλογία νόµου Συµπεράσµατα Βιβλιογραφία Αρθρογραφία

6 Εισαγωγή Ως πρωτότυπη κτήση ενός δικαιώµατος ορίζεται ο τρόπος σύνδεσης ενός δικαιώµατος µε το πρόσωπο (φυσικό ή νοµικό), το οποίο αποτελεί τον φορέα του. Το ιδιάζον χαρακτηριστικό αυτού του τρόπου απόκτησης ενός δικαιώµατος έγκειται -κατά αντιδιαστολή µε την παράγωγη κτήση που απαντά συχνότερα στις συναλλαγές- στο γεγονός ότι το δικαίωµα αποκτάται ανεξαρτήτως αν τυχόν προϋπήρξε δικαίωµα άλλου προσώπου. Η κτήση δηλαδή του δικαιώµατος δεν στηρίζεται σε προϋπάρχον δικαίωµα άλλου δικαιούχουδικαιοπαρόχου 1. Το πλέον αντιπροσωπευτικό παράδειγµα πρωτότυπου τρόπου κτήσεως κυριότητας είναι ο θεσµός της «χρησικτησίας», µε τον οποίο αποκτάται κυριότητα 2 επί του πράγµατος δια της χρήσεως αυτού. Με τον θεσµό αυτόν, σε γενικές γραµµές, όταν πληρωθούν οι προϋποθέσεις που τάσσει ο νόµος (κυρίως η πάροδος ορισµένου χρόνου κατά τη διάρκεια του οποίου ασκούνται πράξεις νοµής από τον χρησιδεσπόζοντα) επέρχεται το εξής έννοµο αποτέλεσµα: ο αρχικός κύριος του πράγµατος, κινητού ή ακινήτου, χάνει το δικαίωµα κυριότητας επί του πράγµατος αυτού και κύριος γίνεται στο εξής ο χρησιδεσπόζων. Το όλο ζήτηµα που ανακύπτει και το οποίο αποτέλεσε και την αφετηρία προβληµατισµού για τη συγγραφή του παρόντος πονήµατος, έγκειται στο γεγονός ότι µε τον υπό µελέτη θεσµό το δίκαιο αναγνωρίζει, ακόµα και σε κακόπιστο νοµέα, την πραγµατική κατάσταση που δηµιουργείται από τη µακροχρόνια άσκηση της νοµής. Επικροτεί, µάλιστα, την εµπράγµατη αυτή αλλαγή προς όφελος του νοµέως, ο οποίος «αναβαθµίζεται» πλέον σε κύριο του πράγµατος, αποστερώντας το δικαίωµα της κυριότητας από τον αρχικό δικαιούχο. Πρόκειται για τις λεγόµενες «περιπτώσεις καταπατητών» που ενώ γνωρίζουν π.χ. ότι το εν λόγω ακίνητο ανήκει σε άλλον, εντούτοις παρουσιάζονται, εκµεταλλευόµενοι την απουσία και ίσως την αδράνεια του πραγµατικού κυρίου, ως νοµείς αυτού για τον απαιτούµενο από το νόµο χρόνο. Όχι µόνο εκµεταλλεύονται το ακίνητο και απολαµβάνουν τους καρπούς του, αλλά επιπλέον αξιώνουν να αναγνωριστούν ως κύριοι του ακινήτου αποκόπτοντας το νοµικό δεσµό του πραγµατικού ιδιοκτήτη µε το ακίνητό του, χωρίς ωστόσο, να παρέχεται στον τελευταίο κάποιο αντιστάθµισµα γι αυτήν του την απώλεια. 1 Σπυριδάκης, Εµπράγµατο ίκαιο, τ.α, 2001, αρ Γεωργιάδης, Γενικές Αρχές Αστικού ικαίου, 2002, 22 αρ.4. Στην πραγµατικότητα η διάκριση των τρόπων κτήσεως κυριότητας αποτέλεσε το πρότυπο και την κύρια εφαρµογή της διακρίσεως των τρόπων κτήσεως δικαιώµατος γενικά, Σπυριδάκης, Εµπράγµατο ίκαιο, τ.β /1, αρ Από τα εµπράγµατα δικαιώµατα της 973 ΑΚ η χρησικτησία προβλέπεται ως τρόπος κτήσης για το δικαίωµα της κυριότητας ( ΑΚ), για το δικαίωµα των δουλειών (πραγµατικές-1121ak, προσωπικές 1143ΑΚ, όπου γίνεται «παραποµπή» στα ΑΚ για ανάλογη εφαρµογή τους) και ως τρόπος αποκαταστατικής κτήσεως αποσβέσεως των περιορισµένων εµπραγµάτων δικαιωµάτων (1053 ΑΚ-χρησικτησία ελευθερώσεως). Στο εξής, για λόγους συντοµίας, αλλά και νοµοτεχνικού σχεδιασµού, θα γίνεται αναφορά στην κτήση του δικαιώµατος της κυριότητας. 6

7 Αν η προπεριγραφείσα ex lege διάπλαση της πραγµατικότητας, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια, είναι δικαιολογηµένη στην περίπτωση της τακτικής χρησικτησίας, στην περίπτωση της έκτακτης, αντιθέτως, µόνο προβληµατισµό και απορία προκαλεί. Πώς είναι συνταγµατικώς ανεκτό το δίκαιο να επιβραβεύει τον επιλήψιµο νοµέα που όντας σε κακή πίστη αποστερεί την κυριότητα από τον αρχικό δικαιούχο της χωρίς να του παρέχει το απαραίτητο αντάλλαγµα, ώστε να εξισορροπηθούν τα συγκρουόµενα συµφέροντα; Αντικείµενο της παρούσας µελέτης αποτελεί τόσο η προσπάθεια ανάδειξης της ενυπάρχουσας στο νόµο αξιολόγησης µέσω της καταγραφής των δικαιολογητικών λόγων του θεσµού της χρησικτησίας, όσο και η εξέταση της εν λόγω ρύθµισης (κυρίως της έκτακτης χρησικτησίας) από µεθοδολογική σκοπιά. Στο επίκεντρο τίθεται ο προβληµατισµός για το κατά πόσον είναι συµβατό το έννοµο αποτέλεσµα του θεσµού της χρησικτησίας, της απώλειας δηλαδή της κυριότητας χωρίς αποζηµίωση του δικαιούχου, µε τη σύγχρονη έννοµη τάξη, µε βάσεις αναφοράς αφενός ρυθµίσεις υπερνοµοθετικής ισχύος -του Συντάγµατος και του άρθρου 1 του ΠρΠρΠρ της ΕΣ Α-, και αφετέρου διατάξεις από το υποσύστηµα του Αστικού ικαίου. Ειδικότερα, η εξέταση της συνταγµατικότητας των εννόµων αποτελεσµάτων της χρησικτησίας (κυρίως της έκτακτης) εκκινεί, µε τα ερµηνευτικά εργαλεία της µεθοδολογίας του δικαίου, από τη stricto sensu ερµηνεία των άρθρων 1041 και 1045 ΑΚ για την ανεύρεση του νοήµατός τους, µε έµφαση ιδιαιτέρως στον σκοπό των κανόνων αυτών. Ακολουθεί η κρίση περί του αν το νόηµα αυτό, όπως προέκυψε από την ανωτέρω ερµηνεία, είναι σύµφωνο µε τη συνταγµατική έννοµη τάξη και τις αξιολογήσεις της. Η άποψη που κρατεί στην θεωρία και τη νοµολογία αποδέχεται την απώλεια της κυριότητας άνευ αποζηµιώσεως του κυρίου, κρίνοντάς την ως νόµιµο και θεµιτό περιορισµό του δικαιώµατος της ιδιοκτησίας λόγω στάθµισης συµφερόντων. Αντίθετα, άλλη άποψη υποστηρίζει ότι η ρύθµιση αυτή, στην περίπτωση του κακόπιστου χρησιδεσπόζοντα, αντιτίθεται στις θεµελιώδεις αρχές της έννοµης τάξης, µε τον εντοπισµό και την ανάλυση των οποίων διαπιστώνει κενό ως προς τα έννοµα αποτελέσµατα της χρησικτησίας και προτείνει λύσεις για την πλήρωσή του. 7

