Ημερομηνία Έγκριςησ:

Transcript

1

2

3 Ημερομηνία Έγκριςησ: «Η ζγκριςη τησ Μεταπτυχιακήσ Εργαςίασ από το Τμήμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαςτικά ότι αποδζχεται το Τμήμα τισ γνώμεσ του ςυγγραφζα».

4 ΠΙΝΑΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Κατάλογοσ εικόνων-πινάκων Πίνακασ ςυντομογραφιϊν Ευχαριςτίεσ Ειςαγωγι ΕΝΟΣΗΣΑ Α : Θεωρθτικζσ και μεκοδολογικζσ προςεγγίςεισ 1. Η ζρευνα για τα τριπτά εργαλεία Τι είναι τα τριπτά εργαλεία Τα τριπτά εργαλεία ςτην αρχαιολογική ζρευνα Σο κεωρθτικό και μεκοδολογικό πλαίςιο Τριπτά εργαλεία και τεχνολογία Ο ςχεδιαςμόσ και η καταςκευή των εργαλείων Η χρήςη των εργαλείων: φθορά και ανάλυςη ιχνϊν Μεθοδολογία και ςφςτημα καταγραφήσ Ο προςανατολιςμόσ του εργαλείου Η βάςη καταγραφήσ Οι αναλυτικζσ μζθοδοι. 33 ΕΝΟΣΗΣΑ Β : Σα τριπτά εργαλεία από τθν Σοφμπα Θεςςαλονίκθσ 3. Σο αρχαιολογικό πλαίςιο: ο οικιςμόσ τθσ Σοφμπασ Θεςςαλονίκθσ και θ Εποχι του Χαλκοφ ςτθν Κεντρικι Μακεδονία Οι αρχιτεκτονικζσ φάςεισ Τα κτίρια Ζ, Η, Μ Σα τριπτά εργαλεία από τα κτίρια Ζ, Η, Μ Εργαλεία με κόψη Εργαλεία τριβήσ Τριβεία και τριπτήρεσ Λειαντήρεσ ςτιλβωτήρεσ «Ακόνι» Εργαλεία κροφςησ Κρουςτήρεσ ςφαιρικοφ ςχήματοσ Σφφρεσ Κρουςτήρεσ «εξειδικευμζνησ χρήςησ» Εργαλεία τριβήσ και κροφςησ Επιφάνειεσ εργαςίασ Ενεργητικά εργαλεία τριβήσ και κροφςησ Κοςμήματα Χάντρεσ Περίαπτα/«Ακονόπετρεσ» Περίαπτα Διάφορα Αντικείμενα με οπή Καπάκια αγγείων Αδιάγνωςτα.. 81

5 ΕΝΟΣΗΣΑ Γ : υηιτθςθ υμπεράςματα 5. Οι πρϊτεσ φλεσ Γεωλογία τησ περιοχήσ Οι πρϊτεσ φλεσ των εργαλείων Συςχετιςμόσ πρϊτησ φλησ και λειτουργίασ εργαλείου Η κατανομι των εργαλείων Μζςη Εποχή Χαλκοφ: το κτίριο Μ Ύςτερη Εποχή Χαλκοφ: τα κτίρια Μ, Ζ, Η υμπεράςματα Επίλογοσ. 116 Βιβλιογραφία 117 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ 1: Πίνακεσ αντικειμζνων Πίνακεσ πετρογραφικϊν αναλφςεων Ανάλυςη κόκκινησ χρωςτικήσ (ΚΕ 3704) ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ 2: Εικόνεσ

6 ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΕΙΚΟΝΩΝ - ΠΙΝΑΚΩΝ α. Εντόσ κειμζνου Πίνακασ Είδθ πετρωμάτων που χρθςιμοποιικθκαν για τθν καταςκευι των τριπτϊν εργαλείων. (ς. 89) Πίνακασ Ομάδεσ πετρωμάτων με βάςει των χαρακτθριςτικϊν τουσ και αντιςτοίχθςθ με τουσ τφπουσ των εργαλείων. (ς. 94). Εικόνα Η κατανομι των τριπτϊν εργαλείων ςτο χϊρο (ΜΕΧ). (ς. 99) Εικόνα Η κατανομι των τριπτϊν εργαλείων ςτον χϊρο (ΤΕΧ). (ς. 106) β. Παράρτθμα 2 Εικόνα 1 Η κάτοψθ του ανεςκαμμζνου χϊρου τθσ Σοφμπασ (ςε κόκκινο πλαςίο θ περιοχι από τθν οποία προζρχεται το υλικό τθσ εργαςίασ). Εικόνα 2 ΚΕ 383, ςμίλθ. Απολζπιςθ τμθμάτων τθσ κόψθσ (α, β), γραμμζσ κάκετεσ ςτθν κόψθ (γ), κροφςθ ςτθν οπίςκια όψθ (δ), απολζπιςθ τθσ περιοχισ τθσ φτζρνασ (ε). Εικόνα 3 ΚΕ 3132, πζλεκυσ. Γραμμζσ διαγϊνιεσ ωσ προσ τθν κόψθ (α), περιοχι με ίχνθ κροφςθσ ςτθν οπίςκια όψθ (β). Εικόνα 4 ΚΕ 4274, εργαλείο με κόψθ και οπι. Φκορά τθσ κόψθσ (α), το ςθμείο από το οποίο αποςπάςτθκε ο πυρινασ από τθν διάνοιξθ τθσ οπισ (β). Εικόνα 5 ΚΕ 4847, εργαλείο με κόψθ και οπι. Η φκορά τθσ κόψθσ (α), παράλλθλεσ γραμμζσ ςτα τοιχϊματα τθσ οπισ από τθν διαδικαςία διάνοιξισ τθσ (β). Εικόνα 6 Μορφολογικι αντιςτοιχία τριβείου και τριπτιρα (από Delgado Raack 2008: Figura ) Εικόνα 7 ΚΕ 4195, τριβείο. Επιπεδοποίθςθ των κόκκων του πετρϊματοσ και γραμμζσ ςτα ςθμεία αυτά. Εικόνα 8 ΚΕ 4241, τριπτιρασ. Γραμμζσ παράλλθλεσ ςτον κάκετο άξονα του εργαλείου (α), επιπεδοποίθςθ των κόκκων και γραμμζσ. Οι βακφνςεισ πικανότατα οφείλονται ςτθν αρχικι διαμόρφωςθ τθσ επιφάνειασ του εργαλείου (β). Εικόνα 9 ΚΕ 3905, ςτιλβωτιρασ. Γραμμζσ διαφόρων κατευκφνςεων. Εικόνα 10 ΚΕ 3673, "ακόνι". Γραμμζσ ςτο εςωτερικό τθσ αυλάκωςθσ (α, β) Εικόνα 11 ΚΕ 3837, κρουςτιρασ ςφαιρικοφ ςχιματοσ από χαλαηιακό υλικό. Εικόνα 12 ΚΕ 4824, κρουςτιρασ ςφαιρικοφ ςχιματοσ από χαλαηιακό υλικό. Εικόνα 13 ΚΕ 4079, ςφφρα. Εικόνα 14 ΚΕ 4300, ςφφρα. Εικόνα 15 ΚΕ 1084, κρουςτιρασ "εξειδικευμζνθσ χριςθσ". Γραμμζσ (α) και "ςπάςιμο με μορφι ςκαλοπατιοφ" (β). Εικόνα 16 ΚΕ 4076, επιφάνεια εργαςίασ/αμόνι. Κχνθ κροφςθσ. Εικόνα 17 ΚΕ 580, επιφάνεια εργαςίασ/κοπισ. Λεπτζσ γραμμζσ (α), παράλλθλεσ γραμμζσ (β). Εικόνα 18 ΚΕ 3704, εργαλείο τριβισ/κροφςθσ. Κατάλοιπα κόκκινθσ χρωςτικισ ουςίασ. Εικόνα 19 ΚΕ 3753, περίαπτο/"ακονόπετρα". Οπι αμφικωνικισ διατομισ, περιμετρικά είναι ορατζσ παράλλθλεσ γραμμζσ από τθν διάνοιξι τθσ (α), παράλλθλεσ γραμμζσ (β). Εικόνα 20 ΚΕ 1091, περίαπτο. Αμφικωνικι οπι και παράλλθλεσ, ομόκεντρεσ γραμμζσ από τθν διάνοιξι τθσ (α), ςτίλβωςθ τθσ περιοχισ πάνω από τθν οπι, ζνδειξθ ανάρτθςθσ του αντικειμζνου με τθν χριςθ κάποιου είδουσ ςχοινιοφ (β). Εικόνα 21 Η γεωλογία τθσ περιοχισ γφρω από τον οικιςμό (χάρτθσ ΙΓΜΕ, φφλλο Θεςςαλονίκθσ). ΠΙΝΑΚΑ ΤΝΣΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΜΕΧ ΤΕΧ ΠΕ Μζςθ εποχι χαλκοφ Υςτερθ εποχι χαλκοφ Πρϊιμθ εποχι ςιδιρου

7 Ευχαριστίες Η εργαςία αυτι δεν κα ιταν δυνατόν να ολοκλθρωκεί χωρίσ τθν ςυμβολι και τθν υποςτιριξθ πολλϊν ανκρϊπων, τουσ οποίουσ κα ικελα να ευχαριςτιςω ςτο ςθμείο αυτό. Καταρχάσ κα ικελα να ευχαριςτιςω τουσ κακθγθτζσ μου και υπεφκυνουσ τθσ αναςκαφισ τθσ Τοφμπασ κκ. Σ. Ανδρζου και Κ. Κωτςάκθ που μου εμπιςτεφτθκαν τθ μελζτθ αδθμοςίευτου υλικοφ από τθν κζςθ. Επιπλζον, για τθ ςυνεργαςία, τισ ςυμβουλζσ και τθν βοικειά του ςε όλθ τθν διάρκεια του μεταπτυχιακοφ μου ευχαριςτϊ τον επιβλζποντα κακθγθτι μου κ. Σ. Ανδρζου. Ευχαριςτϊ, επίςθσ, τον κακθγθτι του τμιματοσ Γεωλογίασ του ΑΠΘ κ. Μ. Βαβελίδθ και για τισ ταυτίςεισ των πετρωμάτων, τισ παρατθριςεισ του πάνω ςτο κείμενο και τθν βοικειά του, κακϊσ και τον επίκουρο κακθγθτι του ίδιου τμιματοσ κ. Α. Κορωναίο για τθν βοικειά του. Επίςθσ, κα ικελα να ευχαριςτιςω για τθν ςυνεργαςία και τθν βοικειά τθσ τθν φοιτιτρια του τμιματοσ Γεωλογίασ του ΑΠΘ, Ματίνα Καραγεωργίου, που ζκανε τθν μελζτθ των λεπτϊν τομϊν. Επιπλζον, για τθν πολφτιμθ βοικειά του, τισ παρατθριςεισ και υποδείξεισ ςχετικά με τθν μελζτθ του υλικοφ κα ικελα να ευχαριςτιςω τον κακθγθτι του πανεπιςτθμίου Autónoma τθσ Βαρκελϊνθσ Roberto Risch, κακϊσ και τισ Selina Delgado Raack και Mireia Ache Delgado για τθν ςυνεργαςία τουσ κατά τθν παραμονι μου ςτθν Βαρκελϊνθ. Τθν Χ. Τςοράκθ κα ικελα να ευχαριςτιςω για τισ ςυηθτιςεισ μασ και τισ ςυμβουλζσ τθσ, κακϊσ και για τθν πρόςβαςθ ςτα αποτελζςματα τθσ μελζτθσ τθσ. Τθν Κ. Ευκλείδου κα ικελα να ευχαριςτιςω για τθν πολφτιμθ βοικειά τθσ ςε κζματα που αφοροφςαν ςτον ςχεδιαςμό τθσ βάςθσ καταγραφισ και για τουσ χάρτεσ κατανομϊν των αντικειμζνων ςτον χϊρο. Τζλοσ, κα ικελα να ευχαριςτιςω τθν οικογζνεια και τουσ φίλουσ μου για τθν πολφτιμθ θκικι ςυμπαράςταςθ, ενκάρρυνςθ και υπομονι τουσ ςε όλα τα ςτάδια τθσ εργαςίασ αυτισ.

