ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

Transcript

1 ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗ 26ης Απριλίου 2001 ρ. Henk JOCHEMSEN Σύντοµο βιογραφικό σηµείωµα Ο ρ. Henk Jochemsen (1952) σπούδασε Μοριακή Βιολογία στο Αγροτικό Πανεπιστήµιο του Wageningen. Η διδακτορική του διατριβή είχε αντικείµενο που άπτεται του τοµέα της προκλινικής έρευνας για τον καρκίνο στο Κρατικό Πανεπιστήµιο του Leiden (1979). Από το 1980 ως το 1986 ο ίδιος και η οικογένειά του υπήρξαν πρωτοπόροι στον τοµέα της φοιτητικής εργασίας στην Παραγουάη, µε τη ιεθνή Ένωση Ευαγγελιστών Φοιτητών. Εκτός από τη φοιτητική εργασία ο ρ. Jochemsen κατείχε την έδρα της Μοριακής Βιολογίας στο Εθνικό Πανεπιστήµιο της Asunción για πέντε χρόνια και δίδαξε Χριστιανική Ηθική στο Κολέγιο της Βίβλου της Asunción για δύο έτη. Μετά την επιστροφή του στην Ολλανδία (1986) ασχολήθηκε στο Ινστιτούτου του Καθ. ρ. G.A Lindeboom, ένα ιδιωτικό κέντρο ιατρικής δεοντολογίας που ιδρύθηκε εκείνη την περίοδο. Από το 1987 είναι διευθυντής του εν λόγω ινστιτούτου. Υπό αυτή του την ιδιότητα έχει συγγράψει και επιµεληθεί (ενίοτε σε συνεργασία µε άλλους) άρθρα, εκθέσεις και βιβλία, κυρίως στα Ολλανδικά, αλλά και στα Αγγλικά, τα Γερµανικά και τα Ισπανικά. Είναι µέλος της επιτροπής δεοντολογίας της Οµοσπονδίας Ενώσεων Ασθενών µε Συγγενείς Νόσους και σύµβουλος ορισµένων άλλων οργανώσεων, που δραστηριοποιούνται στον τοµέα της ιατρικής περίθαλψης στην Ολλανδία. Ως ειδικός επί θεµάτων δεοντολογίας συµµετείχε στον εθνικό διάλογο για την προληπτική γενετική στα µέσα της δεκαετίας του 90 και στον διάλογο για την κλωνοποίηση πριν από λίγα χρόνια. Από την αρχή του 1996 συντονίζει την έρευνα σε ένα άλλο ιδιωτικό ινστιτούτο δεοντολογίας, το Ινστιτούτου Πολιτιστικής εοντολογίας, στο Amersfoort. Από την 1 η Ιανουαρίου 1998 κατέχει την έδρα ιατρικής δεοντολογίας του Lindeboom στο Ανοικτό Πανεπιστήµιο του Άµστερνταµ. Από το 1992 ως το 1996 ήταν µέλος του ιοικητικού Συµβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης Κέντρων Ιατρικής εοντολογίας. Σήµερα είναι µέλος του Συµβουλευτικού Συµβουλίου του Κέντρου Βιοηθικής και Ανθρώπινης Αξιοπρέπειας (Trinity International University, Bannockburn, IL) και µέλος του Ευρωπαϊκού Εκδοτικού Συµβουλίου «εοντολογίας και Ιατρικής». * * * DV/437345EL.doc 1

2 Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Προσωρινή Επιτροπή για την Ανθρώπινη Γενετική Ακρόαση εµπειρογνωµόνων 26ης Απριλίου 2001 Η χρήση της γενετικής στην ιατρική (Γονιδιακή θεραπεία, φαρµακογενετική και φάρµακα από διαγονιδιακά ζώα) Στη συνοπτική αυτή παρουσίαση θα σχολιάσω τις διάφορες τεχνικές Γονιδιακή θεραπεία 1. ύο µορφές A) Σωµατική γονιδιακή θεραπεία Προσθήκη «σωστού» DNA σε σωµατικά κύτταρα Εφαρµογές στην ογκολογία, την καρδιαγγειακή ιατρική, τη θεραπεία γενετικών νόσων B) Βλαστική γονιδιακή θεραπεία Μέθοδοι: