1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ...

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ ΝΕΡΟΥ ΣΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΗ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Η ΛΕΙΨΥΔΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΒΙΩΣΙΜΗ Ή ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΛΥΣΕΙΣ Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ - ΟΦΕΛΟΥΣ Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΜΕΘΟΔΟΙ ΒΕΛΤΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΟΙ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΟΙ ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΥΠΟΓΕΙΟ ΝΕΡΟ ΚΑΙ ΥΔΡΟΦΟΡΕΙΣ ΡΥΠΑΝΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΝΕΡΩΝ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΤΥΠΟΙ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΞΥΓΙΑΝΣΗΣ ΥΔΡΟΦΟΡΕΩΝ Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Ε.Ε ΣΗΜΕΡΑ - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΟΔΗΓΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 ΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟ GIS ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗΡΙΓΜΕΝΗΣ ΣΕ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ (GIS) ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΥΔΡΟΛΟΓΙΑ ΥΠΟΓΕΙΑ ΥΔΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΙΣ ΥΔΑΤΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΛΕΚΑΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ 1Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Error! Unknown document property name.εισαγωγη ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 1.1 ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Με τον όρο "Διαχείριση των Υδατικών Πόρων" εννοούμε το σύνολο των μεθόδων και δραστηριοτήτων που απαιτούνται για την ορθολογική αξιοποίηση του υδατικού δυναμικού, με στόχο την πληρέστερη δυνατή κάλυψη των αναγκών σε νερό. Πρακτικά, στη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων συμπεριλαμβάνονται τόσο οι επιστημονικές μέθοδοι και τεχνικές, όσο και οι επιχειρησιακές επεμβάσεις και τα διοικητικά μέτρα, που στοχεύουν στη μετατροπή της κατάστασης των υδατικών συστημάτων, προκειμένου να προκύπτει το μέγιστο δυνατό όφελος από την εκμετάλλευσή τους, σύμφωνα με τα κριτήρια, τις προτεραιότητες και τους στόχους που έχουν προκαθοριστεί. Η έννοια της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων δεν εξαντλείται μόνον σε ό,τι έχει να κάνει με τη φυσική προσφορά του νερού στη φύση, με το παραδοσιακό δηλαδή αντικείμενο της υδρολογίας, το οποίο αναφέρεται στην έρευνα, την παρακολούθηση και τη μελέτη της κατανομής και της διαθεσιμότητας των υδατικών πόρων στον χώρο και τον χρόνο. Η επιστημονική περιοχή της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων καλύπτει την περιοχή της μελέτης των φυσικών φαινομένων που σχετίζονται με το νερό, προκειμένου να χρησιμοποιήσει τα αποτελέσματα της ανάλυσης αυτής στην επιχειρησιακή κατεύθυνση της αξιοποίησης του υδατικού δυναμικού, με στόχο την ικανοποίηση των πάσης φύσεως αναγκών σε νερό. Ο όρος λοιπόν "Διαχείριση Υδατικών Πόρων" αναφέρεται, σαφώς στην υδρολογική, επεκτείνεται όμως και στην επιχειρησιακή διάσταση του θέματος, παραπέμποντας στο σύνθετο σύστημα "υδατικός πόρος - χρήση του». Με την έννοια αυτή η Διαχείριση των Υδατικών Πόρων αναφέρεται, αλλά και υλοποιείται σε δύο διαστάσεις, στη φυσική από τη μια πλευρά και στην κοινωνικοοικονομική από την άλλη. 3

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Error! Unknown document property name.εισαγωγη ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Η φυσική διάσταση καλύπτει το αντικείμενο της φυσικής προσφοράς σε νερό και συγκεκριμένα ό,τι σχετίζεται με την κατανομή και τη διαθεσιμότητα των υδατικών πόρων στη φύση, καθώς και με τη δυναμική τους στο χρόνο και τον χώρο. Ακόμη η φυσική διάσταση επεκτείνεται και σε ό,τι έχει να κάνει με τα θέματα της απόληψης του νερού από το περιβάλλον, καθώς και μ' εκείνα της επιστροφής του σ' αυτό. Η κοινωνικοοικονομική διάσταση από την άλλη πλευρά αναφέρεται στην αξιοποίηση των υδατικών πόρων στην κατεύθυνση της κάλυψης των υδατικών αναγκών. Με την έννοια αυτή σχετίζεται με τη ζήτηση του νερού και τους παράγοντες που τη διαμορφώνουν και την επηρεάζουν, καθώς και με τον ορθολογικό σχεδιασμό της αξιοποίησης των υδατικών πόρων και της κατανομής τους στις χρήσεις και τις δραστηριότητες, προκειμένου να επιτυγχάνεται το μέγιστο δυνατό όφελος. Ο όρος του οφέλους στην προκειμένη περίπτωση, όπου το προς αξιοποίηση αγαθό είναι το νερό, δεν είναι δυνατόν να εξαντλείται στην οικονομική θεώρηση του ζητήματος, αλλά όπως είναι φυσικό επεκτείνεται κατά τρόπο που να επιτρέπει την ενσωμάτωση και κοινωνικών, περιβαλλοντικών ή συχνά και εθνικών στόχων και παραμέτρων, σύμφωνα με τα κριτήρια και τις προτεραιότητες που κάθε φορά τίθενται. Σύμφωνα με τον ορισμό που προηγήθηκε, η διαχείριση των υδατικών πόρων μπορεί με απλό τρόπο να παραλληλιστεί με μία οικονομική δραστηριότητα, η οποία υπόκειται στους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης. Η διαφορά στην προκειμένη περίπτωση, η οποία προσδίδει και την ιδιαιτερότητα στο αντικείμενο της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων, είναι το γεγονός ότι το αγαθό που προσφέρεται είναι το νερό, ένα φυσικό δηλαδή αγαθό σε συνθήκες ανεπάρκειας, με έντονα στοιχεία κοινωνικού χαρακτήρα, αλλά και με την ιδιότητα να εμφανίζει έντονη ανισοκατανομή και μεταβλητότητα στο χώρο και το χρόνο. Με τη διαχείριση των υδατικών πόρων επιδιώκεται ο συντονισμός των δύο διαστάσεων που προαναφέρθηκαν, της φυσικής και της κοινωνικοοικονομικής, καθώς και η εναρμόνιση των αντιθέσεων που εμφανίζονται στην πράξη. Μεταξύ των στόχων της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων ως κυριότεροι αναφέρονται οι ακόλουθοι: 4

