Υπεύθυνες καθηγήτριες : Κα. ΜΑΝΩΛΕΣΣΟΥ ΙΩ Κα. ΤΖΑΚΩΣΤΑ ΜΑΡΙΝΑ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΔΕ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ : ΧΟΝΔΡΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ - Α.Μ. 2 ΘΕΜΑ : «Η ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΧΑΣΜΩΔΙΑΣ» Υπεύθυνες καθηγήτριες : Κα. ΜΑΝΩΛΕΣΣΟΥ ΙΩ Κα. ΤΖΑΚΩΣΤΑ ΜΑΡΙΝΑ Πάτρα

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... ΣΕΛ 5 2. ΦΩΝΗΕΝΤΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ... ΣΕΛ 5 3. ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ... ΣΕΛ ΟΡΙΣΜΟΙ... ΣΕΛ 8 4. Η ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ... ΣΕΛ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ... ΣΕΛ ΤΟΝΟΣ... ΣΕΛ ΘΕΣΗ ΣΤΗ ΛΕΞΗ... ΣΕΛ ΛΟΓΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ... ΣΕΛ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΧΑΣΜΩΔΙΑΣ... ΣΕΛ ΠΡΟΦΟΡΑ... ΣΕΛ ΑΦΑΙΡΕΣΗ... ΣΕΛ ΕΚΘΛΙΨΗ... ΣΕΛ ΤΟΠΟΣ ΑΡΘΡΩΣΗΣ... ΣΕΛ ΕΠΙΠΕΔΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ... ΣΕΛ Η ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ ΣΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ...ΣΕΛ 32 2

3 4.2.2 Η ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ ΣΤΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ...ΣΕΛ Η ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ ΣΤΗ ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΑ...ΣΕΛ ΕΙΔΟΣ ΛΟΓΟΥ... ΣΕΛ Η ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ...ΣΕΛ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ...ΣΕΛ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ...ΣΕΛ ΠΟΝΤΙΑΚΗ... ΣΕΛ ΘΕΣΣΑΛΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ...ΣΕΛ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ... ΣΕΛ ΚΡΗΤΗ... ΣΕΛ ΧΙΟΣ... ΣΕΛ ΚΥΚΛΑΔΕΣ... ΣΕΛ ΙΚΑΡΙΑ... ΣΕΛ ΚΥΘΗΡΑ... ΣΕΛ ΖΑΚΥΝΘΟΣ... ΣΕΛ ΜΑΝΗ...ΣΕΛ ΚΥΜΗ... ΣΕΛ ΜΕΓΑΡΑ... ΣΕΛ ΑΙΓΙΝΑ... ΣΕΛ 47 3

4 6.14 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ... ΣΕΛ ΘΡΑΚΗ... ΣΕΛ ΛΕΣΒΟΣ... ΣΕΛ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ, ΛΗΜΝΟΣ, ΙΜΒΡΟΣ... ΣΕΛ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ... ΣΕΛ ΑΡΤΑΚΗ... ΣΕΛ ΙΔΙΩΜΑ ΛΙΒΙΣΙΟΥ... ΣΕΛ ΣΩΖΟΠΟΛΗ... ΣΕΛ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ.... ΣΕΛ ΙΚΑΡΙΑ, ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ, ΚΥΠΡΟΣ...ΣΕΛ 54 K.A. 7. ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ.... ΣΕΛ ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΣΕ ΝΕΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ... ΣΕΛ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...ΣΕΛ 78 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 4

5 1-Ε Ι Σ ΑΓ Ω Γ Η Στην παρούσα εργασία θα μελετηθεί το θέμα της φωνηεντικής ιεραρχίας όπως αυτή εμφανίζεται στην Ελληνική και σε διαλέκτους της. Θα αναφερθούμε στην κλίμακα ισχύος των φωνηέντων η οποία καθορίζει τον ισχυρό ή ασθενή χαρακτήρα του φωνήεντος ανάλογα με τη θέση που κατέχει στην εν λόγω κλίμακα. Θα εξετάσουμε επίσης τον τρόπο με τον οποίο η ισχύς αυτή επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες φωνολογικούς, μορφολογικούς, σημασιολογικούς, όπως είναι η θέση του φωνήεντος μέσα στη λέξη, το αν ανήκει σε τονισμένες ή άτονες συλλαβές ή το πώς εμφανίζονται τα φωνήεντα στα όρια μορφημάτων. Η γειτνίαση των φωνηέντων μέσα στην ίδια λέξη ή μεταξύ δύο λέξεων δημιουργεί το φαινόμενο της χασμωδίας, το οποίο λύνεται, «θεραπεύεται» μέσω των παρακάτω φωνολογικών διαδικασιών: Πρώτον: έκθλιψη, Δεύτερον: αφαίρεση, Τρίτον: εισαγωγή / επένθεση, Τέταρτον: συνίζηση Πέμπτον: τροπή, Έκτον : φωνηεντική αρμονία Έβδομον: αφομοίωση κ.ά. Αναφορικά με τη φωνηεντική αρμονία, αυτή αφορά γειτνίαση φωνηέντων μεταξύ των οποίων μπορεί να μεσολαβεί σύμφωνο, όπως θα αναφερθούμε και εκτενέστερα παρακάτω. Επίσης, πρέπει να σημειωθεί ότι θα γίνει μία ιστορική αναφορά του θέματος. 2-ΦΩΝΗΕΝΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Θεωρώ αναγκαίο να αναφερθώ στον κατάλογο των φωνηέντων της Ελληνικής τα οποία ανήκουν στην κατηγορία των ανοικτών, των κλειστών με βάση συγκεκριμένα κριτήρια. Σύμφωνα με τον Πετρούνια (1984: 373), τα φωνήεντα της Ελληνικής χαρακτηρίζονται ως ακολούθως: 5

6 1. ΠΙΝΑΚΑΣ ΦΩΝΗΕΝΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ: 1.Μπροστινά 2.Οπίσθια Α.Ψηλά κλειστά /i/ πείνα /u/ πούντα Β. Μεσαία /e/ πένα /o/ πόνος Γ. Χαμηλά ανοιχτό /a/ πάνα Αστρόγγυλα Στρογγυλά Εξάλλου για το ίδιο θέμα, σύμφωνα με Κλαίρη 2005:1004, τα φωνήεντα χαρακτηρίζονται ως εξής: [ a ] Κεντρικό // ανοιχτό φωνήεν [ e ] Μέσο // πρόσθιο // μη στρογγυλό φωνέην [ o ] Μέσο //οπίσθιο // στρογγυλό φωνήεν [ i ] Κλειστό // πρόσθιο // μη στρογγυλό φωνήεν [ u ] Κλειστό // οπίσθιο // στρογγυλό φωνηέν Επειδή στα παραπάνω δεν προσδιορίζεται τι εννοούμε με τους όρους ψηλό, κλειστό, στρογγυλό και τα λοιπά. Θα δώσω σχετικούς ορισμούς. (βλ. Κλαίρη 2005) 2.ΘΕΣΗ ΓΛΩΣΣΑΣ Πρόσθιο φωνήεν είναι το «φωνήεν που εκφέρεται με τη γλώσσα μπροστά από τη θέση ανάπαυσης». Στην Ελληνική πρόσθια φωνήεντα είναι τα: / e / και το / i / Οπίσθιο φωνήεν είναι το «φωνήεν που εκφέρεται με τη γλώσσα πίσω από τη θέση ανάπαυσης». Στην Ελληνική, οπίσθια φωνήεντα είναι τα: / o / και το / u / Κεντρικό φωνήεν είναι το «φωνήεν που εκφέρεται με τη γλώσσα στη θέση ανάπαυσης». Στην Ελληνική κεντρικό φωνήεν είναι το: / a / 3.ΣΤΡΟΓΓΥΛΕΜΑ ΧΕΙΛΙΩΝ Στρογγυλό φωνήεν είναι το «φωνήεν που εκφέρεται με στρογγύλεμα των χειλιών». 6

7 Στην Ελληνική στρογγυλά φωνήεντα είναι τα: / o / και το / u / Μη στρογγυλό φωνήεν είναι το «φωνήεν που εκφέρεται χωρίς στρογγύλεμα των χειλιών». Στην Ελληνική, μη στρογγυλά φωνήεντα είναι τα: / a / / e / / i / Μέσο φωνήεν είναι το «φωνήεν που εκφέρεται με μεγάλο άνοιγμα της στοματικής κοιλότητας. Στην Ελληνική, μέσα φωνήεντα είναι τα: / e / / o / Ανοικτό φωνήεν είναι το «φωνήεν που εκφέρεται με μεγάλο άνοιγμα της στοματικής κοιλότητας». Στην Ελληνική ανοικτό φωνήεν είναι το: / a /. Κλειστό φωνήεν είναι «το φωνήεν που εκφέρεται με μικρό άνοιγμα της στοματικής κοιλότητας». Στην Ελληνική κλειστά φωνήεντα είναι τα: / i / και / u /. Συγκεφαλαιώνοντας, όσον αφορά στα κριτήρια βάσει των οποίων χαρακτηρίζουμε τα φωνήεντα, (βλ Κλαίρης 2005, σελ 1005) διαπιστώνουμε ότι οι φωνηεντικοί φθόγγοι διακρίνονται ως προς: α) το βαθμό ανοίγματος της στοματικής κοιλότητας, β) τη θέση της γλώσσας και γ) το σχήμα των χειλιών κατά την εκφώνησή τους. «Ανοικτά μέσα και κλειστά χαρακτηρίζονται τα φωνήεντα ανάλογα με το βαθμό ανοίγματος της στοματικής κοιλότητας. Κεντρικά πρόσθια και οπίσθια χαρακτηρίζονται τα φωνήεντα ανάλογα με το αν η γλώσσα βρίσκεται στη θέση ανάπαυσης ή πιο μπροστά ή πιο πίσω από τη θέση αυτή κατά την άρθρωση του φωνήεντος. Στρογγυλά ή μη στρογγυλά χαρακτηρίζονται τα φωνήεντα ανάλογα με το αν ο ομιλητής στρογγυλώνει τα χείλια κατά την άρθρωση του φωνήεντος ή όχι». 7