8 Κεφάλαιο 1ο Η εν στενή εννοία ερµηνεία των άρθρων 1041 και 1045 ΑΚ Α. Ιστορία του θεσµού Ο θεσµός της χρησικτησίας απαντά 3 ήδη στο αρχαϊκό ρωµαϊκό δίκαιο µε την ονοµασία «usus», ενώ εξακολούθησε να ισχύει και κατά την κλασική περίοδο ως «usucapio», η µορφή της οποίας µετεξελίχθηκε κατά τους ιουστινιάνειους χρόνους σε usucapio για τα κινητά και «µακρού χρόνου παραγραφή» για τα ακίνητα. Κοινό γνώρισµα των ανωτέρω µορφών ανά τους αιώνες είναι οι προϋποθέσεις που απαιτούνταν: πράγµα δεκτικό χρησικτησίας, νόµιµος τίτλος, καλή πίστη και νοµή. Παράλληλα, εµφανίστηκε και η «µακρότατου χρόνου παραγραφή» ή «αµνηµονεύτου χρόνου αρχαιότητα» 4 που είχε ως µοναδική προϋπόθεση τη νοµή για κάποιο χρόνο. εν ήταν, όµως, κτητικός τρόπος απόκτησης κυριότητας, αλλά κυρωτικός της µέχρι τότε υφιστάµενης κατάστασης. Τα µορφώµατα αυτά υπαγορεύθηκαν από τις ανάγκες της αγροτικής οικονοµίας, και κυρίως, από το σκοπό της έννοµης τάξης να ευνοήσει αυτόν που για µακρύ χρονικό διάστηµα επέδειξε ενδιαφέρον για την τύχη του ακινήτου, το οποίο και το καλλιεργούσε. Στο Βυζαντινορωµαϊκό ίκαιο, που ίσχυε πριν από την εισαγωγή του Αστικού Κώδικα 5, µπορούσε κάποιος να καταστεί κύριος ακινήτου µε τα προσόντα της τακτικής χρησικτησίας εάν είχε ασκήσει νοµή καλοπίστως µε διάνοια κυρίου για µια δεκαετία, βάσει νοµίµου τίτλου µεταγεγραµµένου νοµίµως 6, και µε εκείνα της έκτακτης χρησικτησίας εάν είχε ασκήσει νοµή και πάλι µε καλή πίστη για µια τριακονταετία 7. Αξιοσηµείωτη είναι και η έννοια της καλής πίστης στην χρησικτησία στο προϊσχύον δίκαιο, η οποία ήταν ευρύτερη από τη σηµερινή. Με βάση τις πηγές γινόταν δεκτό ότι καλή πίστη συνιστούσε η άδολη και η ειλικρινής πεποίθηση του νοµέα ότι µε την κτήση της νοµής «δεν προσέβαλε κατ ουσίαν το δικαίωµα του κυρίου» 8. Και στον ισχύοντα, όµως, Αστικό Κώδικα διατηρήθηκε ο θεσµός 9, σε συνέχεια του βυζαντινορωµαϊκού δικαίου, διότι θεωρήθηκε από το νοµοθέτη χρήσιµος και αναγκαίος. Μάλιστα, στο Σχέδιο του Αστικού Κώδικα για το Εµπράγµατο ίκαιο επισηµαίνεται ότι στις 3 Στο αττικό δίκαιο δεν φαίνεται από τις πηγές να προβλεπόταν χρησικτησία µε τη σηµερινή µορφή, προβλεπόταν όµως παραγραφή της αξίωσης του κυρίου, Τρωϊάνος/Βελισσαροπούλου-Καράκωστα, Ιστορία ικαίου, αρ.54, 92, 154, Γκόφας, Ιστορία του Ρωµαϊκού ικαίου, Β / Γ, ΙΙΙ, 66 IV. 4 Γεωργιάδης, Εµπράγµατο ίκαιο, 44, αρ Αντιθέτως, στο Οθωµανικό ίκαιο ήταν (και είναι) άγνωστη η χρησικτησία (ΑΠ 1053/1982 ΝοΒ 31, 1163, ΕφΘεσ/κης 103/2005 Αρµ 2006,1213). 6 ΑΠ 1019/1977 ΝοΒ 26, ΜΠρΑθ 6684/1980 Ελλ νη 22, 171, ΑΠ 266/ ΑΠ 1528/2003 Ελλ νη 2005, 1716, ΑΠ 178/2004 Ελλ νη 2004, 1685, ΑΠ 58/1973 ΝοΒ 21, 747, ΑΠ 150/1967 ΝοΒ 15, Με τη διαφορά, όµως, ότι πλέον σήµερα στην έκτακτη χρησικτησία (1045ΑΚ) δεν απαιτείται η προϋπόθεση της καλής πίστης. 8

9 έννοµες τάξεις στις οποίες επιλέγεται για τη δηµοσιότητα των εµπραγµάτων σχέσεων στα ακίνητα το σύστηµα της µεταγραφής (ΑΚ ) και εγγραφής υποθήκης (ΑΚ 1260), όπως στη δική µας, ο θεσµός της χρησικτησίας συνεχίζει να έχει πρακτική χρησιµότητα και να εξυπηρετεί ανάγκες της κοινωνίας 10. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η απόκτηση κυριότητας επί «εγκαταλελειµµένων» ακινήτων λόγω του µεταναστευτικού ρεύµατος στις αρχές του 20 ου αιώνα, οπότε, εξαιτίας της απουσίας των κυρίων τους, τα κτήµατα παρέµειναν ακαλλιέργητα ή ανετίθετο η επιµέλεια και η φροντίδα τους σε κάποιο, συνήθως συγγενικό, πρόσωπο το οποίο αργότερα προέβαινε σε αντιποίηση της νοµής του ακινήτου προς ίδιον όφελος 11. Β. Οι δικαιολογητικοί λόγοι θεσπίσεως του θεσµού Τόσο στην τακτική όσο και στην έκτακτη χρησικτησία, ο νοµοθέτης προσπαθώντας να συµβιβάσει τα συγκρουόµενα συµφέροντα των κοινωνών του δικαίου, προέβη στην απαραίτητη αξιολογική στάθµισή τους. Ο σκοπός (ratio) που υπηρετεί ο θεσµός της τακτικής χρησικτησίας 12 είναι η προστασία του προσώπου που απέκτησε καλόπιστα τη νοµή του πράγµατος -και τη διατήρησε για µεγάλο χρονικό διάστηµα-, όταν ο κτητικός του τίτλος πάσχει. Υπάρχουν δηλαδή περιπτώσεις -όχι σπάνιες στις συναλλαγές-, κατά τις οποίες ο αποκτών δεν µπορεί να γίνει αµέσως κύριος του πράγµατος, αν και απέκτησε τη νοµή, διότι ο τίτλος µεταβίβασης της κυριότητας του πράγµατος είναι ελαττωµατικός ή ανύπαρκτος. Θα ήταν εξαιρετικά ανεπιεικές για τον αποκτώντα, που καλόπιστα είχε την πεποίθηση ότι απέκτησε το πράγµα, να συνεχιστεί αυτή η διάσταση πραγµατικότητας και νοµικής κατάστασης, εφόσον συµπληρωθεί ο αναγκαίος χρόνος που τάσσει ο νόµος (η µακρά διάρκεια του οποίου αντισταθµίζει και το συµφέρον του πραγµατικού δικαιούχου να παραµείνει κύριος αν και αδρανεί για τόσο καιρό να διεκδικήσει το δικαίωµά του). Είναι ακριβώς αυτή η άσκηση της νοµής και η πάροδος µακρού χρόνου σ αυτήν - καθώς µε αυτόν τον τρόπο διασφαλίζεται παράλληλα η αξιοποίηση του πράγµατος- που δηµιουργεί την εντύπωση στους τρίτους ότι ο νοµέας έχει και εµπράγµατα δικαιώµατα επί του πράγµατος. Η λειτουργία δηλαδή εδώ της νοµής, ως τρόπου τυπικής δηµοσιότητας 13, οδηγεί σε επικύρωση της πραγµατικής κατάστασης, ώστε να επιτευχθεί η αναγκαία για την οικονοµία, αλλά και για το κράτος δικαίου, ασφάλεια των συναλλαγών. Κυρίως, όµως, ο 10 Για τη µειωµένη αξία του εδώ εξεταζόµενου θεσµού στο σύστηµα των κτηµατικών βιβλίων βλ. Σχέδιο ΑΚ, Εµπράγµατο ίκαιο, σ.77, όµως βλ. και πρκ. υποσ. 46, όπου επισηµαίνεται ότι µε το σύστηµα του κτηµατολογίου περιορίζεται η σηµασία της τακτικής χρησικτησίας. 11 Βάσει, όµως, του άρθρου 982ΑΚ, η αντιποίηση αυτή δεν εκκινεί προτού ο κύριος λάβει γνώση αυτής. 12 Γεωργιάδης, Εµπράγµατο ίκαιο, 44, αρ Σπυριδάκης, Η χρησικτησία, αρ. 5.3 β, σ

10 θεσµός προστατεύει την υποκειµενική καλή πίστη του αποκτώντος 14, την ενδιάθετη κατάσταση του νοµέα που στηρίζεται στην πεποίθησή του ότι η ενέργειά του είναι νόµιµη και δεν «αδικεί» άλλον, αφού είναι πεπεισµένος για την ύπαρξη του δικαιώµατός του 15. Στην έκτακτη χρησικτησία, από την άλλη πλευρά, σκοπός του νόµου είναι κυρίως η εκκαθάριση των σχέσεων πλειόνων προσώπων σε σχέση µε το πράγµα και η άρση της αβεβαιότητας για τη νοµική του τύχη. Ο δικαιολογητικός λόγος της µορφής αυτής του θεσµού συµπίπτει µερικώς µε εκείνον της τακτικής χρησικτησίας, αλλά είναι εν µέρει πιο στενός και εν µέρει ευρύτερος από εκείνον 16. Εδώ, στόχος δεν είναι να προστατευθεί ο νοµέας επειδή εµπιστεύθηκε καλόπιστα τον τίτλο κτήσης του, ο οποίος, όµως τελικώς έπασχε, αλλά ανεξαρτήτως τίτλου και καλής πίστης, αποκτά την κυριότητα, ως επιβράβευση για την επιµέλεια που επέδειξε αξιοποιώντας το πράγµα, σε αντίθεση µε την αδράνεια που επέδειξε ο πραγµατικός κύριός του, που για µια εικοσαετία το παραµέλησε. Προκρίνεται δηλαδή εδώ από το νόµο η αρχή της οικονοµικής αξιοποίησης του πράγµατος (εντονότερα από ότι στην τακτική χρησικτησία) για την εξυπηρέτηση κοινωνικο-οικονοµικών σκοπών του συνόλου, αφού µε την άσκηση εµφανών υλικών πράξεων νοµής από τον χρησιδεσπόζοντα δεν διακόπτεται η οικονοµική εκµετάλλευση του πράγµατος. Το δηµόσιο συµφέρον συνηγορεί υπέρ της δίκαιης ενθάρρυνσης του επιµελούς νοµέα 17, γι αυτό το πράγµα πρέπει και νοµικά να περιέλθει σ αυτόν που το νέµεται για το απαιτούµενο από το νόµο χρονικό διάστηµα. Σύµφωνα δηλαδή µε την παραπάνω αρχή, ο φορέας ενός δικαιώµατος (ή ορθότερα ενός αγαθού) έχει και το «βάρος» της κατά το δυνατόν καλύτερης αξιοποιήσεώς του ή τουλάχιστον το «βάρος» της φροντίδας αυτού του αγαθού. Ο νοµοθέτης προτιµά το πρόσωπο που επέδειξε φροντίδα και επιµέλεια αξιοποίησης του αγαθού, το κρίνει καταλληλότερο για την φροντίδα και την αξιοποίησή του, αφού µε αυτόν τον τρόπο προάγονται και τα συµφέροντα της εθνικής οικονοµίας. Προσεκτικότερη µελέτη της διατάξεως του 1045 ΑΚ στο σύστηµα του Αστικού Κώδικα, αποκαλύπτει ότι η ρύθµιση για την έκτακτη χρησικτησία αποτελεί στην πραγµατικότητα το απαραίτητο συµπλήρωµα 18 του θεσµού της παραγραφής ( ΑΚ). Η εικοσαετής αδράνεια του πραγµατικού κυρίου του πράγµατος οδηγεί στην παραγραφή της διεκδικητικής του αγωγής (ή άλλης εµπράγµατης αγωγής) κατά του συγκεκριµένου νοµέα 14 Σπυριδάκης, Η χρησικτησία, αρ. 5.3 γ, σ Σταθόπουλος, Επιτοµή Γενικού Ενοχικού ικαίου, 5, αρ Γεωργιάδης, Εµπράγµατο ίκαιο, 45, αρ Γεωργιάδης, Εµπράγµατο ίκαιο, 45, αρ. 3, Σπυριδάκης, Η χρησικτησία, αρ. 5.4, σ Γεωργιάδης, Εµπράγµατο ίκαιο, 45, αρ. 4, 5, αλλιώς Σπυριδάκης, Η χρησικτησία, αρ. 5.4 γ, σ. 25, όπου επισηµαίνεται ότι η λειτουργία αυτή της χρησικτησίας αποτελεί συνέπεια της καθιερώσεώς της και όχι δικαιολογία καθιερώσεώς της, βλ. και ΑΠ 543/1981, ΝοΒ 30, 213, όπου η έκτακτη χρησικτησία ρητώς χαρακτηρίζεται ως «συµπλήρωµα της αποσβεστικής παραγραφής». 10