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Error! Unknown document property name.εισαγωγη ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 1. Η διευθέτηση της φυσικής προσφοράς του νερού σε σχέση με τη ζήτηση. Πρόκειται για το παραδοσιακό αντικείμενο της Υδρολογίας και των Υδραυλικών Έργων, προσανατολισμένο στην προοπτική της ικανοποίησης των αναγκών σε νερό. Η γνώση των φυσικών μηχανισμών της ανανέωσης των υδατικών αποθεμάτων στο πλαίσιο του υδρολογικού κύκλου, η προσομοίωση της λειτουργίας των υδατικών συστημάτων και η πρόγνωση της συμπεριφοράς τους για διάφορα πιθανά σενάρια μετεωρολογικών και υδρολογικών συνθηκών, οδηγεί στον πλήρη και σαφή προσδιορισμό του υπάρχοντος υδατικού δυναμικού και βοηθά στην αντικειμενική εκτίμηση των δυνατοτήτων του. Αποτέλεσμα αυτής της σύνθετης διαδικασίας είναι η καλύτερη αξιοποίησή του διαθέσιμου υδατικού δυναμικού, αλλά και η δυνατότητα αναζήτησης και εντοπισμού νέων πηγών νερού, προκειμένου να καλυφτούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι σημερινές και οι μελλοντικές ανάγκες σε νερό. Ο σχεδιασμός και η εκτέλεση έργων συλλογής και αποθήκευσης, αναρρύθμισης και διευθέτησης, καθώς και μεταφοράς, διανομής και εκμετάλλευσης των υδατικών πόρων, αποτελεί το τελευταίο στάδιο αυτής της διαδικασίας αξιοποίησης και διευθέτησης της φυσικής προσφοράς του νερού σε σχέση με τη ζήτηση. 2. Η διευθέτηση της ζήτησης του νερού σε σχέση με τη διαθεσιμότητα των υδατικών πόρων. Ο καθορισμός δηλαδή στην πράξη των αναγκών και δραστηριοτήτων που καταναλίσκουν νερό, σύμφωνα με τις υπάρχουσες φυσικές δυνατότητες των υδατικών πόρων. Η καταγραφή των υπαρχουσών χρήσεων του νερού αφενός και η γνώση του διαθέσιμου υδατικού δυναμικού και των δυνατοτήτων του αφετέρου, έχει ως αποτέλεσμα τη δυνατότητα χάραξης πολιτικής νερού, με την έννοια της προσαρμογής των αναπτυξιακών προγραμμάτων και των σχετικών επενδύσεων στις φυσικές δυνατότητες των υπό μελέτη περιοχών. 3. Η αντιμετώπιση των ανοιγμάτων ανάμεσα σε προσφορά και ζήτηση του νερού. Η εκπόνηση υδατικών ισοζυγίων και ισοζυγίων προσφοράς και ζήτησης νερού σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης ή και υδατικού διαμερίσματος, αποτελεί την υποδομή που απαιτείται για τον έγκαιρο εντοπισμό και την αποτελεσματική αντιμετώπιση των τυχόν ανοιγμάτων ανάμεσα σε προσφορά και ζήτηση του νερού. 4. Η εξομάλυνση των συγκρούσεων ανάμεσα στις ανταγωνιστικές χρήσεις. Πρόκειται για ένα σημαντικό ζήτημα που απασχολεί διεθνώς όσους ασχολούνται με τη 5