α) Εισαγωγή «σωστού» DNA σε βλαστικό κύτταρο (γονιµοποίηση in vitro (IVF) ή ενδοκυτταροπλασµατική τοποθέτηση σπερµατοζωαρίων (ICSI)) ή σε ζυγωτό β) In vitro µεταγονιδίωση εµβρυϊκών βλαστοκυττάρων και δηµιουργία ενός διαγονιδιακού εµβρύου µε µεταφορά του πυρήνα. (Στην περίπτωση αυτή ο επιστήµονας δηµιουργεί µια καλλιέργεια εµβρυϊκών βλαστοκυττάρων του εµβρύου που θα υποβληθεί σε γενετική τροποποίηση. Η καλλιέργεια υφίσταται γενετική τροποποίηση στο τρυβλίο Petri. Ο επιστήµονας έπειτα αφαιρεί τον πυρήνα του επιτυχώς γενετικά τροποποιηµένου κυττάρου και χρησιµοποιεί αυτόν τον πυρήνα για τη δηµιουργία ενός νέου εµβρύου (κλώνου του αρχικού εµβρύου, αλλά µε την τροποποίηση). Το έµβρυο αυτό µπορεί εν συνεχεία να µεταφερθεί στη µήτρα για να αναπτυχθεί και να γεννηθεί. Βλ. περισσότερα στο «καθεστώς του ανθρώπινου εµβρύου». γ) Εισαγωγή τεχνητού χρωµοσώµατος σε κύτταρα πρώιµου εµβρύου. Ακόµα σε πειραµατικό στάδιο. Προϋποθέσεις για τη σωµατική γονιδιακή θεραπεία α) Συνήθη κριτήρια για την επιστηµονική ιατρική έρευνα µε ανθρώπινα υποκείµενα (επιστηµονική ορθότητα, εκτίµηση οφέλους/ζηµίας, συναίνεση κατόπιν ενηµέρωσης κ.λπ.) β) Αποκλείεται επιστηµονικά να γίνει in vivo µεταγονιδίωση των βλαστοκυττάρων που παράγουν βλαστικά κύτταρα (καθώς αυτό θα συνιστούσε ανεξέλεγκτη µορφή βλαστικής γενετικής τροποποίησης) γ) Γονιδιακή θεραπεία πραγµατοποιείται µόνο για τη θεραπεία συγκεκριµένων νόσων και διαταραχών του ασθενούς που πρέπει να υποβληθεί σε θεραπεία η τεχνική δεν πρέπει να χρησιµοποιείται για βελτιωτική γενετική τροποποίηση (εάν αυτό καταστεί ποτέ δυνατόν). Η αποδοχή της βελτίωσης θα συνεπαγόταν ριζική αλλαγή του παραδοσιακού ρόλου της ιατρικής από µέσο ίασης, αποκατάστασης και ανακούφισης σε τεχνολογία ανθρώπινης αναδόµησης. Αυτό θα µπορούσε να πλήξει σοβαρά τη θεµελιώδη έννοια της ισότητας όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα από τα χαρακτηριστικά και τις ικανότητές τους. εοντολογική αξιολόγηση της βλαστικής γονιδιακής θεραπείας Υπέρ DV/437345EL.doc 2

3 α) Αποτελεσµατική θεραπεία (εν µέρει) γενετικώς προκαλούµενων νόσων και πιθανή πρόληψη εν µέρει γενετικώς προκαλούµενων νόσων. β) Μείωση της επικράτησης ορισµένων γενετικών νόσων στον πληθυσµό (γενετικές νόσοι που δεν οφείλονται σε συχνά εµφανιζόµενες µεταλλάξεις) Κατά α) Η ασφαλής χρήση της τεχνικής θα είναι δυνατή µόνον αφότου η πρώτη γενιά «ασθενών» και οι απόγονοί τους εκτεθούν σε απρόβλεπτους κινδύνους. εν είναι ακόµη σίγουρο εάν µπορεί κατ' αρχήν να υπάρξει εγγυηµένη ασφάλεια. β) Η ανάπτυξη της τεχνικής θα απαιτήσει τη βασικής σηµασίας χρήση και σπατάλη ανθρώπινων εµβρύων εάν αυτό κρίνεται αποδεκτό, δεν χρειάζεται να αναπτυχθεί η τεχνική ιδιαιτέρως, αφού στις περισσότερες περιπτώσεις θα είναι δυνατόν να αποφευχθεί η νόσος στην επόµενη γενιά επιλέγοντας τα «υγιή» έµβρυα (βλ. παρακάτω: καθεστώς του