11 και των διαδόχων του (249, 271 ΑΚ) (όχι όµως και έναντι άλλων προσβολέων που δεν το νέµονταν για τόσο χρόνο). Χωρίς, λοιπόν, τη ρύθµιση του άρθρου 1045 ΑΚ η κυριότητα του αρχικού κυρίου θα ήταν «λανθάνουσα» 19, αφού ο χρησιδεσπόζων και οι διάδοχοί του θα προέβαλαν την ένσταση της παραγραφής (272 1, 271 ΑΚ), για να αποκρούσουν τη διεκδικητική αγωγή του κυρίου. Η κυριότητα του αρχικού κυρίου θα παρέµενε, δηλαδή, άνευ αντικειµένου, αφού ούτε το δικαίωµά του θα µπορούσε να απολαύσει, ούτε να προστατευτεί έναντι του χρησιδεσπόζοντος. Αλλά και η προστασία του χρησιδεσπόζοντος, χωρίς το θεσµό της έκτακτης χρησικτησίας, θα ήταν ανεπαρκής. Αν κάποιος τρίτος τόσο ως προς τον κύριο όσο και ως προς το νοµέα, βρισκόταν στη νοµή του πράγµατος, χωρίς τη θέληση του επί είκοσι χρόνια νοµέα του, αυτός ο χρησιδεσπόζων δεν θα µπορούσε να προστατευθεί έναντι του τρίτου -σε αντίθεση µε τον κύριο, στην διεκδικητική αγωγή του οποίου δεν θα µπορούσε να του αντιταχθεί από τον τρίτο η ένσταση παραγραφής. Έτσι, µε τη ρύθµιση της έκτακτης χρησικτησίας ο χρησιδεσπόζων, αποκτώντας την κυριότητα του πράγµατος, µπορεί να προστατευθεί σε κάθε ενδεχόµενη απώλεια της νοµής του έναντι οποιουδήποτε προσβολέα. Γ. Το πραγµατικό και οι έννοµες συνέπειες Ι. Το πραγµατικό των ΑΚ Οι προϋποθέσεις Ο σπουδαιότερος 20 τρόπος απόκτησης του δικαιώµατος της κυριότητας πρωτοτύπως, ρυθµιζόµενος εκτενέστερα στον ΑΚ, είναι ο θεσµός της χρησικτησίας, µε τον οποίο εκείνος που νέµεται ένα πράγµα για µακρό χρονικό διάστηµα αποκτά την κυριότητά του. Υπάρχουν δύο είδη χρησικτησίας -η τακτική και η έκτακτη-, που αποβλέπουν στη κάλυψη διαφορετικών αναγκών και εξυπηρετούν διαφορετικά έννοµα συµφέροντα. Γι αυτό, ο νόµος απαιτεί διαφορετικές προϋποθέσεις για την κάθε κατηγορία. Οι κοινές προϋποθέσεις και στα δύο είδη χρησικτησίας, εν συντοµία, αφορούν αφενός το πράγµα επί του οποίου διεκδικείται η κυριότητα, και αφετέρου τη δράση του χρησιδεσπόζοντος επί του πράγµατος έναντι της αδράνειας του κυρίου, ήτοι την άσκηση νοµής. Αντικείµενο χρησικτησίας µπορεί να είναι οποιοδήποτε πράγµα, κινητό ή ακίνητο 21, που είναι δεκτικό χρησικτησίας, που δηλαδή δεν εµπίπτει στα ανεπίδεκτα 19 Κατά την έκφραση του Γεωργιάδη, ό.π. 20 Άλλοι πρωτότυποι τρόποι κτήσης κυριότητας στον ΑΚ είναι η επιδίκαση (1056 εδ. α ΑΚ), η προσκύρωση (1056 εδ. β ΑΚ), η κτήση µε ένωση (1057 ΑΚ), η καρποκτησία (1066ΑΚ), η κατάληψη αδεσπότων (1075 ΑΚ), η κτήση από τον ευρέτη (1088 ΑΚ) και η κτήση θησαυρού (1093 ΑΚ),[αµφισβητείται αν η καλόπιστη κτήση κινητού 1036 επ. ΑΚ είναι πρωτότυπη]. 21 Η πρακτική σηµασία της χρησικτησίας εντοπίζεται κυρίως στα ακίνητα, διότι στα κινητά υπάρχει η δυνατότητα κτήσης κυριότητας από µη κύριο (1036επ. ΑΚ), οπότε αποµένει η συµπληρωµατική εφαρµογή των 1041επ. ΑΚ στα κλοπιµαία και στα απολωλότα κινητά, των οποίων η καλόπιστη κτήση δεν είναι δυνατή (1038 ΑΚ). 11

12 χρησικτησίας πράγµατα του 1054 Α.Κ (966 ΑΚ), και οποιοδήποτε πράγµα που δεν εξαιρείται (1055ΑΚ), λόγω της καταστάσεως του προσώπου του δικαιούχου του 22. εύτερη κοινή προϋπόθεση, ως το προέχον θεµελιωτικό στοιχείο της κτήσεως κυριότητας µε χρησικτησία, είναι η άσκηση νοµής 23 (possessio rei) από τον χρησιδεσπόζοντα, οπότε εφαρµόζονται οι γενικές διατάξεις των άρθρων 974 επ. ΑΚ. Η νοµή υπάρχει µόλις συντρέξει το στοιχείο της βουλήσεως εξουσιάσεως του προσώπου επί του πράγµατος µε διάνοια κυρίου 24 (animus domini) µε το στοιχείο της φυσικής-υλικής εξουσιάσεως επ αυτού (corpus). Θα πρέπει δηλαδή να ασκούνται υλικές, εµφανείς και συνεχείς πράξεις που προσιδιάζουν σε κύριο του πράγµατος και που εκδηλώνουν και εξωτερικεύουν σε κάθε τρίτο τη βούληση εξουσιάσεως του νοµέα πάνω στο πράγµα «µε διάνοια κυρίου» Ενδεικτικά απαριθµούνται οι διακατοχικές πράξεις που έχουν κριθεί πρόσφορες να προσπορίσουν κυριότητα στο νοµέα µε χρησικτησία: εµβαδοµετρήσεις του ακινήτου, καταρτίσεις τοπογραφικών σχεδίων, άσκηση επιβλέψεως 27, ανάρτηση πινακίδων µε το όνοµά του ως ιδιοκτήτη, επισκέψεις, επιδείξεις 28, οριοθετήσεις, περιφράξεις, εκµισθώσεις σε καλλιεργητές ή σε κτηνοτρόφους προς εκµετάλλευση, εισπράξεις µισθωµάτων, δενδροφυτεύσεις, ανέγερση κτισµάτων εγκατάσταση λυοµένων και υποστέγων, χρησιµοποίηση για στάθµευση αυτοκινήτων και φύλαξη αντικειµένων, ακόµη δε και οι απλές επισκέψεις για επίβλεψη του ακινήτου όταν δεν είναι επιδεκτικό καλλιέργειας 29, αλλά και γενικότερα άλλες πράξεις που προσιδιάζουν στη φύση και στον προορισµό του συγκεκριµένου ακινήτου Εκτενέστερη ανάλυση µε παράθεση νοµολογίας επί αυτής της προϋπόθεσης σε Γεωργιάδη, Εµπράγµατο ίκαιο, 44, αρ και σε Σπυριδάκη, Εµπράγµατο ίκαιο, τ.β /1, αρ Η άσκηση οιονεί νοµής για κτήση δουλείας (1121AK, 1143ΑΚ). Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, στην παρούσα εργασία εξετάζεται η χρησικτησία ως τρόπος κτήσεως κυριότητας ως η πιο αντιπροσωπευτική. 24 Η διάνοια κυρίου συνίσταται στην πρόθεση του νοµέα για διαρκή, απεριόριστη και αποκλειστική εξουσία του πράγµατος, όµοια η ανάλογη µε την απορρέουσα από το δικαίωµα πλήρους κυριότητας επ αυτού (ΑΠ 1025/2002 ΝοΒ 2003, 250). 25 ΑΠ 5/1997 Ελλ νη 1997,1574. Η χρήση των λέξεων αυτών στο νόµο, πριν τη µεταφορά του κειµένου στη δηµοτική και την απάλειψή τους, ενέχει κατά τον Γεωργιάδη, Εµπράγµατο ίκαιο, 44, αρ. 29, υποσ. 48, πλεονασµό γιατί η φυσική εξουσίαση µε διάνοια κυρίου αποτελεί ήδη εννοιολογικό στοιχείο της νοµής, αντίθετος ο Σπυριδάκης, Εµπράγµατο ίκαιο, τ.β /1, αρ , ο οποίος θεωρεί σκόπιµη τη διατήρησή τους προς αντιδιαστολή µε τη νοµή δικαιώµατος ή οιονεί νοµή. 26 εν θα πρέπει να λησµονείται η διάταξη του άρθρου 982ΑΚ. Η απώλεια της νοµής ακινήτου, στην περίπτωση της αντιποιήσεως της νοµής από τον κάτοχο ή από τον βοηθό νοµής, εξαρτάται από τη γνώση του νοµέα για την αντιποίηση αυτή. εν χάνει δηλαδή ο αρχικός κύριος τη νοµή του και ο χρόνος άσκησης νοµής δεν εκκινεί για τον χρησιδεσπόζοντα, πριν λάβει γνώση ο αρχικός κύριος της λαθραίας καταλήψεως, βλ. και ΑΠ 602/2004, Ελλ νη 2006, σ ΑΠ 667/1976 ΝοΒ 25, 35, ΑΠ 798/1973 ΝοΒ 22, ΑΠ 640/1972 ΝοΒ 21, ΑΠ 242/2000 Ελλ νη 2000, 1039, ΑΠ 36/1998 Ελλ νη 39, Εκτενέστερη ανάλυση µε νοµολογία αυτής της προϋπόθεσης σε Γεωργιάδη, Εµπράγµατο ίκαιο, 44, αρ , σε Σπυριδάκη, Εµπράγµατο ίκαιο, τ.β /1, αρ και σε Τσούµα, Χρησικτησία, αρ και αρ