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Error! Unknown document property name.εισαγωγη ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Διαχείριση των Υδατικών Πόρων. Οι δραστηριότητες που καταναλίσκουν νερό είναι άμεσα ανταγωνιστικές, με την έννοια ότι η ικανοποίηση των αναγκών κάποιας από αυτές συνήθως αποκλείει τη δυνατότητα ικανοποίησης των αναγκών κάποιων άλλων, μια και οι υδατικοί πόροι είναι πεπερασμένοι ποσοτικά και επιπλέον στην ανανέωσή τους δεν υπάρχει δυνατότητα επέμβασης και ελέγχου. Έτσι η διαχείριση των υδατικών πόρων ισοδυναμεί με μια διαδικασία αξιολόγησης αναγκών, ιεράρχησης προτεραιοτήτων και επίλυσης διαφορών, προκειμένου να ικανοποιούνται οι ανάγκες κατά τρόπο δίκαιο, ωφέλιμο και ορθολογικό. 5. Η πρόληψη των απωλειών του νερού και η αξιοποίηση των πλεονασμάτων. Οι απώλειες των τεχνικών έργων και των υδραυλικών δικτύων αποτελούν συχνά περιοριστικό παράγοντα στην πλήρη εκμετάλλευση του διαθέσιμου υδατικού δυναμικού, καθώς συνήθως ανέρχονται σε υψηλά ποσοστά. Από την άλλη πλευρά συμβαίνει συχνά εξαιτίας κακών υπολογισμών ή μεταβολών σε βασικούς παράγοντες σχεδιασμού να υπάρχουν πλεονάσματα νερού τα οποία να μην αξιοποιούνται επαρκώς. Η αντιμετώπιση και η εξομάλυνση παρόμοιων εκτροπών ανήκει στις βασικές αρμοδιότητες της διαχείρισης των υδατικών πόρων. 6. Η προστασία και διατήρηση της ποιότητας του νερού. Η δραστηριότητα αυτή θεωρείται πρωταρχική για τη διαχείριση των υδατικών πόρων και όχι μόνον για τους προφανείς λόγους της περιβαλλοντικής προστασίας και της διατήρησης της οικολογικής ισορροπίας. Θεωρείται σημαντική διότι η προστασία και διατήρηση της ποιότητας του νερού σε ανεκτά επίπεδα αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την κάλυψη της ζήτησης και την ικανοποίηση των αναγκών. Αυτός είναι και ο λόγος που στη σύγχρονη νομοθεσία η ρύπανση του νερού λογίζεται ως μια ακόμη, ανταγωνιστική με τις υπόλοιπες δραστηριότητες χρήση, μια και πρακτικά έχει τη δυνατότητα να δεσμεύει τους υδατικούς πόρους και να εμποδίζει την περαιτέρω αξιοποίησή τους. Ο σχεδιασμός λοιπόν των έργων προστασίας ή και αποκατάστασης των υδατικών πόρων, καθώς και η εκτίμηση των επιπτώσεων στα υδατικά συστήματα από την εκτέλεση και λειτουργία των υδραυλικών ή και των άλλου είδους τεχνικών έργων, αποτελεί σημαντική προτεραιότητα και πρέπει να εξετάζεται σύμφωνα με το πνεύμα και τις αρχές της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων. 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Error! Unknown document property name.εισαγωγη ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 7. Ο συντονισμός των δραστηριοτήτων έρευνας, αξιοποίησης, χρήσης και προστασίας των υδατικών πόρων. Η διαχείριση των υδατικών πόρων, πέρα από την επιδίωξη της αντιμετώπισης καθενός ξεχωριστά από τα προαναφερθέντα προβλήματα, έχει την βασική αρμοδιότητα του συντονισμού όλων των επιμέρους δραστηριοτήτων της έρευνας, της αξιοποίησης, της χρήσης και της προστασίας του νερού, στην κατεύθυνση της ενιαίας και συνολικής αντιμετώπισης του ζητήματος της ορθολογικής ικανοποίησης των υδατικών αναγκών. 1.2 ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ ΝΕΡΟΥ ΣΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΗ Το σύνολο του νερού πάνω στη γη βρίσκεται σε μια κατάσταση δυναμικής ισορροπίας μεταξύ των τριών φάσεών του, (υγρής, στερεάς και αέριας) και συγχρόνως σε μια κατάσταση διαρκούς κυκλοφορίας, περιοδικά μεταβαλλόμενης, που είναι γνωστή ως υδρολογικός κύκλος. Η ποσοστιαία κατανομή του συνολικού υδατικού όγκου του πλανήτη είναι ένας κατ' αρχήν δείκτης του μεγέθους και της σοβαρότητας του προβλήματος της διαχείρισης των υδατικών πόρων, αφού όπως προκύπτει από τις σχετικές εκτιμήσεις το νερό που τελικά μπορεί να αξιοποιηθεί για την κάλυψη των αναγκών, αποτελεί ένα ελάχιστο ποσοστό του συνόλου. Πράγματι, τη μερίδα του λέοντος στην κατανομή του νερού στη γη, σε ποσοστό μάλιστα που φτάνει το 97.2%, την κατέχει το αλμυρό νερό, το οποίο όσο τουλάχιστον η αφαλάτωση παραμένει οικονομικά ασύμφορη λύση, δεν προσφέρεται για αξιοποίηση και εκμετάλλευση. Στη συνέχεια, δεύτερο σε σειρά έρχεται το νερό με τη μορφή του χιονιού και των πάγων, σε ποσοστό 2.15%, ενώ το γλυκό νερό που υπολείπεται κατανέμεται σε υπόγειο νερό, σε ποσοστό 0.63% και σε επιφανειακό, σε νερό δηλαδή λιμνών, ποταμών, αλλά και υδρατμών, που καταλαμβάνει μόλις το 0.02% του συνολικού όγκου. Θα πρέπει στο σημείο αυτό να ληφθεί υπόψη, ότι η μισή περίπου ποσότητα του υπόγειου νερού βρίσκεται σε βάθος μεγαλύτερο των 800 μέτρων, γεγονός που σημαίνει ότι το νερό αυτό παραμένει πρακτικά αναξιοποίητο. Αν σκεφτούμε το πρόβλημα μακροπρόθεσμα, με τη λογική δηλαδή της "Αειφόρου" ή αλλιώς "Βιώσιμης" Ανάπτυξης για το Περιβάλλον, σύμφωνα με τις αρχές της οποίας το 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Error! Unknown document property name.εισαγωγη ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ κριτήριο της ανάπτυξης είναι η διατήρηση και συνέχιση της ζωής στον πλανήτη, τότε η συνολική ποσότητα του διαθέσιμου γλυκού νερού γίνεται ακόμη μικρότερη. Το νερό δηλαδή στο οποίο θα πρέπει να προσβλέπει η ανθρωπότητα μακροπρόθεσμα, είναι ένα ακόμη μικρότερο τμήμα του συνόλου, καθώς αποτελεί ένα μικρό μόνο μέρος των συνολικών αποθεμάτων του γλυκού νερού και είναι αυτό που αντιστοιχεί στα ανανεώσιμα αποθέματα του νερού στη γη. Με άλλα λόγια, το νερό για να συνεχίσει και στο μέλλον να συντηρεί τη ζωή, δεν θα πρέπει να καταναλώνεται με ρυθμούς ταχύτερους από τους ρυθμούς της ετήσιας ανανέωσής του στο πλαίσιο του υδρολογικού κύκλου. Μετρώντας με μονάδες όγκου, ο υδρολογικός κύκλος αποθέτει στη γη κάθε χρόνο Km 3 νερό με τη μορφή της βροχής ή του χιονιού που πέφτει στις ηπείρους και τα νησιά, ποσότητα που αντιστοιχεί στο 0.32% των συνολικών αποθεμάτων του γλυκού νερού της γης. Από αυτά, τα Km 3, ποσοστό 63.7%, επιστρέφουν και πάλι στην ατμόσφαιρα μέσω της εξάτμισης και τα Km 3 που μένουν είναι το νερό που είτε διηθείται στο έδαφος εμπλουτίζοντας τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες, είτε απορρέει επιφανειακά μέσω των ποταμών στη θάλασσα. Αλλά ούτε αυτή η ποσότητα των Km 3 νερό που μένει είναι ολόκληρη διαθέσιμη, αφού περισσότερη από τη μισή απορρέει στη θάλασσα χωρίς να μπορεί να αξιοποιηθεί, ενώ περίπου το 1/8 αυτής βρίσκεται σε περιοχές απροσπέλαστες ή πολύ μακριά από τις κατοικημένες περιοχές της γης. Έτσι πρακτικά το νερό που τελικά είναι διαθέσιμο για χρήση εκτιμάται ότι κυμαίνεται μεταξύ και Km 3 κάθε χρόνο. Στην ποσότητα αυτή βέβαια θα πρέπει να συνυπολογιστεί ότι ένα σημαντικό τμήμα της πρέπει να συντηρήσει τη ζωή εκατομμυρίων ειδών ζωντανών οργανισμών που συνθέτουν τα φυσικά οικοσυστήματα στις περιοχές των ποταμών, των λιμνών, των υγροτόπων και των παράκτιων υδατικών συστημάτων. 8

9 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ 2.1 Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Στην προηγούμενη παράγραφο είδαμε ότι τελικά το νερό που διατίθεται στη φύση δεν είναι ανεξάντλητο. Με βάση τα στοιχεία που προκύπτουν από παγκόσμιους οργανισμούς, όπως η Διεθνής Τράπεζα, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών και άλλοι, αναδεικνύονται δύο βασικές συνιστώσες παγκοσμίως, όσον αφορά στο πρόβλημα της ποσότητας του νερού και της επάρκειάς του. Η πρώτη, αφορά στην αύξηση συνολικά της κατανάλωσης. Η αύξηση αυτή είναι με τη σειρά της η συνισταμένη δύο παραγόντων: 1. της αύξησης των αναγκών σε νερό στις πλούσιες χώρες του κόσμου, ως αποτέλεσμα της ανόδου του βιοτικού επιπέδου, της αλματώδους ανάπτυξης και της τεχνολογικής εξέλιξης, (αύξηση οικιακών χρήσεων, ραγδαία αύξηση των αρδευόμενων καλλιεργειών, επέκταση υδροβόρων βιομηχανικών μονάδων κλπ) και 2. της συνολικής αύξησης του πληθυσμού στη γη (στις μέρες μας, ο πληθυσμός της γης έχει φθάσει τα 5.5 δισεκατομμύρια κατοίκους). Πράγματι, οι καταναλώσεις νερού παρουσιάζονται εξαιρετικά υψηλές (5000 Km 3 /έτος) σε σχέση με τα περασμένα χρόνια και η συνολική ζήτηση νερού συνεχώς αυξάνεται. Ο ρυθμός αύξησης της κατανάλωσης επιταχύνθηκε μάλιστα περισσότερο κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, συγκρινόμενος με παλαιότερα χρονικά διαστήματα (κυρίως πριν το 1940). Όσο για σήμερα, υπολογίζεται ότι μέσα στον 20 ο αιώνα η ζήτηση του νερού παγκοσμίως έχει δεκαπλασιαστεί. Είναι δε γνωστό ότι ο ρυθμός αύξησης της χρήσης του νερού είναι μεγαλύτερος από αυτόν της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού. Στο μέλλον, διπλασιασμός του πληθυσμού θα σημαίνει εξαπλασιασμό των αναγκών σε νερό. 9

