Εργαστήριο Δημογραφικών & Κοινωνικών Αναλύσεων

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΒΥΡΩΝ ΚΟΤΖΑΜΑΝΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑΣ Βόλος, Απρίλιος 2009

2

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 I. Το αντικείμενο της Δημογραφίας...3 Ι.2 Η εμφάνιση και η άνδρωση της δημογραφίας ιστορική αναδρομή...7 Ι.3 Η εμφάνιση της δημογραφίας στην Ελλάδα: Το χθες και το σήμερα...0 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΣΤΗ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ...4 ΙΙ. Οι μέθοδοι συλλογής δεδομένων στη δημογραφία...4 ΙΙ.2 Οι κυριότερες πηγές πληροφοριών στη δημογραφία...5 ΙΙ.3 Άλλες πηγές στοιχείων: Μητρώα, Δημοτολόγια, Εκλογικοί Κατάλογοι, κ.τ.λ....6 ΙΙ.4 Οι δειγματοληπτικές έρευνες...6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ ΤΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ...8 ΙΙΙ. Η αναφορά στο χρόνο...8 ΙΙΙ.2 Το διάγραμμα του Lexis...9 ΙΙΙ.2. Οι ροές των πληθυσμών στο διάγραμμα του Lexis ΙΙΙ.2.2 Το διάγραμμα του Lexis και τα δεδομένα φυσικής κίνησης του πληθυσμού ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ...33 ΙV. Τα χαρακτηριστικά της δημογραφικής ανάλυσης...33 ΙV.2 Η δημογραφική μετάβαση...35 ΙV.2. Οι φάσεις της δημογραφικής μετάβασης IV.3 Η πληθυσμιακή ανάλυση...36 IV.3. Η μέτρηση των ρυθμών μεταβολής ενός πληθυσμού: ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής IV.3.2 Οι ηλικιακές πυραμίδες IV.3.3 Οι δείκτες δομής του πληθυσμού IV.3.4 Φυσικό ισοζύγιο, μεταναστευτικό ισοζύγιο και φαινόμενη μετανάστευση (απόλυτες και σχετικές τιμές) IV.4 H μελέτη των δημογραφικών φαινομένων...49 IV.4. Η ανάλυση της θνησιμότητας IV.4.. Αδρός δείκτης (ποσοστό) θνησιμότητας IV.4..2 Αδροί δείκτες και προτυποποίηση (standardisation) IV.4..3 Πίνακες επιβίωσης ή πίνακες θνησιμότητας IV Κατασκευή ενός αναλυτικού πίνακα επιβίωσης (συγχρονική ανάλυση) IV.4.2 H γονιμότητα IV.4.2. Δείκτες IV Συγχρονική και διαγενεακή ανάλυση της γονιμότητας IV Οι οικονομικές προσεγγίσεις της γονιμότητας κύρια θεωρητικά ρεύματα IV.4.3 Η γαμηλιότητα... 73

4 2 IV.4.4 Κινητικότητα στο χώρο (μετανάστευση) IV.5 Υποδείγματα πληθυσμού: στάσιμος και σταθερός πληθυσμός...83 IV.5. Στάσιμος πληθυσμός IV.5.2 Σταθερός πληθυσμός IV.6 Γεωγραφικός χώρος και κατανομή του πληθυσμού...88 IV.7 Οι προβολές του πληθυσμού...9 IV.7. Η χρήση της εκθετικής καμπύλης... 9 IV.7.2 Η χρήση της μεθόδου των πληθυσμιακών συνιστωσών... 9 IV.7.3 Η χρήση της μεθόδου των συνισταμένων κοορτών ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ...95 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ...06 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α ΕΛΛΗΝΟ-ΓΑΛΛΟ- ΑΓΓΛΙΚΟ ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΟΡΩΝ...08 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β ΔΕΛΤΙΑ ΑΠΟΓΡΑΦΩΝ 95/ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ ΔΕΛΤΙΑ ΤΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ...7 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δ ΟΡΙΣΜΟΙ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΚΑΙ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ...9 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ε ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ...22 ΑΝΑΦΟΡΕΣ...23

5 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ I. Το αντικείμενο της Δημογραφίας Η δημογραφία, η επιστήμη του πληθυσμού, συγκεκριμενοποίησε τις μεθόδους της και ανέπτυξε τα πεδία αναφοράς της στη διάρκεια των τελευταίων μεταπολεμικών δεκαετιών, ελκύοντας ταυτόχρονα έναν αυξανόμενο αριθμό ερευνητών οι οποίοι της αφιερώνουν αποκλειστικά ή μερικά το χρόνο τους. Εχει πλεον οριστικά αποκτήσει την αυτονομία της, η οποία κατοχυρώθηκε με την εισαγωγή της στα πανεπιστημιακά ιδρύματα, τη δημιουργία ερευνητικών κέντρων και την έκδοση πληθώρας επιστημονικών περιοδικών σε όλες σχεδόν τις ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη μας, ενώ, ταυτόχρονα, τόσο οι μέθοδοί της όσο και τα αποτελέσματα αυτών χρησιμοποιούνται ευρύτατα από συγγενείς επιστήμες αντικατοπτρίζοντας έτσι τη θέση που έχει πλέον κατακτήσει στον κόσμο του σήμερα. Η ανάπτυξή της αυτή στηρίχθηκε τόσο στα κεκτημένα των θετικών (ιδιαίτερα της επιστήμης των υπολογιστών) όσο και των ανθρωπιστικών επιστημών, με τις οποίες είναι αμφίδρομα συνδεδεμένη. Έτσι, οι ίδιες αυτές συνθήκες οι οποίες, μέχρι πρό τινος, δεν επέτρεπαν την άνδρωση και αυτονόμησή της, σήμερα, συμβάλλουν στη γρήγορη ανάπτυξή της. Η καταγραφή, σε μια πρώτη φάση, των δημογραφικών γεγονότων (θανάτων, γεννήσεων, γάμων, διαζυγίων κ.τ.λ.) και η καθιέρωση της διεξαγωγής τακτικών απογραφών του πληθυσμού, η γρήγορη ανάπτυξη, στη συνέχεια, των μαθηματικών και της θεωρίας των πιθανοτήτων ήταν οι αναγκαίες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της δημογραφίας, προσφέροντάς της ένα υλικό αρκετά συγκεκριμένο και ασφαλές για τις παρατηρήσεις της. Εξάλλου, η πραγματικότητα, η αναπαραγωγή του φυσικού υπόβαθρου της ζωής, θέτουν επί τάπητος μια σειρά προβλήματα τα οποία δεν είναι δυνατόν να εξετασθούν χωρίς τη συμβολή της δημογραφίας. Η πτώση της θνησιμότητας και η αλματώδης αύξηση του πληθυσμού, στην αρχή, ο ηθελημένος περιορισμός των γεννήσεων (με μια χρονική υστέρηση λιγότερο ή περισσότερο σημαντική ανάλογα με τις χώρες αναφοράς) με τη βοήθεια της αλματώδους διάδοσης αποτελεσματικών αντισυλληπτικών μεθόδων και η δημογραφική γήρανση στη συνέχεια εισήγαγαν την ανθρωπότητα σε μια νέα φάση της ιστορίας της, κατά την οποία αναδεικνύεται -κατά κάποιο τρόπο- απόλυτος κυρίαρχος του μέλλοντός της. Από μια φάση στασιμότητας ή περιορισμένης αριθμητικά ανάπτυξης για ένα μακρύ διάστημα, από μια υπερχιλιόχρονη ισορροπία ο πλανήτης μας πέρασε σε μια μεταβατική περίοδο, φορτωμένη με αβεβαιότητα και πληθώρα ερωτημάτων όπου προέχει η αναζήτηση -όχι και τόσο απλή- μιας νέας δημογραφικής ισορροπίας φορτισμένης με αντιφάσεις και συγκρούσεις. Ωστόσο, πριν ακόμη ορισθεί και οριοθετηθεί η δημογραφία σαν επιστήμη στα τέλη του 9 ου αιώνα (και ως τέτοια να αναπτύξει τις μεθόδους της και στη συνέχεια τις θεωρίες της), στην υπερτριχιλιόχρονη γραπτή ιστορία μας, ερωτήματα και ιδέες γύρω από τα πληθυσμιακά προβλήματα απασχόλησαν όλους τους γνωστούς στοχαστές και φιλοσόφους της ανθρωπότητας. Έτσι, ανατρέχοντας στην αρχαία Ελλάδα, μπορούμε να αναφερθούμε στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, οι οποίοι είχαν σαν έμμονη ιδέα και δημογραφικό ιδανικό το στάσιμο πληθυσμό, βασισμένοι σε λόγους διόλου μεταφυσικούς ή θρησκευτικούς, αλλά κοινωνικούς και πολιτικούς, σε μια εποχή όπου κυριαρχεί το μέτρο, η χρυσή