8 3.-ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ Ο Ρ Ι Σ Μ Ο Ι Φ Ω Ν Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ω Ν Δ Ι Α Δ Ι Κ Α Σ Ι Ω Ν Όπως αναφέρεται στον Κλαίρη (2005: 1039), «Η εκφώνηση δύο ή περισσοτέρων φωνηέντων στη σειρά (χασμωδία) αποτελεί μία δύσκολη ακολουθία φθόγγων για τους ομιλητές». Το γλωσσικό λοιπόν σύστημα αντιμετωπίζει αυτή τη δυσκολία και λύει τη χασμωδία μέσω συγκεκριμένων φωνολογικών διαδικασιών. Σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη ( 1985: 141), η χασμωδία λύεται με στόχο την οικονομικότερη άρθρωση ή υφολογικούς λόγους όπως την αποφυγή του μονότονου ή δυσάρεστου ακουστικού αισθήματος από την αλλεπαλληλία φωνηεντικών φθόγγων. Στη γλώσσα της ποίησης του Κακναβάτου (2003) δίνονται οι εξής ορισμοί: Χασμωδία είναι η γειτνίαση δύο ή τριών φωνηέντων μέσα στη λέξη ή σε διαφορετικές λέξεις, π.χ. μία, από αυτό, ποίηση. (βλ. Κακναβάτου 2003: 118) Έκθλιψη είναι η «αποβολή του τελευταίου φωνήεντος μιας λέξης όταν η επόμενη αρχίζει από φωνήεν όμοιο ή ανόμοιο, π.χ. τ όνειρο». (βλ. Κακναβάτου 2003: 117) Η έκθλιψη (βλ. Κακναβάτου 2003: 119) απαντάται: 2α) ανάμεσα σε όμοια φωνήεντα: Α+α Ε+ε Ι+ι Ου+ου Ο+ο 2β) ανάμεσα σε ανόμοια φωνήεντα: Αφαίρεση είναι η «αφαίρεση του αρχικού φωνήεντος της λέξης όταν η προηγούμενη λήγει σε φωνήεν, π.χ. που ναι» (βλ Κακναβάτου 2003: 117). Στις φωνολογικές διαδικασίες της έκθλιψης και της αφαίρεσης το αποτέλεσμα μπορεί να είναι η ένωση των δύο λέξεων σε μία λέξη, π.χ.: Επομένως οι μορφοφωνολογικοί παράγοντες είναι αυτοί που συντρέχουν στη διαδικασία της αφαίρεσης: Παραδείγματα: 1.απέξω 8

9 2.παρέξω, 3.πούναι, 4.νάναι, 5.ναρθεί, 6.ματάγινε, 7.τουτέστι, 8.καθέκαστα, 9.παρεκτός, 10.αποξαρχής ( βλ. Κακναβάτου 2003: 119). Συνίζηση είναι η «συμπροφορά των φθόγγων η υ ει οι > [i], ή ε αι>[e], με το επόμενο φωνήεν π.χ. εννιά» (βλ. Κακναβάτου 2003: 118). Β] Aπό το λεξικό του Μπαμπινιώτη (2002) στη συνέχεια διαβάζουμε τους παρακάτω ορισμούς: Κώφωση είναι η «τροπή άτονου ανοικτού φωνήεντος στο αντίστοιχο κλειστό, π.χ. του ε σε ι, του ο σε ου. π.χ. πιδί, κουπάδ.». Σύμφωνα με τον Mirambel (1988: 11), ανοικτά θεωρούνται τα φωνήεντα α, ε και ο. Το α είναι το ανοιχτότερο από όλα, ενώ το ε και το ο έχουν μέσο άνοιγμα. Εξάλλου σύμφωνα με τον Κλαίρη (2005: 1137), κλειστό φωνήεν είναι αυτό που εκφέρεται με μικρό άνοιγμα της στοματικής κοιλότητας. Στην Ελληνική κλειστά φωνήεντα θεωρούνται τα / i / και / u /. Όσον αφορά την αφαίρεση αναφέρεται ότι «Αφαίρεση είναι η αποβολή του αρχικού φωνήεντος μιας λέξης όταν η προηγούμενη τελειώνει σε φωνήεν π.χ. να έρθει να ρθει. Αποτελεί είδος εκκρούσεως κατ αντιδιαστολή προς την έκθλιψη π.χ. το όνομα - τ όνομα». Σχετικά με την έκκρουση αναφέρεται ότι «Η αποβολή (σίγηση) φωνήεντος κατά τη γειτνίαση δύο φωνηέντων μέσα στη φράση, στο τέλος μιας λέξης και στην αρχή μιας άλλης, όπου το ισχυρό φωνήεν εκκρούει(= αποβάλλει) το ασθενές ή ασθενέστερο φωνήεν π.χ. το έδωσε > το δωσε, από αυτόν > απ αυτόν. Η θέση του εκκρουομένου φωνήεντος δηλώνεται με την απόστροφο ( ). Το φαινόμενο της έκκρουσης είναι γνωστό και ειδικότερα προσδιορισμένο ως έκθλιψη και αντίστροφη έκθλιψη ή αφαίρεση». Δύο διαφορετικές απόψεις αναφέρονται στη βιβλιογραφία για την ισοδύναμη χρήση των όρων της έκκρουσης και της συναίρεσης. Ο Μωϋσιάδης (2005: 83) σχολιάζει ότι «η χρήση του όρου συναίρεση αντί έκκρουση είναι εσφαλμένη διότι η 9

10 «συναίρεση συνεπάγεται συγχώνευση των αρθρωτικών χαρακτηριστικών δύο φωνηέντων και αποδίδει φωνήεν διαφορετικό από τα συμβαλλόμενα». Σύμφωνα με τον Τσοπανάκη, από την άλλη (1994: 156), η συναίρεση έχει τη σημασία της συμπίεσης δύο όμοιων ή διαφορετικών φωνηέντων μέσα στην ίδια λέξη και τη δημιουργία ενός. Στην πρώτη περίπτωση, δηλαδή των όμοιων φωνηέντων(δηλαδή όταν έχουμε δύο ίδια φωνήεντα), το καινούριο φωνήεν που δημιουργείται είναι όμοιο με αυτά που συναιρέθηκαν. Στη δεύτερη περίπτωση, όμως, των διαφορετικών φωνηέντων επικρατεί αυτό που έχει μεγαλύτερο άνοιγμα και είναι ουσιαστικά μία μορφή έκκρουσης. Σύμφωνα με το λεξικό Μπαμπινιώτη (2002: 1707), συνίζηση «είναι το φωνητικό φαινόμενο κατά το οποίο οι φθόγγοι /i/ και /e/ συμπροφέρονται με το φωνήεν που ακολουθεί μετατρεπόμενοι σε j, προς αποφυγήν χασμωδίας». Η σημασία αναφέρεται ότι αποτελεί κριτήριο για τη συνιζημένη ή την ασυνίζητη προφορά. Στην περίπτωση αυτή έχουμε να κάνουμε με δύο διαφορετικές λέξεις: 11. Άδεια κουτιά - άδεια απουσίας: /aδja kutja/, /aδia apusias/ 12. Ακρίβια ακριβός:/akrivja/ 13. Ακρίβεια ακριβής: /akrivia/ 14. Χωριό χωρίο: /xorjo/, /xorio/ 15. Δουλειά δουλεία: /δuλa/,/δulia/ 16. σκιάζω - σκι-ά-ζω: /sciazo/, /scazo/ 17. ί-διος - ί-δι-ος(=προσωπικός):/iδios/,/iδjos/ Αν κάνουμε μία ιστορική αναφορά, διαπιστώνουμε ότι πολλές λέξεις της ελληνικής διαχρονικά υπέστησαν συνίζηση του ι ή και του ε που υπήρχε στη λέξη: 18.μηλέα > μηλεά > μηλιά 19.Γενεά > γενιά, παλαιός > παλιός. Η κράση, όπως αυτή εμφανίζεται στα αρχαία ελληνικά, στο λεξικό του Μπαμπινιώτη (2002: 954) ορίζεται ως «το φωνητικό φαινόμενο κατά τη συνεκφορά δύο λέξεων, όταν το ληκτικό φωνήεν ή η δίφθογγος της μιας και το αρκτικό φωνήεν ή η δίφθογγος της επομένης συγχωνεύονται σε φωνήεν ή δίφθογγο π.χ. και εγώ > καγώ». Μάλιστα, στον Σταματάκο (1973: 47), αναφέρεται ότι η κράση είναι «η συγχώνευση του τελικού βραχέος φωνήεντος ή διφθόγγου της προηγούμενης λέξης με το αρχικό φωνήεν ή δίφθογγο της επόμενης σε ένα φωνήεν μακρό ή ένα δίφθογγο». Στη συνέχεια, από τη Φιλιππάκη (1992) αντλούμε τους εξής ορισμούς που 10

11 αφορούν διάφορες φωνολογικές διαδικασίες οι οποίες εμπλέκονται σε φαινόμενα φωνηεντικής αρμονίας: Αφομοίωση είναι «εκείνη η φωνητική αλλαγή κατά την οποία ένα φώνημα αλλάζει κάποια του χαρακτηριστικά προκειμένου να προσομοιωθεί με ένα τεμάχιο του περιβάλλοντός του».(βλ. Φιλιππάκη 1992: 57). Αποβολή (αφαίρεση) είναι το φαινόμενο εκείνο κατά το οποίο «αποβάλλεται ένα ολόκληρο φωνητικό τεμάχιο. Π.χ. το «από ελπίζω» το οποίο γίνεται «απελπίζω», οπότε αποβάλλεται το ο της πρόθεσης όταν η λέξη με την οποία συνδυάζεται αρχίζει από φωνήεν». (βλ. Φιλιππάκη 1992: 58) Όσον αφορά την επένθεση, είναι η διαδικασία όπου «προστίθεται ένα τεμάχιο που πριν από τη σύνθεση δεν ανήκε ούτε στο ένα μόρφημα ούτε στο άλλο. Στα Νέα Ελληνικά το φαινόμενο αυτό παρουσιάζεται σποραδικά, όπως η επένθεση του γ στο παρακάτω παράδειγμα: 20.Ακούω => ακούγω 21.Άκουα => άκουγα» (βλ.φιλιππάκη 1992: 58) Εξάλλου, στη Νεοελληνική γραμματική του Τριανταφυλλίδη (1996: 72), στα πάθη των φθόγγων, διαβάζουμε για την εσωτερική και την εξωτερική χασμωδία: Η χασμωδία λέγεται εσωτερική μέσα στη λέξη, π.χ. Γαβριηλίδης, και εξωτερική όταν γίνεται στη συμπροφορά των λέξεων, δηλαδή όταν αφορά φωνήεντα που συναντώνται και ανήκουν σε διαφορετικές λέξεις, όπως: Το είπα, έχει ακόμη. ( βλ. και Μπαμπινιώτη 1985: 141). Στον Μπαμπινιώτη (1985: 141) αναφέρεται ότι «η εξωτερική χασμωδία - η οποία ονομάζεται και χασμωδία εν συνεπεία - «ανήκει στα γνωστά φαινόμενα συνεπείας- sandhi». Το φαινόμενο της συνεκφώνησης παρατηρείται, όταν «προφέρουμε δύο γειτονικά φωνήεντα σε μία συλλαβή σαν δίφθογγο. Έτσι λέμε όχι μόνο 22. κάηκα, 23. κακοαναθρεμμένος, αλλά και 24. κ<άη>κα, 25. κακ<οα>ναθρεμμένος όπου το αη, οα προφέρεται σε μία συλλαβή (βλ. Τριανταφυλλίδης 1996: 72) Στον Μωϋσιάδη (2005: 83) ως στένωση ορίζεται «η γειτνίαση δύο φωνηέντων κατά την οποία ένα ανοικτό φωνήεν μετατρέπεται σε κλειστότερο αν το άλλο φωνήεν χαρακτηρίζεται από ακόμη μεγαλύτερο άνοιγμα». Ο Μωϋσιάδης αναφέρει την παρατήρηση του Ανδριώτη ότι «η Ελληνική δεν επιτρέπει φωνηεντικά 11