10 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ Η δεύτερη συνιστώσα του παγκόσμιου προβλήματος λειψυδρίας σχετίζεται με το γεγονός ότι στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει διαθέσιμο περισσότερο γλυκό νερό απ' όσο υπήρχε πριν από χρόνια, όταν ο πληθυσμός του πλανήτη ήταν λιγότερος από το 3% του σημερινού. Κι ενώ η ικανότητά μας να εντοπίζουμε, να αποθηκεύουμε, να μεταφέρουμε και να διαχειριζόμαστε το νερό έχει εντυπωσιακά βελτιωθεί και επεκταθεί με το πέρασμα των αιώνων, η τεχνολογία που θα επιτρέψει την αύξηση ή τον πολλαπλασιασμό του βασικού φυσικού πόρου δεν έχει ακόμη βρεθεί και είναι πολύ αβέβαιο αν θα μπορέσει ποτέ να βρεθεί. Το 2025 περίπου το ένα τρίτο (1/3) του πληθυσμού της γης θα ζει σε συνθήκες κρίσης νερού και 52 χώρες θα θεωρούνται άνυδρες, που σημαίνει ότι η έλλειψη του νερού γίνεται σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για τη συντήρηση της ζωής και την οικονομική ανάπτυξη. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι η αναλογία αυτή για τη χώρα μας σύμφωνα με τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, είναι σήμερα κ.μ./ κάτοικο, (το 1955 ήταν κ.μ./ κάτοικο), για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής είναι κ.μ./ κάτοικο, ενώ για το Κουβέιτ είναι 75 κ.μ./ κάτοικο, (το 2025 προβλέπεται να πέσει στα 45 κ.μ./ κάτ.). Το όριο για μία χώρα να θεωρείται ότι βρίσκεται σε κατάσταση ανυδρίας είναι να έχει ετήσια αποθέματα ανανεώσιμου νερού (ΕΑΑΝ) της τάξεως των 1700 m 3 / άτομο. Ο ετήσιος παγκόσμιος Μ.Ο. είναι 7400 m 3 /άτομο. Πάντως υπάρχουν αυτήν τη στιγμή 26 χώρες που χαρακτηρίζονται άνυδρες με ΕΑΑΝ κάτω από 1000 m 3 / άτομο και 18 χώρες με ΕΑΑΝ κάτω από 2000 m3 / άτομο. Στον Πίνακας 2.1 που ακολουθεί παρουσιάζονται στοιχεία μεταβολής του πληθυσμού και ζήτησης νερού στους τρεις βασικούς τομείς (ύδρευση, βιομηχανία, γεωργία) για διάφορες χώρες του κόσμου για τη χρονική περίοδο Οι στήλες 1και 2 παρουσιάζουν τον πληθυσμό κάθε χώρας και την εκτίμηση της αύξησης του από το 1990 μέχρι το Οι στήλες 3-8 εμφανίζουν την κατά κεφαλή κατανάλωση νερού για το 1990 σε κυβικά μέτρα και την αντίστοιχη εκτίμηση για το 2025 για τους διάφορους τομείς. Οι εκτιμήσεις του 2025 για τον τομέα της ύδρευσης βασίζονται στην παραδοχή βασικής κατανάλωσης 20 m 3 κατά άτομο. Η στήλη 9 δείχνει τη συνολική ζήτηση ως ποσοστό των ετήσιων υδατικών αποθεμάτων (ΕΥΑ) κάθε χώρας. Αυτή η μελέτη υποστηρίζει ότι οι χώρες που 10

11 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ παρουσιάζουν ποσοστό πάνω από 50% σ αυτή τη στήλη βρίσκονται σε κατάσταση απόλυτης σπανιότητας νερού. Διαπιστώνεται ότι εκτός από το Βέλγιο, οι υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένου και της Ελλάδας, δεν αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα υδατικών αποθεμάτων Αυτή η άποψη, σύμφωνα με τη μελέτη των Seckler et al (1999), βασίζεται στην παραδοχή που δέχεται ότι όταν η συνολική κατανάλωση νερού ξεπερνά το 50% των ετήσιων υδατικών αποθεμάτων το κόστος περαιτέρω εύρεσης πηγών γίνεται απαγορευτικά μεγάλο. Οι 11 από τις 26 χώρες που, όπως προαναφέραμε ανήκουν στην κατηγορία των άνυδρων χωρών, βρίσκονται στην Αφρική, όπου υπολογίζεται ότι μέχρι το 2.000, το ένα τρίτο του προβλεπόμενου πληθυσμού της ηπείρου, δηλαδή 300 εκατομμύρια κάτοικοι, θα ζουν σε άνυδρες χώρες. Η περιοχή της γης με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση προβλημάτων λειψυδρίας είναι η Μέση Ανατολή, όπου οι 9 από τις 14 χώρες εμφανίζουν ήδη συμπτώματα λειψυδρίας, ενώ ο πληθυσμός τους προβλέπεται να διπλασιαστεί σε 25 χρόνια κι έτσι η περαιτέρω μείωση των αποθεμάτων του νερού θεωρείται αναπόφευκτη. Αν ληφθεί υπόψη ότι σχεδόν όλοι οι ποταμοί της Μέσης Ανατολής μοιράζονται ανάμεσα σε αρκετά κράτη, τότε γίνεται φανερή η αιτία των εντάσεων που παρατηρούνται πρόσφατα στην περιοχή με αφορμή τα δικαιώματα σε νερό. Οι εντάσεις αυτές σύμφωνα με πολλούς αναλυτές θα μπορούσαν να οδηγήσουν μέχρι και σε νέες συρράξεις στο μέλλον, εξαιτίας όχι πια του μαύρου χρυσού, όπως συνηθίσαμε τόσα χρόνια να αποκαλούμε το πετρέλαιο, αλλά του λευκού, όπως έχει ήδη αρχίσει να αποκαλείται το νερό. Το τεράστιο έργο του ελέγχου των νερών των μεγάλων ποταμών της περιοχής, του Τίγρη και του Ευφράτη, που υλοποιεί ήδη η Τουρκία με την κατασκευή σειράς μεγάλων φραγμάτων στο έδαφός της, έχει ήδη κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για την ειρήνη στην περιοχή, καθώς η ζωή και η ανάπτυξη των κατάντι ευρισκομένων χωρών θα βρίσκεται στο μέλλον υπό τον πλήρη έλεγχο της Τουρκίας. Στον πίνακα 2.2 δίνεται μια ενδεικτική εικόνα της διαχρονικής εξέλιξης των κατά κεφαλήν ανανεώσιμων πλέον εσωτερικών, (δεν υπολογίζονται δηλαδή τα διακρατικά νερά), υδατικών αποθεμάτων. Τα συμπεράσματα από τον πίνακα αυτό, επιβεβαιώνουν και ενισχύουν τα αντίστοιχα του πίνακα