6 4 τομή και η αρμονία, 2 καθώς και στον Πολύβιο αργότερα, ο οποίος, ζώντας σε μια διαφορετική εποχή, θα επιχειρήσει να ανατρέψει τις Σωκρατικές θεωρίες περί πληθυσμού 3. Ανατρέχοντας στο Μεσαίωνα, σε μια εποχή που δυναστεύεται από τη χριστιανική σκέψη και όπου κυριαρχεί η θεολογική και ηθική θεώρηση των πραγμάτων βλέπουμε μια ριζικά διαφορετική αντιμετώπιση των ίδιων προβλημάτων 4. Στην Αναγέννηση και στους δύο αιώνες που θα ακολουθήσουν, θα εμφανισθούν σαφώς διαμορφωμένα ρεύματα, όπως: (α) οι θεωρίες μερκαντιλιστικής έμπνευσης, κυρίως στην Ιταλία και Γαλλία, οι οποίες, στα πλαίσια μιας ισχυρής κεντρικής εξουσίας, υποστηρίζουν την ταχεία πληθυσμιακή αύξηση ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη της παραγωγής προς όφελος των εμπόρων μια αύξηση που θεωρείται ότι οδηγεί και στην αύξηση της δύναμης της κεντρικής εξουσίας καθώς δίνει συγκριτικά πλεονεκτήματα στους αντιπαρατιθέμενους κατά τους πολέμους ηγεμόνες της εποχής εκείνης, όπου το πλήθος των στρατιωτών παίζει καίριο ρόλο. Οι θεωρίες αυτές, εν συνεχεία, θα αποτελέσουν τη βάση για την ανάδυση των ποπουλασιονιστικών θέσεων του ΧVIII αιώνα (θεωριών που αναπτύχθηκαν κυρίως στη Γαλλία με κύριους εκφραστές τους Montesquieu, Cantillon, Mirabeu, Quesnay και Rousseau) και οι οποίες, όπως και οι μερκαντιλιστικές, αποτελούν μια έκφραση του αναδυόμενου εθνικισμού στην Ευρώπη, ο οποίος, την περίοδο αυτή, εκφράζεται με πολέμους, εμπορικούς και μη. Την ίδια περίοδο, τα προβλήματα της οικονομικής πολιτικής και του πληθυσμού προσεγγίζονται από κάθε κράτος σε στενά εθνικά πλαίσια. Το άτομο είναι ένα μέσο στην υπηρεσία του Κράτους και η γρήγορη αναπαραγωγή του πληθυσμού μια έκφραση του εθνικού πλούτου. Υπό το πρίσμα αυτό, επομένως, ο πλούτος εξαρτάται από τον πληθυσμό και η επιστημονική εξέταση των σχέσεων ανάμεσα στις δύο μεταβλητές δεν προβληματίζει τους πολιτικούς, καθώς το κύριο μέλημά τους είναι η αύξηση του πληθυσμού που οδηγεί στην αύξηση της δύναμης των κρατών και των φορολογικών τους εσόδων. (β) Το αγγλικό προμαλθουσιανό ρεύμα, που παρουσιάζεται σχεδόν την ίδια περίοδο με το προηγούμενο, πρεσβεύοντας διαμετρικά αντίθετες θέσεις (T. More, T. Hobbes, A. Smith, J. Swift), για να φτάσουμε στον ΧΙΧ αιώνα, που σημαδεύεται από τις μαλθουσιανές θεωρίες, τη νεοφιλελεύθερη Σχολή με τα δύο της ρεύματα, το προμαλθουσιανό και το αντιμαλθουσιανό και, τέλος, τα πρώιμα σοσιαλιστικά ρεύματα (Proudhon, Fourier, Fichte) ακολοθούμενα από το μαρξισμό (Marx, Engels, Lenin). Έτσι, έχουν περάσει 50 σχεδόν χρόνια έντονων συζητήσεων και συγκρούσεων πάνω σε θέματα που αναφέρονται άμεσα ή έμμεσα στον πληθυσμό κυρίως από τους εμπνευστές και θεμελιωτές των οικονομικών ρευμάτων του 9 ου αιώνα, συζητήσεις και προβληματισμοί που συμπορεύτηκαν παράλληλα με την ανάπτυξη της στατιστικής, της θεωρίας των πιθανοτήτων και των συστημάτων καταγραφής των γεγονότων εκείνων που συνθέτουν τη φυσική κίνηση του πληθυσμού. Όμως, πριν αναφερθούμε στο πεδίο δράσης της δημογραφίας, ας προσπαθήσουμε να την ορίσουμε ως επιστήμη: από τους πρώτους, το 895, ο Βέλγος A. Guillard 5 προσπάθησε να ορίσει τη Δημογραφία σαν τη φυσική και κοινωνική ιστορία των ανθρώπων ή αλλιώς τη μαθηματική γνώση των πληθυσμών, των

7 5 γενικών αλλαγών τους και των φυσικών, πολιτικών, πνευματικών και ηθικών συνθηκών που τις παράγουν, δίνοντας έναν ορισμό, φυσικά, ασαφή και επιστημονικά ανεπαρκή για σήμερα. Μισό αιώνα αργότερα, τα Ηνωμένα Έθνη 6, στο δημογραφικό πολύγλωσσο λεξικό που εκδίδουν, συνεχίζουν να χαρακτηρίζουν τη δημογραφία σαν την επιστήμη εκείνη που έχει σαν πεδίο αναφοράς τη μελέτη των ανθρώπινων πληθυσμιακών συνόλων, η οποία αναφέρεται στο μέγεθός τους, τη δομή, την εξέλιξη και τα γενικά χαρακτηριστικά τους από μια περιγραφική ποσοτική σκοπιά. Ο ορισμός αυτός περιορίζει προφανώς τη δημογραφία σε μια περιγραφική ποσοτική, στατική και δυναμική καταγραφή των πληθυσμιακών συνόλων, αφού αναφέρεται τόσο στην εικόνα που αυτοί παρουσιάζουν σε μια δεδομένη χρονική στιγμή όσο και στην εξέλιξή τους (βλ. μεταλλαγή, ανανέωση, αναπροσαρμογή). Τέλος, ένα τέταρτο του αιώνα αργότερα, η Διεθνής Ένωση για την επιστημονική μελέτη του πληθυσμού 7 πάλι ορίζει τη Δημογραφία σαν την επιστήμη που έχει στόχο τη μελέτη των πληθυσμιακών συνόλων, του μεγέθους τους και της δομής τους, της εξέλιξής τους και των γενικών χαρακτηριστικών τους, κυρίως από ποσοτική σκοπιά. Ομως, η σαφής αυτή, επικράτηση του ποσοτικού στοιχείου στη δημογραφία, συχνά οδήγησε στην αντιμετώπισή της όχι σαν μια αυτοτελή επιστήμη, αλλά σαν σύνολο τεχνικών ανάλυσης στην υπηρεσία των ανθρωπιστικών επιστημών όπου και αξιωματικά ανήκει. Ταυτόχρονα, ακόμη και ο ορισμός της Διεθνούς Ένωσης για την επιστημονική μελέτη του πληθυσμού ανοίγει τους ασκούς του Αιόλου, προσδιορίζοντας ένα πεδίο αναφοράς τα όρια του οποίου παραμένουν ασαφή και απροσδιόριστα. Για παράδειγμα, η έννοια δομή εμπερικλείει όχι μόνον την ηλικία, το φύλο, την οικογενειακή κατάσταση αλλά και την εθνικότητα, τη θρησκεία, τη γλώσσα, το επάγγελμα, το χρώμα κ.τ.λ. και τα γενικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού, ανάλογα με το σύστημα αναφοράς που υιοθετούμε, συσχετίζονται εξίσου με την γενετική, τη βιομετρία, την ψυχομετρία κ.ο.κ. Συνεπώς, αν εξαιρέσουμε το γεγονός ότι, στον ορισμό της Διεθνούς Ένωσης, όλα τα χαρακτηριστικά που αναφέρονται αφορούν άτομα που συνθέτουν ένα πληθυσμιακό σύνολο και μπορούν συνήθως να παρουσιαστούν με τη μορφή στατιστικών σειρών, διαπιστώνουμε μια αδυναμία ανάδειξης ενός κοινού παρονομαστή αναφοράς. Γίνεται, λοιπόν, ευνόητο ότι, ορίζοντας ως πεδίο μελέτης της δημογραφίας οτιδήποτε αναφέρεται στα μετρήσιμα χαρακτηριστικά ενός πληθυσμού ή και σε αυτά τα χαρακτηριστικά που επιτρέπουν την εφαρμογή των τεχνικών της δημογραφικής ανάλυσης, υιοθετούμε μια ασαφή επιστημονικά οριοθέτηση του γνωστικού πεδίου της δημογραφίας. Εντοπίζοντας αυτές τις αδυναμίες, διάφοροι δημογράφοι προσπάθησαν να άρουν τις προαναφερθείσες ασάφειες είτε παραπλέοντας τον σκόπελο, είτε αντιμετωπίζοντάς τον μετωπιαία. Ο R. Pressat, π.χ. στο Δημογραφικό Λεξικό του 8, ορίζει τη Δημογραφία ως εξής: Η δημογραφία ασχολείται με τη μελέτη των πληθυσμών σε σχέση με την ανανέωσής τους δια των γεννήσεων, θανάτων και μεταναστευτικών μετακινήσεων. Πιο συγκεκριμένα, η μελέτη αυτή αφορά (α) τη θέση των πληθυσμιακών συνόλων, δηλ. το δυναμικό μεγέθός τους και τη σύνθεσή τους με βάση διάφορα κριτήρια (φύλο, ηλικία κ.τ.λ), (β) τα διάφορα φαινόμενα που επιδρούν άμεσα στη σύνθεση και εξέλιξη των πληθυσμιακών συνόλων (γεννητικότητα, θνησιμότητα, γαμηλιότητα, μετανάστευση κ.τ.λ) και τέλος (γ) τις