12 συμπλέγματα αποτελούμενα από δύο ανοικτά φωνήεντα και ότι εξαιτίας αυτού του κανόνα τα τονισμένα ή άτονα ο και ε ενώπιον του α καθώς και το ε ενώπιον του ο τείνουν να υφίστανται στένωση προς το αμέσως κλειστότερο φωνήεν δηλ. το ο σε ου και το ε σε ι». Κατά τον Τριανταφυλλίδη (1996: 73), η συνίζηση μπορεί να καθορίσει τη σημασιολογική διαφοροποίηση ομόγραφων λέξεων. Για παράδειγμα, «μερικές λέξεις έχουν διαφορετική σημασία ανάλογα με το αν τα φωνήεντα προφέρονται συνιζημένα ή ασυνίζητα». π.χ. 26. έννοια (= έγνοια, φροντίδα) - έννοια (= όρος λογικής), έτσι λέμε και 27.τα παιδιά- η παιδιά, 28.ποιο,( ποιο σπίτι)- ποιό, (το ποιό ενός ανθρώπου). Κατά τους Μωϋσιάδη 2005: 89 και Τριανταφυλλίδη 1996: 73, αναφέρεται για τη συνίζηση ότι πρόκειται για «προέκταση της στενώσεως η οποία ορίζεται ως συμπίεση σε μία συλλαβή δύο φωνηέντων εκ των οποίων το πρώτο είναι κλειστό /e/, /i/ και ημιφωνοποιείται ενώ το δεύτερο ανοικτό /a/ /o/ /u/ (βλ. Μωϋσιάδης 2005: 89, Τριανταφυλλίδης 1996: 73) Σύμφωνα με τον Μωϋσιάδη (2005: 89) «η συνίζηση είναι αρκετά εκτεταμένη στην Νεοελληνική Κοινή όχι στο λόγιο λεξιλόγιο, αλλά δεν εμφανίζεται σε όλα τα ιδιώματα. Συναντάται στο μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου και της ηπειρωτικής Ελλάδος, στην Κύπρο, τη Μακεδονία, τη Θράκη και στα Δωδεκάνησα όχι σε όλα, ενώ απουσιάζει από την Κάτω Ιταλία, τη Μάνη, την Τσακονιά, τον Πόντο, τη Ζάκυνθο, την Κεφαλληνία καθώς και από το ιδιώμα των παλαιών Αθηνών, Μεγάρων Κύμης» και τα λοιπά. Z] Στη συνέχεια, στο λεξικό του Κρύσταλ αναφέρονται ορισμοί καταρχάς σχετικά με τη συνίζηση όπου «Ο όρος αναφέρεται στη φωνολογία σε ένα είδος κανόνα ο οποίος ερμηνεύει τις διάφορες διεργασίες σύμφυσης των χαρακτηριστικών» (βλ. Κρύσταλ 2003: 408), αλλά και για την αποβολή ή έκθλιψη, όπου αναφέρεται ότι είναι «Όρος που χρησιμοποιείται στη φωνητική και τη φωνολογία και αναφέρεται στην παράλειψη φθόγγων στη συνδεδεμένη ομιλία. Μπορούν να επηρεαστούν και σύμφωνα και φωνήεντα». (βλ. Κρύσταλ 2003: 44) Η] Στη συνέχεια στη Γραμματική των Κλαίρη - Μπαμπινιώτη 2005, απαντούν οι όροι: Η Έκθλιψη είναι «τύπος έκκρουσης, δηλαδή απαντά στα όρια δύο λέξεων όταν η προηγούμενη λέξη λήγει σε φωνήεν και η επόμενη αρχίζει με φωνήεν. Κατά την 12

13 έκθλιψη αποβάλλεται το τελικό φωνήεν της λέξης που προηγείται, π.χ. μ άκουσε /m `akuse/». Η αφαίρεση (ή αντίστροφη έκθλιψη) είναι «τύπος έκκρουσης, δηλ. απαντά στα όρια δύο λέξεων όταν η προηγούμενη λέξη λήγει σε φωνήεν και η επόμενη αρχίζει με φωνήεν. Κατά την αφαίρεση αποβάλλεται το αρχικό φωνήεν της λέξης που έπεται, π.χ. τό πες /t`o pes/». Η Έκκρουση περιλαμβάνει φωνολογικά φαινόμενα που απαντούν «στα όρια δύο λέξεων όταν η προηγούμενη λέξη λήγει σε φωνήεν και η επόμενη αρχίζει επίσης από φωνήεν, π.χ. την έκθλιψη και την αφαίρεση». Θ] Τσοπανάκης- Κράση «Η λέξη κράση σημαίνει την ανάμειξη δύο διαφορετικών φωνηέντων τα οποία όμως ανήκουν σε δύο λέξεις το ένα στο τέλος της πρώτης και το άλλο στην αρχή της δεύτερης. Η διαφορά ήταν ότι στα αρχαία ελληνικά το αποτέλεσμα της ανάμειξης ήταν ένα διαφορετικό φωνήεν ή δίφθογγος το ελάχιστον> τουλάχιστον, ενώ στα νε το αποτέλεσμα είναι η επικράτηση του ισχυρότερου φωνήεντος». (βλ.τσοπανάκης 1994 : 156). Πιο συνηθισμένη κράση είναι αυτή που πραγματώνεται ανάμεσα στα θα, να που μου σου του το, με ονοματικούς και ρηματικούς τύπους που ακολουθούν 29. θα είμαι > θάμαι, 30. θα έρθω > θάρθω, 31. μου έδωσες > μούδωσες, 32. το είπα > τόπα, 33. του είπα > τούπα, Με τον όρο συγκοπή σύμφωνα με Μπαμπινιώτη 1985 : 142, νοείται «κάθε φωνολογική διαδικασία η οποία καταλήγει σε αποβολή ή σίγηση φωνηεντικών στοιχείων όπως η έκθλιψη π.χ. αλλά εγώ > αλλ εγώ, η αφαίρεση π.χ. ω αγαθέ > ω γαθέ και η υφαίρεση». Συγκοπή κατά τον Σταματάκο (1973: 91), είναι η έκπτωση βραχέος φωνήεντος κειμένου μεταξύ συμφώνων. Π.χ. Αθήνηθν < Αθήνηθεν. Η χασμωδία σύμφωνα με τον Τσοπανάκη (1994: 154) θεραπεύεται με τη συνίζηση, τη συναλοιφή που περιλαμβάνει τη συναίρεση, κράση, έκθλιψη, αφαίρεση. Συναλοιφή είναι η ζύμωση δύο γειτονικών φωνηέντων μέσα στην ίδια λέξη οπότε στην περίπτωση αυτή το φαινόμενο λέγεται συναίρεση, και στο τέλος της μιας ή στην αρχή της άλλης λέξης οπότε το φαινόμενο λέγεται έκκρουση. Η έκκρουση περιλαμβάνει την κράση, την έκθλιψη και την αφαίρεση. 13

14 Στη συνέχεια θα αναφερθώ σε μία ακόμη φωνολογική διαδικασία η οποία συμβαίνει κατά τη συνάντηση φωνηέντων με σκοπό την αντιμετώπιση του φαινομένου της χασμωδίας. Η φωνηεντική αρμονία (vowel harmony) λαμβάνει χώρα, όταν μία φωνολογική μονάδα επηρεάζεται, εναρμονίζεται με / από μία άλλη μονάδα στην ίδια λέξη ή φράση. Στο λήμμα Aφομοίωση του ίδιου λεξικού αναφέρεται ότι στη φωνηεντική αρμονία ένα φωνήεν σε ένα μέρος μιας λέξης μπορεί να επηρεάσει την άρθρωση άλλων φωνηέντων, ακόμη και αν παρεμβάλλονται άλλοι φθόγγοι ανάμεσά τους. Κατά τη Νέσπορ (1999: 114), η ΦΑ είναι διαδικασία με την οποία η ποιότητα ενός φωνήεντος εξαρτάται από την ποιότητα του φωνήεντος που προηγείται ή σε άλλες περιπτώσεις του φωνήεντος που ακολουθεί, ανεξάρτητα από τον αριθμό των συμφώνων που μεσολαβούν». Η φωνηεντική αρμονία, ή αλλιώς η αφομοίωση εξ αποστάσεως, εκδηλώνεται στην Ελληνική και στα ιδιώματά της, είναι ωστόσο ένα φαινόμενο που εμφανίζεται κυρίως στη τουρκική γλώσσα. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά με λίγα λόγια τι συμβαίνει στην τουρκική. Κατά τη Φιλιππάκη (1992: 90-92), η φωνηεντική αρμονία στη τουρκική γλώσσα εμφανίζεται ως εξής: το μόρφημα του πληθυντικού στη τουρκική είναι ένα επίθημα που εμφανίζεται με δύο αλλόμορφα το /ler/ και το /lar/. Το πρώτο περιέχει μπροστινό φωνήεν και το δεύτερο περιέχει οπίσθιο φωνήεν. Τα δύο αυτά φωνήεντα e και a είναι και τα δύο μη υψηλά και μη στρογγυλά. Το /ler/ εμφανίζεται μετά από ρίζες που περιέχουν ένα μπροστινό φωνήεν, ενώ το /lar/ εμφανίζεται ύστερα από ρίζες που περιέχουν ένα οπίσθιο φωνήεν. Κατά τη Φιλιππάκη (1992: 90-92), λοιπόν, φαίνεται «ότι η τιμή του χαρακτηριστικού του εμπρόσθιου στο φωνήεν του πληθυντικού προβλέπεται από τη τιμή του εμπρόσθιου που χαρακτηρίζει το φωνήεν της ρίζας. Η τιμή του εμπρόσθιου θα συμπληρωθεί με τον κανόνα που ονομάζεται κανόνας φωνηεντικής αρμονίας ακριβώς επειδή περιγράφει το φαινόμενο κατά το οποίο όλα τα φωνήεντα μιας λέξης (ρίζα + προσφύματα) πρέπει να ταιριάζουν, να εναρμονίζονται κατά κάποια χαρακτηριστικά. Ο κανόνας της φωνηεντικής αρμονίας λέει ότι το πιο αφηρημένο φωνολογικό τεμάχιο α συμφωνεί απόλυτα με την τιμή του εμπρόσθιου η οποία χαρακτηρίζει το φωνήεν της ρίζας που προηγείται. Με τον κανόνα αυτό θα συμπληρωθεί η τιμή του εμπρόσθιου και το αποτέλεσμα θα είναι είτε το αλλόμορφο /ler/ είτε το αλλόμορφο /lar/». 14