12 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ Πίνακας 2.1: ΠΡΟΣΦΟΡΑ-ΖΗΤΗΣΗ ΝΕΡΟΥ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΩΡΕΣ Πληθυσμός (εκατομ) Αύξηση. (%) Ύδρευση (M 3 ) Βιομηχανία (M 3 ) Γεωργία (M 3 ) Συνολική κατανάλωση Χώρες % ΕΥΑ Τουρκία Αλβανία Γαλλία Ισραήλ Αμερική Καναδάς Ελβετία Νορβηγία Ελλάδα Βέλγιο Δανία Αγγλία Ισπανία Γερμανία Ιταλία Αυστρία Αυστραλία (Πηγή: Seckler, Barker, Amarasinghe (1999)) 12

13 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ Πίνακας 2.2: Εξέλιξη του πληθυσμού και των ανανεώσιμων εσωτερικών κατά κεφαλήν υδατικών αποθεμάτων σε επιλεγμένες χώρες* Χώρα Συνολικά ετήσια ανανεώσιμα διαθέσιμα (Εκατομμύρια m 3 ) 1955 Πληθυσμός (Χιλιάδες) 1955 Κατά κεφαλή διαθεσιμότ ητα νερού (m 3 ) Πληθυσμός (Χιλιάδες) 1990 Κατά κεφαλή διαθεσιμότ ητα νερού (m 3 ) 2025 Πληθυσμός (Χιλιάδες) 2025 Κατά κεφαλή διαθεσιμότ ητα νερού (m 3 ) Αλγερία Αίγυπτος Αυστραλία Βρετανία Γαλλία Γερμανία Ελλάδα Η.Π.Α Ινδία Ισπανία Ισραήλ Ιταλία Καναδάς Κίνα Κουβέιτ Μπαχρέιν Ολλανδία Σ. Ένωση Τουρκία Σ. Αραβία * Οι πηγές του πίνακα είναι η Διεθνής Τράπεζα και ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Έντονα όμως προβλήματα νερού, δεν εμφανίζονται μόνον στις χώρες που χαρακτηρίζονται ως άνυδρες, αλλά και σε χώρες που θεωρούνται πλούσιες σε νερό, καθώς εμφανίζουν υψηλές τιμές στους δείκτες των μέσων ετήσιων υδατικών αποθεμάτων ανά κάτοικο. Αυτό οφείλεται στην έντονη χωρική και χρονική ανισοκατανομή όχι μόνο του νερού στη φύση, αλλά και των αναγκών σε νερό. Έτσι, σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, ενώ η συνολική ποσότητα του διαθέσιμου υδατικού δυναμικού φαίνεται να είναι αρκετή για να καλύψει τις συνολικές ανάγκες, συμβαίνει να υπάρχουν περιοχές με έντονα προβλήματα λειψυδρίας. Ως αιτίες αναφέρονται η άνιση κατανομή του νερού στον χώρο και τον χρόνο, (ψηλά βουνά με πλούσια υδατικά αποθέματα και πεδινές, παράκτιες ή νησιωτικές περιοχές με φτωχό ισοζύγιο, εύκρατα κλίματα με υγρούς χειμώνες που ακολουθούνται από "στεγνά" καλοκαίρια), αλλά και η άνιση κατανομή της

14 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ ζήτησης, με τις υδροβόρες δραστηριότητες να αναπτύσσονται στις άνυδρες περιοχές και κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου, (αγροτικές ανάγκες στις πεδινές περιοχές και τουρισμός στις παράκτιες και νησιωτικές περιοχές κατά τους θερινούς μήνες). Ακόμη προβλήματα όπως αυτό της υφαλμύρωσης των υδροφορέων των παράκτιων και νησιωτικών περιοχών εξ αιτίας εντατικών αντλήσεων, μπορούν να δημιουργήσουν τοπικά προβλήματα λειψυδρίας σε πλούσιες κατά τα άλλα σε νερό περιοχές. Τέλος, η γενική υποβάθμιση της ποιότητας του νερού λόγω ανεξέλεγκτης διάθεσης αποβλήτων και απορριμμάτων, αλλά και ως αποτέλεσμα της εντατικοποίησης των καλλιεργειών, έχει φέρει πολλές χώρες σήμερα στα πρόθυρα της λειψυδρίας, όχι τόσο λόγω έλλειψης υδατικών πόρων, αλλά λόγω της μη ορθολογικής διαχείρισης και της αλόγιστης εξάντλησης ή υποβάθμισής τους. Ύστερα από όσα προηγήθηκαν και παρά τις διαφοροποιήσεις ανάλογα με τις εκάστοτε τοπικές, φυσικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, τα χαρακτηριστικά του προβλήματος της λειψυδρίας θα μπορούσαν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής: Η συνολική ποσότητα του νερού που είναι διαθέσιμη σε κάθε χώρα της γης, είναι, σε μακροχρόνια κλίμακα, σταθερή. Παρ ότι η τεχνολογική πρόοδος έχει καταφέρει να μετατρέψει σε αξιοποιήσιμες αρκετές από τις πηγές του νερού, πράγμα που σε άλλες εποχές θεωρούνταν οικονομικά ή τεχνικά ασύμφορο, ένα μεγάλο ποσοστό των συνολικών υδατικών αποθεμάτων, θα εξακολουθεί στο ορατό μέλλον να παραμένει μη αξιοποιήσιμο, εξ αιτίας κυρίως οικονομοτεχνικών ή και περιβαλλοντικών αιτίων. Η ανακύκλωση και η επαναχρησιμοποίηση του νερού, δίνει σε κάποιον βαθμό και σε κάποιον χρονικό ορίζοντα τη δυνατότητα της αύξησης της πεπερασμένης ποσότητας του νερού που διαθέτει για χρήση κάθε χώρα. Αξίζει να σημειωθεί βεβαίως ότι μέχρι σήμερα η δυνατότητα αυτή έχει πολύ λίγο αξιοποιηθεί, (στη χώρα μας σχεδόν καθόλου), και λόγω άγνοιας ή αδιαφορίας, αλλά και για καθαρά οικονομικούς λόγους. Σε αυτά θα πρέπει επιπροσθέτως να ληφθεί υπόψη και το γεγονός ότι η μεταφορά νερού από χώρα σε χώρα συναντά σημαντικές δυσκολίες, οικονομικές πρώτα, λόγω της σημαντικής αύξησης της χαμηλής τιμής μονάδας του νερού, αλλά και τεχνικές και περιβαλλοντικές και πολιτικές, με την έννοια της συναίνεσης των δύο πλευρών. Αξίζει να προστεθεί ότι το πεπερασμένο των υδατικών πόρων κάθε χώρας είναι η κύρια αιτία εξάντλησης των μονίμων, πέραν των 14