ανθρώπινου εµβρύου) γ) Εάν µπορούσε να γίνει µε ασφάλεια (και τότε δεν θα υπήρχε καµία ουσιαστική αντίρρηση κατά της θεραπευτικής χρήσης αυτής της τεχνικής) τότε στην κοινωνία µας, όπου η υγεία και η τεχνολογία έχουν πρωτεύοντα ρόλο, υπάρχει σοβαρός κίνδυνος η πρόληψη, η θεραπεία και η «βελτίωση» να οδηγήσουν σε µια ολισθηρή πορεία: -το ανθρώπινο ον θα γίνεται το σχέδιο κάποιου άλλου -οι σχέσεις γονέα-τέκνου µετατοπίζεται από σχέση πρόσωπου (λήπτης) - πρόσωπου (δώρο) σε σχέση πρόσωπου (κατασκευαστής) - αντικειµένου (προϊόν) Αυτό θα σήµαινε παραβίαση της αξιοπρέπειας, της ισότητας και της ελευθερίας όλων των ανθρωπίνων όντων στην κοινωνία µας. Το καθεστώς του ανθρώπινου εµβρύου Το ανθρώπινο έµβρυο αξίζει ανθρώπινη προστασία επειδή: 1) Το ανθρώπινο έµβρυο είναι: - ένας νέος βιολογικός οργανισµός, µια οντότητα - µε το µοναδικό γενετικό περιεχόµενό του και το αντίστοιχο αναπτυξιακό δυναµικό, που ως - δείγµα του είδους homo sapiens θα έχει - µια συνεχή τυπικά ανθρώπινη βιολογική εξέλιξη Έτσι, από βιολογική άποψη δεν υπάρχει λόγος να µη θεωρείται και να µην αντιµετωπίζεται το έµβρυο ως ανθρώπινο ον. Τα ανθρώπινα έµβρυα ανήκουν αναµφίβολα στην ανθρώπινη οικογένεια. Πρόκειται για ένα βιολογικό γεγονός. Σύµφωνα µε το προοίµιο της Οικουµενικής ιακήρυξης εποµένως, η αναγνώριση της εγγενούς αξιοπρέπειάς τους, καθώς και των ίσων και αναπαλλοτρίωτων δικαιωµάτων τους, είναι το θεµέλιο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης στον κόσµο. Το ίδιο αναφέρεται και στο προοίµιο της Σύµβασης για τα ικαιώµατα του Παιδιού, σύµφωνα µε το οποίο το παιδί [ ] χρήζει ειδικής προστασίας και φροντίδας, συµπεριλαµβανοµένης κατάλληλης νοµικής προστασίας πριν, αλλά και µετά τη γέννηση. 2) Το ανθρώπινο ον υπερβαίνει την απλή βιολογική, σωµατική ύπαρξη µπορεί να διακριθεί σε αυτό αφενός µια φυσική σωµατική ζωή και αφετέρου µια νοητική, πνευµατική ζωή. Αυτές οι δύο διαστάσεις σχηµατίζουν µια αδιαίρετη ενότητα (δεν υπάρχει δυϊσµός). Έτσι, από την έναρξη της σωµατικής ζωής (σύλληψη) πρέπει να υπάρχει και πνευµατική ζωή. Εποµένως, πρέπει να θεωρούµε το ανθρώπινο έµβρυο ολοκληρωµένο ανθρώπινο ον που αξίζει πλήρη προστασία (εκτός εάν αποδεχόµαστε έναν υλικό µονισµό ή έναν ουσιώδη δυϊσµό). DV/437345EL.doc 3

4 3) Το ζυγωτό είναι η µόνη βιολογική αναµφισβήτητη αρχή του ανθρώπινου όντος, και για τον λόγο αυτό παρέχει την καλύτερη αφετηρία για πλήρη προστασία όλων των ανθρώπινων όντων στην κοινωνία. 