15 Οι δύο βασικοί κανόνες από τους οποίους προκύπτει η φωνηεντική αρμονία, όπως διατυπώνονται στη γραμματική της τουρκικής (Ζεγκίκης 1995: 21, 25), είναι οι εξής: αφενός, «αν στην πρώτη συλλαβή μιας λέξης υπάρχει εμπρόσθιο φωνήεν, τότε και στις υπόλοιπες συλλαβές της λέξεως αυτής τα φωνήεντα θα είναι εμπρόσθια. Αν πάλι στην πρώτη συλλαβή μιας λέξεως υπάρχει οπίσθιο φωνήεν, τότε και στις υπόλοιπες συλλαβές της λέξεως αυτής τα φωνήεντα θα είναι οπίσθια». Αφετέρου, «αν στην πρώτη συλλαβή μιας λέξεως υπάρχει μη στρογγυλό φωνήεν τότε και στις άλλες συλλαβές της λέξεως αυτής θα υπάρχουν μη στρογγυλά φωνήεντα Αν όμως το φωνήεν της πρώτης συλλαβής μιας λέξεως είναι στρογγυλό, τότε τα φωνήεντα και των υπολοίπων συλλαβών της λέξεως αυτής θα είναι ή από τα στρογγυλά ή από τα μη στρογγυλά».η φωνηεντική αρμονία λοιπόν είναι το φαινόμενο κατά το οποίο στη τουρκική γλώσσα τα φωνήεντα έχουν μεταξύ τους ευφωνική διάρθρωση (βλ. Ζεγκίκης 1995: 20). 4. Φ Ω Ν Η Ε Ν Τ Ι Κ Η Ι Ε Ρ Α Ρ Χ Ι Α Σ ΤΑ Ν Ε Α Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Α Κατά τον Μωϋσιάδη (2005: 83), «τα προϊόντα επαφής των φωνημάτων εντός λέξεως ρυθμίζονται από τα αρθρωτικά χαρακτηριστικά τους. Οι μεταβολές που οφείλονται στο άμεσο φωνητικό περιβάλλον συνδέονται με τη φύση της άρθρωσης των γειτονικών φθόγγων και με τις συνέπειες της παραγωγής του εκφωνήματος σε συνεχή λόγο 1». Επιπροσθέτως, (βλ. Μωϋσιάδης 2005: 83), «ο τόπος και ο τρόπος αρθρώσεως των φωνηέντων καθώς και ο βαθμός ανοίγματος που παρουσιάζουν καθορίζει τη σχετική ισχύ τους». Όταν συναντώνται δύο φωνήεντα στα όρια μορφημάτων ή λέξεων, το ένα φεύγει. Το ποιο φωνήεν θα φύγει εξαρτάται από τη θέση που κατέχει στην κλίμακα ισχύος ή κλίμακα ηχηρότητας.όπως καταλαβαίνουμε από τον όρο κλίμακα ηχηρότητας, τα φωνήεντα τοποθετούνται στην κλίμακα με βάση την ισχύ τους, δηλαδή από το περισσότερο ηχηρό στο λιγότερο ηχηρό. Έχουν προταθεί διάφορες απόψεις από τους ερευνητές για την κλίμακα ηχηρότητας. Καταρχήν, αναφέρουμε την κλίμακα α > ο > u > e > i (βλ. Routledge 1999: 20) όπου το α είναι το πιο ηχηρό, μετά ακολουθεί το ο, μετά το ου, το ε και τέλος το ι το οποίο είναι το λιγότερο ηχηρό. Όμως στην ίδια πηγή διαβάζουμε ότι «μερικές φορές το ι αποδεικνύεται πιο δυνατό από το ε, οπότε έχουμε διαφορετική ιεραρχία η 15

16 οποία είναι a > ο > u > i > e». Στον Holton, Mackridge Φιλιππάκη 1999 : 23 υποστηρίζεται το ίδιο, ότι δηλαδή «Ο πιο σπουδαίος παράγοντας που επηρεάζει την επιλογή του φωνήεντος που θα απαλειφθεί είναι η θέση του φωνήεντος αυτού στην ιεραρχία ηχηρότητας (αντηχητικότητας). Τα πέντε φωνήεντα της ελληνικής ταξινομούνται σε μία κλίμακα ηχηρότητας, από το πιο ηχηρό (πιο αντηχητικό) /a/ ως το λιγότερο ηχηρό (λιγότερο αντηχητικό) /i/». Όσον αφορά όμως το ποια είναι αυτή η κλίμακα σχετικής ισχύος σύμφωνα με τους κανόνες της ιεράρχησης των φωνηέντων της ελληνικής γλώσσας, ο Μάκριτζ ισχυρίζεται ότι η κλίμακα φωνηεντικής ισχύος είναι η a > o > u > e ή i, εφόσον όπως σημειώνει «μερικές φορές το /i/ αποδεικνύεται ισχυρότερο του /e/». Ο Μωϋσιάδης επισημαίνει ότι «Αυτή η φωνηεντική ιεραρχία, δηλ η a>o>u>e>i, είναι γενικώς παραδεκτή και σήμερα, παρ ότι έχουν διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις ως προς τη σχετική θέση των [e] και [i]». Άλλη άποψη στη βιβλιογραφία σχετικά με την κλίμακα ισχύος είναι αυτή της Κaisse η οποία υποστηρίζει ότι «η ιεραρχία της ισχύος των φωνηέντων από το πιο δυνατό προς το πιο ασθενές είναι η ακόλουθη: o >a >u >i >e». (βλ. Μαλικούτη Drachman 943 : 200). Σχετικά με το ίδιο θέμα, το ποιο από τα δύο φωνήεντα (βλ. Κλαίρης 2005: ) αποβάλλεται κατά την έκκρουση καθορίζεται «από την ιεραρχία της ισχύος των φωνηέντων, η οποία έχει ως εξής: a > o > u > i > e. Η λογική που υπολανθάνει στην ιεραρχία αυτή είναι ότι τα χαμηλά φωνήεντα υπερισχύουν των υψηλών φωνηέντων και τα οπίσθια φωνήεντα υπερισχύουν των προσθίων (τα /o/ και /u/ υπερισχύουν των /e/ και /i/». Έτσι με βάση την παραπάνω ιεραρχία: το /a/ 34. αποβάλλει το /o/: / taγ`orasa / (=/to aγórasa/, το αγόρασα ) 35. αποβάλλει το /u/: / sániksa / ( =/su ániksa/, σου άνοιξα) 36. αποβάλλει το /e/: / θ`arθi / ( =/ θa érθi/, θα έρθει) 37. αποβάλλει το /i/: / táδe / ( =/ ta íδe/, τα είδε) το /o/ 38. αποβάλλει το /u/: / mórise/ ( =/ mu órise/, μου όρισε) 39. αποβάλλει το /e/: /tóleγa/ ( =/ to éleγa/,το έλεγα ) 40. αποβάλλει το /i/: / tóδa/ ( =/ to íδa/, το είδα) το /u/ 41. αποβάλλει το /e/: του έδειξα - τούδειξα 42. αποβάλλει το /i/: σου ήρθα σούρθα 16

17 το /e/ 43. αποβάλλει το /i/: με είδε μίδε και 44. αποβάλλεται από όλα τα άλλα φωνήεντα όπως φαίνεται στα παραπάνω παραδείγματα. Αναφέρεται, εξάλλου, ότι «όταν τα δύο φωνήεντα που συναντώνται είναι όμοια, τότε δεν τίθεται θέμα υπερίσχυσης». Για το ίδιο θέμα στο Λεξικό του Μπαμπινιώτη (2002) αναφέρεται ότι «το ποιο φωνήεν εκκρούει ή εκκρούεται, δηλ. αποβάλλει το άλλο ή αποβάλλεται το ίδιο έχει σχέση με τη «σχετική ισχύ» των φωνηέντων, με τα λεγόμενα «ισχυρά» και «αδύνατα» φωνήεντα. Η κλίμακα που ακολουθεί η σχετική ισχύς των φωνηέντων στο λεξικό είναι: α εκκρούει e o i u (e= ε / αι, ο = ο/ω, i=ι/η/υ/ει/οι, u = ου) o εκκρούει e i u u εκκρούει e i i εκκρούει e Τέλος στη Θεοφανοπούλου αναφέρεται ότι «οι ακολουθίες διαφορετικών φωνηέντων υπόκεινται σε φωνολογικές διαδικασίες μεταξύ των ορίων των λέξεων. Σύμφωνα με τον Χατζιδάκη (1905: ), όταν ένα τελικό φωνήεν και ένα αρχικό φωνήεν συναντώνται, το πιο ηχηρό κυριαρχεί. Αυτή η σειρά είναι γνωστή ως «ιεραρχία της κυριαρχίας». Το φωνήεν που επιζεί κατά την ακολουθία δύο φωνηέντων είναι αυτό που βρίσκεται πρώτο στην κλίμακα /a, o, u, e. i /. Έτσι : Το A κυριαρχεί στα o u e i Το O κυριαρχεί στα u e i Το U κυριαρχεί στα e i Το E κυριαρχεί στο i» Από παραδείγματα ακολουθιών φωνηέντων παρατηρούμε ωστόσο ότι η κλίμακα ισχύος των φωνηέντων όπως διατυπώθηκε παραπάνω δεν τηρείται πάντα (βλ. Θεοφανοπούλου σελ ). Μπορούμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα και να διατυπώσουμε κάποιους κανόνες: 1- τα όμοια φωνήεντα δηλ. Α+α=α, ο+ο=ο, ου+ου=ου, ε+ε=ε, ι+ι=ι, απλοποιούνται. 2- το οπίσθιο φωνήεν κυριαρχεί στο πρόσθιο, π.χ. 45. το έφερα τόφερα, 46. τα έφερα τάφερα, 47. του έφερα- τούφερα, 48. τα είπα τάπα, 17