13 1. Οι προϋποθέσεις της τακτικής χρησικτησίας Συγκεκριµένα, οι επιπλέον προϋποθέσεις που απαιτούνται για την απόκτηση της κυριότητας µε τακτική χρησικτησία αναφέρονται στα στοιχεία που πρέπει να συγκεντρώνει στο πρόσωπό του ο χρησιδεσπόζων. Θα πρέπει, καταρχάς, ο νοµέας να βρίσκεται σε καλή πίστη, η έννοια της οποίας συνίσταται, κατά το άρθρο 1042 ΑΚ, στην πεποίθηση του νοµέα, χωρίς βαρεία αµέλεια του, ότι απέκτησε την κυριότητα επί του πράγµατος. Πρέπει δηλαδή ο νοµέας να είναι πεπεισµένος ότι έχει αποκτήσει την κυριότητα του πράγµατος από δικαιοπάροχο έχοντας δικαίωµα διαθέσεώς του 31. Ο κρίσιµος δε χρόνος ύπαρξης αυτής της καλής πίστης του χρησιδεσπόζοντος είναι ο χρόνος απόκτησης της νοµής (1044 εδ. α ΑΚ), ενώ αν ο νοµέας πληροφορηθεί αργότερα την έλλειψη της κυριότητας του δικαιοπαρόχου του ή την ακυρότητα της µεταβίβασης, το γεγονός αυτό δεν επιδρά στην χρησικτησία (1044 εδ. β ΑΚ). Εν προκειµένω, κρίνεται σκόπιµη η αντιδιαστολή της έννοιας της καλής πίστης του άρθρου 1042 ΑΚ και του άρθρου 1037 ΑΚ. Στην καλόπιστη κτήση κινητού, ο καλόπιστος τρίτος πρέπει να είναι καλόπιστος και ως προς την κυριότητα του δικαιοπαρόχου του, ενώ στην τακτική χρησικτησία ο νοµέας είναι καλόπιστος ως προς την απόκτηση της δικής του κυριότητας επί του πράγµατος. Η πρακτική σηµασία της ανωτέρω διαφοράς εντοπίζεται στην περίπτωση που ο χρησιδεσπόζων γνωρίζει την έλλειψη κυριότητας του µεταβιβάζοντα, αλλά πιστεύει εντούτοις ότι ο τελευταίος έχει την εξουσία διαθέσεώς του επειδή έχει τη συναίνεση του κυρίου για την εκποίησή του (239 1 ΑΚ). Συνεπώς, η έννοια της καλής πίστης στη χρησικτησία είναι ευρύτερη από εκείνη στην καλόπιστη κτήση κινητού του άρθρου 1037 ΑΚ Η πεποίθηση του νοµέα ότι απέκτησε την κυριότητα δεν αρκεί µόνη της, αλλά πρέπει να συνδέεται µε νόµιµο (1041 ΑΚ) ή νοµιζόµενο τίτλο (1043 ΑΚ), δηλαδή µε «το νοµικό εκείνο γεγονός που είναι καταρχήν κατάλληλο να προσπορίσει κυριότητα στον αποκτώντα, αλλά λόγω ελαττώµατός του δεν την προσπόρισε» 34. Αµφισβήτηση υπάρχει ως προς την έννοια του νόµιµου και του νοµιζόµενου τίτλου, αφού δεν δίδεται ορίζονται στον Αστικό Κώδικα. Γίνεται πάντως δεκτό ότι ο νόµιµος τίτλος δεν ταυτίζεται µε τη νόµιµη αιτία (iusta causa) του άρθρου 1033 ΑΚ. Είναι πολύ ευρύτερη η έννοιά του, διότι είναι το σύνολο των όρων που απαιτούνται για την κτήση της κυριότητας -τόσο η ενοχική όσο και η εµπράγµατη σύµβαση, το συµβολαιογραφικό έγγραφο και η µεταγραφή. Αλλά και άλλα νοµικά γεγονότα 31 ΑΠ 5/2006 Ελλ νη 2006, Γεωργιάδης, Εµπράγµατο ίκαιο, 44 ΙΙ, αρ. 35,38, Σπυριδάκης, Εµπράγµατο ίκαιο, τ. Β /1, αρ Βλ. για την έννοια της καλής πίστης στην χρησικτησία στο προϊσχύον δίκαιο παραπάνω στο Κεφ. 1Α. 34 Γεωργιάδης, Εµπράγµατο ίκαιο, 44 αρ. 73, όπου και παραποµπή σε Μπαλή 66, Κουµάντο σ. 156, Παπαντωνίου σ. 218 για τον ανωτέρω ορισµό. 13

14 µπορούν να αποτελέσουν νόµιµο τίτλο, χωρίς δηλαδή να υπάρχει ενοχική δικαιοπραξία, όπως π.χ. η κληρονοµική διαδοχή και η κατάληψη αδεσπότου. Οπότε οι δύο έννοιες δεν πρέπει να ταυτίζονται, παρόλο που παραδοσιακά έχει επικρατήσει ο τίτλος να λαµβάνει το όνοµά του από την αιτία µεταβίβασης 35. Κρίσιµη εδώ είναι και η σχέση της προϋποθέσεως του νοµίµου τίτλου µε αυτήν της καλής πίστης του νοµέα περί απόκτησης της κυριότητας. Αφενός η ύπαρξη του νοµίµου τίτλου δεν σηµαίνει ότι υπάρχει και τεκµήριο καλής πίστης του νοµέα 36. Αν και η καλή πίστη δικαιολογείται από την ύπαρξη του νοµίµου τίτλου και πρέπει να υπάρχει αιτιώδης σχέση µεταξύ τους, εντούτοις αποτελούν αυτοτελή στοιχεία, η ύπαρξη των οποίων πρέπει να αποδεικνύεται ξεχωριστά 37. Αφετέρου, κατά την ΑΚ, όταν υπάρχει νοµιζόµενος τίτλος εκτός από τις κατά άρθρο 1041 ΑΚ προϋποθέσεις της τακτικής χρησικτησίας απαιτείται επιπλέον καλή πίστη και για τον τίτλο (αρκεί και ο νοµιζόµενος τίτλος του νοµέα «εφόσον δικαιολογείται η καλή πίστη του νοµέα»), δηλαδή να µην γνωρίζει ο νοµέας την ανυπαρξία του τίτλου. Αλλά και πάλι, η καλή πίστη για την ύπαρξη του τίτλου δεν αναπληρώνει πάντοτε την έλλειψή του. Στην ΑΚ ορίζεται ότι αν δεν τηρήθηκαν οι αναγκαίες διατυπώσεις για την κτήση κυριότητας ακινήτου (ΑΚ 1033-συµβολαιογραφικό έγγραφο και µεταγραφή), ο νόµος θεωρεί ότι δεν δικαιολογείται η καλόπιστη πεποίθηση του νοµέα ότι απέκτησε κυριότητα, διότι «στερείται και του στοιχειώδους ευλογοφανούς στηρίγµατος δι επιµελή άνθρωπο» 38. Τελευταία προϋπόθεση για την κτήση της κυριότητας µε χρησικτησία είναι η πάροδος ορισµένου χρόνου στη νοµή του πράγµατος. Ως απαραίτητος χρόνος συµπλήρωσης για τα κινητά ορίζεται η συµπλήρωση της τριετίας, ενώ για τα ακίνητα η δεκαετία, µε σηµείο ενάρξεως υπολογισµού του χρόνου αυτού την εποµένη ηµέρα από την κτήση της νοµής (241 1 ΑΚ, 144 ΚΠολ ) και µε καταληκτικό σηµείο την αντίστοιχη ηµεροµηνία συµπλήρωσης των ανωτέρω χρονικών ορίων (243 3 ΑΚ, ΚΠολ ). Η νοµή πρέπει να υπήρχε καθόλο το οριζόµενο ανωτέρω χρονικό διάστηµα. Έχει κριθεί, µάλιστα, ότι η φυσική εξουσία του νοµέα επί του πράγµατος πρέπει να είναι σταθερή και διαρκής, και δεν είναι απαραίτητο να βρίσκεται ο ανωτέρω νοµέας «σε διαρκή σωµατική επαφή µε το ακίνητο και σε συνεχή εγρήγορση» 39, αλλά το κρίσιµο είναι «να είχε τη δυνατότητα ο νοµέας άσκησης της φυσικής εξουσίας κάθε στιγµή». Προς το σκοπό 35 Γεωργιάδης, Εµπράγµατο ίκαιο, 44 αρ. 45, υποσ. 74, Σπυριδάκης, Εµπράγµατο ίκαιο, τ.β /1 αρ Αυτό υποστηριζόταν στο προϊσχύον δίκαιο, ΑΠ 13/1970 ΕΕΝ 37, Αλεξανδροπούλου-Αιγυπτιάδου, Ο Τίτλος (Νόµιµος και Νοµιζόµενος) στην τακτική χρησικτησία: Συµβολή στην ερµηνεία των άρθρων 1041 και 1043 ΑΚ, σ Μπαλής, Εµπράγµατον δίκαιον, ΑΠ 1429/1997, ΑΠ 393/1999 Ελλ νη 1999,