8 Εισαγωγή Η παροφςα εργαςία αςχολείται με ζνα μζροσ των τριπτϊν εργαλείων από τον οικιςμό τθσ Τοφμπασ Θεςςαλονίκθσ. Το υλικό που πραγματευόμαςτε εδϊ προζρχεται από ζξι αναςκαφικά τετράγωνα ςτα οποία αποκαλφφκθκαν μζρθ τριϊν κτθρίων, των κτθρίων Ζ, Η και Μ. Συνολικά μελετικθκαν 70 εργαλεία που προζρχονται από όλα τα ςτρϊματα και τισ φάςεισ του οικιςμοφ. Ωςτόςο, θ ςυηιτθςθ επικεντρϊκθκε ςτα αντικείμενα που προζρχονται από τα προϊςτορικά ςτρϊματα του οικιςμοφ, τόςο λόγω των ςτόχων τθσ παροφςασ εργαςίασ, αλλά και επειδι τα ςτρϊματα αυτά διατθροφνται καλφτερα με αποτζλεςμα να υπάρχουν περιςςότερα ςτοιχεία για το πλαίςιο εφρεςθσ του υλικοφ. Τα τριπτά εργαλεία είναι μια κατθγορία λίκινων εργαλείων που παρουςιάηει μεγάλθ ποικιλία ωσ προσ τθν μορφολογία, τα πετρϊματα και τισ τεχνικζσ καταςκευισ που χρθςιμοποιικθκαν για τθν δθμιουργία τουσ, και τζλοσ τισ χριςεισ τουσ. Κάποια εργαλεία χρθςιμοποιοφνταν για τθν επεξεργαςία φυτικϊν, ηωικϊν ι ορυκτϊν ουςιϊν, άλλα αποτελοφςαν μζροσ του εργαλειακοφ εξοπλιςμοφ για τθν καταςκευι διαφόρων αντικειμζνων, ενϊ τζλοσ κάποια από αυτά χρθςιμοποιοφταν ωσ κοςμιματα. Ο βαςικόσ ςτόχοσ τθσ εργαςίασ είναι θ κατανόθςθ του τρόπου παραγωγισ και κατανάλωςθσ των εργαλείων αυτϊν και του ρόλου τουσ για τουσ κατοίκουσ τθσ Τοφμπασ. Τα τριπτά εργαλεία ωσ προϊόντα τθσ τεχνολογίασ, δεν είναι αποτζλεςμα μόνο των πρακτικϊν αναγκϊν μιασ κοινωνίασ. Αντίκετα, διαμορφϊνονται από τισ δεδομζνεσ κοινωνικζσ και πολιτικζσ ςυνκικεσ, τθν γνϊςθ, τισ αντιλιψεισ και τισ παραδόςεισ. Η προςζγγιςθ των εργαλείων υπό το πρίςμα αυτό τουσ προςδίδει δυναμικό χαρακτιρα κακϊσ κεωροφνται μζρθ του υλικοφ πολιτιςμοφ που κατείχαν ενεργό ρόλο ςτθν δθμιουργία και τθν διαπραγμάτευςθ των όψεων μιασ κοινωνίασ. Για τθν προςζγγιςθ των ηθτθμάτων αυτϊν ςθμαντικι είναι θ διερεφνθςθ όλων των ςταδίων τθσ «ηωισ» ενόσ εργαλείου, από τθν επιλογι και τθν απόκτθςθ τθσ πρϊτθσ φλθσ, ςτθν καταςκευι, τθν χριςθ, τθν ανανζωςθ και τζλοσ τθν απόρριψι του.

9 Οι μζκοδοι που χρθςιμοποιικθκαν για τθν μελζτθ του υλικοφ ιταν θ μορφολογικι περιγραφι, θ ανάλυςθ των ιχνϊν φκοράσ και θ πετρογραφικι μελζτθ. Η ανάλυςθ των ιχνϊν φκοράσ χρθςιμοποιικθκε προκειμζνου να προςεγγίςουμε ηθτιματα που ςχετίηονται με τθν παραγωγι και τθν χριςθ των εργαλείων. Η πετρογραφικι ανάλυςθ πραγματοποιικθκε με ςτόχο τον εντοπιςμό τθσ προζλευςθσ των πρϊτων υλϊν, τθν μελζτθ των χαρακτθριςτικϊν των πετρωμάτων που επιλζγονταν από τουσ κατοίκουσ τθσ Τοφμπασ και τον ςυςχετιςμό ανάμεςα ςτο είδοσ του πετρϊματοσ και τθν χριςθ του εργαλείου. Σε ζνα δεφτερο επίπεδο τα αυτά δεδομζνα εντάχκθκαν ςτο αρχαιολογικό τουσ πλαίςιο (ςυςχετιςμόσ με κινθτά και ςτακερά ευριματα, όπου αυτό ιταν δυνατό) με ςκοπό τθν προςζγγιςθ του τρόπου με τον οποίο θ παραγωγι και θ κατανάλωςθ των εργαλείων ενςωματϊνονταν ςτθν κακθμερινι ηωι των ανκρϊπων. Η εργαςία χωρίηεται ςε τρείσ μεγάλεσ ενότθτεσ. Στθν πρϊτθ ενότθτα αναφζρονται οι κεωρθτικζσ και μεκοδολογικζσ προςεγγίςεισ που ζχουν χρθςιμοποιθκεί γενικά για τθν μελζτθ των τριπτϊν εργαλείων. Επίςθσ, γίνεται θ παρουςίαςθ τθσ κεωρίασ και τθσ μεκοδολογίασ ςτισ οποίεσ βαςίηεται θ παροφςα εργαςία. Πιο ςυγκεκριμζνα, ςτο πρϊτο κεφάλαιο επιχειρείται θ ειςαγωγι ςτο κζμα και ςτον προβλθματιςμό που ζχει αναπτυχκεί τα τελευταία χρόνια γφρω από τθν μελζτθ των τριπτϊν εργαλείων. Αρχικά, δίνεται ο οριςμόσ του «τριπτοφ εργαλείου» και ςτθν ςυνζχεια ακολουκεί μια ςφντομθ παρουςίαςθ των ηθτθμάτων που ζχουν απαςχολιςει μζχρι ςιμερα τθν ζρευνα. Ο ςτόχοσ αυτοφ του κεφαλαίου είναι διττόσ: από τθν μια μεριά επιχειρείται θ εξοικείωςθ του αναγνϊςτθ με αυτι τθν κατθγορία αρχαιολογικοφ υλικοφ και από τθν άλλθ μεριά παρουςιάηονται τα ηθτιματα που ζχουν απαςχολιςει ζωσ ςιμερα τθν ζρευνα με απϊτερο ςκοπό τθν κατάδειξθ των ςθμείων εκείνων ςτα οποία κα πρζπει να επικεντρωκεί μια μελζτθ του υλικοφ αυτοφ και των μεκοδολογικϊν εργαλείων που μποροφν να χρθςιμοποιθκοφν. Το δεφτερο κεφάλαιο αςχολείται με το κεωρθτικό και μεκοδολογικό πλαίςιο που εφαρμόηεται ςτθν παροφςα εργαςία. Επίςθσ, περιγράφεται ο τρόποσ με τον οποίο ζγινε θ καταγραφι του υλικοφ.

10 Στθν δεφτερθ ενότθτα παρουςιάηονται τα αρχαιολογικά δεδομζνα. Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται το αρχαιολογικό πλαίςιο ςτο οποίο εντάςςεται το υλικό τθσ παροφςασ εργαςίασ. Δθλαδι παρουςιάηονται δεδομζνα που ςχετίηονται γενικότερα με τον οικιςμό τθσ Τοφμπασ και ειδικότερα με τα τρία κτίρια από τα οποία προζρχεται το υλικό τθσ μελζτθσ. Το τζταρτο κεφάλαιο αφιερϊνεται ςτθν περιγραφι των δεδομζνων που προζκυψαν από τθν μελζτθ του υλικοφ τθσ παροφςασ εργαςίασ. Τα εργαλεία χωρίηονται ςε μεγάλεσ ομάδεσ και επιμζρουσ τυπολογικζσ κατθγορίεσ βάςει των μορφολογικϊν και των λειτουργικϊν του χαρακτθριςτικϊν. Σε κάκε ομάδα γίνεται μια παρουςίαςθ του τρόπου καταςκευισ και χριςθσ των αντικειμζνων, όπωσ αυτι προκφπτει από τθ μελζτθ των ιχνϊν φκοράσ που υπάρχουν ςτισ επιφάνειζσ τουσ. Η ςυηιτθςθ αυτι βαςίηεται ςε αρχαιολογικά και εκνογραφικά παραδείγματα αλλά και πειράματα με ςκοπό τθν διατφπωςθ κάποιων υποκζςεων ςχετικά με τον τρόπο καταςκευισ και τθν χριςθ των αντικειμζνων. Στθν τρίτθ, και τελευταία, ενότθτα παρατίκεται θ ςυηιτθςθ των δεδομζνων. Το πζμπτο κεφάλαιο αςχολείται με ηθτιματα που αφοροφν ςτισ πρϊτεσ φλεσ που χρθςιμοποιικθκαν για τθν καταςκευι των εργαλείων. Η ςυηιτθςθ γφρω από το κζμα αυτό αφορά ςτθν προζλευςθ των πρϊτων υλϊν και τον τρόπο προμικειάσ τουσ. Επίςθσ, γίνεται μια προςπάκεια ςυςχετιςμοφ του είδουσ του πετρϊματοσ με τθν χριςθ του εργαλείου. Στο επόμενο, ζκτο, κεφάλαιο εξετάηεται θ κατανομισ των τριπτϊν εργαλείων ςτον χϊρο και τον χρόνο. Ο ςυςχετιςμόσ των εργαλείων με το πλαίςιο εφρεςισ τουσ βοθκά ςτθν απάντθςθ ερωτθμάτων ςχετικά με τον τρόπο διαχείριςισ τουσ και τον ρόλο που κατείχαν τα εργαλεία αυτά ςτθν ηωι των κατοίκων τθσ Τοφμπασ. Τζλοσ, ςτο ζβδομο και τελευταίο κεφάλαιο παρουςιάηονται τα ςυμπεράςματα που προζκυψαν από τθν μελζτθ του υλικοφ και αφοροφν ςτθν μεταχείριςθ των εργαλείων από το ςτάδιο τθσ απόκτθςθσ τθσ πρϊτθσ φλθσ ςτθν καταςκευι, τθν χριςθ, τθν ανακαταςκευι και τζλοσ τθν απόρριψι τουσ. Ταυτόχρονα επιχειρείται θ ζνταξθ των δεδομζνων αυτϊν ςτο γενικότερο πλαίςιο τθσ εποχισ του χαλκοφ ςτθν κεντρικι Μακεδονία.

