سرمايه انساني و واردات تکنولوژي بر ارزش افزوده

Transcript

1 فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی شماره 72 پاییز بررسي نقش مخارج R&D داخلي واردات تکنولوژي و تأثير متقابل سرمايه انساني و واردات تکنولوژي بر ارزش افزوده 1 در صنايع بزرگ ايران ** * دکتر محمدعلي متفکرآزاد غالمحسين رهنماي قراملکي **** دکتر سيدکمال صادقي *** دکتر رضا رنجپور دریافت: 90/11/9 پذیرش: 91/11/30 مخارج R&D داخلي / واردات تکنولوژي / سرمايه انساني / صنايع بزرگ ايران / دادههاي تابلويي چکيده در اين مطالعه نقش مخارج R&D داخلي واردات تکنولوژي و تأثير متقابل سرمايه انساني و واردات تکنولوژي بر ارزش افزوده در صنايع بزرگ ايران طي دوره زماني بررسی شده است. براي اين منظور از مدلهاي رشد درونزا که توليد در آن تابعي است از متغيرهاي نيروي کار سرمايه انساني موجودي سرمايه مخارج R&D داخلي واردات تکنولوژي حاصلضرب سهم سرمايه انساني در اشتغال و واردات تکنولوژي و همچنين حاصلضرب مخارج R&D داخلي و واردات تکنولوژي استفاده شده و مدل مزبور به روش اقتصادسنجي دادههاي تابلويي براي 21 گروه صنعتي برآورد شده است. نتايج بهدستآمده 1. مقاله از پاياننامه کارشناسي ارشد استخراج شده است. g.rahnomay86@ms.tabrizu.ac.ir *. کارشناس ارشد توسعه اقتصادي و برنامهريزي motafakker@tabrizu.ac.ir **. استاد دانشکده علوم انساني و اجتماعي دانشگاه تبريز rranjpour@yahoo.com ***. استاديار دانشکده علوم انساني و اجتماعي دانشگاه تبريز sadeghiseyedkamal@gmail.com ****. استاديار دانشکده علوم انساني و اجتماعي دانشگاه تبريز غالمحسين رهنماي قراملکي مسئول مکاتبات.

2 26 پژوهشنامه بازرگانی نشان ميدهد مخارج R&D داخلي و واردات تکنولوژي در دوره مزبور تأثير مثبت و معناداري بر ارزش افزوده صنايع مورد بررسي داشتهاند. همچنين يافتههاي تحقيق بر نقش مثبت سرمايه انساني در جذب تکنولوژي وارداتي و در پی آن افزايش ارزش افزوده صنايع مورد بررسي تأکيد دارد. طبقهبندی O14, O33, F14, C23 :JEL

3 بررسی نقش مخارج R&D داخلی واردات تکنولوژی مقدمه فرآيند توسعه صنعتي بهعلت متحول ساختن پايهها و بنيادهاي مادي جامعه و به جریان انداختن بخشهای زيادي از منابع ملي از اهميت بسياري برخوردار است. درصورتيکه اين فرآيند متناسب با شرايط انتخاب شود عالوه بر ايجاد تغيير و تحول در روابط و مناسبات اجتماعي و اقتصادي عقبافتاده موجبات بازسازي و نوسازي بخشهاي اقتصادي ديگر را نيز فراهم میسازد. ارزش افزوده صنايع و سهم آن در توليد ناخالص داخلي يکي از معيارهايي است که گوياي وضعيت توسعهيافتگي صنايع است. براساس بررسيهای انجامشده سهم صنعت از توليد ناخالص داخلي ايران همواره نسبت به کشورهاي صنعتي و بیشتر کشورهاي درحالتوسعه پايينتر بوده است. 1 افزايش سرمايهگذاري و استفاده گسترده از عوامل سنتي توليد )نيروي کار و سرمايه فيزيکي( بهتنهايي براي دستيابي به توسعه صنعتي و تداوم آن کافي نیست بلکه بايد سرمايه انساني و توسعه تکنولوژي در بخش صنعت نيز مورد توجه قرار گيرد. بهعبارت ديگر تدوين استراتژي توسعه تکنولوژي براي دستيابي به توسعه صنعتي و تداوم آن اجتنابناپذير است زیرا تنها با توسعه و بهبود تکنولوژي ميتوان سطح کم ي و کيفي محصوالت صنعتي و قابليت رقابت آنها در داخل و خارج کشور را ارتقا داد و به توليدات جديد براساس نيازهاي جامعه و گسترش زمينههاي شغلي جديد مبادرت کرد و قادر به حفظ وضع مطلوب براي صنايع شد. در اين بين R&D ازجمله مقوالت مهم اقتصادي است که سبب رشد فناوري و تغيير تکنولوژيکي ميشود. بهبيان ديگر R&D پايگاه اصلي نوآوري و تغييرات فني در فرآيند توليد است و از اينرو نقش بهسزايي در توسعه تکنولوژي و افزايش ظرفيتهاي توليدي دارد. هرچند کشورهاي درحالتوسعه بهتازگی به اهميت R&D پيبردهاند اما واحدهاي صنعتي اين کشورها قادر به سرمايهگذاري بيشتر در R&D نيست. همچنين در مراحل اوليه توسعه شکاف تکنولوژيکي موجود بين اين کشورها و رهبران تکنولوژي امکان موفقيت فعاليتهاي R&D را کاهش ميدهد زیرا با توجه به شکاف موجود کشورهاي مزبور پايه تکنولوژيکي معقولي براي نوآوري ندارند. بنابراین در مراحل اوليه توسعه عالوه 1. آذربايجاني )1368( ص 4 نيلي و همکاران )1368( صص و و سایت سازمان توسعه صنعتي ملل متحد )2009(.

4 بازرگانی پژوهشنامه 28 ظرفيتهاي افزايش و تکنولوژي توسعه در نيز تکنولوژي واردات R&D فعاليتهاي بر اوليه مراحل در انساني سرمايه اينکه بهويژه است. مؤثر درحالتوسعه کشورهاي توليدي دارد. وارداتي تکنولوژيهاي جذب در بهسزايي سهم توسعه پس R&D واحدهاي آن در هرچند که است درحالتوسعه کشورهاي جمله از ايران و واحدها این اثربخشي ميزان اما 1 است شده ايجاد صنعتي واحدهاي در تحميلي جنگ از افزوده ارزش بر تکنولوژي واردات و انساني سرمايه متقابل اثر و تکنولوژي واردات تأثير آيا که است مطرح سؤال اين بنابراين نيست. مشخص چندان هنوز ايران توليدي صنايع در سرمايه متقابل تأثير و تکنولوژي واردات R&D کشورها ساير همانند نیز ايران در توسعه در توليدي صنايع افزوده ارزش افزايش با ميتواند تکنولوژي واردات و انساني خیر. یا کند ايفا کليدي نقش کشور صنعتي استراتژي تدوين که است بررسي قابل نيز جنبه اين از تحقيق موضوع ضرورت و اهميت و R&D جايگاه تعيين مستلزم اقتصادي توسعه برنامههاي آن پی در و صنعتي توسعه همچنين و آنها از صنايع افزوده ارزش تأثيرپذيري ميزان و صنايع در وارداتي تکنولوژي در که مطالعاتي درواقع است. وارداتي تکنولوژي جذب تسهيل در انساني سرمايه نقش ياري صنعتي توسعه استراتژيهاي تدوين در را سياستگذاران ميپذيرد صورت زمينه اين میکند. ميشود. پرداخته موضوع با مرتبط نظري مباني تحليل به مقدمه از بعد مطالعه اين در بخش و ميشود اشاره کشور خارج و داخل در انجامشده مطالعات برخي به دوم بخش در تابلويي دادههاي از استفاده با چهارم بخش در سپس دارد. اختصاص نظري الگوي به سوم مخارج نقش است( شده تهیه ايران آمار مرکز آماري منابع از )که سالهای بر تکنولوژي واردات و انساني سرمايه متقابل تأثیر و تکنولوژي واردات داخلي R&D 3 صنعتي فعاليتهاي بينالمللي طبقهبندي برحسب ايران 2 بزرگ صنايع در افزوده ارزش ص 254. )1380( جالوت شهسوار و 20 ص )1379( توفيق 1. زا کمتر کارگاههاي ايران آمار مرکز دارد. وجود ايران در بزرگ و متوسط کوچک صنايع از متعددي تعريفهای 2. ايران مرکزي بانک 1388(. ايران آمار مرکز )سايت ميگيرد نظر در متوسط و کوچک بنگاههاي را کار نيروي نفر ده ميگيرد نظر در متوسط و کوچک صنايع را مابقي و ميکند تلقي بزرگ صنايع را بيشتر و کارکن نفر 50 کارگاههاي است. بيشتر و کارکن نفر 50 کارگاههاي بزرگ صنايع از منظور مطالعه اين در 1388(. مرکزي بانک )سايت 3. International Standard Industrial Classification.