15 διευκόλυνσης του χρησιδεσπόζοντος θεσπίζεται και το µαχητό τεκµήριο νοµής του άρθρου 1046 ΑΚ. 2. Οι προϋποθέσεις της έκτακτης χρησικτησίας Οι προϋποθέσεις που απαιτούνται για την απόκτηση της κυριότητας µε έκτακτη χρησικτησία, πλην των πράξεων νοµής µε διάνοια κυρίου επί του πράγµατος και του επιτρεπτού της χρησικτησίας λόγω της φύσης του πράγµατος (όπως µε συντοµία παρουσιάστηκαν ανωτέρω 40 ), δεν περιλαµβάνουν την καλοπιστία, ούτε την ύπαρξη νόµιµου ή νοµιζόµενου τίτλου του χρησιδεσπόζοντος, αλλά περιορίζονται στην πάροδο αυξηµένου - συγκριτικά µε την τακτική- χρόνου παραµονής του χρησιδεσπόζοντος στη νοµή. Εν προκειµένω απαιτείται η πάροδος εικοσαετίας 41 (όσος και ο χρόνος παραγραφής της διεκδικητικής αγωγής 42 ), είτε πρόκειται για κινητό είτε για ακίνητο, ενώ αρκεί και η επιλήψιµη 43 νοµή (που πάντως θα γίνεται µε διάνοια κυρίου). Αυτό σηµαίνει ότι και ο κλέφτης ή αυτός που απέβαλε βίαια τον κύριο από το ακίνητό του αποκτά κυριότητα, εάν παραµείνει στη νοµή του πράγµατος. ΙΙ. Έννοµες Συνέπειες 44 Η συνδροµή των ανωτέρω προϋποθέσεων έχουν ως συνέπεια την αλλοίωση των εµπράγµατων σχέσεων επί του πράγµατος και τη µεταβολή της νοµικής κατάστασής του, ήτοι αφενός την κτήση της κυριότητας από τον χρησιδεσπόζοντα ( , 1045 ΑΚ) και αφετέρου την απόσβεση των περιορισµένων εµπραγµάτων δικαιωµάτων που έχουν πιθανόν τρίτοι πάνω στο πράγµα (1053 ΑΚ). Ο χρησιδεσπόζων µε το θεσµό της χρησικτησίας αποκτά πρωτότυπα την κυριότητα στο πράγµα, χωρίς να στηρίζει δηλαδή το δικαίωµά του στο δικαίωµα του προκατόχου του, 40 Βλ. ανωτέρω στο Κεφ.1 Γ Ι. 41 ΑΠ 83/ , 827, ΑΠ 1310/2000 Ελλ νη 43, 461, ΑΠ 1448/1997 Ελλ νη 39, Βλ. ανωτέρω στο Κεφ.1 Β. 43 ΕφΘεσ/κης 1161/1983 Αρµ 37, 965, βλ. και Γεωργιάδης, Εµπράγµατο ίκαιο, 45 αρ Εδώ, πρέπει να επισηµανθεί ότι το νεοεισαχθέν σύστηµα του Κτηµατολογίου δεν καταργεί το θεσµό της χρησικτησίας, αλλά µε το τεκµήριο ακρίβειας των εγγραφών (αρ.13 1 ν. 2664/1998), η σηµασία της τακτικής χρησικτησίας περιορίζεται διότι ο καλόπιστος τρίτος, ο οποίος εµπιστεύτηκε την κτηµατολογική εγγραφή, αποκτά αµέσως κυριότητα χωρίς την πάροδο οποιουδήποτε χρόνου. Στόχος είναι η δηµόσια πίστη του Κτηµατολογίου, Βλ. ΕισΕκθ ν.2664/1998, Αθανασόπουλο, Το δίκαιο του Κτηµατολογίου στη θεωρία και την πράξη, XIII 3, Γεωργιάδη, Εµπράγµατο ίκαιο, 45 αρ , Καρύµπαλη-Τσίπτσιου, Τεκµήριο ακρίβειας κτηµατολογικών εγγραφών και δηµόσια πίστη, σ. 1486, Κιτσαρά, Οι πρώτες εγγραφές στο εθνικό Κτηµατολόγιο, 5 ΣΤ, σ , όπου, όµως, παρατίθεται και η άποψη, που υποστηρίζεται από τον Σταθόπουλο, ότι για την κτήση της κυριότητας µε έκτακτη χρησικτησία απαιτείται ως συστατική πράξη η έγερση αναγνωριστικής αγωγής και η καταχώρισή της στα κτηµατολογικά βιβλία. 45 Ο νοµέας µε τα προσόντα της τακτικής χρησικτησίας έχει και τις αγωγές του άρθρου 1112 ΑΚ- actio publiciana (αντίστοιχα του άρθρου 1133 ΑΚ για τις δουλείες) προτού αποκτήσει την κυριότητα (ή τη δουλεία) ως προστατευτικές της νοµής του (διεκδικητική πουβλικιανή αγωγή εδ.α και αρνητική πουβλικιανή αγωγή εδ.β ). Ενώ χρησιµοποιούνται κυρίως και ως προστατευτικές της κυριότητας για να αποφευχθεί η probatio diabolica. 15

16 και αποκτά κυριότητα ανεξάρτητα από τη θέληση του τελευταίου. Με τη συµπλήρωση του χρόνου χρησικτησίας αποσβήνεται το δικαίωµα κυριότητας του αρχικού κυρίου του πράγµατος και ο χρησιδεσπόζων αποκτά νέα 46 κυριότητα (σε τέτοια έκταση, όση και η έκταση της νοµής του). Αναγκαίο συµπλήρωµα της ανωτέρω συνέπειας είναι η χρησικτησία ελευθέρωσης του άρθρου 1053 ΑΚ. Τα εµπράγµατα δικαιώµατα που τρίτοι έχουν πιθανώς πάνω στο πράγµα δεν αποσβήνονται από µόνο το λόγο ότι αποσβήστηκε η κυριότητα µε χρησικτησία. Για να αποκτήσει ο χρησιδεσπόζων κυριότητα απαλλαγµένη από τα δικαιώµατα των τρίτων (χρησικτησία ελευθερώσεως 47 ) είναι αναγκαίο να συντρέχουν και ως προς αυτά οι προϋποθέσεις της χρησικτησίας, αλλιώς ο χρησιδεσπόζων αποκτά κυριότητα βεβαρηµένη µε το δικαίωµα του τρίτου 48. Επιπλέον, το δικονοµικό πλεονέκτηµα της απόκτησης κυριότητας µέσω χρησικτησίας είναι η διευκόλυνση στην απόδειξη της κυριότητας, διότι ευκολότερα αποδεικνύονται οι προϋποθέσεις της χρησικτησίας, παρά της κυριότητας. εν χρειάζεται δηλαδή η απόδειξη της κυριότητας των δικαιοπαρόχων (probatio diabolica), αλλά αρκεί η απόδειξη των υλικών πράξεων επί του πράγµατος µε διάνοια κυρίου για τον απαιτούµενο από το νόµο χρόνο.. Η stricto sensu ερµηνεία των 1041 και 1045 ΑΚ Στόχος του παρόντος κεφαλαίου, όπως φάνηκε από την ανωτέρω προσέγγιση, είναι η ερµηνεία των ρυθµίσεων του θεσµού της χρησικτησίας, δηλαδή η διερεύνηση του νοήµατος των διατάξεων των άρθρων ΑΚ. Ο στόχος του θεσµού είναι ρυθµιστικός η ρύθµιση της κοινωνικής συµβίωσης µε τέτοιο τρόπο, ώστε να ανταποκρίνεται στις αξιολογήσεις της έννοµης τάξης, οι οποίες επιδιώκουν την πραγµάτωση του δικαίου 49. Κατά το πρώτο αυτό στάδιο της secundum legem ερµηνείας 50 (της σύµφωνης δηλαδή µε το νόµο), ο ερµηνευτής αναζητώντας το κανονιστικό νόηµα των εν λόγω ρυθµίσεων 46 Γεωργιάδης, Εµπράγµατο ίκαιο, 44 αρ. 90, υποσ. 159, όπου παρατίθεται η θέση ορισµένων συγγραφέων στη Γερµανία, οι οποίοι αποκρούουν την εκδοχή ότι επέρχεται απόσβεση της κυριότητας και κτήση νέας από τον χρησιδεσπόζοντα, µε το επιχείρηµα ότι µε τον τρόπο αυτό δεν µπορεί να εξηγηθεί η τυχόν διατήρηση των εµπράγµατων δικαιωµάτων των τρίτων (βλ. σε µας 1053 ΑΚ). Σύµφωνα µε αυτήν την θέση, πρόκειται εδώ για πρωτότυπο τρόπο κτήσης κυριότητας, αλλά κυριότητας που υπάρχει ήδη. Η κυριότητα µεταβιβάζεται από το νόµο στον χρησιδεσπόζοντα. 47 Σπυριδάκης, Εµπράγµατο ίκαιο, τ.β /1, αρ , όπου και διάκριση της τακτικής χρησικτησίας σε αυτοτελή και παρεπόµενη. 48 Αυτό σηµαίνει ότι στην έκτακτη χρησικτησία ο χρησιδεσπόζων αποκτά ελεύθερη κυριότητα, ακόµη και αν γνώριζε την ύπαρξη κάποιου περιορισµένου εµπράγµατου δικαιώµατος. Η καλοπιστία ως προς αυτά τα δικαιώµατα απαιτείται µόνο στην περίπτωση της τακτικής χρησικτησίας, βλ. Γεωργιάδη, Εµπράγµατο ίκαιο, 45 αρ ωρής, Εισαγωγή στο Αστικό ίκαιο, τευχ. Α, VI, αρ.1 α, σ Παπανικολάου, Μεθοδολογία του Ιδιωτικού ικαίου και ερµηνεία των ικαιοπραξιών, αρ. 165, 4 I αρ