8 6 αμφίδρομες σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στις προηγούμενες πληθυσμιακές δομές και την εξέλιξή τους αφ ενός και τα δημογραφικά φαινόμενα που αποτελούν το υπόβαθρό τους αφετέρου. Τοιουτοτρόπως, μια τέτοιου τύπου μελέτη ολοκληρώνεται βασικά σε τρεις φάσεις: η πρώτη είναι αυτή της συλλογής των απαραίτητων στοιχείων, η δεύτερη της ποσοτικής τους ανάλυσης (δημογραφική ανάλυση) και, τέλος, αυτή της αναζήτησης των σχέσεων αιτίου - αιτιατού, όπου τα αποτελέσματα της δημογραφικής ανάλυσης συνδιάζονται με τα κεκτημένα συναφών επιστημονικών πεδίων (βιολογία, γενετική, δίκαιο, οικονομία, ιστορία, ψυχολογία, κοινωνιολογία κ.τ.λ), με στόχο την ερμηνεία της πορείας των δημογραφικών φαινομένων ως αποτέλεσμα της δράσης πολλαπλών παραγόντων που βρίσκονται πίσω από αυτά και, πιθανώς, την πρόβλεψη των εξελίξεων στο βραχύ και μέσο χρόνο. Αυτή η τελευταία φάση, όπως είναι επόμενο, δίνει στη δημογραφία και την πολυεπιστημονική της διάσταση. Έτσι, σύμφωνα πάντοτε με τον R. Pressat, στο διευρυμένο αυτό πεδίο της δημογραφίας διακρίνουμε μερικές υποενότητες: την οικονομική δημογραφία, που αναφέρεται στις αμφίδρομες σχέσεις πληθυσμού και οικονομίας, την ιστορική δημογραφία, που επικεντρώνει τις παρατηρήσεις και την ανάλυσή της στη μελέτη των πληθυσμών του παρελθόντος για τους οποίους δεν διατίθενται πλήρη στατιστικά δεδομένα, την κοινωνική δημογραφία, που εξετάζει τις σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στη δομή και κίνηση των πληθυσμών και την κοινωνική ζωή, προσπαθώντας να συλλάβει τα αίτια και τις συνέπειες των ποικίλων κοινωνικών φαινομένων και μετασχηματισμών επί των δημογραφικών φαινομένων και αντίστροφα 9. Κάτω από την ίδια περίπου οπτική γωνία, δύο άλλοι γνωστοί δημογράφοι, οι A. Gerard και G. Wunsch 0, ορίζουν τους στόχους της δημογραφίας ως εξής: η δημογραφία στοχεύει στη μελέτη της μεταλλαγής των πληθυσμιακών ενοτήτων στα πλαίσια ενός χωρικά καθορισμένου και κοινωνικά προσδιορισμένου συνόλου. Κατ αυτούς, οι μεταλλαγές του πληθυσμού καθορίζονται από τρεις βασικές συνιστώσες, τη γεννητικότητα, τη θνησιμότητα και τη γεωγραφική κινητικότητα (και κατ επέκταση τις γεννήσεις, τους θανάτους και τις μετακινήσεις στο χώρο), συνιστώσες που συνάμα καθορίζουν και τη θετική ή αρνητική εξέλιξη των υπό εξέταση πληθυσμιακών ενοτήτων. Όμως, κάθε ένα από τα προαναφερθέντα δημογραφικά γεγονότα είναι αποτέλεσμα δύο βασικών συντελεστών: αφενός μιας πιθανότητας-τάσης (για αναπαραγωγή, θάνατο ή μετανάστευση) και αφετέρου του πλήθους των ατόμων που υπόκεινται στους κινδύνους αυτούς ( κίνδυνο με τη μεταφορική έννοια του όρου). Φυσικά, η πιθανότητα αυτή δεν είναι ίδια για όλα τα άτομα. Κατανέμοντας, επομένως, τον πληθυσμό με βάση ορισμένα κριτήρια, γίνεται δυνατή η δημιουργία και η μελέτη ομοιογενών υποσυνόλων ως προς την πιθανότητα αναπαραγωγής, θανάτου ή μετανάστευσης (υποσυνόλων που οφείλουν φυσικά να μην στερούνται σημασίας από δημογραφική σκοπιά, δηλ. να έχουν σημαντική επίδραση στις μεταλλαγές των εξεταζόμενων πληθυσμιακών ενοτήτων). Τα προαναφερθέντα υποσύνολα συνθέτουν τη δημογραφική δομή του πληθυσμού, που μεταβάλλεται στο χώρο και το χρόνο (η έννοια αυτή της σχετικότητας της δημογραφικής δομής είναι δεδομένη από τον ορισμό του πεδίου της δημογραφίας, -βλέπε ανωτέρω-). Τέλος, αν με κάποια κριτήρια,

9 7 προσδιορίζοντας τα επί μέρους πληθυσμιακά υποσύνολα, καθορίσουμε και τη δημογραφική δομή του πληθυσμού, πρέπει να αποσαφηνίσουμε και την έννοια πληθυσμός, η οποία μπορεί να ορισθεί ως ένα ανθρώπινο σύνολο, σαφώς καθορισμένο στο χώρο και κοινωνικά προσδιορισμένο. Έτσι, π.χ. μπορούμε να μιλήσουμε για τον πληθυσμό μιας χώρας ή ακόμα για τον πληθυσμό ορισμένων περιοχών της οι οποίες παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον (πολιτικό, κοινωνικό ή οικονομικό): νομοί, αγροτικές ή αστικές περιοχές, περιοχές γλωσσικά ή θρησκευτικά διαφοροποιημένες κ.τ.λ. Σαν συμπέρασμα, λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι στο πλαίσιο της ανάλυσης των πληθυσμιακών μεταλλαγών η δημογραφία στοχεύει αφενός στον καθορισμό του ειδικού βάρους της κάθε συνιστώσας (γεννητικότητα, θνησιμότητα, γεωγραφική κινητικότητα), αφ ετέρου στο διαχωρισμό των επιδράσεων που ασκούν οι πληθυσμιακές δομές και η πιθανότητα εμφάνισης ή μη κάποιου δημογραφικού γεγονότος σε κάθε μία από τις προαναφερθείσες συνιστώσες. Στοχεύοντας στα παραπάνω, η δημογραφία θα πρέπει να είναι σε θέση να εξηγεί τόσο την παρελθούσα ιστορία των εξεταζόμενων πληθυσμιακών συνόλων όσο και να προβλέπει στο μέτρο του δυνατού - τη μελλοντική τους πορεία. Φυσικά, η ερμηνεία αυτή είναι αδύνατη χωρίς τη βοήθεια συγγενών επιστημών, εξού και ο διεπιστημονικός χαρακτήρας της. Ι.2 Η εμφάνιση και η άνδρωση της δημογραφίας ιστορική αναδρομή Η εμφάνιση της δημογραφίας και η άνδρωσή της συντελούνται τον 9 ο και τον 20 ο αιώνα. Φυσικά, καταμετρήσεις πληθυσμών γίνονται από πολύ νωρίτερα, αλλά χωρίς καμιά σύνδεση ή αναφορά στα δημογραφικά φαινόμενα. Έναυσμα για τις πρώτες παρατηρήσεις στη δημογραφία έδωσαν, φυσικά, οι καταγραφές των γεννήσεων, των θανάτων και των γάμων και η ύπαρξη ενοριακών βιβλίων, υποχρεωτική σε τμήμα της Ευρώπης ήδη από τα 563 (Concile de Trente). Προοδευτικά, από τον 7ο αιώνα και εντεύθεν, η πολιτική εξουσία γενικεύει την υποχρέωση καταγραφής και, τέλος, παίρνει και την ευθύνη της διεξαγωγής της. Έτσι, π.χ., στη Γαλλία, αν και η καταγραφή των γεγονότων αυτών ισχύει για τους καθολικούς από τα τέλη του 6ου αιώνα, για τους μη καθολικούς γίνεται υποχρεωτική για διοικητικούς λόγους μόλις στα τέλη του 8ου αιώνα (792). Το ίδιο ισχύει και για τις απογραφές του πληθυσμού, που στην αρχή γίνονται για την κάλυψη αποκλειστικά διοικητικών αναγκών και γενικεύονται πολύ αργότερα (η Σουηδία είναι η πρώτη χώρα στην Ευρώπη που κατέγραψε τον πληθυσμό της κατά ηλικίες και φύλο στα μέσα του 8ου αιώνα). Έτσι, για τις πρώτες παρατηρήσεις της η δημογραφία χρησιμοποιεί πηγές και στοιχεία που δεν συλλέχθηκαν από αυτήν. Για παράδειγμα, για την ανάλυση της θνησιμότητας, που ήταν σημαντικό πρόβλημα της εποχής του, ο J. Graunt ( ) πρώτος χρησιμοποίησε τα δελτία των θανάτων της πόλης του Λονδίνου, συνδυάζοντας τους θανάτους με τις αιτίες που τους προκάλεσαν, κάνοντας τις πρώτες πινακοποιήσεις βιοτικών στοιχείων στο βιβλίο του, που εκδόθηκε το 662 με τίτλο Natural and Political Observations Mentioned in a Following Index and Made Upon the Bills of Mortality. Τριάντα χρόνια αργότερα, ο αστρονόμος E. Halley συνθέτει τον πρώτο πίνακα θνησιμότητας με βάση τα στοιχεία ανα ηλικία θανάτου των ενοριών της πόλης Breslau (Γερμανία), και μόλις το 776 ένας άλλος αστρονόμος, ο P.W. Warqentin κατασκευάζει έναν πίνακα θνησιμότητας (της περιόδου 755-