18 49. του είπα τούπα. 3- το χαμηλό φωνήεν κυριαρχεί στο υψηλό, π.χ. του άφησα τάφησα, το άφησατάφησα. (βλ. Θεοφανοπούλου σελ. 385) Από τις περιπτώσεις όπου βλέπουμε ότι η κλίμακα ισχύος δεν τηρείται, βγάζουμε τα εξής συμπεράσματα: (βλ. Θεοφανοπούλου σελ. 385) 1-Ο ρόλος του τόνου: αν το υψηλότερο οπίσθιο ή ακόμη το πρόσθιο φωνήεν τονίζονται, τα φωνήεντα παραμένουν ανέπαφα: π.χ. τα όνειρα, τα ούζα, τα έλατα κτλ. 2-Η δομή της λέξης: τα ουσιαστικά ή τα ρήματα με αρκτικό μη τονισμένο φωνήεν το διατηρούν και παραμένει ανέπαφο: του υποσχέθηκα, τα ονόμασα κτλ. Αυτό σημαίνει ότι οι γραμματικές κατηγορίες διατηρούν τα φωνήεντά τους ανεξάρτητα από τη θέση τους στην κλίμακα φωνηεντικής ισχύος. Τίθεται όμως το ερώτημα γιατί διατηρούνται τα φωνήεντα των λειτουργικών κατηγοριών (π.χ. άρθρα, προθέσεις, σύνδεσμοι). Σύμφωνα με τη Θεοφανοπούλου (σελ. 386), «Και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις παρατηρούμε τη τάση της γλώσσας να διατηρεί ανέπαφο το σχήμα της λέξης. Το φωνήεν απαλείφεται μόνο αν δεν αποτελεί μέρος της ρίζας ή η ρίζα της λέξης θα μπορούσε να σχηματισθεί ξανά από άλλους τύπους του παραδείγματος. Έτσι η λεξη τα έφερα γίνεται τάφερα, το έφερα γίνεται τόφερα, του έδωσα, τούδωσα, τα ένωσα, τάνωσα, κτλ. Εφόσον η ρίζα φερ-, ή νοθ-, διν- δος- και το ε είναι η αύξηση δηλ ένα ξεχωριστό μόρφημα. Αυτό δεν συμβαίνει σε ρήματα όπως ονομάζω, υπόσχομαι, το αρχικό φωνήεν των οποίων σχηματίζει ένα μέρος της ρίζας, π.χ. θα ονομάσω, ονόμασα, υποσχέθηκα, έχω υποσχεθεί». Θα εξετάσουμε περιπτώσεις γειτνίασης διαφορετικών φωνηέντων τονισμένων και ατόνων στους ακόλουθους συνδυασμούς: - A + a e o u i - E + e a o u i - O + o a e u i - U + u a e o i - I + i a e o u Τα παραδείγματα που αναφέρονται (βλ. Θεοφανοπούλου) δεν είναι περιορισμένα σε μία κατηγορία συντακτική, αλλά σε πολλές συντακτικές κατηγορίες. Εξετάζονται λοιπόν διαφορετικές λεξικές κατηγορίες όπως: - άρθρο και ουσιαστικό - αντωνυμία και ρήμα 18

19 - επίρρημα και ρήμα - επίρρημα και ουσιαστικό - επίθετο και ουσιαστικό - ουσιαστικό και επίθετο ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ 50. A + a τα άφησε => τάφησε 51. A + e τα έφερε => τάφερε 52. A + o τα όνειρα, έφυγα ολοταχώς (μένει ανέπαφο= δηλ δεν κυριαρχεί το α στο ο) 53. A + u έφερα ούζο ( μένει ανέπαφο, δηλ. δεν κυριαρχεί το α στο ου ) 54. A + I περίμενα ήσυχα (μένει ανέπαφο δηλ. δεν κυριαρχεί το α στο ι ) 55. E + e με έδιωξε => μέδιωξε 56. E + a με αφήνει => μαφήνει 57. E + o με ονόμασε => μονόμασε 58. E + u με ουρά => μουρά 59. E + i με είδε => μείδε, διάβαζε ιστορία => διάβαζ ιστορία = ι>ε 60. O + o το όνειρο => τόνειρο 61. O + a το άσπρο => τάσπρο 62. O + e το έφερε => τόφερε 63. O + u το ούζο => το ουζάκι (μένει ανέπαφο δηλ. δεν κυριαρχεί το ο στο ου) 64. O + I το υποσχέθηκε (μένει ανέπαφο δηλ. δεν κυριαρχεί το ο στο ι ) 65. U + u του ουρανού => τουρανού 66. U +a του άφησε => τάφησε, 67. του αφήνει => ταφήνει, 68. U + o μου όρισε => μόρισε, του ωραίου => τωραίου 69. U + e μου έφερε => μούφερε, κοιμίσου έξω (μένει ανέπαφο δηλ. δεν κυριαρχεί το ου στο ε ) 70. U + i μου είπε > μούπε, κοιμίσου ήσυχα (μένει ανέπαφο), μου υποσχέθηκε (μένει ανέπαφο) του ήλιου (μένει ανέπαφο δηλ. δεν κυριαρχούν τα ου στο ι ) 71. I + I η ημέρα => η μέρα 19

20 72. I + a πλέκει αυτός => πλέκ αυτός 73. I + e περιμένει εδώ => περιμέν εδώ = ε > ι (παρατηρείται κυριαρχία του ε στο ι) 74. I + o πάλι ο ίδιος => πάλ ο ίδιος 75. I + u πίνει ούζο => πίν ούζο 4.1. ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΤΟΝΟΣ Ο Μωϋσιάδης (2005 : 86) αναφέρεται στην άποψη του Μάκριτζ για την κλίμακα σχετικής ισχύος των φωνηέντων και σημειώνει ότι «είναι αδιάφορο ποιο από τα φωνήεντα τονίζεται». Σύμφωνα όμως με τον Τσοπανάκη (1994: 158) ο τόνος των λέξεων παίζει τον ρόλο του π.χ.: καλά άκουσα, και όχι καλ άκουσα. (Υπάρχει βέβαια καλακούω, όπως βαριακούω, κρυφακούω). Σχετικά με το ρόλο του τόνου και κατά πόσο μπορεί να παίξει ρόλο και να επηρεάσει τυχόν υπερίσχυση κάποιου φωνήεντος εις βάρος άλλου, σύμφωνα με τον MIRAMBEL (1988: 33), ο παράγοντας τόνος δεν παίζει ρόλο στο ποιο φωνήεν θα υπερισχύσει. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, «οποιαδήποτε κι αν είναι η θέση του τόνου, το πιο ανοιχτό φωνήεν υπερισχύει από το λιγότερο ανοιχτό, έτσι που το α υπεριχύει από όλα τα άλλα.: π.χ. 76. τα έβλεπα> τα βλεπα = a+e >a, 77. τα είδα > τά δα= α+ι >α, 78. το άκουσα > τ άκουσα = ο+α>α» Τονίζει εξάλλου, ότι ο βαθμός ανοίγματος καθορίζει το ποιο φωνήεν θα μείνει και ποιο θα φύγει. Σχετικά με τον παράγοντα αυτό, τον βαθμό δηλαδή ανοίγματος, και αναφερόμενοι στο θέμα της ισχύος των ανοικτών φωνηέντων σε σχέση με τα κλειστά, σημειώνουμε την άποψη του Χατζιδάκη, ο οποίος ερεύνησε συστηματικά τη σχετική ισχύ των φωνηέντων της Ελληνικής, και διαπιστώνει, ότι τα ανοικτά φωνήεντα είναι ισχυρότερα των κλειστών». (βλ. Μωϋσιάδης 2005: 83) «Έθεσε το βαθμό ανοίγματος ως μέτρο ισχύος των φωνηέντων και πρότεινε τη κλίμακα a > o > u > e > i 20