5 29 تکنولوژی... واردات داخلی R&D مخارج نقش بررسی اختصاص نتيجهگيري و جمعبندي به نيز آخر بخش ميشود. بررسی )ISIC رقمي دو )کد دارد. نظري مبانی 1. اقتصادي رشد مدلهاي از آگاهي نيازمند اقتصادي رشد به مربوط مباحث مطالعه و مدلها داشتهاند. رشد روند توصيف جهت زيادي تحوالت گذشته قرن نيم در که است هب ميتوان آنها مهمترين ازجمله که شده مطرح اقتصادي رشد درباره مختلفي تئوريهاي.درك اشاره 2 درونزا رشد مدلهاي و نئوكالسيك( رشد )مدلهاي 1 برونزا رشد مدلهاي در مؤثر عوامل کيفيت و کمي ت نظرگرفتن در با برونزا يا نئوکالسيک رشد مدلهاي چارچوب ارائه عليرغم ميپردازند. اقتصادي رشد بررسي به سرمايه( و کار )نيروي توليد عمدهاي ایرادهای )نئوكالسيك( 3 سولو رشد مدل توسط اقتصادي رشد بررسي براي الزم پوياي رشد امکان عدم الگوها اين عمده ضعفهای نقطه از يکي است. وارد مدل نوع اين بر که شده وابسته تکنولوژي رشد به سرانه توليد پايدار رشد زیرا است بلندمدت در اقتصادي مدلهاي ارائه بنابراین. 4 است شده گرفته نظر در مدل از خارج و برونزا بهصورت نيز آن زا است. اجتنابناپذير کنند بيان جامعتر را اقتصادي رشد فرآيند که کاملتری و بهتر را نئوكالسيك رشد مدلهاي اقتصاددانان برخي ميالدي 80 دهه اواسط از تقریبا اینرو رشد مدلهاي به موسوم رشد مدلهاي از جديدي طبقه اينترتيب به و کردند اصالح. 5 آمد بهوجود درونزا تکنولوژي و دانش نئوکالسيک رشد تئوريهاي برخالف رشد جديد تئوريهاي در و دانش کردن درونزا روشهاي جمله از است. شده گرفته نظر در درونزا بهصورت رد بهطورکلي. 6 است مدل در توسعه و تحقيق بهنام بخشي کردن وارد تکنولوژي تغييرات سرمايه از استفاده با و توسعه و تحقيق بخش در تكنولوژيكي نوآوريهاي مدلها نوع اين 1. Neo-Classical Theory (Exogenous Models). 2. Endogenous Growth Theory. 3. Solow. 4. Romer (2006), pp Snowdon & Vane (2005), pp Romer (2006), pp.8 &101.

6 بازرگانی پژوهشنامه 30 تكنولوژيكي نوآوريهاي ديگر بهعبارت ميشود. خلق موجود دانش حجم و انساني طرحها اين از بنگاهها که است توسعه و تحقيق بخش در بنگاهها سرمايه انباشت محصول افزايش بهسمت کشور درنهايت و کرده استفاده نهايي كاالهاي توليد براي نوآوريها و درونزا رشد مدلهاي در R&D بخش درواقع ميشود. رهنمون محصول رشد نرخ پايدار بخش در سرمايهگذاري و 1 شده گرفته نظر در مستمر و پايدار رشد کليدي بخش بهعنوان. 2 میشود ختم بلندمدت رشد به مقياس به نسبت فزاينده بازدهي ايجاد طريق از R&D توسعه و تحقيق الگوهاي 1 1. و گروسمن 3 رومر چون اقتصاددانهایی توسط R&D نوع از درونزا رشد الگوهاي يادشده مدلهاي نتايج از برخي به ادامه در که شده ارائه 6 جونز و 5 هويت و آقيون 4 هلپمن ميشود: اشاره بخش اين در صرفشده مخارج از حاصل نتايج و R&D بخش )1990( رومر اعتقاد به راک نيروي بهتر بهعبارت ميدهند. ارائه محصوالت توليد براي جديدي ايدههاي و طرحها جديدي ايدههاي و طرحها قبل از انباشتهشده دانش از استفاده با R&D بخش در شاغل شرکت ميشود. فروخته شرکتي به نو ايدههاي اين و ميدهند ارائه محصوالت توليد براي بنابراین ميکند. تولید کاال طرح و ايده این از استفاده با و کرده پيدا انحصاري حق مزبور یافته افزايش اقتصاد رشد نرخ R&D بخش در شاغل کارکنان تعداد افزايش با بلندمدت در ميشود. ايجاد قوي ارتباطي اقتصادي رشد نرخ و R&D بخش در منابع تخصيص بين و خارجي صرفه نوعي شرکتها بين در تکنولوژي سرريز بهدليل R&D در صرفشده مخارج در منابع تخصيص ميزان درباره تصميم اخذ هنگام شرکتها اما کرد. خواهد ايجاد 7 مثبت رد هزینهشده مخارج ميزان بنابراين نميگیرند. نظر در را صرفههايي چنين بخشR&D کارایی اجتماعي لحاظ از که است ميزاني از کمتر بنگاهها و خصوصي بخش R&D بخش 1. Ulka (2004), pp.4 & Svensson (2008), p Romer (1990). 4. Grossman & Helpman (1991). 5. Aghion & Howitt (1992). 6. Jones (1995). 7. Positive Externalities.

7 31 تکنولوژی... واردات داخلی R&D مخارج نقش بررسی براي مشوقي بهعنوان و بوده مهم بسيار سياسي اقتصادي چشمانداز در نتيجه اين. 1 دارد هلپمن و گروسمن. 2 میشود محسوب R&D فعاليتهاي تشويق و مخارج تأمین در دولت و مثبت رابطهاي خود درونزاي رشد مدلهاي در نيز )1992( هويت و آقيون و )1991( مدلهاي نتيجه کردهاند. پيشبيني اقتصادي رشد و R&D در سرمايهگذاري ميزان میان قوي هک ميدهند نشان مدلها اين ديگر بهعبارت است. )1990( رومر مدل نتيجه مشابه افراد اين بخش در شاغل کار نيروي سهم افزايش طريق از ميتواند R&D بخش به يارانه پرداخت ميکند پيشبيني که است )1995( جونز مدل فقط دهد. افزايش را تعادلي رشد نرخ R&D سريعتري بلندمدت رشد به و شده منتج توليد از باالتري سطح به تنها بيشتر R&D مخارج نمیشود. ختم دانش ماهيت 2 1. محسوب عمومي کااليي اقتصادي مرسوم کاالهاي برخالف تکنولوژي و دانش تئوري براي تکنولوژي و دانش بودن عمومي کاالي ضمني داللت مهمترين ميشوند. سرريز اثرات. 3 ميسازد ممکن را دانش سرريز اثرات درباره بحث که است اين رشد اعتقاد به میدهند. روي نيز بينالمللي سطح در ملي سطح بر عالوه تکنولوژي و دانش مهماند. همواره بينالمللي سطح در تکنولوژي و دانش سرريز اثرات 4 اسکوبي و هال دسترسي بهدليل کشور يک که دارد توجه نکته اين به موضوع اين با مرتبط نظريههاي با ميتواند جهان ديگر مناطق توسعه و تحقيق بخش در توسعهيافته تکنولوژي و دانش به بگذارد. خود اقتصادي رشد بر قابلمالحظهاي تأثير خارجي تجارت گشايشهاي ايجاد راهکارهايي بينالمللي تجارت که است معطوف موضوع اين به نظريهها اين اصلي تمرکز وارد جهان ديگر مناطق در توسعهيافته تکنولوژي و دانش آن بهواسطه که ميسازد فراهم. 5 کند تبديل بومي تکنولوژي به و پرورانده را آن ميتواند ميزبان کشور و شده کشور کشور به جهان در موجود تکنولوژي و دانش مجموعه انتقال راه از تجارت درحقیقت 1. Sylwester (2001), p Svensson (2008), p Romer (1990), p.s Hall & Scobie (2006), p Awokus (2007), pp

8 بازرگانی پژوهشنامه 32 تغييرات و کرده زياد را کشور آن تکنولوژيکي تغييرات سرعت آن شرکتهاي و ميزبان رشد معتقدند 2 هلپمن و کو. 1 ميدهد قرار تحتتأثير را توليد و بهرهوري نيز تکنولوژي در اقتصادي رشد درنهايت و شرکتها توليد افزايش سبب ميتواند واردات در ابتدايي بهرهمند کشورهاي در رشد نرخ که دادند نشان نيز 3 برات و پارک شود. ميزبان کشور و جهاني سرريز دانش از بهرهمند کشورهاي بين و یافته افزايش جهاني سرريز دانش از بينالمللي سرريز دانش از استفاده البته دارد. وجود واگرايي آن از غيربهرهمند کشورهاي بستگي تکنولوژي و دانش انتقال در آن شرکتهاي و ميزبان کشور توانايي و فني مهارت به و تحقيق فعاليتهاي محصول )که توسعهيافته دانش پژوهشگران برخي اعتقاد به دارد. ديگران توسط بهراحتي که نيست خالصي عمومي کاالي موارد بیشتر در است( توسعه و شرکت تا است 4 صحیح شبکه و آموزش فرمهاي برخي مستلزم بلکه شود برده بهکار در مهارت کسب بنابراين باشد. جديد دانش از استفاده و فهم به قادر واردکننده کشور هزينههايي ديگران بهوسيله جديد دانش از استفاده و نيست آسان وارداتي تکنولوژيهاي جريان طريق از ايجادشده خارجي مثبت اثرات بهتر بهعبارت. 5 داشت خواهد دربر برایشان استفاده و درک براي ميزبان کشور توانايي به زيادي ميزان به بينالمللي سطح در تکنولوژي بهوسيله مفهوم اين است. داخلي R&D مخارج از تابعي که دارد بستگي خارجي دانش از توانايي و جذب ظرفيت است. شده نامگذاري 7 جذبظرفيت باعنوان 6 لوينتال و کوهن تکنولوژيکي مرز به نسبت کشور آن موقعيت به وارداتي تکنولوژي جذب براي کشور يک توانايي باشد بيشتر تکنولوژيکي رهبران از ميزبان کشور شکاف هرچه دارد بستگي جهان قادر بالقوه مزبور کشور اما است پايينتر خارجي دانش از استفاده و جذب در کشور آن. 8 دهد افزايش را توانايي اين که است مخارج مستلزم وارداتي تکنولوژي با جديد محصول توسعه ميدهد نشان ژاپن تجربه 1. Hasan (2002), p Coe & Helpman (1995), pp Park & Brat (1996), p Right Network. 5. Svensson (2008), p Cohen & Levinthal (1990), pp Absorptive Capacity. 8. Mancusi (2004), pp.3-4.