17 χρησιµοποιεί ορισµένα διαγνωστικά µέσα, τα λεγόµενα «κριτήρια ερµηνείας» 51 ή «ερµηνευτικές µεθοδεύσεις» 52, που δεν αποτελούν ξεχωριστές µεθόδους ερµηνείας, αλλά πτυχές 53 -χωρίς ιεραρχική σχέση µεταξύ τους- της µιας και ενιαίας ερµηνείας, που ανάλογα µε το κριτήριο προσεγγίζει τον κανόνα δικαίου µε διαφορετικά σηµεία αναφοράς. Αναπόφευκτα σηµείο εκκίνησης της διανοητικής αυτής εργασίας της ερµηνείας αποτελεί το γράµµα του νόµου. Κατά την «γραµµατική ερµηνεία», ο γραπτός λόγος αποτελώντας το µέσο επικοινωνίας του νοµοθέτη µε τον ερµηνευτή αποκαλύπτει αφενός το πρώτο δυνατό νόηµα των κανόνων δικαίου, και αφετέρου χαράσσει τα όρια του παρόντος σταδίου ερµηνείας εντός των οποίων υποχρεούται να κινηθεί ο ερµηνευτής 54. Στη συνέχεια, η «ιστορική ερµηνεία» 55, αντικείµενο της οποίας αποτελεί η αναζήτηση της βούλησης του ιστορικού νοµοθέτη κατά τη στιγµή της θέσπισης του κανόνα δικαίου, σε συνδυασµό µε το συστηµατικό κριτήριο 56, που µελετά τη θέση του ερµηνευόµενου κανόνα δικαίου µέσα στο εκάστοτε υποσύστηµα δικαίου (σε σχέση πάντα και µε τους υπερνοµοθετικής ισχύος κανόνες του Συντάγµατος και του κοινοτικού δικαίου), βοηθούν στην επιλογή εκείνης της ερµηνευτικής εκδοχής που επιτρέπει το γράµµα του κανόνα δικαίου. Τέλος, ανάµεσα στα κριτήρια ερµηνείας που χρησιµοποιεί η µεθοδολογία του δικαίου είναι και το «τελολογικό-αξιολογικό» κριτήριο, κατά το οποίο ο ερµηνευτής αναζητά τις σταθµίσεις των συµφερόντων που ενυπάρχουν στον ερµηνευόµενο κανόνα δικαίου, τις αξιολογήσεις και τους σκοπούς που επιδιώκονται µε αυτόν, διότι οι σκοποί αυτοί είναι που νοηµατοδοτούν τον κανόνα. Το αναζητούµενο, λοιπόν, νόηµα των κανόνων δικαίου βρίσκεται σε άµεση συνάρτηση µε το ρυθµιστικό τους σκοπό. Κατά τη θεωρία των νοµοθετικών αξιολογήσεων 57, στον εκάστοτε κανόνα δικαίου περιέχεται αξιολόγηση των συµφερόντων που αντιµάχονται στη ρυθµιζόµενη βιοτική σχέση. 51 Όπως χρησιµοποιείται ο όρος στον Παπανικολάου, Μεθοδολογία του Ιδιωτικού ικαίου και ερµηνεία των ικαιοπραξιών, 4 I αρ Όπως χρησιµοποιείται ο όρος στον ωρή, Εισαγωγή στο Αστικό ίκαιο, τευχ. Α, VI, αρ. 4, σ Βοηθητικά ερµηνευτικά κριτήρια αποτελούν τόσο η νοµολογία (όπως ερµήνευσε στις προπαρατεθείσες αποφάσεις τις έννοιες των εν λόγω άρθρων), όσο και η δικαιοσυγκριτική θεώρηση του θεσµού µε άλλες έννοµες τάξεις, βλ. αναφορά σε Μπέη, Ο θεσµός της έκτακτης χρησικτησίας και το θεµελιακό δικαίωµα για ειρηνική απόλαυση της περιουσίας, ίκη 37, 2006, σ. 827επ. 54 Κατά τη ρήση του Meier-Hayoz «Το γράµµα του κανόνα δικαίου έχει µια διπλή αποστολή: Είναι το σηµείο εκκίνησης για τη δικαστική έρευνα του νοήµατος του κανόνα δικαίου και θέτει ταυτόχρονα τα όρια της ερµηνευτικής του δράσης», βλ. ωρή, Εισαγωγή στο Αστικό ίκαιο, τευχ. Α, VI, αρ.4 β (αα), σ , και Παπανικολάου, Μεθοδολογία του Ιδιωτικού ικαίου και ερµηνεία των ικαιοπραξιών, 4 II αρ , όπου γίνεται και ανάλυση της θεωρίας του ερµηνευτικού κύκλου και διάκριση µεταξύ του πυρήνα και της περιφέρειας της έννοιας. 55 Παπανικολάου, Μεθοδολογία του Ιδιωτικού ικαίου και ερµηνεία των ικαιοπραξιών, αρ Παπανικολάου, Μεθοδολογία του Ιδιωτικού ικαίου και ερµηνεία των ικαιοπραξιών, αρ , ωρή, Εισαγωγή στο Αστικό ίκαιο, τευχ. Α, VI, αρ. 4 δ, σ H κρατούσα σήµερα µεθοδολογική τάση, βασιζόµενη στη διδασκαλία κυρίως των Westermann και Larenz, κατά την οποία το αξιολογικό κριτήριο της έννοµης τάξης είναι οι αξίες, ηθικής κυρίως φύσεως, που εκφράζονται µε τη µορφή κάποιων γενικών δικαιικών αρχών, που απορρέουν από την υπέρτερη αρχή της δικαιοσύνης (η δικαιοσύνη 17

18 Στην ανεύρεση, λοιπόν, αυτής της αξιολόγησης της έννοµης τάξης, της λεγόµενης ratio legis, ως τελολογικά κριτήρια ο ερµηνευτής χρησιµοποιεί την αρχή της δικαιοσύνης, την ασφάλεια του δικαίου, τη φύση του πράγµατος και γενικά τις δικαιοηθικές αρχές του δικαίου 58, που αποτελούν τους ηθικοπολιτικούς λόγους θεσπίσεως του κάθε κανόνα δικαίου. Εν προκειµένω, από τη µελέτη του γράµµατος των διατάξεων (ό.π. Κεφ.1 Γ Ι έως Γ ΙΙ) και από την αναδροµή στην ιστορική βούληση του νοµοθέτη του θεσµού, τόσο ανά τους αιώνες όσο και στον ισχύοντα Αστικό Κώδικα (ό.π. Κεφ. 1 Α και Β), προκύπτει ότι ο νόµος επιλέγει την εµπράγµατη αυτή µεταβολή, την απόκτηση δηλαδή της κυριότητας από τον χρησιδεσπόζοντα όταν συντρέχουν οι προϋποθέσεις της 1041 ή 1045 ΑΚ, χωρίς να αφήνει κάποιο ερµηνευτικό περιθώριο για καταβολή αποζηµίωσης από τον αποκτώντα εµπράγµατο δικαίωµα στον ζηµιούµενο-αρχικό κύριο, ο οποίος χάνει χωρίς κάποιο αντάλλαγµα το απόλυτο και αποκλειστικό δικαίωµα της κυριότητάς του επί του πράγµατος. Στην ανωτέρω ερµηνευτική διαπίστωση συνηγορεί και το «συστηµατικό κριτήριο», κατά το οποίο η χρησικτησία εντάσσεται στο κεφάλαιο του Αστικού Κώδικα για τους τρόπους κτήσης της κυριότητας ως εµπραγµάτου δικαιώµατος. Τονίζεται, σύµφωνα µε αυτό το κριτήριο, ότι, αν η βούληση του νοµοθέτη ήταν διαφορετική, θα το είχε εκφράσει ρητώς, όπως π.χ. στο άρθρο 1010ΑΚ ή στο 1063ΑΚ, όπου αναγνωρίζεται η υποχρέωση του ex lege αποκτώντος την κυριότητα να καταβάλει ή την αξία του γηπέδου ή τον αδικαιολόγητο πλουτισµό του αντίστοιχα. Πέραν αυτού, ακόµη και ο σκοπός των εν λόγω διατάξεων, που αποτελεί και το αποφασιστικό κριτήριο, όπως αναλύθηκε παραπάνω στο Κεφ.1 Β., είναι κυρίως η προστασία του νοµέα λόγω της επιµέλειας και της εµπιστοσύνης που επέδειξε στις συναλλαγές (στην τακτική χρησικτησία) και η οικονοµική αξιοποίηση (στην έκτακτη χρησικτησία) για την προαγωγή του δηµόσιου συµφέροντος. Για την απώλεια της κυριότητας εκ µέρους του αρχικού κυρίου ο νόµος δεν προβλέπει κάποιο αντιστάθµισµα, αλλά κατά την έννοµη τάξη η απώλεια αυτή αρµόζει να είναι τόσο εµπράγµατη (µε την ex lege εµπράγµατη αλλοίωση), όσο και οικονοµική (αφού δεν προβλέπεται καταβολή αποζηµίωσης για το εµπράγµατο δικαίωµα που χάνεται). Το ερώτηµα, που αποτελεί και το κύριο αντικείµενο µελέτης της παρούσας εργασίας, είναι εάν η ανωτέρω ρύθµιση του θεσµού της χρησικτησίας περί της άνευ ανταλλάγµατος απώλειας του δικαιώµατος είναι σύµφωνη µε την ελληνική έννοµη τάξη κατά τους υπερνοµοθετικής ισχύος κανόνες του Συντάγµατος και της ΕΣ Α, ή µήπως θα έπρεπε να εδώ νοείται τόσο µε την έννοια της εξισωτικής στάθµισης των συγκρουόµενων συµφερόντων όσο και µε της ίσης µεταχείρισης των αξιολογικά όµοιων περιπτώσεων), βλ. Παπανικολάου, Μεθοδολογία του Ιδιωτικού ικαίου και ερµηνεία των ικαιοπραξιών, αρ.126 επ.. 58 Παπανικολάου, Μεθοδολογία του Ιδιωτικού ικαίου και ερµηνεία των ικαιοπραξιών, αρ