11 ΕΝΟΤΗΤΑ Α Θεωρητικζσ και μεθοδολογικζσ προςεγγίςεισ

12 1. Η ζρευνα για τα τριπτά εργαλεία Τι είναι τα τριπτά εργαλεία Τα λίκινα εργαλεία αποτελοφν ζνα από τα πιο ςυχνά ευριματα μιασ προϊςτορικισ αναςκαφισ. Ζχουν διαχωριςτεί ςε δφο μεγάλεσ κατθγορίεσ: τα απολεπιςμζνα ι αποκρουςμζνα και τα τριπτά ι λειαςμζνα εργαλεία 1, που αποτελοφν και αντικείμενο μελζτθσ τθσ παροφςασ εργαςίασ. Η διάκριςθ αυτι γίνεται βάςει των τεχνικϊν που χρθςιμοποιικθκαν για τθν καταςκευι τουσ (θ απολζπιςθ, μζςω κροφςθσ ι άςκθςθσ πίεςθσ, ςτθν πρϊτθ κατθγορία και θ τριβι ςτθν δεφτερθ) και των πρϊτων υλϊν που χρθςιμοποιοφνταν για τθν καταςκευι τουσ (Karimali 2005, 181). Οι όροι που ζχουν προτακεί για τον οριςμό τθσ κατθγορίασ των λίκινων εργαλείων που είναι αντικείμενο τθσ παροφςασ μελζτθσ είναι πολλοί. Κανζνασ όμωσ από αυτοφσ δεν εκφράηει το ςφνολο των χαρακτθριςτικϊν που αυτά ςυγκεντρϊνουν, με αποτζλεςμα να μθν υπάρχει ζνασ κοινά αποδεκτόσ όροσ. Στθν ελλθνικι βιβλιογραφία απαντϊνται οι όροι λειαςμζνο και τριπτό εργαλείο (ςτθν ουςία είναι θ μετάφραςθ των αντίςτοιχων αγγλικϊν όρων, polished και ground stone tool) (Αγατηιϊτθ Αγραφιϊτθ 1992). Με τον πρϊτο εννοοφνται τα αντικείμενα που ζχουν λειαςμζνεσ επιφάνειεσ (ςτοιχείο που χαρακτθρίηει τα εργαλεία με οξφ ενεργό άκρο, δθλαδι τισ αξίνεσ, τουσ πελζκεισ και τισ ςμίλεσ) και με τον δεφτερο όρο όςα ζχουν καταςκευαςτεί και χρθςιμοποιθκεί ςε εργαςίεσ τριβισ (για παράδειγμα τα τριβεία ι οι τριπτιρεσ). Ωςτόςο, και οι δφο όροι είναι προβλθματικοί κακϊσ πρϊτον ο κακζνασ από αυτοφσ αναφζρεται ςε ζνα μόνο μζροσ του ςυνόλου του υλικοφ και δεφτερον θ καταςκευι των αντικειμζνων είναι αποτζλεςμα ςυνδυαςμοφ τεχνικϊν. Η ίδια ςφγχυςθ παρατθρείται και ςτθν ξενόγλωςςθ βιβλιογραφία. Οι όροι που χρθςιμοποιοφνται για τθν περιγραφι αυτισ τθσ κατθγορίασ υλικοφ ςχετίηονται είτε με τισ τεχνικζσ καταςκευισ (ground stone tools, polished stone tools/objects de pierre polie, non-flaked tools/lithique non taillé) είτε με το υλικό από το οποίο είναι 1 Ο διαχωριςμόσ των δφο αυτϊν κατθγοριϊν είναι τεχνθτόσ και ζχει ωσ ςκοπό τθν διευκόλυνςθ τθσ μελζτθσ τουσ. Είναι πικανό να μθν είχε κανζνα νόθμα για τουσ προϊςτορικοφσ ανκρϊπουσ (Adams 2002α, 1). 1

13 καταςκευαςμζνα (non-flint implements) ι με το βάροσ και τισ διαςτάςεισ τουσ (macro-lithic artefacts/instrumentos macrolíticos, lithique pondéreux, gros lithique). Από αυτοφσ ζχει επικρατιςει ο όροσ ground stone tools, δθλαδι τριπτά εργαλεία. Χρθςιμοποιείται όμωσ με μια πιο ευρεία ζννοια, δθλαδι προςδιορίηει αντικείμενα που ζχουν διαμορφωκεί με ζνα ςυνδυαςμό τεχνικϊν όπωσ είναι θ απολζπιςθ, θ κροφςθ, θ τριβι, θ εγχάραξθ και θ διάτρθςθ (Wright 1992, 53) και/ι χρθςιμοποιικθκε για τθν εκτζλεςθ εργαςιϊν που εμπλζκουν ενζργειεσ τριβισ και κροφςθσ (Adams 2002α, 1). Ωςτόςο, θ ςυγκεκριμζνθ κατθγορία υλικοφ δεν είναι δυνατό να προςδιοριςτεί μόνο βάςει του τρόπου καταςκευισ των αντικειμζνων που ανικουν ςε αυτιν, κακϊσ από τθ μια μεριά αυτόσ αποτελεί ζνα μόνο από τα χαρακτθριςτικά τουσ, ενϊ από τθν άλλθ εμφανίηεται μεγάλθ ποικιλία τρόπων καταςκευισ. Αλλά οφτε και ονομαςίεσ που αναφζρονται ςτθν πρϊτθ φλθ ι τισ δραςτθριότθτεσ που εκτελοφνταν με τα ςυγκεκριμζνα εργαλεία είναι επαρκείσ, κακϊσ όλα αυτά τα χαρακτθριςτικά ποικίλουν ςθμαντικά. Ζνασ καινοφριοσ όροσ που ζχει προτακεί με ςκοπό τθν αποφυγι οποιουδιποτε ςυνειρμοφ ςχετικοφ με χαρακτθριςτικά που δεν παρατθροφνται ςτο ςφνολο του υλικοφ αυτοφ είναι ο macro-lithic artefacts (ι macrolítico ςτα ιςπανικά, όπου πρϊτα παρουςιάςτθκε), ο οποίοσ υποδθλϊνει τα λίκινα αντικείμενα μεγάλων διαςτάςεων (Risch Delgado Raack 2008, 1. Adams κ. ά. 2009, 43). Ωςτόςο, κα μποροφςαμε να ποφμε ότι και αυτόσ ο όροσ είναι ςε κάποιο βακμό προβλθματικόσ. Το ςυνκετικό μάκρο- παραπζμπει ςε αντικείμενα με μεγάλεσ διαςτάςεισ, κάτι που δεν ιςχφει ςε όλεσ τισ περιπτϊςεισ, κακϊσ οριςμζνα από αυτά ζχουν αρκετά μικρό μζγεκοσ. Στθν παροφςα εργαςία προτιμάται ο όροσ «τριπτά εργαλεία» και όχι ο όροσ «μακρολικικά εργαλεία». Φυςικά, ο όροσ αυτόσ δεν είναι περιςςότερο ςαφισ, αλλά είναι αυτόσ που χρθςιμοποιείται περιςςότερο και για το λόγο αυτό είναι περιςςότερο αναγνωρίςιμοσ. Προςπακϊντασ, λοιπόν, να ορίςουμε τι είναι τα «τριπτά εργαλεία» πρζπει να αναφερκοφμε ςτα ςτοιχεία (πρϊτθ φλθ, τεχνικζσ καταςκευισ, μορφολογία, τρόποσ χριςθσ) που τα χαρακτθρίηουν (Wright Adams κ.ά 2009, 43-44). Πιο 2

14 ςυγκεκριμζνα, τα αντικείμενα αυτά, είναι καταςκευαςμζνα από μια ποικιλία πετρωμάτων (πυριγενι, ιηθματογενι, μεταμορφωμζνα). Αυτά που προτιμοφνταν για τθν καταςκευι τουσ παρουςιάηουν μια ποιοτικι διαφορά ςε ςχζςθ με αυτά που χρθςιμοποιοφνταν για τα απολεπιςμζνα εργαλεία, κακϊσ είναι λιγότερο ομοιογενι και περιςςότερο κοκκϊδθ. Η καταςκευι των τριπτϊν εργαλείων γινόταν με το ςυνδυαςμό μιασ ποικιλίασ τεχνικϊν που εμπλζκουν κροφςθ (απολζπιςθ, ςφυροκόπθμα) ι τριβι (λείανςθ, πριόνιςμα, διάτρθςθ) του ίδιου του υπό διαμόρφωςθ αντικειμζνου πάνω ςε μια επιφάνεια ι ενόσ εργαλείου πάνω ςε αυτό. Υπάρχουν όμωσ και περιπτϊςεισ όπου ωσ εργαλείο μπορεί να είχε χρθςιμοποιθκεί ζνα κομμάτι πετρϊματοσ (ςυνικωσ κροκάλεσ) χωρίσ κάποια προθγοφμενθ διαμόρφωςθ. Η μορφολογία τουσ παρουςιάηει μεγάλθ ποικιλία και δεν είναι αποτζλεςμα μόνο τθσ καταςκευισ τουσ αλλά διαμορφϊνεται και μζςω τθσ χριςθσ τουσ (δθλαδι κατά τθ διάρκεια τθσ χριςθσ του ζνα εργαλείο μπορεί να αποκτιςει μορφι διαφορετικι από αυτιν που είχε αρχικά). Το εφροσ των εργαςιϊν ςτισ οποίεσ ςυμμετείχαν ιταν ιδιαίτερα μεγάλο και ςχετιηόταν με ενζργειεσ που ενζπλεκαν κροφςθ ι τριβι. Στισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ χρθςιμοποιοφνταν μια ι περιςςότερεσ επιφάνειζσ τουσ, ενϊ ςε λιγότερεσ κάποια γωνιϊδθσ ι αιχμθρι όψθ. Κάποια εργαλεία χρθςιμοποιοφνταν για τθν επεξεργαςία φυτικϊν, ηωικϊν ι ορυκτϊν ουςιϊν, άλλα αποτελοφςαν μζροσ του εργαλειακοφ εξοπλιςμοφ για τθν καταςκευι διαφόρων αντικειμζνων, ενϊ τζλοσ κάποια από αυτά χρθςιμοποιοφταν ωσ κοςμιματα. Στο ςφνολο αυτό, λοιπόν, μπορεί να ενταχκεί μια μεγάλθ ποικιλία τεχνουργθμάτων: τριβεία, τριπτιρεσ, κρουςτιρεσ, γουδιά, γουδοχζρια, πελζκεισ, αξίνεσ, ςτιλβωτιρεσ, αμόνια, μιτρεσ, ακονόπετρεσ, βαρίδια, περίαπτα, χάντρεσ, βραχιόλια κ. ά. 3