4) Το ψήφισµα του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου της 12ης Μαρτίου 1997 σχετικά µε την κλωνοποίηση ζώων και ανθρώπων απορρίπτει επίσης την κλωνοποίηση στο πλαίσιο της εµβρυακής έρευνας. Στο άρθρο 3 προτρέπονται τα κράτη µέλη να απαγορεύσουν την κλωνοποίηση ανθρώπινων όντων σε όλα τα στάδια του σχηµατισµού και της ανάπτυξής τους, χωρίς διάκριση όσον αφορά την εφαρµοζόµενη µέθοδο [ ]_ Η κλωνοποίηση και η βελτιωτική γενετική τροποποίηση (που στοχεύει στη βελτίωση των ανθρώπινων όντων και των απογόνων τους) αντίκεινται στο άρθρο 1 της Οικουµενικής ιακήρυξης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, σύµφωνα µε το οποίο όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι ως προς την αξιοπρέπεια και τα δικαιώµατα. Η Παγκόσµια ιακήρυξη για το Ανθρώπινο Γονιδίωµα και τα Ανθρώπινα ικαιώµατα (που εγκρίθηκε από την Γενική ιάσκεψη της Unesco, A) είναι ακόµα πιο σαφής, αναφέροντας πως πρακτικές που αντιτίθενται στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, όπως η αναπαραγωγική κλωνοποίηση των ανθρωπίνων όντων, δεν πρέπει να επιτρέπονται (άρθρο 11)._ Φαρµακογενετική Μια πολλά υποσχόµενη εξέλιξη που ενδέχεται -να αποτελέσει εναλλακτική λύση στη σωµατική γονιδιακή θεραπεία για τις γενετικές νόσους (πρβλ. νόσος του Pompe) -να βελτιώσει την απόδοση της χορήγησης φάρµακων, λαµβάνοντας υπόψη τον γενετικό εξοπλισµό κάθε ατόµου -να οδηγήσει στην ανάπτυξη νέων φαρµάκων -να οδηγήσει στην εξατοµικευµένη χορήγηση φαρµάκων Κάποια σχόλια δεοντολογικής φύσης: -Οι προσδοκίες για βραχυπρόθεσµα αποτελέσµατα είναι ίσως υπερβολικά υψηλές, γεγονός που θα µπορούσε να οδηγήσει σε πρόωρες κλινικές δοκιµές και σε υπερβολική πίεση στους ασθενείς να συµµετάσχουν σε αυτές (πρβλ. δοκιµές γονιδιακής θεραπείας) εποµένως πρέπει να εξασφαλιστεί πολύ αυστηρός ανεξάρτητος έλεγχος των πρωτοκόλλων. -η εξατοµικευµένη χορήγηση φαρµάκων θα έχει ως παρενέργεια τη δυνατότητα διαµόρφωσης µιας εικόνας για τον γενετικό κίνδυνο κάποιου ανθρώπου από τη χρήση των φαρµάκων που λαµβάνει, γεγονός που θα µπορούσε να οδηγήσει σε διακρίσεις στις κοινωνικές σχέσεις Χρήση διαγονιδιακών ζώων για την παραγωγή φαρµάκων Παραθέτω ένα χωρίο από ένα άρθρο που έγραψα για τη βιοτεχνολογία, προκειµένου να παρουσιάσω εν συντοµία τη θέση µου. «Για τη γενετική τροποποίηση και κλωνοποίηση (αγροτικών) ζώων διαθέτουµε µια στρατηγική ΟΧΙ εκτός εάν. Παραδείγµατος χάρη, δεν θεωρούµε ηθικά αποδεκτή τη γενετική τροποποίηση ζώων µε σκοπό την αύξηση της ζωικής παραγωγής. Αλλά, ειδικά όταν η γενετική τροποποίηση ή/και η κλωνοποίηση προσφέρουν την πραγµατικά µοναδική δυνατότητα για µια θεραπεία ασθενών µε ανίατη ασθένεια, για τους οποίους δεν υπάρχει ακόµη (κατάλληλη) θεραπεία, τότε µπορούµε, υπό ορισµένες προϋποθέσεις, να τη θεωρήσουµε ηθικά αποδεκτή. Όµως, όταν η έλλειψη βούλησης για αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων, πέραν της γενετικής τροποποίησης DV/437345EL.doc 4

5 ή/και της κλωνοποίησης ζώων, οφείλεται σε οικονοµικούς λόγους, τότε δεν δεχόµαστε ότι αυτοί οι λόγοι αποκλείουν οποιαδήποτε άλλη βιώσιµη εναλλακτική λύση.» Καθηγητής ρ. H. Jochemsen, ιευθυντής του Ινστιτούτου του Καθ. ρ. G.A. Lindeboom και κάτοχος της έδρας ιατρικής δεοντολογίας του Lindeboom, Άµστερνταµ. DV/437345EL.doc 5