10 8 763 για τη Σουηδία) συνδυάζοντας στοιχεία της φυσικής κίνησης του πληθυσμού και της γενικής απογραφής. Στην ίδια εκατονταετία ( ), συγκεκριμενοποιούνται, αναπτύσσονται και συζητούνται, με πάθος, διάφορες ιδέες που αφορούν τον πληθυσμό, την εξέλιξή του και τις επιδράσεις που ασκεί ή που ασκούνται σε αυτόν. O W. Petty, σύγχρονος του J. Graunt, αναπτύσσει την πολιτική αριθμητική ερευνώντας τις επιδράσεις του πληθυσμού στις ανθρώπινες υποθέσεις, δίνοντας έτσι το έναυσμα για τη θεώρηση, από μια σειρά κληρικούς τον 8ο αιώνα, των πληθυσμιακών προβλημάτων: έτσι ο ευαγγελικός J. Sussmilch ( ) υποστηρίζει την κανονικότητα των δημογραφικών φαινομένων σαν αποτέλεσμα της θείας πρόνοιας που επεμβαίνει για να εναρμονίσει τους ρυθμούς ανάπτυξης πληθυσμού και αγαθών, ενώ αντίθετα ο Βενετός G. Ortes αποδίδει τον έλεγχο της ζωής σε κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες και, λίγο αργότερα, ο αγγλικανός T. Malthus (798) στο έργο του An Essay on the Principle of Population ξεσηκώνει θύελλα συζητήσεων υποστηρίζοντας ότι στο ανθρώπινο γένος υπάρχει έμφυτη η τάση να αυξάνεται πιο γρήγορα απο ότι αυξάνονται τα υλικά αγαθά, εξού και η αναγκαιότητα περιορισμού των γεννήσεων στις κατώτερες τάξεις του πληθυσμού, οι οποίες κυρίως υποφέρουν από αυτό τον υπερπληθυσμό. Οι μαλθουσιανές αυτές θέσεις βρίσκουν υποστηρικτές στους κύριους εκφραστές της φιλελεύθερης σχολής, J.B. Say, J. de Maistre, S. Mill κ.α., στο πρώτο μισό του 9ου αιώνα, για να απορριφθούν, εν συνεχεία, προοδευτικά τόσο από τους οικονομολόγους και κοινωνιολόγους της φιλελεύθερης σχολής όσο και από το σοσιαλιστικό ρεύμα που ανδρώνεται την ίδια εποχή (P.R. Beaulieu, A. Dunont, E. Durkheim, J. Fichte, C. Fourrier, Proudhon, K. Marx, F. Engels, Lenin). Στην περίοδο αυτή (από τα μέσα δηλαδή του 9 ου αιώνα και εντεύθεν), σε πολλές χώρες της Ευρώπης ιδρύονται κεντρικές στατιστικές υπηρεσίες για να κατευθύνουν και να οργανώνουν τις γενικές απογραφές του πληθυσμού και να αναλύουν τα στοιχεία της φυσικής κίνησής του: η δημογραφία διαθέτει φερέγγυα στοιχεία για τις παρατηρήσεις της, που καμιά άλλη επιστήμη, εκτός της οικονομίας, δεν έχει στη διάθεσή της. Βρισκόμαστε στη φάση της ώριμης εφηβείας της: οι δημογράφοι αρχίζουν να αναπτύσσουν ένα εντυπωσιακό σύνολο τεχνικών που τους επιτρέπει να χρησιμοποιούν ελλιπή στατιστικά στοιχεία. Την τάση αυτή ενισχύει και η εξάπλωση της αποικιοκρατίας, με την ανάδυση εκτεταμένων περιοχών του πλανήτη, για τις όποιες δεν διατίθεντο προηγούμενως δημογραφικά δεδομένα Προοδευτικά, γίνεται αισθητή και η ανάγκη της χρησιμοποίησης διακριτών μεθόδων για την καταγραφή και συγκέντρωση στοιχείων για τις ανάγκες της δημογραφίας κυρίως στην Αγγλία με τους J. Milne και W. Far. Παράλληλα, η εξέλιξη της δημογραφικής ανάλυσης, η οποία στηρίζεται κυρίως στη συνεχή στο χρόνο παρατήρηση (δηλ. στην παρατήρηση των ατομικών γεγονότων στη διάρκεια του χρόνου), δεν μπορεί να στηριχθεί μόνο στα στοιχεία των απογραφών και της φυσικής κίνησης του πληθυσμού. Οι δύο αυτοί κυρίως λόγοι στους οποίους πρέπει να προστεθεί και η τεράστια πρόοδος στις τεχνικές της δειγματοληψίας οδηγούν τους δημογράφους στο να ανατρέξουν προοδευτικά οι ίδιοι σε δειγματοληπτικές εφαρμοσμένες έρευνες.

11 9 Με τον 20ο αιώνα έχουμε φτάσει πλέον στην άνδρωση της δημογραφίας: οι ποσοτικές θεωρίες του πληθυσμού, που είχαν διατυπωθεί τουλάχιστον έναν αιώνα νωρίτερα από τους Euler και L. Maser (ο πρώτος βάζει τις βάσεις για τη θεωρία των σταθερών πληθυσμών -population stables-), αναπτύσσονται από τον Αμερικάνο δημογράφο Lotka ( ) 2 το έργο του οποίου αποτελεί και τη βάση της σύγχρονης μαθηματικής δημογραφίας. Στο πρώτο μισό του ίδιου αιώνα, το ενδιαφέρον των δημογράφων συγκεντρώνουν και οι δημογραφικές προβολές: ο Connan υπολογίζει το μέλλοντα πληθυσμό λαμβάνοντας υπόψη τη διαφορά των φύλων και τη δομή ενός πληθυσμού κατά ομάδες ηλικιών ενώ, γύρω στα 920, οι Bowler και Pearl στην Αγγλία και ο Whelpton 3 στις ΗΠΑ δίνουν με τις εργασίες τους μια νέα ώθηση στην τεχνική των δημογραφικών προβολών. Στη μεταπολεμική περίοδο, νέα πρόοδος επιτυγχάνεται με την ανάπτυξη των προτύπων πινάκων (tables types) οι όποιοι, αρχικά, αφορούν τη θνησιμότητα -Πρότυποι πίνακες των Ηνωμένων Εθνών, 955- (A. Coale και Demeny/96, Lederman-969 και Brass/97) και στη συνέχεια τη γαμηλιότητα (A. Coale/97) και τη γεννητικότητα (A. Coale,974/75). Η ιστορική και η μαθηματική δημογραφία αναπτύσσονται ραγδαία, οι πηγές πληροφοριών διευρύνονται και πολλαπλασιάζονται, ενώ αρχίζει η χρησιμοποίηση των ηλεκτρονικών υπολογιστών τόσο για τη γρήγορη επεξεργασία των στοιχείων των απογραφών και των δειγματοληπτικών ερευνών όσο και για τις δημογραφικές προβολές. Ο υπερπληθυσμός στις χώρες του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου, αρχικά, και η υπογεννητικότητα στα αναπτυγμένα κράτη, εν συνεχεία, συγκεντρώνουν την προσοχή τόσο των ειδικών όσο και του κοινού και οι κυριότερες εργασίες της τελευταίας τριακονταετίας από την πλευρά των δημογράφων εστιάζονται στα δύο αυτά θέματα. Οι διεθνείς οργανισμοί, όπως τα Ηνωμένα Έθνη (τα οποία από τις αρχές του `50 προσφέρουν κυρίως βοήθεια με την επιμόρφωση στελεχών για την πληρέστερη διοργάνωση απογραφών και καταγραφών), το Συμβούλιο της Ευρώπης, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα, το Διεθνές Γραφείο Εργασίας, η Διεθνής Οργάνωση Υγείας κ.α., δίνουν νέα ώθηση στη δημογραφική έρευνα: Δημιουργούνται επί μέρους Διευθύνσεις οι οποίες ασχολούνται αποκλειστικά με τα δημογραφικά προβλήματα (βλέπε, για παράδειγμα, το Ταμείο του ΟΗΕ για δραστηριότητες που αφορούν τον Παγκόσμιο Πληθυσμό, United Nations Fund for Population Activities/ UNFPA-). Εκδίδονται συγκριτικές δημογραφικές στατιστικές (ΟΗΕ, Ευρωπαϊκή Κοινότητα/ EUROSTAT, Συμβούλιο της Ευρώπης) 4, ενώ παράλληλα δημιουργούνται Διεθνείς Ενώσεις που συγκεντρώνουν τη δημογραφική κοινότητα όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση για Πληθυσμιακές Μελέτες (EAPS), η Διεθνής Ένωση Γαλλόφωνων Δημογράφων (AIDELF) και η Διεθνής Ένωση για την Επιστημονική Μελέτη του Πληθυσμού (International Union for Scientific Study of Population) και συγκαλούνται τα πρώτα διεθνή Συνέδρια Πληθυσμού (ανάμεσα στο 947 και 985 διοργανώνονται 20 διεθνείς συναντήσεις έναντι μόλις 4 στην εικοσαετία ).