9 33 تکنولوژی... واردات داخلی R&D مخارج نقش بررسی واردات ميشود مالحظه که همانطور است. داخلي تکنولوژي به نسبت باالتري R&D و کرد جذب را وارداتي تکنولوژي بتوان تا باشد همراه داخلي R&D با بايد تکنولوژي موازات به داخلي R&D مخارج ژاپن در منظور اين به داد. تطبیق ميزبان کشور شرايط با داخلي R&D مخارج است. يافته افزايش ميالدي دهه 50 اوايل از تکنولوژي واردات افزايش نيست ملي تحقيقاتي مؤسسات و دانشگاهها در صورتگرفته علمي تحقيقات بهمعناي تنها اب وارداتي تکنولوژي سازگاری برای که است فعاليتهایی هزينه صرف بهمعناي برعکس )از مستقيم راه دو از داخلي R&D بنابراين. 1 میشود انجام ميزبان کشور داخلي شرايط سبب تکنولوژي( انتقال و جذب در کشور توانايي )افزايش غيرمستقيم و نوآوري( طريق ميشود. رشد افزايش و تحريک کشورهاي در تکنولوژي واردات و داخلي R&D مخارج میان رابطه ژاپن تجربه از پس R&D مخارج که است داده نشان 2 حسن است. گرفته قرار بحث مورد همواره درحالتوسعه تأثیر وي اعتقاد به ديگر بهعبارت نیست. آنها تکنولوژي واردات مکمل هندي بنگاههاي بهگونهایکه نیست متقابل هندوستان بنگاههاي در تکنولوژي واردات و R&D مخارج منجر هندوستان در وارداتي تکنولوژيهاي مؤثرتر کاربرد و استفاده به R&D مخارج واردات بودن جانشين درحالتوسعه کشورهاي در شده انجام مطالعات برخي است. نشده وجود عدم بيانگر نيز ديگر مطالعات برخي میکنند. تأييد را R&D مخارج با تکنولوژي R&D مخارج و تکنولوژي واردات میان مکملي( چه و جانشيني )چه رابطهاي هرگونه کشورهاي برخي در R&D مخارج و تکنولوژي واردات بودن مکمل وجود اين با هستند. تجربي مطالعات نتايج ميشود مالحظه همانطورکه است. شده تأیید درحالتوسعه وقتی درواقع نيست. سازگار هم با R&D مخارج و تکنولوژي واردات میان رابطه درباره شرايط با وارداتي تکنولوژي که بود خواهد تکنولوژي واردات مکمل R&D مخارج R&D مخارج مزبور تکنولوژي جذب برای مقصد کشور و باشد منطبق واردکننده کشور افزايش با همزمان تکنولوژي واردکننده کشور بنگاههاي اگر برعکس دهد. افزایش را و R&D مخارج صورت اين در دهند کاهش را خود R&D مخارج تکنولوژي واردات 1. Kondo (2001), p Hasan (2002).

10 34 پژوهشنامه بازرگانی 1 واردات تکنولوژي جانشين هم خواهند شد. به اعتقاد برخي اقتصاددانان عالوه بر مخارج R&D سرمايه انساني کشور واردکننده تکنولوژي نيز نقش مثبتي در جذب تکنولوژي وارداتي دارد. دوليک و فاستر 2 معتقدند سرمايه انساني نقش مهمي در افزايش ظرفيت جذب دارد. آنها نشان دادند سرمايه انساني يک کشور نقش معناداري در توانايي آن کشور براي جذب ايدههاي خارجي بازي ميکند. در اين راستا سرانو و همکارانش 3 نشان دادند سرمايه انساني با تسهيل در جذب تکنولوژهاي وارداتي بهرهوري کل عوامل و به دنبال آن توليد را بهطور مثبت تحت تأثير قرار میدهد. همانطورکه مالحظه ميشود سياستهايي که کسب پيشرفت از تحقيق و توسعه جهاني را درنظر میگیرند به اندازه سياستهاي تشویقکننده فعاليتهاي تحقيق و توسعه اهميت و ضرورت دارند. درواقع اکتساب و واردات تکنولوژي در مراحل اوليه توسعه اقتصادي براي کشورهاي درحالتوسعه نقش بسيار مهمي دارد درحاليکه توسعه تکنولوژي داخلي در مراحل بعدي توسعه اتفاق ميافتد. اين حقيقت بهطور ضمني نشان ميدهد استراتژي توسعه تکنولوژي بايد براساس مراحل توسعه تدوين شود. 4 مهمترين دالیل اهميت واردات تکنولوژي در توسعه تکنولوژيکي کشورهاي درحالتوسعه )بهويژه در مراحل اوليه توسعه( به شرح زير است: R&D سرمايهگذاري زيادي ميطلبد حال آنکه کشورهاي درحالتوسعه )بهويژه در مراحل اوليه توسعه( قادر به سرمايهگذاري بيشتر در R&D نيستند. کشورهاي درحالتوسعه )بهويژه در مراحل اوليه توسعه( با کمبود نيروي انساني متخصص و مبتکر روبرو هستند. هرچند کشورهاي درحالتوسعه از نظر تکنولوژي عقبتر از کشورهاي توسعهيافتهاند اما ميتوانند از مزيتهاي جديدالورود بودن خود براي توسعه تکنولوژي بهره گيرند. این کشورها ميتوانند از تجارب ديگران استفاده کنند. تکنولوژيهاي مفيد بسياري 1. Tseng (2008), pp Dulleck & Foster (2008), pp Serrano et al (2002). 4. Kondo (2001), p.3.

11 بررسی نقش مخارج R&D داخلی واردات تکنولوژی با قيمت مناسب در دسترس است و لزومي براي ايجاد دوباره آنها وجود ندارد. درواقع دستیابی به تکنولوژيهاي کشورهاي صنعتي براي کشورهاي درحالتوسعه بسيار آسانتر سريعتر و ارزانتر است. کشورهاي درحالتوسعه در مراحل اوليه توسعه زيربناي تکنولوژيکي معقولي براي نوآوري ندارند بنابراین امکان موفقيت فعاليتهاي تحقيق و توسعهشان به منظور نوآوري پايين خواهد بود. 1 است. مبانی نظری تحقیق که به تفصیل بررسی شد بهطور خالصه در جدول )1( ارائه شده جدول 1 خالصه مبانی نظری تحقیق نظریه پردازان نظریه تغییرات تکنولوژیکی هسته اصلی رشد اقتصادی است. نوآوريهاي تكنولوژيكي در بخش تحقيق و توسعه و با استفاده از سرمايه انساني و حجم دانش موجود خلق ميشوند که درنهايت کشور را بهسوی افزايش پايدار رشد تولید رهنمون ميسازند. مخارج صرفشده در R&D بهدليل سرريز تکنولوژي در بين شرکتها نوعي صرفه خارجي مثبت ايجاد میکند. اما شرکتها هنگام اخذ تصميم درباره ميزان تخصيص منابع در بخشR&D چنين صرفههايي را در نظر نمیگیرند. بنابراين ميزان مخارج صرفشده در بخش R&D بخش خصوصي و بنگاهها کمتر از ميزاني است که از لحاظ اجتماعي کارایی دارد. اين نتيجه در چشمانداز اقتصادي سياسي بسيار مهم بوده و مشوقي براي دولت در تأمین مخارج و تشويق فعاليتهاي R&D محسوب میشود. مخارج R&D بيشتر تنها به سطح باالتري از توليد منتج ميشود و نرخ رشد تعادلی را افزایش نمیدهد. اثرات سرريز تکنولوژي عالوه بر سطح ملي در سطح بينالمللي نيز روي میدهد. واردات تکنولوژی از طریق تسهیل دسترسي به تکنولوژيهای توسعهيافته در بخش R&D مناطق ديگر جهان ميتواند توليد شرکتها و درنهايت رشد اقتصادي کشور ميزبان را افزایش دهد. Romer (1990); Grossman & Helpman (1991); Aghion & Howitt (1992); Ulka (2004); Romer (2006); Svensson (2008) Jones (1995) Hall & Scobie (2006); Coe & Helpman (1995); Park & Brat (1996) 1. آذربايجاني )1369( صص و شاهميرزايي و همکاران )1383( ص 214.

12 36 پژوهشنامه بازرگانی نظریه پردازان نظریه اثرات مثبت خارجي ايجادشده از طريق جريان تکنولوژي در سطح بينالمللي به ميزان زيادي به توانايي کشور ميزبان براي درک و استفاده از تکنولوژی خارجي بستگي دارد. این توانايي تابعي از مخارج R&D داخلي است. درواقع مخارج R&D داخلي در برخی موارد به معني صرف هزينه براي فعاليتهایی است که تکنولوژي وارداتي را با شرايط داخلي کشور ميزبان سازگار میسازد. زماني مخارج R&D مکمل واردات تکنولوژي خواهد بود که تکنولوژي وارداتي با شرايط کشور واردکننده منطبق باشد و کشور مقصد برای جذب تکنولوژي مزبور مخارج R&D را افزایش دهد. برعکس اگر بنگاههاي کشور واردکننده تکنولوژي همزمان با افزايش واردات تکنولوژي مخارج R&D خود را کاهش دهند در اين صورت مخارج R&D و واردات تکنولوژي جانشين هم خواهند شد. عالوه بر مخارج R&D سرمايه انساني کشور واردکننده تکنولوژي نيز نقش مثبتي در جذب تکنولوژي وارداتي دارد. در واقع سرمايه انساني با تسهيل در جذب تکنولوژهاي وارداتي توليد را بهطور مثبت تحتتأثير قرار میدهد. Cohen & Levinthal (1990); Kondo (2001); Mancusi (2004) Hasan (2002); Tseng (2008) Serrano et al (2002); Dulleck & Foster (2008) منبع: مبانی نظری تحقيق. 2. پيشينه تحقيق 1 2. مروري بر مطالعات انجامشده در خارج سرانو و همکاران 1 با استفاده از روش دادههاي تابلويي به بررسي تأثير متقابل سرمايه انساني و سرريز تکنولوژي خارجي )از طريق تجارت( بر بهرهوري کل عوامل بخش صنعت در 17 منطقه اسپانيا طي دوره پرداختهاند. نتايج مطالعه بيانگر تأثير متقابل سرمايه انساني با سرريز تکنولوژي خارجي )از طريق تجارت( بر بهرهوري کل عوامل بخش صنعت در 17 منطقه مورد بررسي اسپانيا است. پينگ فانگ و لي 2 تأثير واردات تکنولوژي بر بهرهوري نيروي کار و بهرهوري کل عوامل در مؤسسات متوسط و بزرگ شانگهاي چين در سالهای را با استفاده از رويکرد دادههاي تابلويي بررسی کرده و نشان دادند که مؤسسات تعاوني چيني خارجي و مؤسساتي که توسط خارجيان تأمين مالي شدهاند از بهرهوري نيروي کار و بهرهوري 1. Serrano et al (2002). 2. Pingfang & Lei (2007).