15 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ ανανεώσιμων, αποθεμάτων σε πολλές περιπτώσεις (π.χ άντληση από βαθείς υδροφορείς στη Μέση Ανατολή). Το κόστος ανάπτυξης νέων υδατικών πόρων στο εξής θα είναι σημαντικά ακριβότερο, σε πραγματικές τιμές, σε σχέση με το παρελθόν. Αυτό οφείλεται στο ότι μέχρι σήμερα έχουν αξιοποιηθεί (έως και εξαντληθεί) εκείνοι οι υδατικοί πόροι που προσφέρονταν περισσότερο για εκμετάλλευση, τόσο από άποψη τεχνικής ευκολίας όσο και οικονομικού συμφέροντος. Έρευνα της Διεθνούς Τράπεζας το 1992 για τα χρηματοδοτούμενα από αυτήν έργα ύδρευσης στις αναπτυσσόμενες χώρες έδειξε ότι το κόστος ανάπτυξης κάθε καινούργιου κυβικού μέτρου νερού στο εξής θα είναι δύο με τρεις φορές μεγαλύτερο απ ό,τι ήταν μέχρι σήμερα. Τα έργα ύδρευσης της Αθήνας από τον Μόρνο και τον Εύηνο και της Θεσσαλονίκης από τον Αλιάκμονα, αν και δεν υπάρχουν σαφή συγκριτικά οικονομικά στοιχεία, αποτελούν τα δικά μας παραδείγματα που επαληθεύουν αυτήν την κοινή σε όλον τον κόσμο διαπίστωση. Ο παράγοντας αυτός της αύξησης του κόστους των υδραυλικών έργων δεν έχει ακόμη αντιμετωπιστεί σοβαρά, αν και προβλέπεται να αποτελέσει σημαντικό περιοριστικό παράγοντα στη μελλοντική ανάπτυξη πολλών χωρών. Η αύξηση του πληθυσμού της γης, αυξάνει και τις συνολικές απαιτήσεις σε νερό, ενώ συγχρόνως η αλλαγή των συνηθειών διαβίωσης και η τεχνολογική ανάπτυξη προκαλούν αύξηση και των κατά κεφαλήν αναγκών σε νερό. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό και με την πρώτη διαπίστωση, αυτή της σταθερής συνολικά διαθέσιμης ποσότητας νερού, δημιουργεί δύο αντιφατικές τάσεις: συνεχή μείωση των κατά κεφαλήν διαθέσιμων υδατικών πόρων, λόγω της αύξησης του πληθυσμού και διαρκή αύξηση των κατά κεφαλήν απαιτήσεων, λόγω της μετατροπής των συνθηκών διαβίωσης, αλλά και της τεχνολογικής εξέλιξης. Η ποιοτική υποβάθμιση των υδατικών πόρων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αύξηση του πληθυσμού της γης και την εντατικοποίηση της παραγωγικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες μείωσης των υδατικών αποθεμάτων, καθώς υπάρχουν ρυπαντές που με την είσοδό τους στη χημική σύσταση του νερού το καθιστούν ακατάλληλο προς χρήση για πάρα πολλά χρόνια. Το πρόβλημα της ρύπανσης όμως θα μας απασχολήσει εκτενέστερα σε επόμενο κεφάλαιο. 15

16 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ 2.2 Η ΛΕΙΨΥΔΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Όπως προκύπτει από τον πίνακα της προηγούμενης παραγράφου, η Ελλάδα βρίσκεται αρκετά μακριά από το όριο λειψυδρίας και σε καλύτερη κατάσταση συγκριτικά με αρκετές Ευρωπαϊκές χώρες. Το γεγονός αυτό δίνει μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα αν η κρίση του νερού στην δική μας περίπτωση είναι κρίση επάρκειας των αποθεμάτων ή κρίση διαχείρισής τους. Δεν πρέπει βέβαια να μας διαφεύγει το γεγονός ότι τα στοιχεία αυτά αντιστοιχούν σε μέσες τιμές, με ό,τι και αν αυτό μπορεί να σημαίνει για τις γεωμορφολογικές ανισότητες, (νησιά, ακτές, ορεινές περιοχές), αλλά και την συγκεντρωτική ανάπτυξη, (μεγάλα πολεοδομικά συγκροτήματα, εγκατάλειψη υπαίθρου) της χώρας μας. Στην Ελλάδα, ο συνολικός όγκος νερού των κατακρημνισμάτων (βροχή και χιόνι) εκτιμάται σε 115 δισεκατομμύρια m 3 /έτος. Τα συνολικά ανανεώσιμα αποθέματα νερού ανέρχονται σε 70 δισεκατομμύρια m 3 /έτος και η συνολική αντίστοιχη κατανάλωση σε 5.5 δισεκατομμύρια m 3. Από αυτά το 80-84% χρησιμοποιείται για αρδευτικούς σκοπούς, το 13-15% για την ύδρευση οικισμών και το 2.5-4% διατίθεται για βιομηχανική χρήση και παραγωγή ενέργειας. Η Ελλάδα λοιπόν φαίνεται να ευημερεί και να έχει άφθονο νερό για να καλύψει τις συνολικές της ανάγκες, καθώς τα στοιχεία την κατατάσσουν δεύτερη χώρα της Ευρώπης σε ανανεώσιμα αποθέματα νερού με 5840 m 3 /έτος/κάτοικο. Η ευμάρεια αυτή όμως εμφανίζεται μόνο στους αριθμούς ή καλύτερα στην ανάγνωση και ερμηνεία τους. Δημιουργείται έτσι στη χώρα μας μία «ψευδαίσθηση της αφθονίας» του νερού, η οποία δεν λαμβάνει υπόψη μία σειρά πολύ συγκεκριμένων προβλημάτων όπως: Η Ελλάδα είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα χώρας με μεγάλη χωρική και χρονική ανισοκατανομή (ψηλά βουνά με πλούσια υδατικά αποθέματα και παράκτιες ή νησιωτικές περιοχές με προβλήματα αποθεμάτων νερού, με υγρούς χειμώνες και ζεστά άνυδρα καλοκαίρια) με αποτέλεσμα να έχουμε επάρκεια σε νερό κυρίως εκεί που δεν μας είναι απαραίτητο και σε λάθος χρονική στιγμή. Άλλο σοβαρό πρόβλημα που παρουσιάζεται στην Ελλάδα είναι η υφαλμύρωση των υδροφορέων των παράκτιων και νησιωτικών περιοχών, λόγω των έντονων αντλήσεων, που είναι υπεύθυνη για πολλά προβλήματα λειψυδρίας κυρίως στα νησιά. 16