21 προχωρώντας από το ανοικτότερο προς το κλειστότερο φωνήεν δηλαδή από το ισχυρότερο προς το ασθενέστερο». Σύμφωνα λοιπόν με τον Χατζιδάκη (1905 : 211), «Το μόνο μέτρο της σχετικής ισχύος εκάστου φωνήεντος ουδέν άλλο ηδύνατο να είναι παρά η προς άρθρωσιν εκάστου τούτων αναγκαία διάθεσις του στόματος. Εντεύθεν τα εκφωνούμενα δια μείζονος ανοίγματος του στόματος και δη δια της εκπομπής μείζονος ποσού αέρος είναι ισχυρότερα των εκφωνουμένων δια μικροτέρου ανοίγματος και δια της εκπομπής ελάσσονου ποσού αέρος». Το α άρα είναι ισχυρότερο όλων «και πάλι τούτων έκαστον κατά λόγον της αρθρώσεως αυτού είναι ισχυρότερον ή ασθενέστερον των λοιπών» ΘΕΣΗ ΣΤΗ ΛΕΞΗ Τώρα όμως θα αναφερθούμε στο θέμα του κατά πόσον παίζει ρόλο η θέση που κατέχουν τα φωνήεντα μέσα στη λέξη. Ο Μωϋσιάδης (2005: 143) αναφέρεται στην άποψη του Χατζιδάκη ότι «οι αρχικοί φθόγγοι της λέξεως είναι εμμονότεροι λόγω μείζονος προσπάθειας κατά την εκφώνησή τους», διαφωνεί ωστόσο και λέει ότι «οι λέξεις δεν εκφέρονται αυτόνομες αλλά «εν συνεκφορά» με άλλες και ότι κατά τη ροή του προφορικού λόγου δεν υπάρχουν οριοθετικά σημεία μεταξύ των λέξεων. Έτσι η αρχή και το τέλος της λέξης αποτελούν τις πλέον «ασθενείς» θέσεις στις οποίες οι φθόγγοι είναι ασταθέστεροι». Συνεχίζει δε ότι «η αστάθεια των αρκτικών φωνημάτων αποδεικνύεται επίσης από την εμφάνιση των προθεματικών φωνηέντων τόσο στην Αρχαία όσο και στην ελληνική». Μάλιστα, χαρακτηρίζει την αρκτική θέση της λέξης ως «ευπαθέστερη» και υποστηρίζει ότι «υπόκειται σε περισσότερες μεταβολές σε σχέση με την τελική, ενώ η τελική θέση φέρει το βασικό γραμματικό φορτίο της κλίσεως και πρέπει να διατηρεί τους μορφολογικούς δείκτες της». Επίσης ο Μωυσιάδης (2005:86) αναφέρει την άποψη του Μάκριτζ σχετικά με το ρόλο που παίζει η θέση των φωνηέντων ότι «δεν έχει σημασία ποιο φωνήεν προηγείται και ποιο έπεται». α. Αρκτικά φωνήεντα Αποβολή (αφαίρεση) ατόνου αρκτικού φωνήεντος Σύμφωνα με τον Μωϋσιάδη ( 2005: 143), η αποβολή άτονου αρκτικού φωνήεντος οφείλεται κυρίως σε συνεκφορά με τελικό φωνήεν προηγούμενης λέξης η οποία είναι 21

22 συνήθως τύπος του άρθρου, τα αοριστολογικά ένα, μία και οι ρηματικοί δείκτες να, θα, π.χ. 79. το οφρύδιον > το φρύδι 80. Μια αμυγδαλιά > μια μυγδαλιά Σημειώνεται ότι σε ορισμένες περιπτώσεις προηγείται έκκρουση π.χ. 81. μια εβδομάδα > μια βδομάδα, 82. ο αιγιαλός > ο γιαλός, 83. το ουράδιον > τ ουράδιον > τα ράδι β. Τροπή αρκτικού φωνήεντος Καθώς πολλές λέξεις (θηλυκά ουδέτερα δείκτες κα ), διαθέτουν τύπους που λήγουν σε α ή ο, τα οποία είναι τα ισχυρότερα φωνήεντα ( κατ εξοχήν το /a/), δεν είναι παράδοξο ότι οι τροπές αρκτικών φωνηέντων αποδίδουν συνήθως /a/ και /o/ ( λόγου χάρη, μια ομάδα > αμάδα (πρώτα γίνεται έκκρουση οπότε έχουμε αποβολή), τα ορμίδια > αρμίδι, ο εχθρός > οχτρός, ο ιξός>οξός). - Αφομοίωση εξ αποστάσεως προς ακόλουθο φωνήεν μεγαλύτερου ανοίγματος ιδίως όταν είναι τονούμενο λ.χ. ομφαλός > αφαλός, ολάκερος> αλάκερος, ελαφρός> αλαφρός (βλ. Μωϋσιάδης 2000: 145) γ. Ανάπτυξη προθεματικού φωνήεντος Το προθεματικό φωνήεν της Μεσαιωνικής και Νέας Ελληνικής είναι σχεδόν πάντα το -α-, τυχόν διαφορετική ανάπτυξη είναι προϊόν αναλογίας ή παρετυμολογίας. Όπως έχουν εξηγήσει οι μελετητές του φαινομένου, η ανάπτυξη προθεματικού φωνήεντος οφείλεται στις ακόλουθες αιτίες: 1) Συνεκφορά με το τελικό α προηγούμενης λέξης η οποία συνήθως είναι ο πληθυντικός του ουδετέρου άρθρου τα, τα αοριστολογικά ένα, μία και οι ρηματικοί δείκτες να, θα π.χ. μια χηβάδα> αχηβάδα, τα χνάρια >αχνάρι, 2) Αναλογία προς λέξη με αρχικό α- λ.χ. ασφάκα < σφάκος σε πολλές διαλέκτους κατά τα φυτά αλόη, αμάραντος, αντίδι, άνηθο κτλ., ασπάλαθος< σπάλαθος, κατά το ασπάρτης κ.α. (βλ. Μωϋσιάδης 2005: 144) 22

23 ΛΟΓΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ Το λόγιο στοιχείο παίζει ρόλο στη σταθερότητα και τη διατήρηση των φωνηέντων στη θέση που κατέχουν στη λέξη π.χ. 84. ελαία > ελιά, 85. μι-λιά, αλλά ομιλία, 86. λόγια, αλλά λό-γι-α στοιχεία, 87. ό-ποιος αλλά ο-ποί-ος. Συνήθως λέξεις που προέρχονται από τη λόγια παράδοση διατηρούν ασυνίζητο το ι αντίθετα προς λαϊκότερες λέξεις: 88. χίλια, αλλά χιλιετία, 89. καρδιά, αλλά καρδιολόγος, 90. έννοια σου αλλά έννοια, 91. δόλιος (= κακομοίρης) αλλά δό-λι-ος ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΧΑΣΜΩΔΙΑΣ Η χασμωδία μπορεί να διατηρηθεί στο εσωτερικό της λέξης και στη συνεκφορά. Πόσο συχνά όμως διατηρείται η χασμωδία στη λέξη και τη συνεκφορά; Κατά τον Mirambel (1988: 48), τα φωνηεντικά συμπλέγματα δεν τα συναντούμε πολύ συχνά. «Στις 3000 λέξεις βρίσκουμε ακριβώς 145 φωνηεντικά συμπλέγματα, όχι μόνο στο εσωτερικό της λέξης (καημός) αλλά και στη συνεκφορά δύο στενά δεμένων λέξεων (το έλεγα) (η αγάπη)». Επομένως είναι πιο σύνηθες να αποφευχθεί η χασμωδία με συγκεκριμένες φωνολογικές διαδικασίες. Κατά τον Holton, Mackridge Φιλιππάκη 1999:16) μέσα στη λέξη είναι δυνατόν να έχουμε ακολουθία φωνηέντων και διατήρηση της χασμωδίας. E o γεωργός I i διοικητής O o αθώος A o αόρατος U a υπάκουα Σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα (βλ. Κλαίρης 2005: 017), τα φωνήεντα μπορούν να συνδυαστούν μεταξύ τους σε όλους τους δυνατούς συνδυασμούς: 23

24 I E A O U I Διείσδυση Διαίσθηση Ίαση ενηλικίωση Αστείου E Δέηση Δίκαιε Μαία ανανέωση Κεφαλαίου A Αοιδός Αέναος Αέναα Ναός Λαού O Νόηση Ζωές Επωάζω Ζώο Αχελώου U Ακούει Έκρουε άκουα ακούω Υπάκουου Ο συνδυασμός τριών φωνηέντων αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που απαντά στην Ελληνική ΠΡΟΦΟΡΑ Σύμφωνα με Τσοπανάκη (1994: 153), η συνέχεια των φωνηέντων μέσα στην ίδια λέξη όπως Γαβριήλης, καταπραϋντικός, καταϋποχρεωμένος, κρυφακούουν, κρυφακούω, μάιος, ή στη συνεκφορά π.χ. 92. θέλω να με υπακούεις, 93. να είσαι φρόνιμος, 94. μην είσαι αγενής, 95. να έρχεσαι, 96. τα άκουσα αυτά, διατηρείται, όταν «οι συναντήσεις αυτές μπορούν να θεωρηθούν πιο εύκολες ή πιο ανεκτές στην προφορά» ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΑΦΑΙΡΕΣΗΣ Στη γλώσσα της ποίησης του Κακναβάτου (2003: 128) παρατηρούμε το φαινόμενο της αφαίρεσης και παράγοντες που παίζουν ρόλο ώστε να τηρείται ή να αποφεύγεται η αφαίρεση. Δεν γίνεται αφαίρεση, αφενός, όταν δεν γίνεται κατανοητό το εκφώνημα π.χ. η ξέρα ναι, που έχει άλλο νόημα και, αφετέρου, σε προσεγμένο ή λόγιο λεξιλόγιο. Η αφαίρεση αποφεύγεται όταν προηγούνται δύο εκθλίψεις π.χ. κ ίσως γι αυτό να είσαι το χαλίκι. Ακόμη, η αφαίρεση αποφεύγεται με το αναφορικό που και άλλο μέρος του 24

25 λόγου εκτός από το ρήμα π.χ. που ούτε, που ανύποπτη. Όταν μετά το αναφορικό που, ακολουθεί ρήμα στον ιστορικό χρόνο, τότε άλλοτε γίνεται αφαίρεση σε λόγο καθημερινό και άλλοτε αποφεύγεται, ανάλογα με τον εσωτερικό ρυθμό και την ηχητική επιλογή του ποιητή. Ακόμη, δεν παρατηρήθηκε αφαίρεση με την κτητική αντωνυμία που προηγείται και που δεν αποτελεί φωνολογική λέξη με το ρήμα. Η αφαίρεση, λοιπόν, λαμβάνει χώρα στις περιπτώσεις των παρακάτω συνδυασμών: - Ρήματος + αντωνυμίας ή αντωνυμίας (δυνατός ή αδύνατος τύπος) + ρήματος, - Σύνδεσμου (γιατί ) + ρήματος - Θα,να + ρήματος - Από + ένα - Που + ρήμα Επίσης, η αφαίρεση λαμβάνει χώρα, όταν δύο λέξεις αποτελούν μία φωνολογική λέξη ή έχουν στενή συντακτική σχέση π.χ. αυτή ναι, τα ξερες. Παράλληλα, συνηθίζεται σε ύφος λόγου καθημερινό και λαϊκό, και θα πρέπει η φράση να μπορεί να προφερθεί π.χ. που γινες, τώρα που ναι στη βράση κολάει το σίδερο. Συχνό είναι το φαινόμενο της αφαίρεσης με την προσωπική αντωνυμία μου, σου, του και τη δεικτική αντωνυμία τα, το, ως αντικείμενα, καθώς έχουν στενή συντακτική σχέση και πολλές φορές αποτελούν μία φωνολογική λέξη. Αναφέρεται ακόμη ότι ο εσωτερικός ρυθμός και το ακουστικό αποτέλεσμα «επηρεάζουν το φαινόμενο της αφαίρεσης ανάλογα με τη συνειδητή ή ασυνείδητη επιλογή του ποιητή». Ο ποιητής τονίζει ότι «Άλλοτε οι μονοσύλλαβες λεκτικές μονάδες που προηγούνται γίνονται τονικά ισχυρές, άλλοτε ο τόνος μετακινείται στην επόμενη συλλαβή του ρήματος που έπαθε την αφαίρεση, ανάλογα με τη νοηματική φόρτιση του στίχου ή της φράσης, αν πρόκειται για φωνολογική λέξη, ή ανάλογα με τον εσωτερικό ρυθμό που επιδιώκεται, π.χ. θα ναι, θα ρθει, να βγει, που ναι, που κανε, αλλά, να βγει, να ρθεί, όπου έχουμε και ένωση της φωνολογικής λέξης». Διαγραφές εμφανίζονται ειδικά στα όρια ανάμεσα στον αδύναμο τύπο αντωνυμίας και σε ένα ακόλουθο ρήμα με ένα αρχικό φωνήεν. 97. τα είπα >τάπα 98. το έφερα >τόφερα 99. του έδωσαν >τούδωσαν 100. μου άρεσε >μάρεσε» (βλ. Routledge 1999: 20) και 101. «Τα είπα τά πα 25