13 بررسی نقش مخارج R&D داخلی واردات تکنولوژی کل عوامل باالتري نسبت به مؤسسات داخلي برخوردار بودهاند و واردات تکنولوژيهاي غيرملموس منبع اصلي عملکرد بهتر بنگاههاي مزبور است درحاليکه واردات تکنولوژيهاي ملموس سهم کمتري در TFP داشتهاند. براي مؤسسات دولتي نيز واردات تکنولوژيهاي ملموس بهطور مثبت بهرهوري نيرويکار و TFP را تحتتأثير قرار داده که به سرمايه انساني آنها )سهم سرمايه انساني از کل شاغالن( وابسته بوده است. بهعبارت ديگر تأثيرات متقابل سرمايه انساني و واردات تکنولوژي بر بهرهوري نيروي کار و TFP براي مؤسسات دولتي مثبت و معنيدار بوده اما واردات تکنولوژي بهرهوري نيروي کار و TFP مؤسسات غيردولتي را تحتتأثير قرار نداده است. همچنين براساس نتايج تأثیر مخارج R&D بر بهرهوري نيروي کار در کل نمونه مورد بررسي و هريک از مؤسسات مزبور معنادار نیست. با اين وجود مخارج R&D در کل نمونه مؤسسات غيردولتي و مؤسسات تأمین ماليشده توسط خارجيان تأثير مثبت اندکي بر TFP داشته است. دوليک و فاستر 1 با استفاده از دادههاي تابلويي سالهای تأثير متقابل سرمايه انساني و کاالهاي سرمايهاي خارجي بر رشد اقتصادي را در 55 کشور درحالتوسعه بررسی کردهاند. نتايج اين مطالعه نشان ميدهد براي کشورهاي داراي سطح پايين سرمايه انساني رابطه واردات کاالهاي سرمايهاي )بهعنوان درصدي از )GDP و توليد ناخالص داخلي سرانه منفي بوده و براي کشورهاي داراي سرمايه انساني متوسط و باال واردات کاالهاي سرمايهاي اثر مثبت و معناداری بر توليد ناخالص داخلي سرانه داشته است. تيسنگ 2 با استفاده از دادههاي تابلويي به بررسي اثر R&D داخلي و تکنولوژيهاي وارداتي بر توليد 219 شرکت الکترونيکي تايوان در دوره پرداخته است. نتايج مطالعه حاکي از آن است که R&D داخلي فروش )درآمد خالص( و ارزش افزوده صنايع مورد مطالعه را بهطور مثبت و معناداری تحت تأثير قرار ميدهد. اما واردات تکنولوژي )شامل کمکهاي فني حق اختراع و امتياز( تأثير معناداری بر فروش و ارزش افزوده ندارد. همچنين نتايج نشان میدهد هيچ تأثير متقابلي میان واردات تکنولوژي و R&D داخلي شرکتهاي مورد بررسي وجود ندارد. 1. Dulleck & Foster (2008). 2. Tseng (2008).

14 38 پژوهشنامه بازرگانی تکسیرا و فورتونا 1 در مطالعهای به بررسی تأثیر واردات تکنولوژی R&D داخلی و سرمایه انسانی بر رشد اقتصادی کشور پرتغال در دوره زمانی پرداخته و برای این منظور از روش همگرایی جوهانسن 2 استفاده کردهاند. نتایج تحقیق نشان میدهد R&D داخلی واردات تکنولوژی و سرمایه انسانی تأثیر مثبت و معناداری بر رشد اقتصادی دارند. همچنین براساس نتایج بهدستآمده تأثیر متقابل سرمایه انسانی و واردات تکنولوژی و تأثیر متقابل R&D داخلی و واردات تکنولوژی نیز مثبت و معنادار است. شهریور و جاجری 3 با استفاده از دادههای تابلویی هشت کشور آسیای شرقی در سالهای تأثیر متقابل واردات تکنولوژی و سرمایه انسانی بر رشد اقتصادی و بهرهوری کل عوامل را بررسی کرده و نشان دادند که تأثیر متقابل سرمایه انسانی و واردات تکنولوژی بر رشد اقتصادی و بهرهوری مثبت و معنادار است. همچنین نتایج حاکی نشانگر تأثیر مثبت و معنادار واردات تکنولوژی سهم دولت از GDP و درجه باز بودن اقتصادی بر رشد اقتصادی و بهرهوری است. دیپه و موتل 4 با استفاده از دادههای تابلویی 12 بخش تولیدی 10 کشور OECD به بررسی تأثیر R&D داخلی R&D خارجی و واردات تکنولوژی بر تولید و بهرهوری در دوره زمانی پرداختهاند. نتایج تحقیق نشان میدهد انتقال تکنولوژی از راه واردات تأثیر مثبت و معناداری بر تولید و بهرهوری دارد این در حالی است که اثرات سرریز R&D خارجی بر تولید و بهرهوری تأثیر منفی داشته است. همچنین نتایج تحقیق حاکی از تأثیر مثبت و معنادار R&D داخلی بر تولید و بهرهوری است مروري بر مطالعات انجامشده در داخل كميجاني و شاهآبادي )1380( در مطالعهاي به ارزيابي نقش انباشت سرمايه R&D داخلي و انباشت سرمايه R&D شركاي تجاري )21 کشور عضو OECD و کشورهاي خاورميانه( از طريق تجارت خارجي بر بهرهوري كل عوامل در ايران طي دوره Teixeira & Fortuna (2010). 2. Johansen s cointegration. 3. Shahrivar & Jajri (2012). 4. Dieppe & Mutl (2013).

15 39 تکنولوژی... واردات داخلی R&D مخارج نقش بررسی نشان و کرده استفاده جوهانسن همگرایی روش از منظور این برای و پرداختهاند 1347 شاغلين نسبت تجاري شركاي R&D سرمايه انباشت داخلي R&D سرمايه انباشت دادند فعاليتهاي داراي توسعهيافته کشورهاي با تجارت حجم و شاغالن کل به تحصيلکرده انباشت آنها بين از که است ايران در عوامل كل بهروري تعيينكننده عوامل R&D باالي مثبت تأثير بيشترين بهترتيب داخلي انباشتهشده R&D هزينههاي و خارجي R&D سرمايه بودن مکمل نتايج براساس همچنين دادهاند. اختصاص خود به را عوامل كل بهرهوري بر میشود. تأیید تجاري شركاي R&D سرمايه انباشت و شاغالن کل به انساني سرمايه نسبت سرمايهگذاري اثربخشي مطالعهاي در )1384( افتخاري رکنالدين و طهراني وجداني بررسي را دوره در معدن و صنعت بخش افزوده ارزش بر فيزيکي و تحقيقاتي معدن و صنعت بخش سرانه تحقيقاتي هزينههاي در افزايش درصد یک دادند نشان و کرده ميدهد. افزايش درصد 0/41 ميزان به را بخش اين سرانه افزوده ارزش هزينههاي نقش بررسي به تابلويي دادههاي از استفاده با )1386( همکاران و واعظ مختلف صنعت )هفت ايران باالي فناوري با صنايع افزوده ارزش در توسعه و تحقيق پرداختهاند سالهای در )ISIC رقمي چهار کد براساس طبقهبنديشده R&D هزينههاي و سرمايه موجودي کار نيروي متغيرهاي بهدستآمده نتايج براساس داشتهاند. دوره این در مزبور صنايع افزوده ارزش افزايش در مهمي بسيار نقش و داخلی R&D انباشت نقش OLS روش از استفاده با )1387( رحمانی و شاهآبادی لک بهرهوری رشد بر سرمایهای( و واسطهای کاالهای واردات کانال )از خارجی R&D میدهد نشان نتایج کردهاند. بررسی را دوره در ایران صنعت بخش تولید عوامل کل بهرهوري رشد بر مثبت تأثیر بیشترین داراي خارجی R&D انباشت و انسانی سرمایه واردات و انساني سرمايه بودن مکمل نتايج براساس همچنين هستند. صنعت بخش عوامل میشود. تأیید واسطهای سرمایهای رب R&D مخارج اثر تابلویی دادههای از استفاده با )1388( ابراهیمیساالری و شاکری زمانی دوره در توسعهیافته و درحالتوسعه کشورهای در اقتصادی رشد و اختراعات کشورهای گروه دو هر R&D در سرمایهگذاری دادند نشان و کرده ارزیابی را 1981 نتایج براساس همچنین میدهد. افزایش را اختراعات جریان توسعهیافته و درحالتوسعه