15 1.2. Τα τριπτά εργαλεία ςτθν αρχαιολογικι ζρευνα Τα λίκινα εργαλεία ςυνιςτοφν μια από τισ ομάδεσ υλικοφ που ζρχονται ςτο φωσ ςε μεγάλεσ ποςότθτεσ και ςυχνότθτα, ενϊ ςυγχρόνωσ θ διατιρθςι τουσ είναι καλι. Επομζνωσ, ςυγκεντρϊνουν δφο χαρακτθριςτικά που τα κακιςτοφν ιδανικά για μελζτθ. Επιπλζον, τα τριπτά εργαλεία αποτελοφν αντικείμενα τα οποία χρθςιμοποιοφνταν ςε ζνα ευρφ φάςμα εργαςιϊν. Εκτόσ από τισ εργαςίεσ που προςανατολίηονταν ςτθν ικανοποίθςθ των κακθμερινϊν αναγκϊν διαβίωςθσ, τα λίκινα εργαλεία, εμπλζκονταν ςε μια ςειρά παραγωγικϊν δραςτθριοτιτων όπωσ θ καταςκευι τθσ κεραμικισ, θ μεταλλοτεχνία, θ αρχιτεκτονικι, θ παραγωγι διαφόρων χρωςτικϊν ουςιϊν (για παράδειγμα ϊχρασ ι πορφφρασ), θ κατεργαςία των δερμάτων, θ καταςκευι εργαλείων ι κοςμθμάτων από διάφορα υλικά (πζτρα, οςτό, όςτρεο κ.α.). Σε κάποιεσ περιπτϊςεισ, μάλιςτα, τα λίκινα εργαλεία αποτελοφν και τθ μόνθ, ζμμεςθ, μαρτυρία εκτζλεςθσ κάποιων εργαςιϊν των οποίων το τελικό προϊόν ςπάνια διατθρείται (π.χ. κατεργαςία δζρματοσ ι κόψιμο ξφλων). Συνεπϊσ, θ μελζτθ τουσ μπορεί να βοθκιςει ςτθν πραγμάτευςθ διαφόρων πεδίων μιασ προϊςτορικισ κοινωνίασ, όπωσ είναι για παράδειγμα θ τεχνολογία και θ οργάνωςθ τθσ παραγωγισ, θ κοινωνικι οργάνωςθ, θ ιδεολογία και θ διατροφι. Παρόλθ, λοιπόν, τθ ςθμαςία και τον όγκο των πλθροφοριϊν που μπορεί να μασ προςφζρει θ μελζτθ του υλικοφ αυτοφ, τα τριπτά εργαλεία ζχουν ςε μεγάλο βακμό παραμελθκεί από τθν ζρευνα. Στο κεφάλαιο που κα ακολουκιςει κα επιχειρθκεί μια ςφντομθ παρουςίαςθ του ιςτορικοφ τθσ ζρευνασ, αλλά και των νζων προςεγγίςεων που ζχουν ειςαχκεί ςτθν μελζτθ τθσ ςυγκεκριμζνθσ κατθγορίασ υλικοφ. Η φπαρξθ μιασ τζτοιασ ςυηιτθςθσ κρίνεται απαραίτθτθ κακϊσ μζςα από τθν πορεία τθσ ζρευνασ και τθν εξζταςθ των ηθτθμάτων που τθν απαςχόλθςαν καταδεικνφονται τα κζματα που κα πρζπει να ςυηθτθκοφν ςτο πλαίςιο τθσ μελζτθσ των τριπτϊν εργαλείων, αλλά και τα μζςα (κεωρθτικά, μεκοδολογικά και πρακτικά) που κα πρζπει να χρθςιμοποιθκοφν για τθν αντιμετϊπιςθ των ερωτθμάτων που τίκενται. 4

16 Για τθν καλφτερθ και ςυνοπτικότερθ παρουςίαςθ του ιςτορικοφ τθσ ζρευνασ ζχουν διακρικεί τρείσ γενικζσ κατευκφνςεισ που προςδιόριςαν τθ φφςθ τθσ ζρευνασ ζωσ ςιμερα. Αυτζσ είναι: α) θ διερεφνθςθ τθσ τυπολογίασ και θ μορφολογικι περιγραφι των εργαλείων, β) θ πετρογραφικι ανάλυςθ τθσ πρϊτθσ φλθσ και ο προςδιοριςμόσ τθσ προζλευςισ τθσ και, τζλοσ, γ) οι αναλφςεισ των ιχνϊν φκοράσ, που ςχετίηονται τόςο με τθν καταςκευι όςο και με τθ χριςθ των εργαλείων. Για πολλά χρόνια τα τριπτά εργαλεία αποτελοφςαν μια ομάδα υλικοφ που δεν προςζλκυε ιδιαίτερα το ενδιαφζρον τθσ αρχαιολογικισ ζρευνασ, όχι μόνο ςτθν Ελλάδα αλλά και διεκνϊσ (Zurro κ.ά. 2005, 57). Είναι ςυχνό φαινόμενο θ μελζτθ τουσ να απουςιάηει από τισ δθμοςιεφςεισ των αναςκαφϊν ι, άλλεσ φορζσ, να παρουςιάηονται μόνο περιγραφικά, με τθ μορφι καταλόγων ςτουσ οποίουσ αναφζρονται μόνο τα φυςικά τουσ χαρακτθριςτικά (μορφι, διαςτάςεισ, βάροσ). Το γεγονόσ αυτό προκφπτει ςε μεγάλο βακμό από τθν άγνοια τθσ ερμθνευτικισ τουσ αξίασ, αλλά και τθν ςυχνά κεωροφμενθ ωσ εφκολθ ι αυτονόθτθ ερμθνεία τθσ χριςθσ τουσ 2. Τα αίτια τθσ αδιαφορίασ τθσ επιςτθμονικισ κοινότθτασ απζναντι ςτο υλικό αυτό είναι ποικίλα και ςχετίηονται τόςο με τον προςανατολιςμό τθσ ζρευνασ όςο και με πιο πρακτικά ηθτιματα. Παρατθρείται, λοιπόν, ότι ενϊ υπάρχουν πολλζσ μελζτεσ ςχετικά με τθ λικοτεχνία πρϊιμων περιόδων, όπωσ τθσ Παλαιολικικισ, ο αρικμόσ τουσ μειϊνεται κακϊσ προχωροφμε ςε νεότερεσ περιόδουσ, οι οποίεσ κεωρείται ότι χαρακτθρίηονται από τθν εμφάνιςθ των μεταλλικϊν αντικειμζνων. Δθλαδι, θ ειςαγωγι ενόσ νζου υλικοφ ςτο αρχαιολογικό αρχείο υποβακμίηει κατά κάποιον τρόπο τθν ερμθνευτικι δυναμικι αντικειμζνων που αποτελοφν τθν βάςθ των ερμθνειϊν ςε πιο πρϊιμεσ περιόδουσ (Risch 2002, 35). Επίςθσ, βαςικό ρόλο ςτον παραγκωνιςμό τουσ από τθν ζρευνα αποτζλεςε, και ζωσ ζνα βακμό εξακολουκεί να αποτελεί και ςιμερα, θ ανάγκθ για τθ δθμιουργία τυπολογικϊν ακολουκιϊν με χρονολογικοφσ ςυςχετιςμοφσ, κάτι για το οποίο το υλικό αυτό δεν ενδείκνυται απόλυτα (Zurro κ.ά. 2005, 57). 2 Πολλζσ φορζσ ζχει κεωρθκεί ότι τα μορφολογικά χαρακτθριςτικά ενόσ εργαλείου είναι αρκετά για τον προςδιοριςμό τθσ λειτουργίασ του, κάτι που, όπωσ ζδειξαν εκνογραφικζσ μελζτεσ, δεν ιςχφει πάντα (Adams 2002α, 6-7). 5

17 Από τθν άλλθ μεριά, το μεγάλο βάροσ και ο όγκοσ οριςμζνων από τα εργαλεία αυτά προκαλεί δυςκολίεσ τόςο ςτθ μεταφορά τουσ από το χϊρο τθσ αναςκαφισ όςο και ςτθ μελζτθ ι τθ φφλαξι τουσ. Τζλοσ, πολλζσ φορζσ θ αναγνϊριςι τουσ είναι αρκετά δφςκολθ γιατί ωσ εργαλεία μπορεί να ζχουν χρθςιμοποιθκεί φυςικζσ κροκάλεσ χωρίσ προθγουμζνωσ να ζχουν υποςτεί κάποια ιδιαίτερθ επεξεργαςία. Όλοι αυτοί οι παράγοντεσ οδιγθςαν ςτθν παρανόθςθ τθσ χριςθσ των τριπτϊν εργαλείων ωσ αντικειμζνων που κα μποροφςαν να ςυμβάλλουν ςτθ γνϊςθ μασ των προϊςτορικϊν κοινωνιϊν και ςυνζβαλαν ϊςτε να μθν κεωροφνται ελκυςτικά από τουσ μελετθτζσ. Ωσ ςυνζπεια τθσ απουςίασ ενδιαφζροντοσ από τουσ αρχαιολόγουσ, για πολλά χρόνια δεν είχε ςυνειδθτοποιθκεί θ ερμθνευτικι δυναμικι αλλά και ο τρόποσ με τον οποίο θ μελζτθ των τριπτϊν εργαλείων κα μποροφςε να ςυμβάλλει ςτθν προςζγγιςθ των προϊςτορικϊν κοινωνιϊν. Από το αρχικό ςτάδιο τθσ καταγραφισ των διάφορων χαρακτθριςτικϊν τουσ, τθν ταξινόμθςθ και τζλοσ τθν ερμθνεία τουσ απουςίαηε ζνασ κοινά αποδεκτόσ και πλιρθσ τρόποσ μελζτθσ τουσ. Επιπλζον, δεν είχε γίνει κατανοθτό το εφροσ των χαρακτθριςτικϊν κάκε εργαλείου που κα ζπρεπε να μελετθκοφν και το είδοσ των πλθροφοριϊν που κα μποροφςαν να αντλθκοφν από το κακζνα από αυτά. Για τον λόγο αυτό, οι πρϊιμεσ μελζτεσ περιορίηονται ςτα φυςικά και μορφολογικά χαρακτθριςτικά των εργαλείων, δθμιουργϊντασ με αυτόν τον τρόπο περιγραφικοφσ καταλόγουσ με περιοριςμζνθ ερμθνευτικι αξία. Η ειςαγωγι τουσ ςτθν πραγμάτευςθ αρχαιολογικϊν προβλθμάτων ζγινε ςτο πλαίςιο τθσ ςυηιτθςθσ για τθν αρχι του παραγωγικοφ ςταδίου. Για το λόγο αυτό οι μελζτεσ που αφοροφςαν ςε αυτά εςτιάηονταν για πολλά χρόνια ςε υλικό προερχόμενο από κζςεισ τθσ Εγγφσ Ανατολισ, που παραδοςιακά κεωρείται θ κοιτίδα του γεωργοκτθνοτροφικοφ τρόπου ηωισ. Η κατθγορία αυτι των εργαλείων κεωρικθκε ςτοιχείο-κλειδί ςτθν αναγνϊριςθ των πρϊτων τροφοπαραγωγικϊν κοινωνιϊν, κακϊσ πολλά από αυτά (τριβεία, τριπτιρεσ, κρουςτιρεσ, γουδιά, γουδοχζρια) πιςτευόταν ότι ςχετίηονται με τθν επεξεργαςία των δθμθτριακϊν. Παρόλθ τθ ςθμαντικι κζςθ που κατείχαν ςτθν αρχαιολογία αυτισ τθσ περιοχισ, ο τρόποσ προςζγγιςθσ του υλικοφ ποίκιλε από ερευνθτι ςε ερευνθτι με αποτζλεςμα να είναι δφςκολθ μια πιο γενικι κεϊρθςθ του ηθτιματοσ. Η κεντρικι κζςθ που κατείχαν για τθν απάντθςθ των ερωτθμάτων αυτϊν αλλά και ο ανεπαρκισ τρόποσ 6