12 0 Ι.3 Η εμφάνιση της δημογραφίας στην Ελλάδα: Το χθες και το σήμερα Η δημογραφία στην Ελλάδα διανύει ακόμη τα πρώτα της βήματα. Η καθυστέρηση αυτή οφείλεται τόσο σε ειδικούς όσο και σε γενικούς λόγους, οι οποίοι σχετίζονται άμεσα με την αργή ανάπτυξη των ανθρωπιστικών επιστημών στη χώρα μας. Περιοριζόμενοι στους ειδικούς λόγους, θα αναφερθούμε σε αυτούς εν συντομία και, παράλληλα, θα σκιαγραφήσουμε συνοπτικά την ιστορική εξέλιξη των δημογραφικών και συναφών στατιστικών στη χώρα μας. Θα πρέπει έτσι να αναφερθούμε αρχικά στη μακρόχρονη οθωμανική κατοχή και τις σημαντικές καταστροφές που ακολούθησαν την ανακήρυξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, συντελώντας στην καθυστέρηση της διεξαγωγής γενικών καταγραφών ή ακόμη και την καταστροφή πηγών που θα μπορούσαν ενδεχόμενα να χρησιμοποιηθούν από τη δημογραφική ανάλυση 5. Έτσι, μόλις το 834, το ελληνικό κράτος, με τη σύσταση του Γραφείου Δημόσιας Οικονομίας στη Γραμματεία Εσωτερικών, αναλαμβάνει την πρωτοβουλία για τη συγκέντρωση στοιχείων της φυσικής κίνησης του πληθυσμού. Το διάταγμα, όμως, του 836 για την τήρηση ληξιαρχικών βιβλίων δεν μπόρεσε να εφαρμοσθεί εξαιτίας της αδυναμίας των δημοτικών αρχών. Από το 837 μέχρι και το 856, τα καθήκοντα καταγραφής ανατίθενται στους ιερείς, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, ενώ το 857, με τον Αστικό Νόμο, η αρμοδιότητα αυτή ανατίθεται πάλι, χωρίς αποτέλεσμα, στην Τοπική Αυτοδιοίκηση. Το 86 δημιουργείται ειδική Διεύθυνση στην ίδια Γραμματεία και από το 860 αρχίζουν να δημοσιεύονται στοιχεία για τη φυσική κίνηση του πληθυσμού σε ετήσια τεύχη μέχρι και το 89 (εξαιρουμένων των ετών 863 και 864). Ανάμεσα στα 892 και 922, παρ όλες τις διοικητικές ανακατατάξεις (οργάνωση Διεύθυνσης Στατιστικής υπαγόμενης στο Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας), το σύστημα καταγραφής είναι ελλιπέστατο και πραγματοποιούνται περιορισμένες εκδόσεις. Στη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων και της Μικρασιατικής εκστρατείας υπάρχει πλήρης αποδιοργάνωση, με αποτέλεσμα να διακοπεί η έκδοση των ετήσιων τευχών της στατιστικής της φυσικής κίνησης του πληθυσμού για μια επταετία. Στην τετραετία που ακλουθεί (92-924), γίνεται προσπάθεια για αναδιοργάνωση των δημογραφικών στατιστικών, ιδιαίτερα στους μεγάλους δήμους της χώρας, με τον εφοδιασμό τους με ειδικά έντυπα πινάκων για την καταγραφή των γεγονότων από την τότε Διεύθυνση Στατιστικής, ενώ παράλληλα αρχίζει η δημοσίευση της Στατιστικής της Κινήσεως του Πληθυσμού ως και της Στατιστικής των Αιτιών Θανάτου. Από τα τέλη του 924, με την εφαρμογή του Νόμου 2430/920 για τη σύσταση Ενιαίας Γενικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος και τη δημιουργία ξεχωριστού Τμήματος σε αυτήν, αρχίζει πλέον η συστηματική παρακολούθηση της φυσικής κίνησης του ελληνικού πληθυσμού. Έτσι, α) εισάγεται ατομικό ονομαστικό δελτίο που συμπληρώνεται με κάθε ληξιαρχική πράξη, β) από το 928, επιτυγχάνεται προοδευτικά η συγκέντρωση στοιχείων από όλα τα Ληξιαρχεία της χώρας και γ) από το 933, ο νόμος περί ληξιαρχικών πράξεων εφαρμόζεται στο σύνολο της Επικράτειας. Η περίοδος όμως αυτή, η οποία χαρακτηρίζεται και από τη ριζική βελτίωση της ποιότητας των συλλεχθέντων στοιχείων στη χώρα μας, είναι πολύ σύντομη: ο πόλεμος και εν

13 συνεχεία η κατοχή αποδιοργανώνουν την ΓΣΥΕ και η ανόρθωση είναι ιδιαίτερα δύσκολη και ύστερη (956), με την ανασυγκρότηση της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας (ΕΣΥΕ). Η συγκέντρωση των δεδομένων της φυσικής κίνησης γίνεται με νέα ατομικά στατιστικά δελτία που από το 955 και εντεύθεν δημοσιεύονται ανελλιπώς αναλυτικά στην Στατιστική της Φυσικής Κινήσεως του Πληθυσμού της Ελλάδος του έτους x, και συνοπτικά στην ετήσια στατιστική επετηρίδα και στο μηνιαίο Στατιστικό Δελτίο της ΕΣΥΕ. Η απογραφική ιστορία της Ελλάδας 6 δείχνει λιγότερους κλυδωνισμούς από αυτήν της φυσικής κίνησης του πληθυσμού. Η πρώτη καταγραφή διεξάγεται με πρωτοβουλία των Βαυαρών το 836 και έκτοτε επαναλαμβάνεται μέχρι το 845. Οι επόμενες καταγραφές μέχρι και το 940 διεξάγονται σε μη τακτές περιόδους, ενώ η απογραφή του 86 θεωρείται η πρώτη πραγματική απογραφή του ελληνικού πληθυσμού. Σε αυτήν του 907 χρησιμοποιείται, για πρώτη φορά, ατομικό απογραφικό δελτίο (προηγουμένως χρησιμοποιούνταν οικογενειακά απογραφικά δελτία), που περιέχει ερωτήσεις που αφορούν το ονοματεπώνυμο, το φύλο, την ηλικία, την οικογενειακή κατάσταση, την εκπαίδευση, τη γλώσσα, το επάγγελμα, κ.ο.κ. Η απογραφή του 928, που ακολουθεί τη Μικρασιατική καταστροφή και τη μόνιμη εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, είναι η πληρέστερη από τις διεξαχθείσες προπολεμικές απογραφές, υιοθετεί την έννοια του πραγματικού πληθυσμού (σύνολο των παρόντων ατόμων στη χωρική μονάδα της απογραφής) και τα στοιχεία της έτυχαν αναλυτικής επεξεργασίας και παρουσίασης. Τέλος, η τελευταία απογραφή του μεσοπολέμου (940), που διενεργήθηκε -για πρώτη φορά- με δύο απογραφικά δελτία (οικογενειακό/ ατομικό), παρόλη την επιτυχημένη διεξαγωγή της, δεν έδωσε αναλυτικά αποτελέσματα στο βαθμό που, ενώ έγινε η πλήρης επεξεργασία των απογραφικών δελτίων, συνολικά δημοσιεύθηκαν μόνο πληθυσμιακά δεδομένα για τις διοικητικές διαιρέσεις της χώρας. Το 95, με τη λήξη του εμφυλίου, διεξάγεται η πρώτη μεταπολεμική απογραφή και έκτοτε επαναλαμβάνεται ανά δεκαετία. Καθιερώνεται πλέον η χρησιμοποίηση οικογενειακού απογραφικού δελτίου (βλ. Παράρτημα Β, απογραφικά δελτία 95 και 200) και τα αποτελέσματα των απογραφών τυγχάνουν πλέον αναλυτικής επεξεργασίας και παρουσίασης. Η δημοσιοποίησή τους όμως μέχρι το 99 γίνεται με μεγάλες καθυστερήσεις (4-5 έτη), χάνοντας έτσι μερικώς την αξία τους, στο βαθμό που σε περιόδους έντονων οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών και δημογραφικών ανακατατάξεων (όπως στην Ελλάδα του μεταπολέμου) στη διάρκεια των 4-5 ετών που ακολουθούν τις απογραφές, σημειώνονται σημαντικές αλλαγές. Η σύντομη αυτή περιγραφή μας επιτρέπει να καταγράψουμε τα σημαντικότερα εμπόδια που συνάντησε στη χώρα μας η συλλογή στατιστικών στοιχείων, απαραίτητο υπόβαθρο για τη δημογραφική έρευνα. Μέχρι το 950, τις σύντομες περιόδους ομαλότητας όπου γίνονται και σημαντικές προσπάθειες για οργάνωση των στατιστικών υπηρεσιών, διαδέχονται περίοδοι εσωτερικών και εξωτερικών ανακατατάξεων (92-923)/( ) που αναιρούν ό,τι είχε γίνει πριν, αποδιοργανώνοντας τους διοικητικούς (κρατικούς ή μη) φορείς συλλογής και ανάλυσης πληθυσμιακών στοιχείων. Οι ενδογενείς αυτές δυσκολίες εν μέρει εξηγούν τη νηπιακή κατάσταση της δημογραφίας στη χώρα μας.