16 بازرگانی پژوهشنامه 40 گروه دو هر داخلي ناخالص توليد بر معناداری و مثبت تأثیر R&D در سرمایهگذاری دارد. درحالتوسعه و توسعهیافته کشورهای تولید بر R&D مخارج تأثیر بررسی به مطالعهای در )1390( جاودان و بشرآبادی مهرابی و پرداخته دوره در ایران کشاورزی بخش در تولید عوامل کل بهرهوری و تحقیق نتایج کردهاند. استفاده 1 گسترده وقفههای با خودتوضیح الگوی از منظور این برای بر معناداری و مثبت تأثیر بلندمدت و کوتاهمدت در R&D مخارج که است آن از حاکی است. داشته تولید عوامل کل بهرهوری و تولید R&D مخارج نقش تابلویی دادههای از استفاده با )1390( همکاران و پورعبادالهان بررسی دوره در را ايران صنايع تولید بر واسطهای سرمایهای واردات و داخلی مخارج سرمايه موجودي کار نيروي متغيرهاي بهدستآمده نتايج براساس کردهاند. مورد دوره در تولید بر معناداری و مثبت تأثیر واسطهای و سرمایهای واردات و R&D داشتهاند. بررسي به جوهانسن همگرایی روش از استفاده با مطالعهای در )1390( سجادی و شاهآبادی رشد بر واسطهای سرمایهای کاالهای واردات و داخلی R&D فعالیتهای تأثیر بررسی سرمایه انباشت کار نیروی دادند نشان و پرداخته سالهای در ایران اقتصادی رشد بر مثبتی تأثیر واسطهای سرمایهای واردات و داخلی R&D فعالیتهای فیزیکی جذب در مثبتي نقش انساني سرمايه میدهد نشان نتایج همچنین دارند. ایران اقتصادی است. داشته وارداتي تکنولوژيهای است. شده ارائه )2( جدول در خالصه بهطور داخلی و خارجی تجربی مطالعات داخل و خارج در گرفته صورت مطالعات بر مروری 2 جدول محقق محققان يا زماني دوره آماري جامعه و بخش منطقه 17 در صنعت اسپانيا اصلي نتايج )از خارجي تکنولوژي سرريز و انساني سرمايه متقابل تأثير است. معنادار و مثبت عوامل کل بهرهوري بر واردات( طريق Serrano et al (2002) 1. Auto-Regressive Distributed Lag (ARDL).

17 بررسی نقش مخارج R&D داخلی واردات تکنولوژی محقق يا محققان دوره زماني و جامعه آماري مؤسسات متوسط و بزرگ شانگهاي چين نتايج اصلي براي مؤسسات دولتي و مؤسسات تعاوني چيني خارجي تأثیر واردات تکنولوژي بر بهرهوري نيرويکار و TFP مثبت است. تأثير متقابل سرمايه انساني و واردات تکنولوژي بر بهرهوري نيروي کار و TFP فقط در مؤسسات دولتي مثبت و معنادار بوده است. در کل نمونه و مؤسسات غيردولتي مخارج R&D تأثير مثبت اندکي بر TFP داشته است. براي کشورهاي داراي سطح پايين سرمايه انساني رابطه واردات کاالهاي سرمايهاي و توليد ناخالص داخلي سرانه منفي بوده و براي کشورهاي داراي سرمايه انساني متوسط و باال واردات کاالهاي سرمايهاي اثري مثبت و معنادار بر توليد ناخالص داخلي سرانه داشته است کشور درحالتوسعه شرکت الکترونيکي تايوان مخارج R&D داخلي اثر مثبت و معناداری بر ارزش افزوده و درآمد خالص دارد اما واردات تکنولوژي متغير معناداری نیست. هيچگونه تأثير متقابلي میان واردات تکنولوژي و R&D داخلي وجود ندارد. مخارج R&D داخلی واردات تکنولوژی و سرمایه انسانی تأثیر مثبت و معناداری بر رشد اقتصادی دارند. تأثیر متقابل سرمایه انسانی و واردات تکنولوژی و تأثیر متقابل R&D داخلی و واردات تکنولوژی نیز مثبت و معنادار است پرتغال هشت کشور آسیای شرقی تأثیر واردات تکنولوژی و اثر متقابل سرمایه انسانی و واردات تکنولوژی بر رشد اقتصادی و بهرهوری مثبت و معنادار بوده است. واردات تکنولوژی و R&D داخلی تأثیر مثبت و معناداری بر تولید و بهرهوری دارند بخش تولیدی 10 کشور OECD دادههاي کالن ايران انباشت R&D خارجی و هزینههای R&D انباشتهشده داخلی بهترتیب دارای بیشترین تأثیر مثبت بر بهرهوری كل عوامل بودهاند. همچنين براساس نتايج مکمل بودن سرمايه انساني و انباشت سرمايه R&D شركاي تجاري تأیید میشود. Pingfang & Lei (2007) Dulleck & Foster (2008) Tseng (2008) Teixeira & Fortuna (2010) Shahrivar & Jajri (2012) Dieppe & Mutl (2013) كمیجانی و شاهآبادی )1380( وجداني و افتخاري )1384( بخش صنعت و معدن ایران يک درصد افزايش در هزينههاي تحقيقاتي سرانه بخش صنعت و معدن ارزش افزوده سرانه اين بخش را 0/41 درصد افزايش ميدهد.

18 42 پژوهشنامه بازرگانی محقق يا محققان واعظ طيبي و قنبري )1386( شاهآبادی و رحمانی )1387( شاکری و ابراهیمی ساالری )1388( مهرابی و جاودان )1390( پورعبادالهان و همکاران )1390( شاهآبادی و سجادی )1390( منبع: مطالعات تحقيق. دوره زماني و جامعه آماري صنايع با فناوري باال بخش صنعت ايران کشورهای درحالتوسعه و توسعهیافته بخش کشاورزی ايران بخش صنعت ایران دادههای کالن ايران نتايج اصلي هزينههاي تحقيق و توسعه نقش بسيار مهمي در افزايش ارزش افزوده صنايع با فناوري باال دارد. سرمایه انسانی و انباشت R&D خارجی داراي بیشترین تأثیر مثبت بر بهرهوري کل عوامل بخش صنعت هستند. همچنين براساس نتايج مکمل بودن سرمايه انساني و واردات سرمایهای واسطهای تأیید میشود. سرمایهگذاری در R&D تأثیر مثبت و معناداری بر توليد ناخالص داخلي هر دو گروه کشورهای توسعهیافته و درحالتوسعه دارد. مخارج R&D در کوتاهمدت و بلندمدت تأثیر مثبت و معناداری بر تولید و بهرهوری کل عوامل تولید در بخش کشاورزی ایران دارد. مخارج R&D داخلی و واردات سرمایهای و واسطهای تأثیر مثبت و معناداری بر تولید صنایع ایران در دوره زمانی مورد بررسی داشته است. فعالیتهای R&D داخلی و واردات سرمایهای واسطهای تأثیر مثبت بر رشد اقتصادی ایران دارد. همچنین نتایج نشان میدهد نقش سرمايه انساني در جذب تکنولوژيهای وارداتي مثبت است. 3. معرفي مدل و متغيرهاي تحقيق در بیشتر مطالعات تجربي مرتبط با موضوع فرم تعميميافتهاي از تابع توليد کابداگالس استفاده میشود که با لگاريتمگيري از فرم تبعي مزبور مدل رگرسيون خطي بهدست آمده است. بنابراين با توجه به مباحث نظري ارائهشده و مطالعات قبلي )بهويژه مطالعات تيسنگ ) 2008 ( سرانو و همکاران )2002( و پينگفانگ و لي )2007(( مدلي بهصورت زير در نظر گرفته ميشود:

19 بررسی نقش مخارج R&D داخلی واردات تکنولوژی LogY it =c i +β 1 LogL it +β 2 LogHC it +β 3 LogK it +β 4 LogRDE it +β 5 LogM it ) 1 +β 6 LogH it *LogM it +β 7 LogRDE it *LogM it +ε it انديسهاي i و t بهترتيب بيانگر گروه صنعتي و سال بوده و متغيرهاي مورد استفاده بهصورت زير تعريف ميشوند: Y: it ارزش افزوده فعاليتهاي صنعتي کارگاههاي 50 نفر کارکن و بيشتر به ميليون ريال و به قيمت ثابت سال براي بهدست آوردن ارزش افزوده به قيمت پايه از شاخص قيمت محصوالت صنعتي استفاده شده است. L: it تعداد افراد شاغل در کارگاههاي 50 نفر کارکن و بيشتر که تحصيالت دانشگاهي ندارند. H: it تعداد افراد شاغل در کارگاههاي 50 نفر کارکن و بيشتر که تحصيالت دانشگاهي دارند. M: it واردات سرمايهاي و واسطهاي کارگاههاي 50 نفر کارکن و بيشتر به ميليون ريال و به قيمت ثابت سال براي تبديل واردات سرمايهاي واسطهاي به قيمت ثابت از شاخص ضمني واردات استفاده شده است. H: it نسبت شاغالن داراي تحصيالت دانشگاهي به کل شاغالن در کارگاههاي 50 نفر کارکن و بيشتر. :RDE it هزينه تحقيقات و آزمايشگاههاي کارگاههاي 50 نفر کارکن و بيشتر به ميليون ريال و به قيمت ثابت سال براي تبديل مخارج اسمي تحقيقات و آزمايشگاهها به مقادير واقعي از شاخص ضمني تشکيل سرمايه ثابت استفاده شده است. 1 K: it موجودي سرمايه کارگاههاي 50 نفر کارکن و بيشتر به ميليون ريال و به قيمت ثابت سال آمار موجودي سرمايه براي کارگاههاي 50 نفر کارکن و بيشتر موجود نيست و فقط اطالعات مربوط به تشکيل سرمايه ثابت )سرمايهگذاري( براي کارگاههاي مزبور موجود 1. در اين مطالعه با توجه به عدم وجود شاخص قيمت تعديلکننده R&D و با توجه به اينکه R&D نوعي سرمايهگذاري محسوب ميشود همانند مطالعه غفارزاده خسروشاهي )1385( از شاخص ضمني تشکيل سرمايه ثابت برای تعديل مخارج R&D داخلي به قيمت پايه استفاده شده است.