18 μελζτθσ τουσ ζφερε ςτθν επιφάνεια τθν ανάγκθ για πιο ςυςτθματικι μελζτθ τουσ (Kraybill Wright ). Μια από τισ πρϊτεσ μεκοδικζσ προςπάκειεσ είναι θ ζρευνα τθσ Κ. Wright για τα τριπτά εργαλεία από τθν περιοχι τθσ ανατολικισ Μεςογείου (1992). Η Wright προτείνει ζνα τυπολογικό ςφςτθμα, μζςα από το οποίο διαφαίνονται και τα χαρακτθριςτικά εκείνα που κα πρζπει να απαςχολοφν τον ερευνθτι κατά τθ διάρκεια τθσ μελζτθσ. Το υλικό διαχωρίηεται ςε κατθγορίεσ με κριτιριο κυρίωσ τα μορφολογικά χαρακτθριςτικά και τα ίχνθ χριςθσ. Οι γενικζσ αυτζσ κατθγορίεσ διαιροφνται ςε υποκατθγορίεσ με βάςθ τθν μορφολογία τθσ επιφάνειασ εργαςίασ και τα ίχνθ που παρατθροφνται ςε αυτιν (Wright 1992, 54). Επίςθσ, ζγινε προςπάκεια να ενταχκοφν ςτθ ςυηιτθςθ και ηθτιματα που αφοροφν ςτθ διαδικαςία τθσ δθμιουργίασ ενόσ τριπτοφ εργαλείου, από τθν επιλογι τθσ πρϊτθσ φλθσ ζωσ τισ τεχνικζσ καταςκευισ και ανανζωςισ του (Wright 1992, 54-57). Εκτόσ από τθν τυπολογικι κατάταξθ, μια άλλθ ςειρά παρατθριςεων ςχετίηεται με τθν πρϊτθ φλθ από τθν οποία είναι καταςκευαςμζνα τα αντικείμενα. Οι ςυηθτιςεισ γφρω ςτο κζμα αυτό αφοροφν ςτον προςδιοριςμό των πθγϊν προζλευςθσ τθσ πρϊτθσ φλθσ με τθ βοικεια τθσ πετρογραφικισ ανάλυςθσ (Runnels Milleville 2007). Προσ αυτιν τθν κατεφκυνςθ καινοτόμα ιταν θ εργαςία του C. Runnels που αφοροφςε ςτισ μυλόπετρεσ από τθν περιοχι τθσ Αργολίδασ ςτο διάςτθμα από τθ Νεολικικι ζωσ τθ ςφγχρονθ εποχι (1981). Ο Runnels, μζςα από τθν οπτικι των διαδικαςτικϊν προςεγγίςεων και υπό το πρίςμα τθσ οικονομικισ κεωρίασ, ερμθνεφει τισ διαχρονικζσ αλλαγζσ που παρατθρεί ςτα χαρακτθριςτικά των τριβείων (ςχιμα, μζγεκοσ, πρϊτθ φλθ) ωσ αντανάκλαςθ των διαφοροποιιςεων ςτθν οικονομία (το είδοσ και θ ποςότθτα τθσ παραγόμενθσ τροφισ, θ προμικεια των πρϊτων υλϊν) βαςιηόμενοσ ςτθν πεποίκθςθ ότι θ ςυμπεριφορά των ανκρϊπων είναι αποτζλεςμα επιλογισ που προςδιορίηεται από τισ κοινωνικζσ και οικονομικζσ ανάγκεσ των ανκρϊπων. Με αυτόν τον τρόπο κεωρεί τα τριβεία δείκτεσ των επιλογϊν των ανκρϊπων μζςα από τισ οποίεσ εκφράηονται οι μεταβολζσ ςτον τομζα τθσ οικονομίασ. Στο πλαίςιο τθσ ςυηιτθςθσ αυτισ χρθςιμοποιεί τθν πετρογραφικι ανάλυςθ για να εντοπίςει τισ πθγζσ προζλευςθσ των πρϊτων υλϊν. Επίςθσ, βαςίηεται ςε εκνογραφικζσ παρατθριςεισ και πειράματα. 7

19 Ζνασ νεότεροσ τομζασ ςτθ μελζτθ των αντικειμζνων αυτϊν είναι θ ανάλυςθ των ιχνϊν φκοράσ που παρατθροφνται ςτισ επιφάνειεσ των εργαλείων. Ειςάγεται ςτθν ζρευνα από τον Semenov (1957). Στο βιβλίο του Prehistoric Technology αναφζρεται ςτθ ςθμαςία τθσ παρατιρθςθσ των ιχνϊν αυτϊν για τθν κατανόθςθ των τεχνικϊν καταςκευισ και του τρόπου χριςθσ (δθλαδι το υλικό ςτο οποίο χρθςιμοποιικθκε και οι κινιςεισ γίνονταν κατά τθ χριςθ του-kinetics) ενόσ λίκινου εργαλείου (Semenov 1976, 2-7). Ωςτόςο, αν και θ εργαςία του Semenov αφορά και ςτα απολεπιςμζνα και ςτα τριπτά εργαλεία, θ εφαρμογι τθσ ςτθν δεφτερθ κατθγορία υλικοφ ιταν για πολλά χρόνια ανφπαρκτθ. Οι λόγοι τθσ απουςίασ τθσ ςχετίηονται τόςο με τθν γενικι αδιαφορία απζναντι ςτο υλικό αυτό όςο και με παράγοντεσ που αφοροφν ςτθν ίδια τθ φφςθ του υλικοφ και ςτισ δυςκολίεσ που αυτι επιβάλλει 3. Οι πρϊτεσ, πιο ςυςτθματικζσ μελζτεσ ςχετικά με τθν ανάλυςθ των ιχνϊν χριςθσ ςτα τριπτά εργαλεία ξεκίνθςαν τθ δεκαετία του ογδόντα, μζςα από μια ςειρά πειραμάτων και εκνογραφικϊν παρατθριςεων αμερικανϊν ερευνθτϊν (Adams α. 2002β. Hayden 1987α). Επίςθσ, μζςα από τισ εκνογραφικζσ μελζτεσ ςυνειδθτοποιικθκαν οι κοινωνικζσ και ςυμβολικζσ διαςτάςεισ των εργαλείων αυτϊν (Roux 1985). Στθν Ευρϊπθ οι πρϊτεσ μελζτεσ που αφοροφςαν ςτθν ανάλυςθ ιχνϊν χριςθσ ξεκίνθςαν ςτα μζςα τισ δεκαετίασ του ενενιντα, ενϊ παραμζνει μζχρι και ςιμερα ζνασ τομζασ που δεν ελκφει το ενδιαφζρον πολλϊν ερευνθτϊν. Γενικότερα, οι ζρευνεσ που ζχουν πραγματοποιθκεί αφοροφν ςε διάφορεσ περιόδουσ και προζρχονται από αρχαιολόγουσ που δραςτθριοποιοφνται ςε διαφορετικζσ περιοχζσ με αποτζλεςμα να μθν υπάρχει ζνασ κοινόσ τρόποσ προςζγγιςθσ (Adams ό.π. Risch Dubreuil Delgado Raack Hamon Adams κ.ά. 2009). Η ανάλυςθ των ιχνϊν φκοράσ αποςκοπεί ςτθν απάντθςθ ερωτθμάτων που ςχετίηονται με τουσ τρόπουσ καταςκευισ και χριςθσ ενόσ εργαλείου μζςα από τθν παρατιρθςθ των ιχνϊν που υπάρχουν ςτισ επιφάνειζσ του (ςε μακροςκοπικό και μικροςκοπικό επίπεδο παρατιρθςθσ). Ο προςδιοριςμόσ τθσ εργαςίασ που 3 Η κατανόθςθ των μθχανιςμϊν δθμιουργίασ των ιχνϊν χριςθσ ςτα τριπτά εργαλεία προχποκζτει τθν διεξαγωγι πλθκϊρασ πειραμάτων λόγω τθσ ποικιλίασ τθσ πρϊτθσ φλθσ, τθσ μορφολογίασ και των χριςεϊν τουσ (Delgado Raack 2008, 4). 8

20 παριγαγε κάκε ίχνοσ χριςθσ βαςίηεται ςε πειράματα αλλά και ςε εκνογραφικζσ παρατθριςεισ εργαλείων. Μια ακόμθ παράμετροσ που επθρεάηει τθν εμφάνιςθ των ιχνϊν, και ςυνεπϊσ κα πρζπει να λαμβάνεται υπόψθ ςε μια τζτοια μελζτθ, ςχετίηεται με τα χαρακτθριςτικά του πετρϊματοσ, που μποροφν να διερευνθκοφν τόςο μακροςκοπικά όςο και μικροςκοπικά (με λεπτζσ τομζσ). Στο μικροςκοπικό επίπεδο εξζταςθσ μποροφμε να κάνουμε παρατθριςεισ ςχετικά με τθν πετρολογικι και ορυκτολογικι ςφςταςθ των πετρωμάτων και τισ ιδιότθτζσ τουσ όπωσ είναι θ ςυνοχι, θ ςκλθρότθτα των ςυςτατικϊν του κ.α. Η εξζταςθ αυτϊν των χαρακτθριςτικϊν ςε ςυνδυαςμό με τθν διενζργεια πειραμάτων δίνει πλθροφορίεσ για τον τρόπο με τον οποίο ςυμπεριφζρεται κάκε πζτρωμα ςε διαφορετικζσ εργαςίεσ ι ακόμθ και τθν αποτελεςματικότθτά του (Risch 1995, 28. Adams κ.ά. 2009, 45-46). Επομζνωσ, για τθν καλφτερθ δυνατι κατανόθςθ των μθχανιςμϊν τθσ δθμιουργίασ των ιχνϊν χριςθσ δεν αρκεί μόνο μια απλι καταγραφι όςων παρατθροφνται ςτθν επιφάνεια ενόσ εργαλείου. Απαιτείται θ γνϊςθ των φυςικϊν χαρακτθριςτικϊν των πετρωμάτων (πετρογραφικι ανάλυςθ) και ο τρόποσ με τον οποίο ςυμπεριφζρονται κάτω από διαφορετικζσ ςυνκικεσ (επεξεργαςία διαφορετικϊν υλικϊν, τρόποσ χριςθσ). Η προςζγγιςθ του τρόπου ςυμπεριφοράσ μπορεί να γίνει μζςα από ζνα πρόγραμμα πειραμάτων (Risch 2002, 36). Μια άλλθ τεχνικι που χρθςιμοποιείται για τον προςδιοριςμό των ουςιϊν ι υλικϊν για τθν επεξεργαςία των οποίων χρθςιμοποιικθκαν τα εργαλεία είναι αυτι τθσ χθμικισ ανάλυςθσ των καταλοίπων (οργανικϊν ι ανόργανων) που μπορεί να υπάρχουν ςτθν επιφάνεια ενόσ εργαλείου. Η προςζγγιςθ αυτι, αν και ςε αρχικό ςτάδιο ακόμθ, κα μποροφςε να αποδειχκεί ιδιαίτερα χριςιμθ και διαφωτιςτικι (McLaren και Evans 2002, ). Ωςτόςο, θ χρθςιμοποίθςθ τθσ μεκόδου απαιτεί μια προςεκτικι διαχείριςθ των αντικειμζνων από τθ ςτιγμι που κα αφαιρεκοφν από τον χϊρο τθσ αναςκαφισ, κακϊσ το πλφςιμό τουσ απομακρφνει από τθν επιφάνειά τουσ τα όποια κατάλοιπα. Στθν Ελλάδα θ μελζτθ των τριπτϊν εργαλείων είναι ζνασ τομζασ που μζχρι πριν από λίγα χρόνια δεν γνϊριηε μεγάλθ ανάπτυξθ. Οι δθμοςιεφςεισ ιταν ελάχιςτεσ και ςε αυτζσ θ ςυηιτθςθ αφοροφςε κυρίωσ ςε μορφολογικά και τεχνολογικά ηθτιματα (για παράδειγμα Hochstetter Séfériadès Evely Mould κ.ά. 2000, 9