26 102. Το έφερα τό φερα 103. Του έδωσαν του δωσαν 104. Μου άρεσε μ άρεσε»(βλ. Mackridge 1999) Σύμφωνα με το Mackridge 1999 «Στη δημοτική, και στο μέσο σύνθετων λέξεων και στο μέσο φράσεων που αποτελούνται από ασθενή αντωνυμία ακολουθούμενη από ρήμα ή από ένα από τα προρρηματικά μόρια να ή θα ακολουθούμενο από ρήμα, η απαλοιφή του ενός φωνήεντος είναι προαιρετική, αν και προτιμάται να διατηρούνται και τα δύο φωνήεντα ανέπαφα, κυρίως στον πιο αργό και προσεκτικό λόγο. Π.χ παράφαγα ή παραέφαγα, 106. ξανάδωσα ή ξαναέδωσα, 107. θα έρθει ή θα ρθει» Εξάλλου στο ίδιο θέμα και στον Routledge (1999) αναφέρονται τα εξής παραδείγματα: 108. «παραέφαγα παράφαγα ή παραέφαγα 109. ξαναέδωσα ξανάδωσα ή ξαναέδωσα 110. θα έρθει θα έρθει ή θάρθει» - Αναφέρεται ακόμη από το Mackridge 1999 ότι «η απαλοιφή του φωνήεντος είναι υποχρεωτική στις παραγωγικές διαδικασίες λόγιας προελεύσεως, κυρίως στην προθετική προθηματοποίηση. Σ αυτήν την περίπτωση η ιεραρχία ηχηρότητας (αντηχητικότητας) δε λαμβάνεται υπόψη. Αντίθετα ο κανόνας επιβάλλει να απαλείφεται το τελευταίο φωνήεν του προθήματος». Σχετικά παραδείγματα δίνονται: 111. Παρέδωσα, 112. κατέχω, 113. αντέδρασα, 114. επέρχεται Στον Routledge (1999) για το ίδιο θέμα αντίστοιχα παραδείγματα είναι τα εξής: 115. Παραέδωσα-παρέδωσα 116. Καταέχω-κατέχω 117. Αντιέδρασα-αντέδρασα 118. Επιέρχεται-επέρχεται - Σύμφωνα με Mackridge 1999 και Routledge (1999) «Όταν το σύμπλεγμα των δύο φωνηέντων σχηματίζεται από το συνδυασμό άρθρου ακολουθούμενου από ουσιαστικό ή επίθετο, η απαλοιφή συμβαίνει μόνο πολύ σπάνια. Αλλά όταν 26

27 συμβαίνει ακολουθεί την ιεραρχία ηχηρότητας(αντηχητικότητας). Η απαλοιφή αποφεύγεται όταν το πρώτο φωνήεν είναι ένα από τα οριστικά άρθρα ο (αρσενικό ενικός) η (θηλυκό ενικός) ή οι ( αρσενικό και θηλυκό πληθυντικός)». Δίνονται σχετικά παραδείγματα: 119. Η αλεπού 120. Οι εχθροί 121. Οι ώρες Στους Mackridge 1999 και Routledge (1999) «Στα συμπλέγματα φωνηέντων που δημιουργούνται από το ουδέτερο οριστικό άρθρο ενικού το ή πληθυντικού τα, γίνεται απαλοιφή που ακολουθεί την ιεραρχία ηχηρότητας (αντηχητικότητας). Το φαινόμενο αυτό είναι συνηθέστερο όταν το άρθρο το ακολουθεί η λέξη άλλος: 122. Το αυγό τ αυγό 123. Το άλλο τ άλλο «οι προθέσεις σε, από και το επίρρημα μέσα χάνουν το τελευταίο φωνήεν όταν προηγείται του οριστικού άρθρου» 124. σε το τραπέζι> στο τραπέζι 125. από την ελλάδα > απ την ελλάδα από την ελλάδα 126. μέσα σε την πόλη > μες τη πόλη, μέσα στη πόλη -Οι προθέσεις σε (υποχρεωτικά ) και, από και το επίρρημα μέσα (προαιρετικά) χάνουν το τελευταίο φωνήεν τους όταν συνδυάζονται με το οριστικό άρθρο: 127. Στο τραπέζι 128. Απ την Ελλάδα ή από την Ελλάδα 129. Μες στην πόλη ή μέσα στην πόλη -το τελικό ε ενικού ρημάτων προστακτικής μπορεί να απαλειφθεί αν ακολουθείται από έναν αδύναμο τύπο αντωνυμίας με αρχικό τ Δώσε το δώστο 131. Πάρε το πάρτο 132. Κόψε το κόψτο 133. Γράψε το γράψτο -Σύμφωνα με Mackridge «Το τελικό /e/ του ενικού τύπου της προστακτικής είναι δυνατόν να απαλειφθεί όταν ακολουθείται από ασθενή αντωνυμία: 134. Δώσ το 135. Πάρ το 136. Κόψ το 27

28 137. Γράψ τα Σύμφωνα με Mackridge 1999 και Routledge 1999, η παραπάνω απαλοιφή είναι κανονική μόνο στους τύπους προστακτικής οι οποίοι τονίζονται στην παραλήγουσα, αλλά μπορεί να βρεθεί επίσης σε μερικές διαλέκτους και ιδιολέκτους και σε τύπους που τονίζονται στην προπαραλήγουσα, π.χ. πλήρωσ το Σύμφωνα με τους Mackridge 1999 και Routledge 1999 «το άτονο αρχικό /e/ των προσωπικών αντωνυμιών και των επιρρημάτων εδώ και εκεί είναι δυνατόν προαιρετικά να απαλειφθεί, αν η προηγούμενη λέξη λήγει σε φωνήεν: 138. Θα πάω γώ 139. Έλα σύ 140. Φέρ τα δώ» Ανάλογα παραδείγματα δίνονται στον Routledge (1999) : 141. Θα πάω εγώ θα πάω γω 142. Έλα εσύ έλα σύ 143. Φέρτα εδώ φέρτα δω Εκεί που εκδηλώνεται το φαινόμενο της αφαίρεσης εμφανίζεται η φωνηεντική αρμονία. Η αφαίρεση λοιπόν κατά τον Mirambel (1988: 42), «οφείλεται σε διάφορους λόγους και είναι φαινόμενο με μεγάλη έκταση όχι όμως σταθερό», αφού για παράδειγμα «συναντούμε πολλές λέξεις που αρχίζουν με άτονο φωνήεν. Ιδιαίτερα ένα στερητικό α- διατηρείται ακόμα κι αν είναι άτονο: σημαντικός/ ασήμαντος, ακόμα και στις περιπτώσεις όπου και μόνο η διαφορά στη θέση του τόνου θα μπορούσε να υπογραμμίσει την αντίθεση: δυνατός/ αδύνατος». Συνεχίζει ότι η εκφραστική αξία ενός χαρακτηριστικού στοιχείου (δηλαδή της άρνησης) «μπορεί να εμποδίσει την ενέργεια ενός φωνητικού νόμου και ότι η γλώσσα διατηρεί επίσης το άτονο αρχικό ι στις λέξεις υπουργός, υπουργείο γιατί πρέπει να διακριθούν από το πουργός που ανάγεται στο υπουργός, μα που έπαθε αφαίρεση στη λαϊκή γλώσσα, όπου σημαίνει «εργάτης»: ο κάθε τύπος της λέξης αυτής έχει διαφορετική χρήση». Ο Mirambel και πάλι γράφει ότι το ίδιο παρατηρούμε «στη λέξη υπεραστικός όπου το αρχικό άτονο ι διατηρείται γιατί πρέπει να τονιστεί η σημασία του προθήματος υπερκαι γιατί κάνει αδύνατη τη σύγχυση που μπορεί να προκύψει μετά την αφαίρεση ανάμεσα στο υπεραστικός και περαστικός». Η αφαίρεση επίσης δεν λαμβάνει χώρα «εκεί όπου υπάρχουν διαφορετικά προθήματα. Τα αποδοκιμάζω, επιδοκιμάζω διατηρούν τα προθήματα από- και επί-. Ωστόσο έχουμε σε μεγάλη χρήση πετυχαίνω αντίθετο του αποτυχαίνω όπου όμως η αντίθεση πε- από- θεωρείται αρκετή και όπου 28