20 بازرگانی پژوهشنامه 44 براي سرمايه موجودي ميزان ثابت( سرمايه )تشکيل موجود اطالعات براساس بايد که است نخست سرمايه موجودي اندازهگيري براي تحقيق اين در بنابراین شود. برآورد صنايع این و هستيم مواجه کشور در ثابت سرمايه تشکيل دادههاي با صنعتي آمارهاي در آنکه بهدليل درنهایت و توليدي صنايع تفکيک به اوليه سرمايه موجودي تخمين وجود عدم بهعلت سپس طوالني زماني دوره براي بررسي مورد صنايع ثابت سرمايه تشکيل به دسترسي عدم بهدليل 1 شد. خواهد داده توضيح ادامه در که است شده استفاده الگويي از در ايجادشده تغييرات از است عبارت سرمايهگذاري ايران آمار مرکز تعريف طبق ارزش منهاي اساسي تعميرات هزينه و تحصيل يا خريد )ارزش سرمايهاي اموال ارزش رفن 50 کارگاههاي براي سرمايهگذاري تعريف اين طبق و سرمايهاي( اموال انتقال يا فروش نوشت: ميتوان بنابراين است. شده محاسبه بيشتر و کارکن I= dk dt ) 2 رسيد: سرمايه موجودي به ميتوان زير فرم به )2( رابطه از گيري انتگرال با dk=idt K= dk= Idt ) 3 روشي در گرفت. نظر در I t براي تبعي فرم يک بايد گيري انتگرال براي )3( رابطه در برآورد قابل زير شکل به ديگري رابطه روي از انتگرال عامل ميشود فرض نمايي متد نام به : 2 باشد LnI t = α + βt + ε t )4 به )4( معادله طرفين گرفتن آنتيلگاريتم از )5( رابطه است. روند متغير t آن در که میآید: بهدست زیر شکل I t =e α e βt ) صص )1368( آذربايجاني و 99 ص )1387( محمدلو عزيز و سبحاني 1. کهنهشهري عاقلي مطالعات به ميتوان نمونه بهعنوان است. شده استفاده مزبور نمايي روش از مطالعات بیشتر در 2. )1387( همکاران و جالئي )1386( انصاري و زراءنژاد )1387( محمدلو و سبحاني )1384( شاهآبادي )1385( کرد. اشاره

21 45 تکنولوژی... واردات داخلی R&D مخارج نقش بررسی داشت: خواهيم )3( معادله در )5( رابطه جايگذاري با Kt= e α e βt dt K t = eα β eβt +C ) 6 میشود محاسبه سرمايه اوليه موجودي )6( معادله در اوليه شرايط گرفتن درنظر با نوشت: ميتوان بنابراين K t = eα β +C ) 7 برآورد )7( رابطه از استفاده با سرمايه اوليه موجودي ميشود مالحظه همانطورکه روند )ضريب β و )4( معادله مبدأ از عرض )آنتيلگاريتم e α بايد آن برآورد براي و میشود )OLS( معمولي مربعات حداقل روش به )4( خطي رگرسيون تخمين طريق از 4( معادله و بيست از هريک براي فوق روش با سرمايه اوليه موجودي برآورد از پس شوند. محاسبه این سال هر سرمايه موجودي زير فرمول از استفاده با ميتوان بررسي مورد 1 صنعت يک زد. تخمین را صنايع K t = K t t 0 + ( I D) j K t = K 0 + (1 δ ) j= 1 j= 1 I j )8 به سرمايه موجودي خالص ارزش بيانگر بهترتيب δ و D j I j K 0 K t )8( معادله در ابتداي در 1376 ثابت قيمت به اوليه سرمايه موجودي ارزش t سال در 1376 ثابت قيمت در استهالک ارزش t دوره در 1376 پايه قيمت به ناخالص ثابت سرمايه تشکيل دوره استهالک نرخ. 2 هستند ثابت سرمايههاي استهالک نرخ و 1376 ثابت قيمت به t دوره شده استفاده و محاسبه )1( پيوست جدول در صنايع گروه تفکيک به ثابت سرمايههاي این شدهاند. تفکيک ISIC رقمي دو کد برحسب صنعتي گروه 23 به صنايع ISIC طبقهبندي سوم ويرايش در 1. کارگاهيای هيچ 1384 سال تا بيشتر و کارکن نفر 50 کارگاههاي در است. شده ارائه )1( پيوست در تقسيمبندي واردات داخلي R&D مخارج ) ( بررسي مورد دوره در و نداشته وجود 37( )کد بازيافت صنعت در )کد تنباکو و توتون از محصوالت توليد صنعت براي است. بوده صفر مزبور صنعت واسطهاي واردات و سرمايهاي دوره در 1375 سال در بهترتيب واسطهاي واردات و سرمايهاي واردات داخلي R&D مخارج نيز 16( برآورد به اقدام مزبور صنعت دو حذف با مطالعه اين در بنابراین است. بوده صفر با برابر سالهاي در و است. شده ISIC طبقهبندي برحسب بزرگ صنايع براي مدل.64 ص )1384( شاهآبادي و صص )1385( کهنهشهري عاقلي 2.

22 بازرگانی پژوهشنامه 46 از استفاده با و ISIC سوم و دوم ويرايش دو تطبيق با مزبور استهالکهاي نرخهاي که است استخراج )1386( غوچي و حسينينسب مطالعه در ارائهشده ثابت سرمايههاي استهالک نرخ است. شده موجودي حتي بررسي مورد صنايع اوليه سرمايه به عدمدسترسی بهعلت است ذکر به الزم اين اینکه با دارد. تفاوت آن واقعي ميزان با نيز روش اين از استفاده با برآوردشده سرمايه حد تا برآوردشده روند اما ميشود ظاهر سرمايه موجودي عددي مقدار در بيشتر تفاوت سرمايه موجودي اگر مثال برای است. يکسان سرمايه موجودي واقعي روند با زيادي بسيار موجودي )9( رابطه براساس باشد K 0 با برابر 1372 سال در آشاميدني و موادغذايي صنايع سرمايهگذاري خالص و K 0 جمع حاصل با برابر مزبور صنعت براي 1373 سال در سرمايه اختالف )ميزان C اندازه به تفاوت بنابراين بعد. سالهاي براي همينطور و است 1373 سال خواهد سرايت دوره کل به ثابت بهطور رقم اين و بود خواهد برآوردي( K 0 و واقعي K 0. 1 شد خواهد حفظ تغييرات روند اینگونه و کرده نتايج تحليل و تجزيه و مدل برآورد 4. روش در. 2 است تابلويي دادههاي رويکرد مطالعه اين در بهکاررفته اقتصادسنجي تکنيک آزمون بررسي مورد واحدهاي بودن همگن F آماره از استفاده با ابتدا تابلويي دادههاي سادگي به بررسي( مورد واحدهاي بودن )همگن صفر فرضيه رد عدم صورت در ميشود. مربعات حداقل روش همان که کرد استفاده 3 شده تجميع مربعات حداقل روش از ميتوان واحدها ميان تفاوت و شده انباشته هم روي دادهها فقط حالت اين در زيرا است معمولي مورد واحدهاي بودن ناهمگن صورت در يعني صورت اين غير در میشود. گرفته ناديده )3 )جدول آزمون اين نتايج ميشود. مطرح تابلويي دادههاي از استفاده لزوم بررسي است. ايران بزرگ صنايع در تابلويي دادههاي از استفاده لزوم و صفر فرضيه رد بيانگر روش یعنی تابلويي دادههاي تخمين براي موجود روش دو بين از باید بعد مرحله در 99. ص )1387( محمدلو عزيز و سبحاني 1. تابلويي دادههاي در همانباشتگي روش از استفاده بنابراین هستند ايستا سطح در مدل در استفاده مورد متغيرهاي تمام 2. است. شده استفاده تابلويي دادههاي در تخمين معمول روشهاي از تحقيق اين در اینرو از ندارد ضرورت 3. Pooled Least Square.

23 بررسی نقش مخارج R&D داخلی واردات تکنولوژی اثرات ثابت و روش اثرات تصادفي يكي انتخاب شود. براي اين منظور از آماره آزمون هاسمن 1 استفاده ميشود. براساس اين آزمون رد فرضيه صفر بيانگر استفاده از روش اثرات ثابت و عدم رد آن مبين استفاده از روش اثرات تصادفي است. 2 نتايج آزمون هاسمن )جدول 3( بيانگر عدم رد فرضيه صفر و انتخاب روش اثرات تصادفی است. نتايج حاصل از تخمين مدل در صنايع بزرگ ايران در جدول )3( نشان داده شده است. همانگونه که در این جدول مشاهده میشود مخارج R&D داخلي و واردات تکنولوژي اثر مثبت و معناداری بر ارزش افزوده در صنايع بزرگ ايران دارند. اين نتيجه با چارچوب نظري و تجربي سازگار است. براساس نتايج بهدستآمده موجودي سرمايه فیزیکی تعداد شاغالن داراي تحصيالت دانشگاهي و شاغالن فاقد تحصيالت دانشگاهي نيز اثر مثبت و معناداری بر ارزش افزوده صنايع مورد بررسي دارند. بنابراين ميتوان انتظار داشت با افزايش مخارج R&D داخلي و واردات سرمايهاي واسطهاي ارزشافزوده این صنايع افزايش يابد. جدول 3 نتايج برآورد مدل به روش اثرات تصادفی متغيرها ضرايب 2/50 )0/73(* C 0/38 )0/15( ** Log L 0/26 )0/06(* Log K 0/24 )0/12(** Log HC 0/13 )0/04(* Log M 0/13 )0/05(** Log RDE -0/002 )0/005( Log RDE*Log M 0/03 )0/006(* Log H*Log M 2 0/91 R آزمون معنادار بودن کلي رگرسيون )آماره F( * 154/49 1. Hausman Test. 2. Greene (2002), pp