21 112 κ.ε.). Επίςθσ, κάποιεσ από αυτζσ αφοροφν ςε υλικό από επιφανειακζσ ζρευνεσ με αποτζλεςμα να μθν υπάρχουν πολλά δεδομζνα για το πλαίςιο εφρεςισ τουσ και θ μελζτθ τουσ να περιορίηεται μόνο ςε παρατθριςεισ που αφοροφν ςτθν μορφολογία και τισ πρϊτεσ φλεσ (Kardulias και Runnels Carter και Ydo 1996). Κυρίωσ ςτισ πιο ςφγχρονεσ από αυτζσ διαφαίνεται μια προςπάκεια για μια πιο ςυςτθματικι προςζγγιςθ του υλικοφ, μζςα από τθν αντιμετϊπιςθ ηθτθμάτων που αφοροφν κατά κφριο λόγο ςτον τρόπο ταξινόμθςισ του και τθν εφαρμογι νζων τυπολογικϊν ςυςτθμάτων. Ζνα από αυτά είναι και θ πρόταςθ τθσ H. Blitzer για το υλικό από τθν αναςκαφι του οικιςμοφ του Κομμοφ ςτθν Κριτθ (1995) 4. Βαςιηόμενθ κυρίωσ ςτθ μορφι του εργαλείου, αλλά και ςε μικρότερο βακμό ςτα ίχνθ καταςκευισ και χριςθσ, χωρίηει το υλικό τθσ ςε δφο μεγάλεσ κατθγορίεσ τα μικρά ςε μζγεκοσ εργαλεία και τα μεγάλου μεγζκουσ ι ςτακερά εργαλεία, που υποδιαιροφνται ςε επιμζρουσ υποκατθγορίεσ (Blitzer 1995, ). Για τθν ερμθνεία τθσ χριςθσ εκτόσ από τα ίχνθ λαμβάνει υπόψθ και το πλαίςιο εφρεςθσ του κάκε αντικειμζνου. Ο βαςικόσ λόγοσ τθσ επιλογισ τθσ μορφισ των αντικειμζνων ωσ κριτιριο για τθν κατθγοριοποίθςθ είναι θ προςπάκεια αποφυγισ χριςθσ όρων με λειτουργικό περιεχόμενο. Ωςτόςο, με τον τρόπο αυτό, δθμιουργοφνται πολλζσ υποκατθγορίεσ με αποτζλεςμα τθ δφςκολθ διαχείριςθ και ερμθνεία του υλικοφ. Τζλοσ, θ αποφυγι χριςθσ όρων που είναι κατά κάποιο τρόπο κακιερωμζνοι ςτθν αρχαιολογικι ζρευνα δυςκολεφει τθν κατανόθςθ από το μθ ειδικό κοινό κακϊσ προκειμζνου να γίνει αντιλθπτι θ λειτουργία ενόσ αντικειμζνου κα πρζπει να γνωρίηει κανείσ τθν εργαςία που ζχει ωσ αποτζλεςμα τα ςυγκεκριμζνα ίχνθ χριςθσ. Τα τελευταία χρόνια το ερευνθτικό ενδιαφζρον αυξάνεται, κακϊσ διεξάγονται ολοζνα και περιςςότερεσ μελζτεσ που απομακρφνονται από τθν «παραδοςιακιπεριγραφικι» προςζγγιςθ που επικρατοφςε προθγουμζνωσ και εμπλουτίηουν τθ ςυηιτθςθ γφρω από τα τριπτά εργαλεία με τθν διατφπωςθ νζων ερωτθμάτων. Οι μελζτεσ αυτζσ αγγίηουν μια ποικιλία ηθτθμάτων και μζςα από τθν εφαρμογι διαφορετικϊν μεκοδολογικϊν και κεωρθτικϊν προςεγγίςεων καταδεικνφουν τισ δυνατότθτεσ που προςφζρει θ μελζτθ αυτοφ του υλικοφ. Τα νζα αυτά ηθτιματα 4 Το ίδιο ςφςτθμα εφαρμόςτθκε και ςτθ μελζτθ των τριπτϊν εργαλείων του Κτιρίου Α τθσ Τοφμπασ (Αγατηιϊτθ 2000). 10

22 ςχετίηονται με τθν αντιμετϊπιςθ των εργαλείων ωσ ςτοιχείων τθσ κακθμερινισ ηωισ των ανκρϊπων και τον τρόπο που αυτά εντάςςονταν ςε μια προϊςτορικι κοινωνία. Η πραγμάτευςθ αυτϊν των ηθτθμάτων γίνεται μζςω τθσ διερεφνθςθσ των διαφόρων ςταδίων τθσ βιογραφίασ τουσ (από τθν καταςκευι ζωσ τθν απόρριψι τουσ) και τισ κοινωνικζσ ι ιδεολογικζσ προεκτάςεισ που εγγράφονται ςε αυτά τα ςτάδια (Αγατηιϊτθ Alisøy 2002α. 2002β. Elster Stroulia Στροφλια Μπεκιάρθσ Tsoraki 2007). Ζχοντασ περάςει από διάφορα ςτάδια, θ μελζτθ των τριπτϊν εργαλείων φαίνεται ότι ςιγά-ςιγά αρχίηει να ανακαλφπτει τθν ταυτότθτά τθσ. Τόςο ςε παγκόςμιο όςο και ςε τοπικό επίπεδο οι ζρευνεσ ζχουν πολλαπλαςιαςτεί και ζχουν ζναν πιο ςυγκροτθμζνο χαρακτιρα. Τα τριπτά εργαλεία αντιμετωπίηονται πλζον με ζναν πιο ςυςτθματικό τρόπο και κεωροφνται αντικείμενα που μποροφν να προςφζρουν πλθκϊρα πλθροφοριϊν ςχετικά με τισ προϊςτορικζσ κοινωνίεσ. Συγχρόνωσ, θ χριςθ νζων (για τον τομζα αυτό) αναλυτικϊν μεκόδων, όπωσ για παράδειγμα θ ανάλυςθ των ιχνϊν φκοράσ και οι χθμικζσ αναλφςεισ καταλοίπων, υπόςχονται να ξεκακαρίςουν κάποιεσ από τισ όψεισ τουσ κάνοντασ εφικτι και πιο αςφαλι τθν προςζγγιςθ οριςμζνων ηθτθμάτων γφρω από αυτά. 11

23 2. Το θεωρητικό και μεθοδολογικό πλαίςιο 2.1. Τριπτά εργαλεία και τεχνολογία Για αρκετά χρόνια θ μελζτθ των λίκινων εργαλείων ιταν ςυνϊνυμθ με τθν μελζτθ τθσ τεχνολογίασ. Η μοντζρνα κεϊρθςθ τθσ τεχνολογίασ, ωσ τρόπου επίλυςθσ κακαρά πρακτικϊν ηθτθμάτων, εντόσ ενόσ ςυγκεκριμζνου πλαιςίου, μζςα από τθν εφαρμογι τθσ κοινισ λογικισ είχε ωσ αποτζλεςμα τον περιοριςμό τθσ ερμθνευτικισ δυναμικισ των εργαλείων. Τα εργαλεία κεωροφνταν το αποτζλεςμα τθσ προςαρμογισ του ανκρϊπου ςε ςυγκεκριμζνεσ ςυνκικεσ, δθλαδι ωσ χρθςτικά αντικείμενα που προκφπτουν από τθν λογικι αντίδραςθ των ανκρϊπων ςε ςυγκεκριμζνα προβλιματα (Edmonds 1995, Dobres 2000, 57). Η προςζγγιςθ αυτι διαχωρίηει τθν τεχνολογία από τα ςυςτιματα τθσ πολιτικισ και κοινωνικισ οργάνωςθσ, των αξιϊν και των πεποικιςεων που βρίςκονται κάτω από τθν ανκρϊπινθ δράςθ, και αποτελεί ςτθ βάςθ τθσ μια ορκολογιςτικι και υλιςτικι προςζγγιςθ του υλικοφ πολιτιςμοφ (Dobres 2000, 10). Οι απόψεισ αυτζσ επθρεάηονται ςε ζναν μεγάλο βακμό από το πωσ αντιλαμβανόμαςτε ςιμερα τα εργαλεία ωσ αντικείμενα με κακαρά πρακτικό περιεχόμενο και χρθςτικι αξία, παραβλζποντασ τον ρόλο που κατζχουν ςτθν διαμόρφωςθ του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαςτε τον εαυτό μασ και τθν κοινωνία. Συνεπϊσ, θ προςζγγιςθ αυτι περιορίηει ςε μεγάλο βακμό τθν ερμθνευτικι δυναμικι και αξία του υλικοφ πολιτιςμοφ και επικεντρϊνεται περιςςότερο ςτθν περιγραφι του. Αντίκετα, θ τεχνολογία είναι ςτθν ουςία θ υλικι ζκφραςθ των αντιλιψεων μιασ ςυγκεκριμζνθσ (ιςτορικά και χωρικά) κοινωνίασ, ζνα πεδίο όπου όλα όςα χαρακτθρίηουν μια κοινωνία αποκτοφν υλικι υπόςταςθ (Lemonnier Edmonds 1995, 14 κ.ε. Dobres, Adams 2002α, 17). Τα άτομα, μζςω τθσ κακθμερινισ τουσ εναςχόλθςθσ με τθν καταςκευι και τθν χριςθ των αντικειμζνων, γίνονται κοινωνοί των αξιϊν και των αντιλιψεων τθσ ςυγκεκριμζνθσ ομάδασ για όλα αυτά που δομοφν τθν ςυγκεκριμζνθ κοινωνία. Στθν ουςία θ εναςχόλθςι τουσ με τον υλικό πολιτιςμό είναι μια πράξθ αλλθλεπίδραςισ τουσ τόςο με τον κόςμο και τα ίδια τα αντικείμενα όςο και μεταξφ τουσ. Μζςα από αυτιν τθν διαδικαςία τελικά οι άνκρωποι αντιλαμβάνονται τον κόςμο γφρω τουσ, τθν ατομικι και ομαδικι 12