29 ο τύπος επιτυχαίνω από τον οποίο προέρχεται το πετυχαίνω, μπορεί ακόμη να χρησιμοποιηθεί στο πεθαίνω που έρχεται από τον αόριστο απέθανα η αφαίρεση έλαβε χώρα, επειδή δεν υπάρχει λέξη με το ίδιο θέμα σημασιολογικά αντίθετη, που η διάκρισή της θα έπρεπε να υπογραμμισθεί. Στη σύγχρονη καθημερινή χρήση, το ρήμα αυτό δεν δίνει την εντύπωση λέξης με πρόθημα Η αφαίρεση δεν πραγματοποιείται επίσης σε αρχικά φωνηεντικά συμπλέγματα ή διφθόγγους 2 λ.χ. αηδόνι αλλά ποτέ δόνι» ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΚΘΛΙΨΗΣ «Παρατηρήθηκε ότι το φαινόμενο της έκθλιψης και της αφαίρεσης είναι συχνό ανάμεσα σε δύο λέξεις που έχουν στενή σημασιολογική και συντακτική συνάφεια» (βλ.κακναβάτου 2003: 122). Ειδικότερα παρατηρήθηκαν τα εξής: καταρχήν, η έκθλιψη αποφεύγεται μερικές φορές «σε λόγιο γλωσσικό περιβάλλον, σε ειδικό επιστημονικό ή άλλο επίσημο λεξιλόγιο, ή γιατί δεν μπορούν να προφερθούν άνετα οι λέξεις π.χ. στα ύφαλα, τα ανάντη». Επιπλέον, δεν παρατηρήθηκε έκθλιψη σε συγκεκριμένες λέξεις όπως «η πρόθεση από και ουσιαστικό, και με το αναφορικό ή ερωτηματικό που, π.χ. από αρθρόποδα, από αχάτη, που είμαι, που είναι, που είσαι». Το φαινόμενο της έκθλιψης συσχετίζεται με τον εσωτερικό ρυθμό του ποιήματος και τη γρήγορη ομιλία. Παράλληλα, η έκθλιψη αποφεύγεται, για να μη γειτνιάσουν δύο διαδοχικές τονισμένες συλλαβές. Άλλοτε πάλι επιλέγεται «για τον εσωτερικό ρυθμό και την αποφυγή της χασμωδίας ανεξάρτητα αν το λεξιλόγιο είναι λόγιο ή ειδικό, όπως θα φανεί από τα παραδείγματα που αναφέρονται στον εσωτερικό ρυθμό, π.χ. στ ορατόριό του, μ ανεστραμμένο πένθος». Συγκεφαλαιώνοντας φαίνεται λοιπόν, ότι το φαινόμενο της έκθλιψης υπαγορεύεται από ποικίλους λόγους όπως είναι «το γλωσσικό περιβάλλον, ο εσωτερικός ρυθμός, ή ακόμα και η έκφραση κάποιας εσωτερικής ψυχικής κατάστασης αν άκουσμα και ποιητικότητα δημιουργούν αποδεκτή συγκινησιακή κατάσταση». Επίσης, έχει παρατηρηθεί ότι «όταν μετά το «και» ακολουθεί το άρθρο «ο», δεν γίνεται έκθλιψη γιατί η λέξη δεν μπορεί να προφερθεί κ ο. Συνήθως παρατηρείται πρώτα η στένωση του «και» σε «κι ο».» Έκθλιψη συμβαίνει στις ακόλουθες περιπτώσεις στα περιπτώσεις που έχουμε τους εξής συνδυασμούς: 29

30 - Από + επίρρημα, αντωνυμία - Άρθρο απλό ή εμπρόθετο + ουσιαστικό, επίθετο, επίρρημα - Για + ουσιαστικό, αντωνυμία, επίρρημα - Και κι + άρθρο επίθετο, αντωνυμία, επίρρημα, ρήμα. - Να, θα + ρήμα - Με, σε + ουσιαστικό επίθετο, αριθμητικό, ρήμα αντωνυμία - Ένα + ουσιαστικό (ως αόριστο άρθρο και αριθμητικό) - Παρά + αντωνυμία - Αντωνυμία + ρήμα - Κατά + ουσιαστικό - Μέσα + από - Ρήμα + επίρρημα, ή αόριστο άρθρο - Επίρρημα + αντωνυμία - Επί + αντωνυμία «Οι προκλιτικές 3 λέξεις που λήγουν σε φωνήεν, όπως είναι τα άρθρα μερικές αντωνυμίες προθέσεις σύνδεσμοι κα έχουν περισσότερες ευκαιρίες και δυνατότητες να εκθλίψουν το τελικό τους φωνήεν μπροστά στα αρχικά φωνήεντα των λέξεων τις οποίες συνοδεύουν: 144. τα άκουσα > τ άκουσα, 145. τα άρματα > τ άρματα, 146. με έφερε > μ έφερε, 147. μου άρεσε > μ άρεσε 148. το άλογο > τ άλογο, 149. θα ακούσω > θ ακούσω, 150. από όλους > απ όλους, 151. σε εμένα > σ εμένα, 152. για αυτήν> γι αυτήν».(βλ. Τσοπανάκη 1994: 157). Προκλιτικές λέξεις είναι τα άρθρα σε όλους τους τύπους, οι μονοσύλλαβες προθέσεις και σύνδεσμοι, οι μονοσύλλαβοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών κ.ά. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η έκθλιψη του αι = ε είναι δυνατή και εύλογη μπροστά σε λέξεις με αρχικό ε ή ι, και εγώ > κ εγώ, και είπα> κ είπα».(βλ.τσοπανάκη 1994: 158). Η έκθλιψη όμως δεν θα ήταν δυνατή μπροστά σε λέξεις με αρχικά φωνήεντα α, ο, ου. Στις περιπτώσεις αυτές θα περιμέναμε κ αυτός, κ όπως, κ ούτε, κάτι που δεν είναι νοητό. (βλ. Τσοπανάκης 1994: 158) 30

31 Κατά τον Τσοπανάκη (1994: 159), δεν μπορούμε να συστήσουμε την έκθλιψη του συνδέσμου αλλά, των προθέσεων κατά, παρά, του αορίστου άρθρου μια, ένα, των επιρρημάτων μέσα, πέρα, ύστερα, παρά μόνο σε ελάχιστες περιορισμένες περιπτώσεις π.χ. κατ αρχήν, κατ αρχάς, μέσ από τις φλόγες, πέρ από, ύστερ από. Στον γραπτό λόγο είναι καλύτερα να την αποφεύγουμε. Ο Τσοπανάκης τονίζει τη δυσκολία να διατυπωθούν κανόνες «με αποφασιστικό κύρος και μεγάλη έκταση» σχετικά με την εφαρμογή της έκθλιψης. Αυτό συμβαίνει, επειδή στην έκθλιψη των ομοίων φωνηέντων δεν είναι δυνατό - όπως δηλώνει - να γράφουμε λιγ απρόσεκτα παιδιά, κάποι όμορφο σχέδιο, μόν όποιον συναντούσαμε, κάποι Ούγγρου, είδ εκείνους που ψαρεύαν, αλλ ήταν (άλλη ή άλλοι ήταν). Παρατηρεί επίσης ότι (βλ. Τσοπανάκης 1994 : 158), στις συναντήσεις ανόμοιων φωνηέντων κυρίως των τελικών, αν έχουν μεγαλύτερο άνοιγμα και βρίσκονται μπροστά σε αρχικά με μικρότερο, «δεν είναι δυνατό π.χ. να εκθλίψουμε τ όψιμα φρούτα, τ ουράνια, τ εγκώμια, τ ίδια ή τ ουράνιο, τ εφετεινό, τ ίδιο. Είναι αμφίβολο επίσης αν μπορούμε να γράφουμε τ απότομο, τ αφιλόξενο, και τα όμοια, αν και τα γράφουν μερικοί λογοτέχνες». Τέλος ο Τσοπανάκης υπογραμμίζει τη τάση της νεοελληνικής γλώσσας ιδιαίτερα της γραπτής, και πιο ειδικά της μη συναισθηματικής, για αποφυγή της έκθλιψης, και πιο γενικά, της συναλοιφής ΤΟΠΟΣ ΑΡΘΡΩΣΗΣ Αντιθέτως προς τον τόνο, σύμφωνα με Μωυσιάδη 2005, η θέση που αρθρώνονται τα φωνήεντα στη στοματική κοιλότητα παίζει ρόλο στο ποια φωνήεντα θα υπερισχύσουν. Χαρακτηριστικά σημειώνεται ότι «όλα τα άλλα φωνήεντα εκτός από το α, όσο πιο πίσω αρθρώνονται στη στοματική κοιλότητα, τόσο περισσότερο 7υπερισχύουν από εκείνα που αρθρώνονται στο πρόσθιο μέρος, ανεξάρτητα από το αν είναι πιο κλειστά. Έτσι έχουμε: 153. το έλεγα> το λεγα o+e>o, 154. του έλεγα > του λεγα u+e>u». Σχετικά με το ίδιο θέμα, δηλαδή ποια είναι πιο ισχυρά, τα ανοικτά από τα κλειστά ή τα πρόσθια από τα οπίσθια, στον Μπαμπινιώτης (1985: 169), αναφέρεται ότι «Τα οπίσθια φωνήεντα είναι ισχυρότερα από τα πρόσθια, τα δε ανοικτότερα από τα κλειστότερα». 31

32 Παραδείγματα: 155. τα έδωσε > τα δωσε 156. το άκουσε > τ άκουσε 157. τα είπε > τα πε 158. μου αγόρασε > μ αγόρασε 159. το έδωσε > το δωσε 160. το είπε > το πε 161.μου είπε > μου πε 162. μου έδωσε > μου δωσε» Ήδη όμως από τα αμέσως παραπάνω συμπεραίνουμε ότι το πιο ανοικτό φωνήεν υπερισχύει του λιγότερο ανοικτού ΕΠΙΠΕΔΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗ «Οι συνδυασμοί αυτοί δεν απαντούν στην αρχή της λέξης και συχνά προκύπτουν κατά τη σύνθεση με πρώτο συνθετικό που λήγει σε δύο φωνήεντα και δεύτερο συνθετικό που αρχίζει με φωνήεν». (βλ. Κλαίρης 2005: 1017) /aio/ Μάιος /aiu/ Μαϊου /oio/ προϊόν /eoa/ παλαιοανθρωπολογία,νεοαποικιοκρατία /eoe/ νεοελληνικός /eoi/ παλαιοημερολογήτης νεοϊμπεριαλισμός /eoo/ νεοορθοδοξία /ioa/ νοτιοανατολικός /ioe/ βορειοευρωπαϊκός Κατά τον Mackridge 1999 : 16 «μέσω της σύνθεσης είναι δυνατόν να παραχθούν και ακολουθίες τριών φωνηέντων: E o e νεοελληνικός I o a βορειοανατολικός» 32