24 48 پژوهشنامه بازرگانی متغيرها ضرايب تعداد مشاهدات 314 تعداد صنايع توليدي 21 28/05 * 1 آزمون معنادار بودن اثرات گروه )آمارهF ( 6/38 2 آماره هاسمن منبع: محاسبات تحقيق. اعداد داخل پرانتز انحرافمعيارند. * ** و *** بهترتيب نشانگر رد فرضيه صفر در سطح معناداری 0/05 0/01 و 0/1 است. همچنين براساس نتايج ارائهشده در جدول )3( متغير Log H*Log M که بيانگر اثرات متقابل سرمايه انساني و واردات تکنولوژي بر ارزش افزوده است مطابق انتظار تأثير مثبت و معناداری بر ارزش افزوده صنايع مورد بررسي دارد. درواقع تأثير مثبت متغير مزبور حاکي از مکمل بودن نسبت شاغالن داراي تحصيالت دانشگاهي به کل شاغالن و واردات تکنولوژي در فرآیند توليد است که اين نتيجه با نتايج مطالعات سرانو و همکاران )2002( پينگفانگ و لي )2007( دوليک و فاستر )2008( تکسیرا و فورتونا )2010( شهریور و جاجری )2012( كميجاني و شاهآبادي )1380( شاهآبادی و رحمانی )1387( و شاهآبادی و سجادی )1390( مطابقت دارد. بنابراين طبق مباني نظري ميتوان انتظار داشت با افزايش نسبت شاغالن داراي تحصيالت دانشگاهي به کل شاغالن در صنايع توانايي صنايع ایران در جذب ايدهها و تکنولوژيهاي خارجي افزايش يابد. همچنين نتايج نشان ميدهد متغير Log RDE*Log M )که بيانگر اثرات متقابل مخارج R&D و واردات تکنولوژي بر ارزش افزوده است( تأثير معناداری بر ارزش افزوده صنايع مورد بررسي ندارد. بنابراين مطابق مطالعات حسن )2002( و تيسنگ )2008( مخارج R&D و واردات تکنولوژي در فرآیند 2 توليد این صنايع مکمل يکديگر نیستند. ضريب تعيين تعديلشده ( R ) نيز برابر 0/91 است که قدرت توضيحدهندگي باالي مدل برآوردي را نشان میدهد. همچنين آزمون معنادار 1. فرضيه صفر اين آزمون»همگن بودن صنايع مورد بررسي«است که در صورت رد فرضيه صفر از روش دادههاي تابلويي استفاده ميشود. 2. فرضيه صفر اين آزمون»ناهمبستگی اثرات انفرادي با متغيرهاي توضيحي است«که در صورت رد فرضيه صفر از روش اثرات ثابت و در غير اينصورت از روش اثرات تصادفي براي برآورد مدل استفاده ميشود.

25 49 تکنولوژی... واردات داخلی R&D مخارج نقش بررسی 1 معناداری سطح در مدل کلي بودن معنيدار از حاکي F( )آزمون رگرسيون کلي بودن است. درصد مالحظات و جمعبندی لذا نيست پوشيده کسي بر درحالتوسعه کشورهاي اقتصادي توسعه ضرورت دهند. قرار خود فعاليتهاي لوحه سر در را توسعه برنامهريزي بايد درحالتوسعه کشورهاي ملي منابع از زيادي قسمت تحرک باعث ميتواند صنعتي توسعه که آنجا از راستا اين در تصميم يک دهد تغيير را جامعه مادي بنيادهاي و پايهها و شده اقتصادي توسعه جهت تداوم و صنعتي توسعه به دستيابي براي ميشود. قلمداد کشورها اين براي سرنوشتساز R&D فعاليتهاي گيرد. قرار توجه مورد صنعت بخش در تکنولوژي توسعه بايد نيز آن صنايع و درحالتوسعه کشورهاي در تکنولوژي توسعه مهم ابزار دو تکنولوژي واردات و است توليد کليدي عوامل از ديگر يکي انساني سرمايه ميشوند. محسوب آنها توليدي نيز وارداتي تکنولوژي جذب در تسهيل با ميتواند توليد مستقيم افزايش بر عالوه که واردات داخلي R&D مخارج نقش مطالعه اين در شود. توليد بيشتر هرچه افزايش باعث صنايع در افزوده ارزش بر تکنولوژي واردات و انساني سرمايه مکملي اثرات و تکنولوژي کارکن نفر پنجاه کارگاههاي تابلويي دادههاي از منظور اين به و شده بررسی ايران بزرگ است. شده استفاده دوره در بيشتر و واردات داخلي R&D مخارج ميدهد نشان تحقيق اين در ارائهشده مدل برآورد شاغالن تعداد و دانشگاهي تحصيالت داراي شاغالن تعداد سرمايه موجودي تکنولوژي ايران بزرگ صنايع در افزوده ارزش بر معناداری و مثبت تأثير دانشگاهي تحصيالت فاقد مثبتي نقش صنايع اشتغال در انساني سرمايه سهم مدل برآورد نتايج براساس همچنين دارند. مکملي اثرات تحقيق نتايج ديگر بهعبارت ميکند. بازي خارجي تکنولوژيهاي جذب در اثر ميدهد نشان و کرده تأیید را توليد فرآیند در تکنولوژي واردات و انساني سرمايه برعکس است. معنادار و مثبت افزوده ارزش بر تکنولوژي واردات و انساني سرمايه متقابل توليد فرآیند در تکنولوژي واردات و R&D مخارج مکملي اثرات نشانگر تحقيق يافتههاي واردات و R&D مخارج متقابل تأثير معناداری عدم از حاکي نتايج واقع در و نبوده صنايع

26 بازرگانی پژوهشنامه 50 ارائه زير پيشنهادهاي تحقيق نتايج به توجه با پايان در است. افزوده ارزش بر تکنولوژي ميشود: را بررسي مورد صنايع افزوده ارزش داخلي R&D فعاليتهاي تحقيق نتايج براساس کشورهاي بنگاههاي اينکه به توجه با است. داده قرار تأثير تحت معنادار و مثبت بهطور همچنين و نيستند R&D در بيشتر سرمايهگذاري به قادر ايران( جمله )از درحالتوسعه زا بيشتر مراتب به R&D فعاليتهاي اجتماعي بازدهي موارد بیشتر در اينکه به توجه با R&D فعاليتهاي از دولت حمایت ميشود توصيه بنابراین است آن خصوصي بازدهي فعالیتهای از دولت حمایت عمده ابزار دو یابد. افزایش کشور بزرگ صنعتي واحدهاي از: عبارتند صنعتی واحدهای R&D مالی کمکهای )اعطای مستقیم صورت دو به مالی مشوقهای مالی: مشوقهای الف( میشود. انجام مالیاتی( بخشش و )اعتبار غیرمستقیم و وام( اعطای و یارانهها مثل دولت R&D یارانههای عنوان با را مبالغی دولت که است صورت این به مستقیم مالی مشوقهای اب دولت نیز غیرمستقیم مالی مشوقهای در میپردازد. صنعتی واحدهای به مستقیم بهصورت البته میکند. ترغیب R&D مخارج افزایش به را صنعتی واحدهای مالیاتی انگیزههای ایجاد از استفاده دامنه که آنجا از. 1 دارد مزیت و برتری مستقیم روش به نسبت غیرمستقیم روش میشود توصیه است افزایش به رو دنیا مختلف کشورهای در غیرمستقیم مالی مشوقهای مشوقهای از بیشتر بزرگ صنعتی واحدهای R&D فعالیتهای از حمایت برای دولت آییننامه و ق.م.م 144 ماده موجب به ایران در هماکنون کند. استفاده غیرمستقیم مالی از که مراکزی تحقیقاتی و پژوهشی فعالیتهای از ناشی درآمد آن به مربوط اجرایی مالیات پرداخت از سال ده مدت به کردهاند دریافت تحقیق پروانه ذیصالح وزارتخانههای هک میشوند بهرهمند مالیاتی بخشش از مراکزی تنها میشود مالحظه که همانطور معافند. فعالیتهای در موفقیت آنکه حال کسبکنند. درآمد و مطلوب نتایج R&D فعالیتهای از سرمایه کیفیت و کمی ت و مالی امکانات و منابع کشور در موجود دانش سطح به R&D مطالب براساس که است این قابلتأمل نکته دارد. بستگی R&D فعالیتهای در درگیر انسانی درنهایت و جانشینشده و جایگزین صنعتی واحدهای R&D مخارج با است ممکن دولت R&D مستقیم پرداختهای 1. کل افزایش موجب درصورتی تنها مستقیم مالی مشوقهای درواقع شود. خنثی دولت حمایت از بخشی یا و کل اثر باشند. صنعتی واحدهای R&D مخارج مکمل دولتی یارانههای که میشوند صنعتی واحدهای R&D مخارج

27 51 تکنولوژی... واردات داخلی R&D مخارج نقش بررسی مراحل در )بهویژه بنگاههایشان و درحالتوسعه کشورهای تحقیق نظری مبانی در مذکور منابع کمبود با همچنین و ندارند نوآوري براي معقولي تکنولوژيکي زيربناي توسعه( اولیه مواجهاند. R&D فعالیتهای در تخصیص برای مبتکر و متخصص انساني نيروي و مالی فعالیتهای موفقيت امکان ایران همچون درحالتوسعهای کشور در میرود انتظار بنابراین ریسک بهعلت بنگاهها شرایطی چنین در نباشد. باال چندان اولیه( مراحل در )بهویژه R&D معافیت از برخورداری امید به صرفا را R&D مخارج مطلوب نتایج به دستیابی در موجود چنین در داد. نخواهند افزایش تحقیقاتی فعالیتهای از ناشی احتمالی درآمد به متعلق اعتبار از داخلی R&D فعالیتهای از بیشتر هرچه حمایت برای میشود پیشنهاد وضعیتی تحت نیز را داخلی R&D فعالیتهای در توفیق عدم که شود استفاده مالیاتیای بخشش و در مطلوب نتایج به دستیابی عدم احتمال و ریسک صورت این به میدهد قرار پوشش چنین رفع برای تازگی به نمیشود. بنگاهها R&D مخارج افزایش مانع R&D فعالیتهای آن در که شده گذاشته اجرا به مالیاتیای بخشش و اعتبار کشورها برخی در نقیصهای گرفته نظر در مالیاتی بخشش و اعتبار بنگاه R&D مخارج افزایش از درصدی میزان به تحقیقاتی فعالیتهای انجام معافیت بهعنوان مبلغی بنگاه مالیات از دیگر بهعبارت میشود. بنگاه آن R&D مخارج در افزایش از درصدی و نرخ بهصورت مبلغ این و شده کسر استفاده رویهای چنین از کشورها سایر همانند نیز ایران در میشود پیشنهاد میشود. محاسبه بیشتر معافیتی چنین به نسبت R&D مخارج کشش که است این روشی چنین مزیت شود. مخارج افزایش برابر در مطلوب نتایج عدمکسب از ترس بهدلیل بنگاهها زیرا بود خواهد نسبت R&D مخارج افزایش برای بیشتری انگیزه و تمایل و نکرده چندانی مقاومت R&D مؤسسات و شرکتها از حمایت قانون ایران در بهتازگی داد. خواهند نشان قبل وضعیت به به محترم رئیسجمهور سوی از اسالمی شورای مجلس در تصویب از پس دانشبنیان اجرا براي فناوري و تحقيقات علوم وزارت و رياستجمهوري فناوري و علمي معاونت برای سال 15 مدت به مالیات پرداخت از معافیت جمله از مزایایی آن در که است شده ابالغ فراوان افزوده ارزش با و برتر فناوریهای حوزه در که تعاونیای و خصوصی مؤسسات زین هماکنون است. شده گرفته نظر در میشوند تشکیل مربوط نرمافزارهای تولید در بهویژه هک همانطوری است. تصویب و تدوین حال در آن به مربوط اجرایی آییننامههای برخی