14 2 Παρόλα αυτά, τόσο προπολεμικά όσο και μεταπολεμικά, παρουσιάζονται σημαντικές εργασίες πάνω στα πληθυσμιακά προβλήματα. Έτσι, ο Β. Βαλαώρας 7, πρωτοπόρος για τη χώρα μας, μελετά την επίδραση της εγκατάστασης των προσφύγων στη γεννητικότητα και θνησιμότητα και, την ίδια περίπου εποχή, ο Ευάγ. Αβέρωφ 8 εξετάζει αναδρομικά την εξέλιξη της φυσικής κίνησης του πληθυσμού της Ελλάδας, ενώ ο Ν. Πολύζος 9 μελετά το προπολεμικό μεταναστευτικό ρεύμα της χώρας μας. Στην Ελλάδα, στη μετά το 960 περίοδο, η δημογραφία και η έρευνα πάνω σε θέματα που άπτονται του πληθυσμού διανύουν ακόμη τα πρώτα τους βήματα παρόλο το ενδιαφέρον που αρχίζουν να συγκεντρώνουν τα δημογραφικά δρώμενα (η μετανάστευση, αργότερα η γεννητικότητα και η γήρανση) στη διάρκεια της τελευταίας 35ετίας και παρά την πληθώρα παρεμβάσεων και άρθρων στον τύπο, έργο συνήθως ευαισθητοποιημένων περί τα δημογραφικά επιστημόνων προερχόμενων από συγγενή επιστημονικά πεδία 20. Πού οφείλεται, όμως, το ύστερο αυτό ενδιαφέρον και η πρώτη αυτή αντίφαση και ποιές οι επιπτώσεις τους; Αναμφισβήτητα, η ύστερη ανάπτυξη των ανθρωπιστικών επιστημών και της κοινωνικής έρευνας στη χώρα μας, για την πρώτη τουλάχιστον μεταπολεμική περίοδο ( ), είχαν αρνητικές επιπτώσεις και στην ανάπτυξη της δημογραφίας. Η δημογραφική παιδεία και έρευνα στην περίοδο αυτή είναι σχεδόν ανύπαρκτες 2 -μόλις αναδύονται στη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας- και η δημογραφία υπόκειται τις συνέπειες, αδυνατώντας να αντλήσει γνώσεις και να χρησιμοποιήσει κεκτημένα συγγενών επιστημών για την αναζήτηση και διερεύνηση της εξέλιξης των δημογραφικών φαινομένων και για την προσέγγιση των αιτιών και επιδράσεών τους. Έτσι, οι καθοριστικοί παράγοντες που επέδρασαν και επιδρούν στην πορεία των βασικών δημογραφικών συνιστωσών εικάζονται συνήθως στη βάση της διαθέσιμης διεθνώς βιβλιογραφίας 22. Οι μέχρι σήμερα περιορισμένες έρευνες μερικώς μόνον συμβάλλουν στη γνώση και τον προσδιορισμό των σύνθετων παραμέτρων που επηρέαζουν την πορεία των δημογραφικών φαινομένων, καθώς συχνά χαρακτηρίζονται από εμπειρισμό και μηχανιστική μεταφορά ερμηνευτικών σχημάτων και υποθέσεων -βλ. επίσης και την αποσπασματική αντιγραφή ερωτημάτων που έχουν ήδη αρχίσει ήδη να αναιρούνται και να αμφισβητούνται στις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες ενώ, κατά την ίδια περίοδο, υιοθετούνται από τους Έλληνες ερευνητές- 23. Παράλληλα, η ένδεια στοιχείων στις κοινωνικές επιστήμες και η ελλιπής αυτών τεκμηρίωση, ιδιαίτερα έντονη στον τομέα της δημογραφίας, έχει άμεσες συνέπειες τόσο στη διερεύνηση των δημογραφικών φαινομένων όσο και στις μεθόδους προσέγγισής τους. Αφενός καθιστά προβληματική την αναδρομή στο δημογραφικό παρελθόν της χώρας μας, λόγω της ανυπαρξίας φερέγγυων χρονολογικών σειρών που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τη διαγενεακή /διαχρονική δημογραφική ανάλυση 24, αφετέρου ωθεί τους περισσότερους από τους ενασχολούμενους στη χώρα μας με τις δημογραφικές εξελίξεις στην πρόκριση, συχνά, της επεξεργασίας ποσοτικών δεδομένων σε βάρος της κριτικής αποστασιοποίησης από τον τρόπο συλλογής τους. Οι εγγενείς αυτές -αλλά όχι ανυπέρβλητες- δυσκολίες, για όσους έχουν αποκτήσει μια σοβαρή δημογραφική παιδεία, συχνά οδηγούν στην πρόταξη της στιγμιαίας ή συγχρονικής ανάλυσης σε βάρος της διαγενεακής- διαμήκους 25 κατ επέκταση, σε μια αποσπασματική ανάγνωση της δημογραφικής πραγματικότητας με σημαντικές επιπτώσεις στην ερμηνεία των φαινομένων και στις προτάσεις για την αναστροφή της πορείας τους και,

15 3 (χαρακτηριστικό παράδειγμα η παρουσίαση του προβλήματος της υπογεννητικότητας στη χώρα μας από τις αρχές της δεκαετίας του 980 και μετά) 26. Τέλος, δεν πρέπει να παραλείψουμε τις επιπτώσεις της χωλής δημογραφικής παιδείας που παρέχεται στη χώρα μας 27 και, επομένως, τις ελλιπείς δημογραφικές γνώσεις από μεγάλο τμήμα των άμεσα ή έμμεσα ενδιαφερομένων για τα δημογραφικά δρώμενα, ο αριθμός των οποίων διευρύνεται σημαντικά σε αντίθεση με αυτόν των δημογράφων. Έτσι, ενώ στη μεταπολιτευτική περίοδο η νεοελληνική κοινωνία προσπαθεί να υπερβεί τις αδυναμίες της και την αδύναμή της αυτογνωσία και ταυτόχρονα να αναδείξει και να αναλύσει τα προβλήματα που ανακύπτουν και προσλαμβάνουν ιδιαίτερα επείγοντα χαρακτήρα, αντ αυτού, έχουμε, λιγότερο στα επιστημονικά έντυπα και περισσότερο στον τύπο, πληθώρα άρθρων, αναλύσεων και τοποθετήσεων που περιστρέφονται κυρίως γύρω από την υπογεννητικότητα, την πρώιμη γήρανση του ελληνικού πληθυσμού και τις άμεσες και απώτερες επιπτώσεις τους, τοποθετήσεις όπου συχνότατα αναδεικνύεται μια στενή εθνικιστική αντίληψη για τα δρώμενα και τα μέλλοντα. Μια παράδοξη, ιδιόμορφη κατάσταση τείνει να παγιωθεί: αντί της ανάπτυξης του πολυεπιστημονικού χαρακτήρα της δημογραφικής έρευνας, του συγκερασμού των αποτελεσμάτων της εφαρμοσμένης δημογραφικής ανάλυσης με τα κεκτημένα συγγενών γνωστικών πεδίων (δίκαιο, οικονομία, ιστορία, κοινωνιολογία κ.τ.λ.), διαπιστώνουμε την εμβρυακή ανάπτυξη της δημογραφίας και την ταυτόχρονη μονοπώληση του χώρου από προερχομένους από διαφορετικά πεδία επιστήμονες οι οποίοι, κατά κανόνα, δεν διαθέτουν τα αναγκαία εφόδια για τη διείσδυση στη δημογραφική πραγματικότητα και την προσέγγιση των δημογραφικών φαινομένων. Το status, όμως, που μερίδα αυτών έχει κατακτήσει, προσδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στην εκφραζόμενη κυρίως στα ΜΜΕ γνώμη τους και τείνει να αναγάγει σε απόλυτη και αναμφισβήτητη επιστημονική αλήθεια σκέψεις και αναλύσεις οι οποίες εύκολα θα μπορούσαν, σε αυστηρά επιστημονικά πλαίσια, να αμφισβητηθούν από οιονδήποτε απόφοιτο πανεπιστημιακής δημογραφικής σχολής. Οι αντιδράσεις της πλειονότητας των δημογράφων και των ελαχίστων επιστημονικών σωματείων και φορέων έρευνας (Πανεπιστημιακών και μη) είναι άτονες και ταυτόχρονα η ένδεια των διαθέσιμων πόρων συχνά δεν επιτρέπει στους έχοντες την ειδικότητα -ή και σε αυτούς που θα ήθελαν να εξειδικευθούν και να ενασχοληθούν με τη δημογραφία- να διεξάγουν βασική και εφαρμοσμένη έρευνα. Παράλληλα, η μικρή οιονεί «δημογραφική» ελληνική επιστημονική κοινότητα, όταν και όπως παρεμβαίνει, συχνότατα, αντί να αποσαφηνίσει τους όρους, τις έννοιες και τα μεθοδολογικά εργαλεία που διαθέτει, με τη στάση της συντείνει και αυτή, εν μέρει, στην ανάπτυξη και διάδοση μη επιστημονικά τεκμηριωμένων θέσεων 28, θέσεων που καταλήγουν με ιδιαίτερη ευκολία στη διαπίστωση της μεγαλύτερης δημογραφικής κρίσης που γνώρισε ποτέ η Ελλάδα με σημαντικότατες εθνικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες (συνέπειες που τείνουν να οδηγήσουν στην εξαφάνιση του ελληνισμού και την απώλεια της γεωγραφικής του βάσης).