24 ταυτότθτα, τισ παραδόςεισ, τα νοιματα που εγγράφονται ςτον υλικό πολιτιςμό και αποκτοφν γνϊςθ και δεξιότθτεσ. Σε όλθ αυτιν τθν διαδικαςία ο ρόλοσ τουσ είναι κεντρικόσ κακϊσ μζςω αυτϊν αποκτοφν νόθμα όλεσ οι πράξεισ. Όλθ αυτι θ διαδικαςία δεν παραμζνει ςτατικι. Αντίκετα, τα υποκείμενα μζςα από τθν δθμιουργία και χριςθ του υλικοφ πολιτιςμοφ ζχουν τθν δυνατότθτα να αμφιςβθτιςουν τθν υπάρχουςα κατάςταςθ και τελικά να δθμιουργιςουν τισ ςυνκικεσ που κα οδθγιςουν ςτθν αλλαγι τθσ. Επομζνωσ, θ τεχνολογία αποτελεί ζνα δυναμικό πεδίο που διαμορφϊνει τα μζλθ μιασ κοινωνίασ, αλλά ςυγχρόνωσ διαμορφϊνεται από αυτά. Τα τριπτά εργαλεία ωσ προϊόντα τθσ τεχνολογίασ, όπωσ αυτι περιγράφθκε παραπάνω, δεν είναι αποτζλεςμα μόνο των πρακτικϊν αναγκϊν μιασ κοινωνίασ. Αντίκετα, διαμορφϊνονται από τισ δεδομζνεσ κοινωνικζσ και πολιτικζσ ςυνκικεσ, τθν γνϊςθ, τισ αντιλιψεισ και τισ παραδόςεισ. Η προςζγγιςθ των εργαλείων υπό το πρίςμα αυτό τουσ προςδίδει δυναμικό χαρακτιρα κακϊσ κεωροφνται μζρθ του υλικοφ πολιτιςμοφ που κατείχαν ενεργό ρόλο ςτθν δθμιουργία και τθν διαπραγμάτευςθ των όψεων μιασ κοινωνίασ. Η προςζγγιςθ των ηθτθμάτων αυτϊν μπορεί να γίνει μζςα από τθν μελζτθ όλων των ςταδίων από τθν επιλογι τθσ πρϊτθσ φλθσ ςτθν τελικι απόρριψθ ενόσ εργαλείου (Dobres 2000, 164 κ.ε.). Μια τζτοια μελζτθ διαπραγματεφεται όλα τα ςτάδια τθσ ηωισ ενόσ εργαλείου: τον ςχεδιαςμό του, τθν επιλογι τθσ πρϊτθσ φλθσ, τθν καταςκευι του, τθν χριςθ και τθν ανακαταςκευι του, τθν καταςτροφι και τζλοσ τθν απόρριψι του 5. Η προςζγγιςθ του κάκε ςταδίου προςφζρει ςθμαντικζσ πλθροφορίεσ για τισ επιλογζσ των ανκρϊπων, τισ τεχνικζσ τουσ γνϊςεισ και δεξιότθτεσ, τθν οικονομία, τθν κοινωνία. Τζλοσ, θ ζνταξθ των δεδομζνων αυτϊν ςτο αρχαιολογικό τουσ πλαίςιο επιτρζπει τθν πραγμάτευςθ ηθτθμάτων που ςχετίηονται όχι μόνο με τα ίδια τα αντικείμενα, αλλά και με τον τρόπο που θ παραγωγι, θ κατανάλωςθ και θ απόρριψθ των εργαλείων εμπλζκονταν ςτισ διάφορεσ κοινωνικζσ πρακτικζσ (Tsoraki 2007, 289). 5 Το ςφνολο των ςταδίων αυτϊν είναι γνωςτό ωσ «εγχειρθματικι αλυςίδα» (chaîne opératoire), ζννοια που ειςιγαγε ο Leroi-Gourhan (Sellet Dobres 2000, 154). Ζχει χρθςιμοποιθκεί κυρίωσ από Γάλλουσ ανκρωπολόγουσ και αρχαιολόγουσ. 13

25 Ο ςχεδιαςμόσ και θ καταςκευι των εργαλείων Το πρϊτο ςτάδιο τθσ μελζτθσ των τριπτϊν εργαλείων πρζπει να ξεκινάει από τθν κατανόθςθ του ςχεδιαςμοφ και τθσ καταςκευισ τουσ. Με τον όρο ςχεδιαςμό (design) αναφερόμαςτε ςε όλα εκείνα τα ςτοιχεία που προςδιορίηουν τθν επιλογι και τθν τροποποίθςθ τθσ πρϊτθσ φλθσ προκειμζνου να επιτευχκεί το επικυμθτό τελικό προϊόν (Ηorsfall 1987). Η διαδικαςία αυτι επθρεάηεται από διάφορουσ παράγοντεσ οι οποίοι εκτόσ από πρακτικοί (διακεςιμότθτα πρϊτων υλϊν, λειτουργικότθτα, τεχνικζσ δεξιότθτεσ) είναι και κοινωνικοί ι ακόμθ και ιδεολογικοί (για παράδειγμα οι τεχνολογικζσ παραδόςεισ ι ο τρόποσ αντίλθψθσ των πραγμάτων από μια κοινωνία). Το πρϊτο βιμα για τθν καταςκευι ενόσ εργαλείου αποτελεί θ επιλογι τθσ πρϊτθσ φλθσ. Αυτι κακορίηεται από διάφορουσ παράγοντεσ που ςχετίηονται είτε με τθν διακεςιμότθτα των υλικϊν και τθν πρόςβαςθ ςε αυτά, είτε με τα φυςικά χαρακτθριςτικά του πετρϊματοσ και το βακμό που αυτά ανταποκρίνονται ςτο ςκοπό για τον οποίο επρόκειτο να χρθςιμοποιθκοφν. Η προμικεια τθσ πρϊτθσ φλθσ γινόταν είτε από πρωτογενείσ πθγζσ (δθλαδι από τουσ φυςικοφσ γεωλογικοφσ ςχθματιςμοφσ) είτε από δευτερογενείσ αποκζςεισ, όπωσ είναι για παράδειγμα οι κοίτεσ των ποταμϊν ι των ρεμάτων και οι παραλίεσ. Στθν πρϊτθ περίπτωςθ θ απόκτθςθ του υλικοφ γινόταν μζςω τθσ λατόμθςισ του ι απλά ςυλλζγονταν τα κομμάτια που βρίςκονταν ελεφκερα ςτο περιβάλλον λόγω των μθχανιςμϊν φυςικισ διάβρωςθσ. Στθν Ελλάδα δεν ζχουν εντοπιςτεί πολλά λατομεία εξόρυξθσ υλικοφ για τθν καταςκευι τριπτϊν εργαλείων. Το πιο χαρακτθριςτικό παράδειγμα είναι το λατομείο ανδεςίτθ ςτθν Αίγινα, από όπου προμθκεφονταν υλικό κζςεισ τθσ Αργολίδασ και τθσ Αττικισ (Runnels 1981). Στθν περίπτωςθ τθσ απόκτθςθσ τθσ πρϊτθσ φλθσ από δευτερογενείσ αποκζςεισ αυτι γινόταν με τθ ςυλλογι κροκαλϊν του επικυμθτοφ μεγζκουσ και είδουσ πετρϊματοσ. Ζνα κετικό ςτοιχείο τθσ πρακτικισ αυτισ είναι θ πρόςβαςθ ςε ςυγκεντρϊςεισ διαφορετικϊν ειδϊν πετρωμάτων (ςτθν ουςία όλων αυτϊν που βρίςκονται ςτθν ευρφτερθ περιοχι τθν οποία διαςχίηει ζνα ποτάμι) ςε μια ςχετικά περιοριςμζνθ περιοχι. Ωςτόςο, θ εφρεςθ του κατάλλθλου κομματιοφ πρϊτθσ φλθσ 14

26 δεν είναι πάντα εφκολθ, ενϊ θ γειτνίαςθ ενόσ οικιςμοφ με δευτερογενείσ αποκζςεισ πετρωμάτων δεν ςυνεπάγεται και τθν εκμετάλλευςι τουσ. Για τουσ λόγουσ αυτοφσ απαιτείται ο ζλεγχοσ τθσ ποιότθτασ των διακζςιμων ςτον οικιςμό πθγϊν, κάτι που μπορεί να γίνει με μια επιφανειακι ζρευνα, που κα ζχει ωσ ςτόχο τον εντοπιςμό των διακζςιμων ειδϊν και μεγεκϊν των πετρωμάτων που υπάρχουν ςτθν περιοχι. Στθ ςυνζχεια θ διαςταφρωςθ των δεδομζνων αυτϊν με τα ςτοιχεία που ζχουν προκφψει από τθν μελζτθ των τριπτϊν εργαλείων κα μπορζςει να υποδείξει τθν καταλλθλότθτα τθσ ςυγκεκριμζνθσ πθγισ. Η απόδοςθ τθσ προζλευςθσ των πρϊτων υλϊν ςε πρωτογενείσ ι δευτερογενείσ πθγζσ βαςίηεται ςτθν αναγνϊριςθ φυςικϊν επιφανειϊν, που ζχουν φκαρεί λόγω τθσ ςυνεχοφσ κίνθςθσ που προκφπτει από τθν δράςθ του νεροφ και ενδεχομζνωσ διαςϊηονται ςτα εργαλεία, ι ςτο ςχιμα τουσ, κακϊσ τα χαρακτθριςτικά αυτά ςχετίηονται άμεςα με τθν μορφι τθσ πρϊτθσ φλθσ. Στθν περίπτωςθ που θ πρϊτθ φλθ ζχει ςυλλεχκεί από πρωτογενείσ αποκζςεισ τθσ ζχει τθν μορφι γωνιωδϊν ογκολίκων, ενϊ αντίκετα τα πετρϊματα που βρίςκονται ςε κοίτεσ ποταμϊν ι ςε παραλίεσ ζχουν μορφι κροκάλασ ι λατφπθσ (δθλαδι κομμάτι πετρϊματοσ με γωνιϊδεσ περίγραμμα). Συνεπϊσ, θ φπαρξθ φυςικά φκαρμζνων επιφανειϊν ι τα αποςτρογγυλεμζνα ςχιματα υποδθλϊνουν ότι θ πρϊτθ φλθ είχε ςυλλεχκεί με τθν μορφι κροκάλασ. Οριςμζνεσ φορζσ, όμωσ, θ αναγνϊριςθ τθσ μορφισ τθσ πρϊτθσ φλθσ δεν είναι εφκολθ κακϊσ θ καταςκευι κάποιων εργαλειακϊν τφπων απαιτεί πολλζσ καταςκευαςτικζσ παρεμβάςεισ που ζχουν ωσ αποτζλεςμα θ μορφι τθσ ακατζργαςτθσ φλθσ να αλλοιϊνεται ςε τζτοιο βακμό ϊςτε να μθν ςϊηεται καμία φυςικι επιφάνεια. Οριςμζνοι ερευνθτζσ ζχουν κεωριςει ότι θ αφξθςθ του μεγζκουσ των εργαλείων αποτελεί ζνδειξθ τθσ εκμετάλλευςθσ πρωτογενϊν πθγϊν (Alisøy 2002β, 565). Η υπόκεςθ αυτι βαςίηεται ςτθν πεποίκθςθ ότι τα κομμάτια τθσ πρϊτθσ φλθσ που υπάρχουν ςε δευτερογενείσ αποκζςεισ δεν ζχουν ιδιαίτερα μεγάλεσ διαςτάςεισ, κάτι που μπορεί, ωςτόςο, να ελεγχκεί μζςα από μια επιφανειακι ζρευνα ςτθν περιοχι. 15