28 52 پژوهشنامه بازرگانی مالحظه میشود عدم ارائه تعریف جامع از شرکتهای دانشبنیان به نحوی که تمام صنایع را در برگیرد از جمله ضعفهای این قانون بهشمار میرود. در این راستا توصیه میشود قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانشبنیان به نحوی اصالح شود که تمام صنایع بزرگ و کارگاههای فعال در آنها را در برگیرد. از اینرو برای ممانعت از کاهش بیرویه درآمد مالیاتی دولت میتوان برحسب اهمیت و استراتژیک بودن هریک از صنایع برای آنها نرخهای متفاوتی از معافیت مالیاتی فوقالذکر را اعمال کرد. ب( ایجاد و تقویت زیرساختهای الزم برای گسترش فعالیتهای :R&D عواملی همچون قوانین و مقررات تعریف تضمین و اجرای حقوق مالکیت فکری ساختار صنعت درجه رقابتی بودن اقتصاد و درجه باز بودن آن و... میتوانند تأثیر مستقیمی بر مخارج و فعالیتهای R&D و قابلیت اثرگذاری آن بر ارزش افزوده صنایع و کل اقتصاد داشته باشند. عوامل و زیرساختهای مذکور میتوانند تحتتأثیر سیاستهای دولت باشند و دولت میتواند با سیاستهای خود این زیرساختها و بسترهای نهادی و اجتماعی )که درواقع بستر انگیزشی فعالیتهای مؤثرR&D است( را تقویت کرده و سبب افزایش فعالیتهای R&D و کارایی آنها شود. الزم به ذکر است بهکارگیری هریک از دو ابزار فوق )بندهای الف و ب( بهتنهایی کارایی الزم را ندارد بلکه باید همزمان از هردو ابزار فوق استفاده شود. نکته قابل تأمل این است که ایجاد و تقویت زیرساختها و بسترهای نهادی و اجتماعی الزم برای گسترش فعالیتهای R&D اهمیت خاصی دارد. بهعبارت دیگر بدون ایجاد و تقویت زیرساختها استفاده از مشوقهای مالی چندان مؤثر نیست. بنابراین توصیه میشود پیش از استفاده از مشوقهای مالی و یا حداقل همزمان با اجرای این مشوق زیرساختهای الزم برای گسترش فعالیتهای R&D ایجاد و تقویت شود. اثر مثبت واردات سرمايهاي واسطهاي بر ارزش افزوده در صنايع بزرگ ايران مبين لزوم افزايش مناسبات تجاري ايران و واحدهاي صنعتي بزرگ آن با ساير کشورها )بهويژه کشورهاي صنعتي( است. همانطور که مالحظه شد اثرات متقابل واردات تکنولوژي و سرمايه انساني بر ارزش افزوده در کارگاههاي پنجاه نفر کارکن و بيشتر مثبت و معنادار است. اين نتيجه نشان

29 بررسی نقش مخارج R&D داخلی واردات تکنولوژی میدهد براي افزايش توانايي صنايع کشور در جذب تکنولوژيهاي وارداتي و به دنبال آن افزايش سريعتر و هرچه بيشتر ارزش افزوده آنها بايد به کمي ت و کيفيت سرمايه انساني توجه ويژهاي مبذول داشت. در اين راستا دولت ميتواند به شيوههاي مختلف واحدهاي صنعتي را به استفاده بيشتر از سرمايه انساني مولد و کارآمد تشويق کند.

30 54 پژوهشنامه بازرگانی منابع آذربايجاني کريم ) 1368 (»اندازهگيري و تجزيه و تحليل بهرهوري صنايع کشور«طرح تحقيقاتي سازمان برنامه و بودجه استان اصفهان. آذربايجاني کريم ) 1369 (»الگوي اقتصادسنجي عوامل مؤثر بر بهرهوري صنايع کشور«طرح تحقيقاتي سازمان برنامه و بودجه استان اصفهان. پورعبادالهان محسن رهنمای قراملکی غالمحسین و حجتخواه رسول ) 1390 (»بررسی نقش مخارج R&D داخلی و واردات سرمایهای واسطهای بر روی تولید در صنایع ایران«تحقيقات اقتصادي شماره 95 صص توفيق علياصغر ) 1379 (»مديريت واحدهاي تحقيق و توسعه در واحدهاي توليدي«مجموعه مقاالت نخستين همايش سراسري مراکز تحقيق و توسعه صنايع کشور مرکز آموزش و تحقيقات صنعتي ايران تهران صص جالئي عبدالمجيد صادقي زينالعابدين و اعمي بندهقرائي حسن ) 1387 (»بررسي کشش بين واردات کاالهاي واسطهاي نيروي کار و سرمايه در ايران رهيافت تابع هزينه ترانسلوگ«تحقيقات اقتصادي شماره 82 صص حسينينسب ابراهيم و غوچي رضا ) 1386 (»تجارت خارجي و رشد بهرهوري در صنايع کارخانهاي ايران«فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي سال هفتم شماره اول صص دوانی غالمحسین ) 1390 ( مجموعه قوانین مالیاتهای مستقیم تهران کیومرث صص زراءنژاد منصور و انصاري الهه ) 1386 (»اندازهگيري بهرهوري صنايع در صنايع بزرگ استان خوزستان«فصلنامه بررسيهاي اقتصادي سال 4 شماره 4 صص سايت بانک مرکزي ) و.) سايت سازمان توسعه صنعتي مللمتحد.) سايت مرکز آمار ايران.)/ سبحاني حسن و عزيز محمدلو حميد ) 1387 (»تحليل مقايسهاي بهرهوري عوامل توليد در زيربخشهاي صنايع بزرگ ايران«تحقيقات اقتصادي شماره 82 صص شاکری عباس و ابراهیمیساالری تقی ) 1388 (»اثر مخارج تحقيق و توسعه بر اختراعات و

31 55 تکنولوژی... واردات داخلی R&D مخارج نقش بررسی صص 29 شماره هفدهم سال توسعه و دانش مجله اقتصادی«رشد جستارهاي ايران«اقتصاد معادن و صنايع بخش رشد»منابع ) 1384 ( ابوالفضل شاهآبادي صص 4 شماره دوم سال اقتصادي خارجی و داخلی توسعه و تحقیق انباشت»نقش ) 1387 ( امید رحمانی و ابوالفضل شاهآبادي شماره نوین تجارت و اقتصاد فصلنامه صنعت«بخش تولید عوامل کل بهرهوري رشد بر صص 14 ایران«در اقتصادی رشد و فناوری انتقال»منابع ) 1390 ( حسن سجادی و ابوالفضل شاهآبادي صص 59 شماره هفدهم سال اقتصادی سیاستهای و پژوهشها طرح نقد صنعتي: سياست تا اقتصادي سياست از ) 1383 ( همکاران و عليرضا شاهميرزايي تهران. استيري نشر و شريف صنعتي دانشگاه کشور صنعتي توسعه استراتژي و استان )R&D( توسعه و تحقيق واحدهاي وضعيت»بررسي ) 1380 ( امير جالوت شهسوار مجموعه واحدها«اين توسعه جهت راهکارهايي و خطمشيها تدوين و کنوني جايگاه تبيین تحقيق مراکز جامعه معادن و صنايع توسعه و تحقيق مراکز بينالمللي همايش سومين مقاالت صص تهران آتنا نشر همکاري با معادن و صنايع توسعه و پژوهشهاي فصلنامه کشور«معادن توليد تابع»برآورد ) 1385 ( لطفعلي کهنهشهري عاقلي صص 1 شماره ششم سال اقتصادي صنايع در R&D هزينههاي بر مؤثر عوامل»بررسي ) 1385 ( فرزانه خسروشاهي غفارزاده تبريز. تبريز دانشگاه اجتماعي و انساني علوم دانشکده ارشد کارشناسي پاياننامه ايران«اختراعات و نوآوریها تجاریسازی و دانشبنيان مؤسسات و شركتها از حمايت قانون.) خارجي و داخلي R&D فعاليتهاي اثر»بررسي ) 1380 ( ابوالفضل شاهآبادي و اکبر کميجاني صص 18 شماره پنجم سال بازرگاني پژوهشنامه توليد«عوامل كل بهرهوري بر و کارکن نفر پنجاه صنعتي کارگاههاي از آمارگيري آماري سالنامههاي ايران آمار مرکز سالهاي بيشتر بهرهوري و رشد بر توسعه و تحقيق»تأثير ) 1390 ( ابراهیم جاودان و حسین بشرآبادی مهرابی صص 2 شماره پنجم و بیست سال كشاورزي توسعه و اقتصاد ايران«كشاورزي بخش در