17 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ Η υποτιμολόγηση του νερού στην Ελλάδα, αποτελεί ακόμη ένα σοβαρό πρόβλημα καθώς το νερό θεωρείται κυρίως ως κοινωνικό αγαθό που πρέπει να παρέχεται σε εξαιρετικά χαμηλή τιμή. Μάλιστα οι κύριοι χρήστες του, δηλαδή οι αγρότες, το χρησιμοποιούν δωρεάν. Έτσι δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστεί η πραγματική αξία του νερού και να μπορεί αυτό να χρησιμοποιείται με πιο αποτελεσματικό και ορθολογικό τρόπο. Η ανυπαρξία ενιαίας πολιτικής σε θέματα νερού στην χώρα μας, δυσχεραίνει το πρόβλημα γιατί σε διοικητικό επίπεδο δεν υπάρχει σαφής προσδιορισμός των αρμόδιων οργάνων που σχετίζονται με τους υδατικούς πόρους, καθώς ο Νόμος 1739/87 παρόλο που προσαρμόστηκε στις διάφορες ανάγκες, προσδιορίζοντας τις δικαιοδοσίες του κάθε φορέα, δεν εφαρμόστηκε ποτέ όπως έπρεπε, όπως θα δούμε και στο τελευταίο κεφάλαιο. Εξάλλου, σε περιοχές με έντονη αγροτική δραστηριότητα, η σαφής ποιοτική υποβάθμιση των υδροφορέων έρχεται ως αποτέλεσμα της χρήσης λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων που αποτελεί συνήθη πρακτική των αγροτών της χώρας, πρακτικών αρκετά μακριά από αυτές που θεωρούνται φιλικές προς το περιβάλλον. Αυτό βεβαίως σε συνδυασμό με το γνωστό πρόβλημα του υποβιβασμού της στάθμης των υδροφορέων αυτών. Σε σύνολο 240 γεωτρήσεων πόσιμου νερού στη Βόρεια Ελλάδα, όπου έγιναν μετρήσεις (Πιερία, Ημαθία, Λαγκαδά, λεκάνη του Αξιού, Καβάλα, Σέρρες, Ορεστιάδα), το 20% (47 γεωτρήσεις) παρουσίαζε ρύπανση από γεωργικά φάρμακα που ξεπερνούσε το ανώτατο επιτρεπτό όριο της Κοινότητας. Οι συγκεντρώσεις σε νιτρικά και γεωργικά φάρμακα ήταν πολύ υψηλές. Οι λίμνες και τα ποτάμια της χώρας μας υφίστανται εκτός από τις εγχώριες, και «εισαγόμενες» πηγές ρύπανσης. Στα επιφανειακά νερά στην Ελλάδα, έχει διαπιστωθεί ότι οι ρύποι έχουν αυξηθεί σε σχέση με τη δεκαετία του '80. Υπάρχουν σημεία που γίνονται μετρήσεις παραμέτρων ποιότητας του νερού όπως διαλυτό οξυγόνο, BOD5, θερμοκρασία, PH, ηλεκτρική αγωγιμότητα, ολικά διαλυτά στερεά, νιτρικά, νιτρώδη, ολική αλκαλικότητα, γεωργικά φάρμακα κ.ά. Ο Αξιός δέχεται μεγάλη ρύπανση από τη Fyrom, αστικά απόβλητα, σημαντικό φορτίο βιομηχανικών αποβλήτων και υψηλές συγκεντρώσεις ρύπων που δείχνουν «εισαγόμενη» ρύπανση από γεωργικά φάρμακα. Ο Αξιός καθώς βγαίνει προς τη θάλασσα ενισχύεται σε ρύπους γεωργικών φαρμάκων (επιβάρυνση από εγχώριες πηγές ρύπανσης). Μάλιστα, στον Αξιό παρατηρούμε μικρές αυξομειώσεις των βαρέων μετάλλων, γεγονός που αποδίδεται στη βιομηχανική δράση της Fyrom, η οποία ακόμη δεν 17

18 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ είναι μεγάλη. Δεν ξέρουμε όμως τι πρόκειται να συμβεί αν σε λίγα χρόνια αναπτυχθεί η βιομηχανία των γειτονικών χωρών. Ο ποταμός Έβρος, σύμφωνα με στοιχεία που έχει συλλέξει η Ελληνική Εταιρεία Υδατικών Πόρων, φαίνεται να έχει τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις αζώτου, φωσφόρου κ.ά. από όλα τα ποτάμια της Βόρειας Ελλάδας. Η μεγαλύτερη επιβάρυνση γίνεται από εισαγόμενη ρύπανση, παρά το ότι έχει τα ίδια κλιματολογικά στοιχεία με τα υπόλοιπα ποτάμια. Είναι ένα τριεθνές ποτάμι, το οποίο περνώντας από Βουλγαρία, Τουρκία και Ελλάδα δέχεται αστικά λύματα, βιομηχανικά απόβλητα και απορροές από καλλιέργειες. Στο ανατολικό Δέλτα του Έβρου έχουμε σύστημα ποτάμιας ρύπανσης που εξαρτάται κυρίως από την εποχική διακύμανση της παροχής του ποταμού, τη μεταφορά ρύπων αλλά και τις τοπικές δραστηριότητες (κτηνοτροφία), ενώ στο δυτικό Δέλτα επηρεάζεται η ποιότητα των επιφανειακών νερών από τοπικές πηγές (κτηνοτροφία, γεωργία). Οι διασυνοριακοί υγρότοποι, όπως ο Έβρος και η Μικρή Πρέσπα, αντιμετωπίζουν επιπλέον πρόβλημα, αφού η διαχείρισή τους εξαρτάται και από τα γειτονικά κράτη. Σε Στρυμόνα, Νέστο, Άρδα και Αλιάκμονα έχουν ανιχνευθεί υπολείμματα γεωργικών φαρμάκων που χρησιμοποιούνται ευρέως αλλά δεν ξεπερνούν, σύμφωνα με τις μετρήσεις, τα ανώτατα επιτρεπτά όρια που επιβάλλει η κοινότητα. Απ ό,τι δείχνουν τα σχετικά στοιχεία πάντως, εξαιρετικά σημαντικό πρόβλημα έχει και ο Αξιός. Ο Αλιάκμονας έχει πρόβλημα αμιάντου, αλλά μπορεί να βελτιωθεί. Όσο για τις λίμνες, σε απελπιστική κατάσταση βρίσκεται η λίμνη του Αγίου Βασιλείου του Λαγκαδά, η οποία αφενός στερεύει και αφετέρου υφίσταται ρύπανση από τα απόβλητα των γειτονικών βιομηχανιών». Στην Πελοπόννησο, ο ποταμός Πηνειός υφίσταται τα αποτελέσματα από την εντατικοποίηση της γεωργίας και την υπερβολική χρήση φυτοφαρμάκων, ενώ η συνεχώς αυξανόμενη αστικοποίηση της γύρω περιοχής επηρεάζει αρνητικά τα επιφανειακά γλυκά νερά. Στην Αττική, το Δέλτα του Ασωπού θεωρείται σημαντικός υγρότοπος και ενδιάμεσος σταθμός μεταναστευτικών πουλιών. Στην ευρύτερη περιοχή Οινοφύτων- Σχηματαρίου είναι εγκατεστημένες 350 περίπου βιομηχανίες (μεταξύ τους και πολλές χημικές), που ρίχνουν τα απόβλητά τους στον Ασωπό, κατά το πλείστον χωρίς επεξεργασία βιολογικού καθαρισμού. 18