16 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΣΤΗ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ. Οι μέθοδοι συλλογής δεδομένων στη δημογραφία Από τις σημαντικότερες μεταβλητές που υπεισέρχονται στη μελέτη και ανάλυση των δημογραφικών φαινομένων, είναι αυτή του χρόνου. Στο βαθμό που όλες οι πηγές πληροφοριών στη δημογραφία λαμβάνουν υπόψη τους τη μεταβλητή αυτή, θα προσπαθήσουμε, εν συντομία, να αποσαφηνίσουμε αφενός ορισμένα σημεία, αφετέρου να εξετάσουμε πώς η μεταβλητή αυτή επηρεάζει τις βασικές μεθόδους παρατηρήσεων στη δημογραφία. Σε άμεση σχέση με το χρόνο βρίσκονται και οι μέθοδοι συλλογής δεδομένων στη δημογραφία. Ειδικότερα, δυνάμεθα να διακρίνουμε τρεις μεθόδους παρατηρήσεων (βλ. Σχήμα α/β/γ): (α) Τη συνεχή στο χρόνο παρατήρηση, που παραμένει και η κύρια πηγή πληροφοριών στη δημογραφία και στην οποία χρησιμοποιούνται τα καταγραφόμενα στη διάρκεια του χρόνου γεγονότα. Έτσι, π.χ. όλα τα καταγραφέντα από τη στατιστική της φυσικής κίνησης του πληθυσμού γεγονότα (γεννήσεις, θάνατοι, γάμοι) χρησιμοποιούνται για τη δημογραφική ανάλυση της γονιμότητας, θνησιμότητας, γαμηλιότητας και διαζυγίων, στα πλαίσια της συνεχούς στο χρόνο παρατήρησης. (β) Την αναδρομική στο χρόνο παρατήρηση, σύμφωνα με την οποία συλλέγονται στοιχεία που αναφέρονται στο παρελθόν των ατόμων μιας δημογραφικής σειράς (π.χ. του συνόλου των γυναικών που ήταν έγγαμες την..85, του συνόλου των ανδρών που έχουν περάσει το 55 ο ή 60 ο έτος την ίδια ημερομηνία, κ.τ.λ). Με βάση αυτόν τον τύπο παρατήρησης, συλλέγεται πλήθος πληροφοριών κυρίως στις δειγματοληπτικές δημογραφικές έρευνες, αλλά ερωτήσεις οι οποίες παραπέμπουν στην αναδρομική στο χρόνο παρατήρηση μπορούμε να βρούμε ακόμη και στις απογραφές πληθυσμού (στην απογραφή π.χ. του 200 στη χώρα μας υπάρχουν ερωτήσεις για όλα τα μέλη των άνω των 5 ετών απογραφέντων νοικοκυριών, για τον τόπο της κατοικίας τους 5 χρόνια πριν -βλ. Παράρτημα Α, Απογραφικό Δελτίο 200). (γ) Τη στιγμιαία στο χρόνο παρατήρηση, που αναφέρεται στη φωτογραφική αποτύπωση της σύνθεσης και της δομής των πληθυσμιακών συνόλων σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή t. Το πιο απλό παράδειγμα αυτού του τύπου παρατήρησης είναι οι γενικές ή μερικές απογραφές, που μας δίνουν μια ευδιάκριτη φωτογραφία ενός σώματος σε κίνηση, δηλ.του πληθυσμού μιας χώρας σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Σχήμα : Οι τρεις τύποι παρατήρησης στη δημογραφία: (α) συνεχής, (β) αναδρομική και (γ) στιγμιαία ΑΒ: Πληθυσμιακή ομάδα παρατήρησης

17 5 ΙΙ.2 Οι κυριότερες πηγές πληροφοριών στη δημογραφία Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται, εν συντομία, οι βασικές πηγές και τα δεδομένα που αξιοποιούνται από την δημογραφία. Έτσι, κατ αρχάς, γίνεται αναφορά στις απογραφές του πληθυσμού (γενικές ή μερικές), εν συνεχεία στα στοιχεία που συλλέγονται από τα Ληξιαρχεία και αφορούν τη Φυσική Κίνηση του Πληθυσμού, στις κυριότερες πηγές που έμμεσα μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τη δημογραφία (Μητρώα, Δημοτολόγια, Εκλογικοί Κατάλογοι, κ.τ.λ.) και, τέλος, στις δειγματοληπτικές έρευνες. α. Απογραφή πληθυσμού. Κατά τα Ηνωμένα Έθνη (Η.Ε), ως απογραφή πληθυσμού ορίζεται μια συνολική λειτουργία συλλογής, επιλογής και δημοσίευσης δημογραφικών, οικονομικών και κοινωνικών στοιχείων που αναφέρονται σε όλα τα άτομα μιας χώρας ή μιας περιοχής της, σε ένα ορισμένο χρόνο. Κατά τα Η.Ε, βασικά συστατικά στοιχεία μιας απογραφής αποτελούν η καθολικότητά της, ο συγχρονισμός και η περιοδικότητά της και, τέλος, η ολική γεωγραφική κάλυψη. Στην Ελλάδα, οι μεταπολεμικές απογραφές πληρούν, αναμφισβήτητα, όλους τους προηγούμενους όρους. Τα δημογραφικά στοιχεία που συλλέγονται στις απογραφές είναι στατικά. Συνήθως αφορούν τη σύνθεση και δομή του απογραφέντος πληθυσμού σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή και, ειδικότερα, το μέγεθός του ως και την κατανομή του κατά φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, διοικητικές υποδιαιρέσεις, επάγγελμα, οικονομική δραστηριότητα, επίπεδο εκπαίδευσης κ.λ.π. (βλ. απογραφικά δελτία 95 και 200, Παράρτημα Β). Συμπληρωματικά, συλλέγονται και κάποια περιορισμένα επιπλέον στοιχεία που αφορούν τη σύνθεση των νοικοκυριών, τον αριθμό των μελών τους, την κινητικότητά τους, κ.τ.λ. Μέχρι στιγμής, μόνον οι απογραφές επιτρέπουν την ακριβή μέτρηση του αριθμού και της δομής του συνολικού πληθυσμού, και, συνεπώς, του κυρίως σώματος που έχει υποστεί ή θα υποστεί την επίδραση των γεγονότων της δημογραφικής αλλαγής (θάνατοι, γεννήσεις, μεταναστευτικές κινήσεις κ.τ.λ.) 29. β. Ληξιαρχικές πράξεις (Στατιστική της Φυσικής Κίνησης του Πληθυσμού). Τη συνεχή καταγραφή των δημογραφικών γεγονότων (γεννήσεων, θανάτων, γάμων, διαζυγίων), στις περισσότερες χώρες, έχει αναλάβει η δημόσια διοίκηση. Η δήλωσή τους έχει γίνει υποχρεωτική για τον πολίτη και συνοδεύεται από την έκδοση αντίστοιχου πιστοποιητικού που βεβαιώνει την καταγραφή του γεγονότος. Έτσι, γεννήσεις, θάνατοι και γάμοι (αλλά και τα διαζύγια, πρόσφατα στην Ελλάδα, βλ. ΝΔ/983) καταχωρούνται στα Ληξιαρχεία των Δήμων και Κοινοτήτων και αποτελούν τη βασική πηγή πληροφοριών της στατιστικής της φυσικής κίνησης του πληθυσμού. Αντίθετα, η καταγραφή των μεταναστευτικών κινήσεων παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες. Οι εσωτερικές μεταναστεύσεις (μετακινήσεις, αλλαγές τόπου κατοικίας) καταχωρούνται στις περισσότερες χώρες στα δημοτολόγια, παρουσιάζοντας όμως σοβαρά προβλήματα όταν η δήλωση δεν είναι υποχρεωτική δια του νόμου (ή αυτός εφαρμόζεται ελλιπώς), με αποτέλεσμα η επεξεργασία και η δημοσίευση στοιχείων που τις αφορά να είναι περιορισμένη.

18 6 Όπως ήδη αναφέρθηκε, τα Ληξιαρχεία αποτελούν και στη χώρα μας την πηγή των βασικών πληροφοριών που αναφέρονται στη φυσική κίνηση του ελληνικού πληθυσμού. Η ληξιαρχική περιφέρεια ταυτίζεται με τα διοικητικά όρια κάθε δήμου και κοινότητας με εξαίρεση τα ειδικά Ληξιαρχεία Αθήνας, Θεσσαλονίκης και Πειραιά, ως και του εξωτερικό (όπου καθήκοντα ληξιάρχου εκτελούν υπάλληλοι των ελληνικών Προξενείων). Τα Ληξιαρχεία, που υπάγονται στο Υπουργείο Δικαιοσύνης και επιθεωρούνται τακτικά από τον Εισαγγελέα ή Ειρηνοδίκη της περιοχής, τηρούν βιβλία γάμων, γεννήσεων, θανάτων και διαζυγίων ενώ τα γεγονότα δηλώνονται στον τόπο που συνέβησαν από τους κατά το νόμο υπόχρεους (βλ. Παράρτημα Γ, δελτία γάμου, γέννησης, θανάτου). ΙΙ.3 Άλλες πηγές στοιχείων: Μητρώα, Δημοτολόγια, Εκλογικοί Κατάλογοι, κ.τ.λ. Οι πιο ενδιαφέρουσες πηγές, μετά τις γενικές ή μερικές απογραφές του πληθυσμού και τα στοιχεία των ληξιαρχείων, είναι τα μητρώα. Σε πολλές χώρες της Ευρώπης (Βέλγιο, Ολλανδία, Φιλανδία και Σκανδιναβικές χώρες) τέτοια μητρώα τηρούνται ανελλιπώς: πρόκειται συνήθως για ονομαστικούς καταλόγους των κατοίκων κάθε κοινότητας και δήμου όπου καταχωρούνται τα κυριότερα στοιχεία που τους αφορούν (φύλο, έτος γεννήσεως, οικογενειακή κατάσταση, κ.τ.λ.) και που ενημερώνονται συνεχώς με την ευκαιρία γεγονότων που μεταβάλλουν την υπάρχουσα κατάσταση. Στη χώρα μας, τα δημοτολόγια τα οποία αποτελουν ένα τέτοιο είδος μητρώου, πάσχουν δυστυχώς από βασικές ελλείψεις: κατ αρχάς, σε αυτά καταχωρούνται σε οικογενειακές μερίδες, όλα τα γεγονότα που συμβαίνουν στα μέλη μιας οικογένειας στη διάρκεια του χρόνου, έχουμε δηλαδή το σχηματισμό γενεαλογικών σειρών, των οποίων η μελέτη θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, αν τα μητρώα ήταν ενημερωμένα. Σε περίοδο όμως έντονων κοινωνικών και οικονομικών ανακατατάξεων, όπως αυτή που γνώρισε η χώρα μας τον προηγούμενο αιώνα, με έντονα μεταναστευτικά ρεύματα (εσωτερικά και εξωτερικά), οι ελλιπείς καταγραφές έχουν σαν αποτέλεσμα αλλού μεν τα δημοτολόγια να είναι υπερφορτωμένα με πρώην δημότες που έχουν μονίμως μετακινηθεί, συχνά εδώ και δεκαετίες, αλλού δε να φέρουν εγγεγραμμένο πολύ μικρότερο αριθμό ατόμων από αυτόν των μόνιμων κατοίκων. Αντιθέτως, τα μητρώα αρρένων που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα από τα πρώτα μεταπελευθερωτικά χρόνια, όπου και καταχωρούνται οι γεννήσεις αρρένων τέκνων, παρουσιάζουν περιορισμένο ενδιαφέρον: έχοντας σαν κύριο στόχο τη στρατολογική ενημέρωση, υποεκτιμάται ο αριθμός των γεννήσεων, στο βαθμό που μόνον οι ζώντες καταγράφονται (παραλείπεται ο αριθμός των γεννήσεων νεκρών βρεφών). Τέλος, οι εκλογικοί κατάλογοι, αν ήταν πλήρως ενημερωμένοι, θα μπορούσαν να αποτελέσουν μιαν αξιόλογη πηγή πληροφοριών, αλλά δυστυχώς κι εδώ η καταχώρηση των συμβάντων είναι ελλιπής. οι αλλαγές του τόπου κατοικίας συχνά δεν δηλώνονται, οι διαγραφές των θανόντων καθυστερούν, μέρος των νέων ψηφοφόρων αργεί να εγγραφεί, κ.ο.κ. ΙΙ.4 Οι δειγματοληπτικές έρευνες Εφαρμόζονται όλο και πιο συχνά στη μεταπολεμική περίοδο στο εξωτερικό, ενώ στη χώρα μας, τουλάχιστον όσο αφορά τη δημογραφία, είναι περιορισμένες. Το βασικό τους πλεονέκτημα έγκειται στο ότι με χαμηλό σχετικά κόστος, σε σύγκριση με τις απογραφές δίνουν τη δυνατότητα να