19 προβλέπεται αποζηµίωση για τη νόµιµα προκαλούµενη ζηµία από τον χρησιδεσπόζοντα, που θα συνιστά δηλαδή αποζηµίωση της «θυσίας» 59 του ζηµιούµενου. 59 Σπυριδάκης, Εµπράγµατο ίκαιο, τ.α,

20 Κεφάλαιο 2o Ο έλεγχος συνταγµατικότητας της απώλειας της κυριότητας άνευ ανταλλάγµατος Α. Συνταγµατικότητα της απώλειας δικαιώµατος άνευ ανταλλάγµατος στην χρησικτησία Ι. Στάθµιση των συγκρουόµενων συµφερόντων - Η αξιολόγηση της έννοµης τάξης Κατά την κρατούσα άποψη, στη θεωρία και στη νοµολογία, οι λόγοι 60 που οδήγησαν στη θέσπιση του θεσµού της χρησικτησίας είναι αυτοί που δικαιολογούν και καθιστούν συνταγµατική την εµπράγµατη µεταβολή, όχι µόνο από την πλευρά του χρησιδεσπόζοντος που αποκτά την κυριότητα, αλλά και από την πλευρά του αρχικού δικαιούχου που χάνει το δικαίωµά του (µόνο µε την αδράνειά του) και δεν λαµβάνει κανένα αντάλλαγµα για αυτό. Στη συνέχεια, θα ακολουθήσει εκτενέστερη ανάλυση των συγκρουόµενων συµφερόντων, ώστε να επισηµανθεί ποιό από αυτά επιλέγει ο νοµοθέτης στις υπό εξέταση διατάξεις και ποιές αρχές 61 του Εµπραγµάτου ικαίου εµπεριέχονται σε αυτές. Από τις ανωτέρω ρυθµίσεις, όπως εν συντοµία παρουσιάστηκαν, γίνεται φανερό ότι ο νοµοθέτης επιχειρεί να συµβιβάσει τα συµφέροντα των κοινωνών του δικαίου, που, όταν συντρέχουν οι προαναφερθείσες προϋποθέσεις, συγκρούονται 62 και αντιµάχονται µεταξύ τους. Η επικράτηση ενός ή η σύµπλευση περισσοτέρων συµφερόντων έναντι άλλου, όπως εκφράζεται στις νοµοθετικές επιλογές, αποτελεί και το πόρισµα της αξιολογικής στάθµισης στην οποία προέβη ο νοµοθέτης. Το δικαίωµα της κυριότητας επί του πράγµατος γίνεται το µήλο της έριδος κυρίως ανάµεσα στον πραγµατικό κύριο του πράγµατος και τον χρησιδεσπόζοντα. Όµως, η «απόδοσή» του στον έναν ή τον άλλον έχει αντανακλαστικές συνέπειες στους τρίτους και στην κοινωνία ως σύνολο, οπότε πρέπει να ληφθούν υπόψη και τα δικά τους συµφέροντα. 1. Τα συγκρουόµενα συµφέροντα Ο αρχικός δικαιούχος έχει συµφέρον να διατηρηθεί το δικαίωµά του παρά τη µεγάλη, χρονικά, αδράνειά του, η οποία ενδεχοµένως να µην οφείλεται πάντα σε αδιαφορία του, αλλά σε νοµική ή πραγµατική αδυναµία του να προστατεύσει το δικαίωµά του. 60 Βλ. παραπάνω στο Κεφ. 1 Β. 61 Σκόπιµη είναι εδώ η επισήµανση ότι οι αξιολογικές κρίσεις του νοµοθέτη δεν υπάρχουν a priori και ανεξάρτητα από τη σύγκρουση των συµφερόντων που καλούνται να ρυθµίσουν, αλλά απορρέουν, διαµορφώνονται και διατυπώνονται κατά την αξιολόγηση αυτή, βλ. Σπυριδάκης, Εµπράγµατο ίκαιο, τ.α, Σπυριδάκης, Η χρησικτησία, αρ όπου τονίζεται ότι πρόκειται για πραγµατική σύγκρουση, και όχι απλώς για «εµπλεκόµενα» συµφέροντα, αφού η ικανοποίηση του ενός αποκλείει την ικανοποίηση των άλλων. 20

21 Αντίστοιχα, οι τρίτοι που συναλλάσσονται µε τον πραγµατικό δικαιούχο, και ειδικότερα οι δανειστές του, έχουν όφελος από τη διατήρηση της κυριότητας στο πρόσωπό του, καθώς διατηρείται η φερεγγυότητα του τελευταίου και υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να ικανοποιηθούν 63. Ο χρησιδεσπόζων, από την άλλη πλευρά, έχει συµφέρον στην όσο το δυνατόν ταχύτερη κτήση της κυριότητας επί του πράγµατος λόγω της φροντίδας και της επιµέλειας που επέδειξε, ανεξάρτητα από την καλή του πίστη και το είδος του νεµόµενου πράγµατος. Τα συµφέροντα δε όσων συναλλάσσονται µε τον χρησιδεσπόζοντα συγκλίνουν ο για µακρό χρονικό διάστηµα νοµέας πρέπει να αποκτήσει την κυριότητα, αφού αυτή η εντύπωση δηµιουργείται στους τρίτους, χωρίς κανείς να την κλονίζει ή να δηµιουργεί αµφιβολίες. Τέλος, το συµφέρον που λαµβάνεται υπόψη για τη διαµόρφωση των ανωτέρω ρυθµίσεων, και αποτελεί κρίσιµη αρχή νοµοθετικής πολιτικής, είναι το συµφέρον του κράτους ή της «εκπροσωπούµενης» από αυτό κοινωνίας. ηλαδή, οι νοµοθετικές επιλογές πρέπει να είναι στραµµένες σε τέτοια κατεύθυνση που να εξυπηρετούν τα συµφέροντα του συνόλου, την ασφάλεια των συναλλαγών και να εξασφαλίζουν τη συνέχιση της οικονοµικής αξιοποιήσης του πράγµατος, ή κατά την ορολογία του δηµοσίου δικαίου, το «δηµόσιο συµφέρον». Προσεκτική µελέτη των ρυθµίσεων του νόµου, υπό το φως των συγκρουόµενων συµφερόντων που επιχειρούνται να εξισορροπηθούν µε αυτές τις διατάξεις, οδηγεί, όπως προαναφέρθηκε, στην ανεύρεση της ενυπάρχουσας στο νόµο αξιολόγησης, κατά την οποία ρυθµίζεται η σύγκρουση των συµφερόντων και τελικώς το συµφέρον του χρησιδεσπόζοντος προκρίνεται ως υπέρτερο έναντι του συµφέροντος του αρχικού δικαιούχου. Όπως αναλύθηκε ανωτέρω, στην τακτική χρησικτησία είναι κυρίως η καλή πίστη του χρησιδεσπόζοντος που δικαιολογεί τη θυσία του δικαιώµατος του πραγµατικού δικαιούχου έναντι του συµφέροντος του νοµέα. Αποτελεί χαρακτηριστική εκδήλωση της αρχής της προστασίας της υποκειµενικής καλής πίστης, της εµπιστοσύνης δηλαδή που δείχνουν οι συναλλασσόµενοι εν προκειµένω στους τίτλους κτήσης (νόµιµους ή νοµιζόµενους). Προστατεύεται, δηλαδή, η ενδιάθετη κατάσταση του νοµέα που χωρίς βαριά αµέλεια πιστεύει ή αγνοεί ότι έχει αποκτήσει την κυριότητα επί του πράγµατος. Η προστασία της καλής πίστης, η οποία αποτελεί βασική νοµοθετική επιλογή, εκδηλώνεται σε πολλά σηµεία του Αστικού Κώδικα είτε ως προστασία της αντικειµενικής καλής πίστης, της εντιµότητας που απαιτείται στις συναλλαγές και που επιβάλλεται για τη διασφάλιση της οµαλής κοινωνικής συµβίωσης (όπως 288, 281, 200, 388 ΑΚ), είτε ως προστασία της υποκειµενικής 63 Αξιοσηµείωτη είναι εδώ η δυνατότητα των δανειστών να προβούν σε δικαστική άσκηση των δικαιωµάτων του οφειλέτη τους-αρχικού κυρίου που αµελεί να τα ασκήσει, ήτοι τις προστατευτικές της κυριότητας αγωγές (άρθρο 72ΚΠολ πλαγιαστική αγωγή), βλ. Κεραµεύς, Αστικό ικονοµικό ίκαιο, III, αρ