27 Επίςθσ, θ προμικεια των πρϊτων υλϊν κα μποροφςε να γίνει και από πιο μακρινζσ περιοχζσ. Κάτι τζτοιο υποδθλϊνει τθν φπαρξθ ενόσ δικτφου επαφϊν με άλλουσ πλθκυςμοφσ (Στροφλια 2003). Ζνα από τα χαρακτθριςτικά που προςδιορίηουν τθν επιλογι τθσ πρϊτθσ φλθσ είναι το μζγεκοσ και το ςχιμα τθσ (Adams 2002α, 19). Αυτοί οι παράγοντεσ ζχουν ιδιαίτερθ ςθμαςία κακϊσ κακορίηουν τον βακμό των παρεμβάςεων που κα πρζπει να γίνουν ςτθν πρϊτθ φλθ προκειμζνου να μεταμορφωκεί ςε εργαλείο. Επίςθσ, για κάποιεσ από τισ κατθγορίεσ εργαλείων (για παράδειγμα οι κρουςτιρεσ), το βάροσ αποτελεί ςθμαντικό λειτουργικό χαρακτθριςτικό και επομζνωσ ζνασ παράγοντασ που λαμβάνεται υπόψθ κατά τθν επιλογι του υλικοφ. Οι υπόλοιπεσ ιδιότθτεσ που κακορίηουν τθν επιλογι ενόσ πετρϊματοσ αφοροφν ςτα ποιοτικά χαρακτθριςτικά του και επιβάλλονται ςε μεγάλο βακμό από τθν λειτουργία του εργαλείου. Ζνα από τα χαρακτθριςτικά αυτά είναι θ υφι του πετρϊματοσ (texture), θ οποία ςχετίηεται με τθν ανκεκτικότθτά του ςτθν φκορά που είναι αποτζλεςμα είτε κροφςθσ είτε τριβισ. Η υφι ενόσ πετρϊματοσ προςδιορίηεται από τρία χαρακτθριςτικά: τθν κοκκομετρία (granularity), το πορϊδεσ (porosity) και τθν ςυνοχι (cohesion) ανάμεςα ςτα ςυςτατικά του (Adams κ.ά 2009, 45). Η κοκκομετρία αφορά ςτο μζγεκοσ των κόκκων, τθν ομοιογζνεια του μεγζκουσ τουσ, το ςχιμα και τθν μορφι τουσ. Η ςυνοχι ενόσ πετρϊματοσ προςδιορίηεται από τον τρόπο με τον οποίο ςυνδζονται τα ςυςτατικά του, είτε αυτόσ ζχει προκφψει από ανακρυςτάλλωςθ, είτε είναι κάποιου είδουσ υλικό πλιρωςθσ (matrix) ι ςυγκολλθτικό υλικό (cement). Τζλοσ, το πορϊδεσ αναφζρεται ςτα κενά που υπάρχουν ανάμεςα ςτα ςυςτατικά του πετρϊματοσ. Αν και τα χαρακτθριςτικά αυτά κεωροφνται ιδιαίτερα ςθμαντικά για τθν επιλογι τθσ πρϊτθσ φλθσ, οριςμζνα από αυτά μποροφν να επιτευχκοφν και με άλλουσ τρόπουσ. Για παράδειγμα, παρόλο που ζνα αδρόκοκκο πζτρωμα με αρκετά καλι ςυνεκτικότθτα είναι καλό για τθν καταςκευι εργαλείων μζςω τριβισ, αυτό δεν ςθμαίνει ότι δεν κα μποροφςε να χρθςιμοποιθκεί ζνα πζτρωμα που δεν ζχει τα ςυγκεκριμζνα χαρακτθριςτικά. Ζνα λεπτόκοκκο πζτρωμα κα μποροφςε να είναι 16

28 εξίςου αποτελεςματικό με τθ ςυχνι ωςτόςο επεξεργαςία τθσ επιφάνειάσ του ϊςτε να παραμζνει αδρι (Adams 2002α, 19). Καταςκευαςτικζσ τεχνικζσ Η καταςκευι ενόσ λίκινου εργαλείου είναι μια διαδικαςία που ζχει αφαιρετικό χαρακτιρα, κακϊσ προκφπτει από τθν τροποποίθςθ ενόσ κομματιοφ φλθσ με τθν αφαίρεςθ τμθμάτων του ϊςτε να δθμιουργθκεί το τελικό προϊόν (Αγατηιϊτθ 2000, 63). Ωςτόςο, οριςμζνεσ φορζσ θ πρϊτθ φλθ δεν υπόκειται ςε καμία επεξεργαςία πριν από τθν χριςθ τθσ ωσ εργαλείο. Η εφαρμογι ι όχι καταςκευαςτικϊν ενεργειϊν πάνω ςτο φυςικό υπόβακρο αντικατοπτρίηεται ςτθν χριςθ των όρων «ςτρατθγικόσ ςχεδιαςμόσ» και «ευκαιριακόσ ςχεδιαςμόσ» (curated tools-strategic design και expedient design/tools αντίςτοιχα) (Adams 2002α, 21). Οι ζννοιεσ αυτζσ προζκυψαν από τισ εκνοαρχαιολογικζσ παρατθριςεισ του Binford, και ςφμφωνα με τον Risch αποτελοφν ςτθν πραγματικότθτα ζναν τρόπο αξιολόγθςθσ ενόσ εργαλείου που βαςίηεται ςτουσ προϊδεαςμοφσ μασ γφρω από τθν περιπλοκότθτα ενόσ αντικειμζνου ςε ςχζςθ με τθν μορφι, τθν ςπανιότθτα ι τθν πρϊτθ φλθ του (2002, 35). Η αντιμετϊπιςθ ενόσ εργαλείου ωσ αποτζλεςμα ςτρατθγικοφ ι ευκαιριακοφ ςχεδιαςμοφ δεν λαμβάνει ςτθν ουςία υπόψθ τθσ τισ ςυγκεκριμζνεσ κοινωνικζσ και ιςτορικζσ ςυνκικεσ που προςδιόριςαν τθν μορφι και τθν χριςθ ενόσ εργαλείου. Τα ςτάδια που ακολουκοφνταν για τθν καταςκευι των τριπτϊν εργαλείων ποικίλουν και θ επιλογι των τεχνικϊν που εφαρμόηονταν ςε κάκε περίπτωςθ εξαρτάται από τον τφπο του εργαλείου. Οι πλθροφορίεσ γφρω από τθν διαδικαςία καταςκευισ τουσ (τθν ακολουκία των τεχνικϊν, τα εργαλεία που χρθςιμοποιοφνταν) προζρχονται από τα ίδια τα αντικείμενα, αλλά και από εκνογραφικζσ πθγζσ, ενϊ πολφτιμεσ πλθροφορίεσ προςφζρουν και οι πειραματικζσ μελζτεσ. Οι βαςικζσ τεχνικζσ διαμόρφωςθσ των εργαλείων είναι το ςφυροκόπθμα (battering), θ απολζπιςθ (flaking), το ραμφοκόπθμα (pecking) και θ τριβι (abrasion) (Wright Blitzer 1995, 422-4). Η ςειρά και το είδοσ των τεχνικϊν που εφαρμόηονταν για τθν καταςκευι κάκε εργαλείου δεν είναι ςτακερζσ αλλά προςδιορίηονταν από διάφορουσ παράγοντεσ όπωσ είναι το είδοσ τθσ πρϊτθσ φλθσ και ο τφποσ του εργαλείου. Ζνασ γενικόσ «κανόνασ» είναι, ωςτόςο, ότι οι τεχνικζσ 17

29 που χρθςιμοποιοφν κροφςθ εφαρμόηονται ςτα πρϊτα ςτάδια τθσ καταςκευισ ενόσ εργαλείου, οπότε χρειάηεται να αφαιρεκοφν μεγαλφτερα κομμάτια υλικοφ, ενϊ οι εργαςίεσ που εμπλζκουν τριβι ςυνικωσ χρθςιμοποιοφνται ςτα τελικά ςτάδια τθσ διαμόρφωςθσ ενόσ εργαλείου. Η επεξεργαςία μιασ επιφάνειασ με απολζπιςθ γίνεται μζςω τθσ άςκθςθσ ιςχυρϊν χτυπθμάτων που ζχουν ωσ αποτζλεςμα τθν απόςπαςθ μεγάλων κομματιϊν υλικοφ (απολεπιςμάτων) και αποτελεί μια τεχνικι που βοθκά ςτθν γριγορθ απόδοςθ ενόσ γενικοφ ςχιματοσ ςτο αρχικό υπόβακρο. Εφαρμόηεται με μεγαλφτερθ επιτυχία ςε λεπτόκοκκα και ομοιογενι πετρϊματα (π.χ. πυριτόλικοσ) κακϊσ αυτά ςπαν ςε πιο κανονικά κομμάτια και ςυνεπϊσ θ όλθ διαδικαςία ελζγχεται πιο εφκολα. Δφο ακόμθ τεχνικζσ που εμπλζκουν κροφςθ είναι το ςφυροκόπθμα και το ραμφοκόπθμα. Η πρϊτθ επιτυγχάνεται μζςω τθσ άςκθςθσ γριγορων χτυπθμάτων, που αρκετά ςυχνά ζχουν τυχαία κατεφκυνςθ, και ζχει ωσ αποτζλεςμα τθν δθμιουργία ανϊμαλων επιφανειϊν, που προκφπτουν από τθν αφαίρεςθ τμθμάτων πετρϊματοσ διαφόρων μεγεκϊν. Αντίκετα, θ τεχνικι του ραμφοκοπιματοσ αφορά ςτθν άςκθςθ γριγορων και επαναλαμβανόμενων κροφςεων που ςυνεπάγονται τθν δθμιουργία πυκνϊν κρατιρων κροφςθσ (pits) ςτθν επιφάνεια, που προκφπτουν από τθν αφαίρεςθ μικρϊν κομματιϊν υλικοφ. Κατά το τελικό ςτάδιο διαμόρφωςθσ μιασ επιφάνειασ, όπου αυτό είναι απαραίτθτο, αυτι δζχεται επεξεργαςία μζςω τριβισ. Η διαδικαςία αυτι ζχει ωσ ςτόχο τθν ομαλοποίθςθ τθσ επιφάνειασ με τθν απομάκρυνςθ των προεξοχϊν που ζχουν δθμιουργιςει ςε αυτιν οι προθγοφμενεσ τεχνικζσ διαμόρφωςθσ. Ο βακμόσ λείανςθσ μιασ επιφάνειασ ποικίλει από τθν απλι ομαλοποίθςι τθσ ζωσ τθν ςτίλβωςι τθσ, οπότε θ επιφάνεια γίνεται γυαλιςτερι και λεία. Εκτόσ από αυτζσ τισ βαςικζσ τεχνικζσ διαμόρφωςθσ των εργαλείων υπάρχουν και άλλεσ, πιο ειδικζσ, που ςχετίηονται με τθν ςυγκεκριμζνθ χριςθ και λειτουργικότθτα ενόσ εργαλείου. Μια από αυτζσ είναι και θ τεχνικι τθσ διάτρθςθσ, δθλαδι θ διάνοιξθ οπισ για τθν ςτειλζωςθ, ανάρτθςθ ι ςτερζωςθ του αντικειμζνου. Κατά τθν διάρκεια όλων των διαδικαςιϊν που περιγράφθκαν παραπάνω χρθςιμοποιοφνται διάφορα εργαλεία από πζτρα ι από μζταλλο (κρουςτιρεσ, 18