19 7 διερευνηθούν τα δημογραφικά φαινόμενα σε βάθος με τη συλλογή πληρέστερων και πολυπληθέστερων πληροφοριών. Πραγματοποιούμενες σε τακτά ή ασύγχρονα χρονικά διαστήματα, με επιλεγόμενα αντιπροσωπευτικά δείγματα πληθυσμού στο σύνολο της χώρας ή σε περιοχές αυτής, με συγκεκριμένο θέμα ή δέσμη θεμάτων, χαρακτηρίζονται από όλα τα θετικά και αρνητικά στοιχεία της αναδρομικής στο χρόνο παρατήρησης. Στη χώρα μας, μέχρι στιγμής, έχουν διενεργηθεί ελάχιστες τέτοιου τύπου μεγάλες δημογραφικές δειγματοληπτικές έρευνες σε εθνικό επίπεδο: μια από το Ινστιτούτο Δημογραφικών και Βιομετρικών Μελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών στις αρχές του `70 με θέμα τις εκτρώσεις, και οι άλλες από το ΕΚΚΕ με θέμα τη γονιμότητα. 30

20 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ ΤΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ ΙΙΙ. Η αναφορά στο χρόνο Αναφερόμενοι στο χρόνο, θα πρέπει κατ αρχάς να τονίσουμε ότι αυτός μπορεί να είναι είτε το ημερολογιακό έτος, είτε η διάρκεια που έχει παρέλθει από την έλευση ή πραγματοποίηση κάποιου γεγονότος. Συνήθως, στο σύνολο σχεδόν των δημογραφικών στατιστικών οι δύο προηγούμενοι τύποι συνυπάρχουν με αποτέλεσμα να φαίνεται αρκετά περίπλοκη η επεξεργασία των δημογραφικών δεδομένων. Μπορούμε π.χ. να εξετάσουμε τη θνησιμότητα των ατόμων ηλικίας 64 ετών (γεγονός που μας επιβάλει να ορίσουμε σαφώς τα άτομα που έχουν την ηλικία αυτή σε ένα δεδομένο έτος) ή ακόμη να μελετήσουμε τα διαζύγια της ομάδας γάμων που έγιναν μετά την πάροδο, 2, 3 ή 0 ετών από τη τέλεση του γαμου τους (ανατρέχοντας υποχρεωτικά στο σημείο αφετηρίας των γάμων αυτών στο χρόνο, στο έτος δηλαδή που αυτοί τελέστηκαν). Από την άλλη πλευρά, για να μελετήσουμε ένα οποιοδήποτε δημογραφικό φαινόμενο (θνησιμότητα, γονιμότητα, γαμηλιότητα, μετανάστευση) είμαστε συνήθως υποχρεωμένοι να ανατρέξουμε σε ομαδοποιήσεις, δημιουργώντας σειρές (ηλικιακές ή άλλες) για τις οποίες πρέπει να συγκεντρώσουμε και τα απαραίτητα για τη μελέτη αυτών στατιστικά στοιχεία. Η μεταβλητή χρόνος, επομένως, υπεισέρχεται στη μελέτη όλων των δημογραφικών φαινομένων. Στο κεφάλαιο αυτό διευκρινίζονται ορισμένες έννοιες που θεωρούνται σημαντικές και στη συνέχεια παρουσιάζεται το διάγραμμα του Lexis το οποίο μας επιτρέπει να απεικονίσουμε τη διάσταση «χρόνος» σε γραφική παράσταση, εντοπίζοντας τις αντιστοιχίες ανάμεσα στο χρόνο παρατήρησης (ημερολογιακά έτη) των δημογραφικών γεγονότων και την ιστορία των πληθυσμιακών συνόλων (γενεών και κοορτών). Ο χρόνος μπορεί να αναφέρεται είτε σε ημερολογιακά έτη (200, 2002, 2003) είτε σε διάρκεια (π.χ. 0,, 2, 3, 4 έτη από την στιγμή που έλαβε χώρα ένα γεγονός: γάμος, διαζύγιο, γέννηση κ.τ.λ). Για την καλύτερη κατανόηση των προηγουμένων θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε μια απλούστατη γραφική μέθοδο (Σχήματα 2α/β): αν θέσουμε το χρόνο t σε έναν οριζόντιο άξονα, ένα σημείο επί του άξονα αυτού απεικονίζει μια στιγμή από τη ζωή ενός ατόμου, ενώ ένα διάνυσμα μια διάρκεια (μια περίοδο ζωής του ιδίου ατόμου). Για παράδειγμα (Σχήμα 2α), στο σημείο 0 έχουμε τη γέννηση ενός ατόμου και στο Π τη σημερινή του ηλικία. Το άτομο αυτό μπορεί να είναι π.χ. σήμερα 20 ετών, 9 μηνών και 7 ημερών ακριβώς. Στο Σχήμα 2β θέτουμε στο σημείο 0 τη στιγμή του γάμου του ιδίου ατόμου και στο σημείο Δ τη στιγμή του διαζυγίου του. Κατ επέκταση, η διάρκεια του έγγαμου βίου του ατόμου αυτού αποτυπώνεται γραφικά στο διάνυσμα ΟΔ και είναι 2 χρόνια, 9 μήνες και 7 ημέρες ακριβώς. Όμως, όπως έχουμε τονίσει και προηγουμένως, στη δημογραφία μπορούμε να έχουμε χιλιάδες εκατοντάδες γραμμές ζωής (άτομα) και είναι αδύνατον σε κάθε στιγμή να ορίζουμε κάθε μέλος με την ακριβή του ηλικία ή ακόμη κάθε γεγονός με την ακριβή του διάρκεια. Συμβατικά, λοιπόν, για να απλοποιήσουμε και να διευκολύνουμε τους υπολογισμούς μας, ομαδοποιούμε τις ηλικίες.

21 9 Σχήμα 2: Η μεταβλητή χρόνος Πηγή: R. Pressat (973) ΙΙΙ.2 Το διάγραμμα του Lexis Το διάγραμμα του Lexis είναι ένα πολύ απλό διάγραμμα (Σχήμα 3) όπου στον οριζόντιο άξονα Οχ έχουμε τα ημερολογιακά έτη (π.χ. 2000, 200, 2003) και στον κάθετο άξονα Οψ τη διάρκεια των διαφόρων γεγονότων της ζωής ενός ατόμου (γέννηση, γάμος, θάνατος, διαζύγιο) από την στιγμή που αυτά συνέβησαν. Ένα άτομο που γεννιέται μια οποιαδήποτε στιγμή (Σχήμα 3α - σημείο P) μετακινείται προοδευτικά στο χρόνο επί της ευθείας PD, με κλίση 45 ο από τον οριζόντιο άξονα, καθώς ο χρόνος κυλά με τον ίδιο τρόπο είτε μετριέται σε ημερολογιακά έτη (άξονας Οχ) είτε σε διάρκεια (άξονας 0ψ). Έτσι, πάνω σε αυτή τη γραμμή ζωής του συγκεκριμένου ατόμου μπορούμε να σημειώσουμε το γάμο του Μ, τη γέννηση του πρώτου (Ν) και δεύτερου (Ν2) παιδιού του, τη λύση του γάμου Di και τέλος το θάνατό του D (Σχήμα 3α). Με την ίδια λογική μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη γονιμότητα μετά το γάμο του ατόμου αυτού, θέτοντας στον άξονα Οχ τα ημερολογιακά έτη και στον άξονα Οψ τη διάρκεια του γάμου του. Στο Σχήμα 3β π.χ. το σημείο Μ συμβολίζει το γάμο, τα σημεία Ν και Ν2 τα δύο παιδιά που γεννήθηκαν μέσα σε αυτόν και το σημείο Di το διαζύγιο. Σχήμα 3: Τα διάφορα γεγονότα της ζωής ενός ατόμου επί ενός διαγράμματος δύο αξόνων Πηγή: R. Pressat, op.cit.