22 καλής πίστης, όπως στα άρθρα 1036, 1010 και 1066 ΑΚ, όπου και σε αυτές τις διατάξεις ο νοµοθέτης προστατεύει το πρόσωπο που εµπιστεύθηκε δικαιολογηµένα µια πραγµατική κατάσταση, χωρίς να έχει βάσιµο λόγο να την αµφισβητήσει. Επιπλέον, η κοινή προϋπόθεση (και για την τακτική και για την έκτακτη χρησικτησία) της άσκησης πράξεων νοµής επί του πράγµατος, που απαιτεί ο νόµος, δηλώνει ότι σκοπός του νόµου είναι να προστατεύσει τη συναλλακτική εµπιστοσύνη που δείχνουν οι κοινωνοί του δικαίου. Οι τρίτοι βλέποντας την πολυετή παρουσία του νοµέα και τη φροντίδα του πράγµατος σαν να ήταν κύριός του εµπιστεύονται την εξωτερική αυτή δηµοσιότητα και δεν τους δηµιουργούνται υπόνοιες για την ύπαρξη άλλου δικαιούχου. Η νοµή δηλαδή εδώ δηµιουργεί ένα «φαινόµενο δικαιώµατος κυριότητας» 64 προς τα έξω, οπότε κρίνεται άξια προστασίας η εµπιστοσύνη (τόσο των τρίτων, όσο και του καλόπιστου νοµέα στην τακτική χρησικτησία) στο φαινόµενο δικαίου. Η αρχή αυτή της εµπιστοσύνης ή του φαινόµενου δικαιώµατος βρίσκει την κύρια εφαρµογή της στην καλόπιστη κτήση κινητού από µη κύριο (1036 επ. ΑΚ), όπου ο τρίτοςκαλόπιστος αποκτών δύσκολα µπορεί να διαπιστώσει αν ο µεταβιβάζων το κινητό είναι και πραγµατικά κύριός του, ενώ ο πραγµατικός κύριος µπορεί να εκτιµήσει την αξιοπιστία του προσώπου στο οποίο παραδίδει το πράγµα και αν υπάρχει κίνδυνος ιδιοποίησής του από τον τελευταίο. Προστατεύεται το δικαίωµα που «φαίνεται» να έχει ο µεταβιβάζων και το οποίο εµπιστεύθηκε ο τρίτος. Και στο θεσµό της χρησικτησίας η νοµή, λοιπόν, λειτουργεί ως µέσο τυπικής δηµοσιότητας. Αν και κατ αρχήν η λειτουργία αυτή της νοµής και της κατοχής προσιδιάζει µόνο στα κινητά πράγµατα και συνίσταται στο ότι το δίκαιο περιέχει ρυθµίσεις µε τις οποίες εξασφαλίζεται η δυνατότητα των τρίτων να διαπιστώσουν την έννοµη κατάσταση ενός πράγµατος από την πλευρά των εµπραγµάτων σχέσεών του 65, ώστε να αποφύγουν προσβολές των εµπραγµάτων δικαιωµάτων άλλων προσώπων, εντούτοις, βλέπουµε ότι και στα ακίνητα η νοµή χρησιµοποιείται κατ εξαίρεση ως τρόπος τυπικής δηµοσιότητας, αντί της καταχώρισης στα ειδικά δηµόσια βιβλία των υποθηκοφυλακείων (ή και των κτηµατικών βιβλίων), διότι αναγνωρίζεται και εδώ η ανάγκη προστασίας όσων πίστεψαν στο φαινόµενο δικαιώµατος ή είχαν δικαιολογηµένα την προσδοκία απόκτησής του. 64 Βουζίκας, Η αγωγή του αδικαιολογήτου πλουτισµού και η χρησικτησία, ο οποίος κρίνει ότι είναι ορθή αυτή η νοµική κατασκευή όταν απαιτείται και καλή πίστη. 65 Σπυριδάκης, Εµπράγµατο ίκαιο, τ.α,

23 Η απαίτηση του νόµου για µακρά 66 χρονική άσκηση της νοµής είναι αυτή που καταδεικνύει ότι το στοιχείο του χρόνου επιλέγεται για να εξισορροπήσει τα συγκρουόµενα συµφέροντα και καλείται να αµβλύνει την απώλεια του αρχικού κυρίου. Μόνη η αδράνεια του πραγµατικού κυρίου δεν αρκεί, αλλά το γεγονός ότι απαιτείται αυτή να είναι µακρόχρονη είναι που δικαιολογεί την απώλεια του δικαιώµατός του. ίδεται στον πραγµατικό κύριο κάποιο εύλογο περιθώριο 67 εντός του οποίου πρέπει να δράσει και να προστατεύσει την κυριότητά του και επιλέγεται αυτό να είναι (σύµφωνα µε τις νοµοθετικές αξιολογήσεις) µακρό, λαµβάνοντας δηλαδή υπόψη στη στάθµιση και το συµφέρον του αρχικού κυρίου. 2. Ασφάλεια των συναλλαγών - Εκκαθάριση Σχέσεων των προσώπων µε το πράγµα Από τις ανωτέρω αρχές, που ενσωµατώνουν οι νοµοθετικές επιλογές, συνάγεται επαγωγικά η γενικότερη αρχή νοµοθετικής πολιτικής, που βρίσκει µια από τις κυριότερες εκφράσεις της στο κεφάλαιο του εµπραγµάτου δικαίου, εκείνη της ασφάλειας των συναλλαγών (που συµβιβάζεται και συνυπάρχει σε όλο το νοµικό µας σύστηµα παράλληλα µε την αρχή της δικαιοσύνης). Ο θεσµός της χρησικτησίας εµπεριέχει τέτοια στάθµιση συµφερόντων των εµπλεκοµένων µερών, µε βαρύνον κυρίως εκείνο το συµφέρον του κοινωνικού συνόλου 68, που συνίσταται στην εκκαθάριση των σχέσεων και την άρση τυχόν αµφισβητήσεων σε όσο το δυνατόν πιο γρήγορο χρόνο, ώστε να ενισχύεται η πίστη των κοινωνών στους θεσµούς και να διευκολύνονται κατά αυτόν τον τρόπο οι συναλλαγές. Επιχειρείται, δηλαδή, η επικύρωση της πραγµατικής κατάστασης 69, ώστε να αντιστοιχηθεί η νοµική µε τη δηµιουργηθείσα πραγµατική κατάσταση και να µην υπάρχει διάσταση των θεσµών από την κοινωνική πραγµατικότητα. 66 Ως προς τη συγκεκριµένη επιλογή της δεκαετίας (ή της τριετίας στα κινητά) και της εικοσαετίας δεν πρόκειται για «αυθαίρετη κρίση» του νοµοθέτη για το επιλεγέν χρονικό διάστηµα, κατά την έκφραση του Σπυριδάκη, Η χρησικτησία, αρ Ο νοµοθέτης, επιδιώκοντας να διευκολύνει την ταχύτητα των συναλλαγών και να ενισχύσει τη ασφάλεια δικαίου, σταθµίζει τις καταστάσεις κατ αυτόν τον τρόπο, λαµβάνοντας υπόψη και το προσδόκιµο ζωής του µέσου ανθρώπου, αλλά και την έννοια του «χρόνου» στις συναλλαγές. 67 Η διαφορετική διάρκεια του χρόνου νοµής στην τακτική από ότι στην έκτακτη χρησικτησία εκφράζει και εδώ τη στάθµιση του νοµοθέτη οι «αυστηρότερες» προϋποθέσεις της τακτικής χρησικτησίας αντισταθµίζουν τη βραχύτερη διάρκεια νοµής που απαιτείται σε αυτήν. 68 Ο προσανατολισµός του νόµου στην εξυπηρέτηση συµφερόντων της κοινωνίας είναι εµφανής και στο άρθρο 1054 ΑΚ, όπου το συµφέρον του συνόλου και ο υπηρετούµενος από το πράγµα σκοπός υπαγορεύουν την εξαίρεση των εκτός συναλλαγής πραγµάτων (966ΑΚ) από την χρησικτησία, αφού τα πράγµατα αυτά είναι προορισµένα για την εξυπηρέτηση του δηµοσίου συµφέροντος. 69 Βλ. σε Καραµπατζό, Η µεθοδολογική αξία της θεωρίας περί της κανονιστικής δύναµης του πραγµατικού, ίκη 39/2008, σ. 8-28, την παρουσίαση της θεωρίας του δηµοσιολόγου G.Jellinek για την τάση του πραγµατικού να τρέπεται σε κανονιστικώς ισχύον, λόγω της τάσης των ανθρώπων να θεωρούν ότι το διαρκώς επαναλαµβανόµενο πραγµατικό γεγονός έχει κανονιστική υφή, και ειδικότερα βλ. αρ. 2 σ. 16 για την έκτακτη χρησικτησία, όπου επισηµαίνεται ότι ο νοµοθέτης επικυρώνει εκ των υστέρων µια πραγµατικώς διαπλασθείσα κατάσταση. Βλ. επίσης, την εκεί παρουσιαζόµενη κριτική αυτής της θεωρίας, κυρίως για τη δυσκολία σύζευξης «είναι» και «δέοντος». 23