19 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ Οι τρεις από τις μεγαλύτερες ελληνικές λίμνες έχουν σύνορα με γειτονικές χώρες, ενώ άλλες εννέα με έκταση μεγαλύτερη των 15 τετραγωνικών χιλιομέτρων υπάρχουν στην Κεντρική και Βόρεια Ελλάδα (δύο στη Νότια Ελλάδα). Μετά το 1960 έχουν κατασκευασθεί πολλές τεχνητές λίμνες στον Μόρνο, στον Ταυρωπό, στον Άραχθο, στον Αώο, στον Αχελώο και στον Αλιάκμονα. Οι λίμνες είναι τα πιο ευάλωτα οικοσυστήματα. Οι περισσότερες στην Ελλάδα θεωρούνται ευτροφικές και μόνο οι βαθιές μπορούν να χαρακτηρισθούν ολιγομεσοτροφικές. Σύμφωνα μάλιστα με μελέτη του 1997 ο συσχετισμός μεταξύ της ρύπανσης των νερών και της κατάστασης του πληθυσμού των ψαριών είναι προφανής σε ορισμένες περιπτώσεις, ωστόσο από την άλλη μεριά δεν είναι επαρκής η εξήγηση μιας τόσο σημαντικής περιβαλλοντικής επίδρασης από τον αριθμό των ψαριών. Σε ορισμένα ποτάμια αποδεικνύεται ότι υπάρχει ευτροφισμός των νερών σε συνεχή ή περιοδική βάση. Το ίδιο συμβαίνει και σε ορισμένες λίμνες όπου επίσης παρατηρείται και συγκέντρωση βαρέων μετάλλων. Μεγάλες λίμνες που φαίνεται να είναι αποδέκτες λυμάτων αλλά και γεωργικών αποβλήτων είναι η Βιστωνίδα, η Ορεστιάδα, η Παμβώτιδα και η Κορώνεια. Η Υλίκη δεν έχει ρύπανση. Σύμφωνα με το ελληνικό γραφείο WWF, η εναπόθεση οικιακών και βιομηχανικών αποβλήτων καθώς και η αποστράγγιση τμημάτων υγροβιότοπων, όπως στη Βιστωνίδα, προκαλούν αλλαγή του τοπίου τους. Στη λίμνη Κορώνεια η ποιότητα των νερών υποβαθμίζεται λόγω των βιομηχανικών εκροών και των αγροτικών δραστηριοτήτων, αλλά και εξαιτίας του υποβιβασμού της στάθμης του υπόγειου ορίζοντα. Πάντως, το θετικό στοιχείο, όσον αφορά στην κατάσταση των υδατικών πόρων της χώρας μας είναι ότι η Ελλάδα έχει πολλές λεκάνες απορροής, οπότε η ρύπανση περιορίζεται. Αντίθετα στην Ευρώπη, ένας ποταμός (όπως π.χ. ο Δούναβης) μπορεί να διασχίζει τη μισή ήπειρο οπότε η ρύπανση μεταφέρεται. Τα ελληνικά ποτάμια και οι λίμνες της χώρας μας βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά. Αρκεί να σημειωθεί ότι υπάρχουν 78 είδη αυτοχθόνων ψαριών τα μισά από αυτά είναι ενδημικά και 40 ενδημικά υποείδη». Ο χάρτης που ακολουθεί δημοσιεύθηκε στο «Βήμα» μετά το ατύχημα διαρροής κυανίου στον Δούναβη και περιέχει πληροφορίες για τη ρύπανση στα ελληνικά υδατικά συστήματα. 19

20 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ Εικόνα 2.1: Πηγή Βήμα 20/02/

21 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ 2.3 Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ Η παγκόσμια πλέον κατάσταση λειψυδρίας και η επαπειλούμενη αύξησή της, έχουν αναδείξει τα τελευταία χρόνια μία συμπληρωματική διάσταση του προβλήματος που πριν είχε αγνοηθεί. την περιβαλλοντική διάσταση του νερού. Στον αναπτυσσόμενο κόσμο το ένα στα τρία άτομα (περίπου 1,2 δις άνθρωποι) δεν έχουν πρόσβαση σε κάποια ασφαλή και ποιοτικά αποδεκτή πηγή ή παροχή νερού για τις καθημερινές τους ανάγκες. Δύο δις επεισόδια ασθενειών αναφέρονται κάθε χρόνο ως αποτέλεσμα της κακής ποιότητας του νερού, ενώ 2 εκατομμύρια παιδιά πεθαίνουν κάθε χρόνο από επιδημίες, καθώς δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό γλυκό νερό. Σε πολλές χώρες το μεγαλύτερο μέρος των υδατικών αποθεμάτων έχει υποβαθμιστεί ποιοτικά και είναι ακατάλληλο ακόμη και για βιομηχανική χρήση. Η πολύ πρόσφατη οικολογική καταστροφή στον Δούναβη λόγω διαρροής κυανίου θα έχει άγνωστες προς το παρόν, εξαιρετικά δυσάρεστες πάντως επιπτώσεις στο οικοσύστημα, στην υγεία των κατοίκων και στην οικονομία των χωρών που διασχίζει. Η μη αξιοποίηση των τεχνικών ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης του νερού επιδεινώνουν το περιβαλλοντικό πρόβλημα, το οποίο εκτός των κινδύνων που περικλείει για την υγεία των κατοίκων, έχει και έντονες οικονομικές επιπτώσεις. Ένας κατάλογος των οικολογικών καταστροφών που υπέστησαν οι υδατικοί πόροι τα τελευταία χρόνια σε όλο τον πλανήτη, αλλά και όλων των περιβαλλοντικών προβλημάτων που συνδέονται με το νερό, θα απαιτούσε σίγουρα πολύ χώρο και σαφώς ξεφεύγει από τις προθέσεις αυτών των σημειώσεων. Προβλήματα αντικειμενικά, όπως η αύξηση του πληθυσμού της γης και η μείωση των, ανά κάτοικο, διαθέσιμων υδατικών αποθεμάτων, αλλά και προβλήματα που δημιουργήθηκαν ως αποτέλεσμα του στρεβλού μοντέλου της ανάπτυξης που υποτίμησε συστηματικά τα περιβαλλοντικά όρια, προβάλλοντας ένα όραμα ευμάρειας και δημιουργώντας την ψευδαίσθηση της αφθονίας σ' έναν κόσμο εκ των πραγμάτων πεπερασμένο. Η αναγνώριση της περιβαλλοντικής διάστασης της διαχείρισης των υδατικών πόρων, το αυξημένο ενδιαφέρον για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των μεγάλων κυρίως υδραυλικών έργων, καθώς και οι κοινωνικές πιέσεις και αντιδράσεις που έχουν αρχίσει να εγείρονται σε όλα τα μέρη της γης, αποτελούν τα 21

22 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ τελευταία χρόνια έναν σημαντικό περιοριστικό παράγοντα στην άνευ όρων εκμετάλλευση του υδατικού δυναμικού. Το παλιό διαχειριστικό δόγμα: «ούτε μια σταγόνα νερό να μην πάει χαμένη» σήμερα αναθεωρείται, καθώς αναγνωρίζεται η αξία του νερού όχι μόνον για την επιβίωση και την οικονομική ανάπτυξη, αλλά και για τη συντήρηση της κάθε μορφής ζωής στη γη. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των μεγάλων φραγμάτων και εκτροπών και οι κοινωνικές αντιδράσεις που τις συνοδεύουν λαμβάνονται πλέον πολύ σοβαρά υπόψη και φτάνουν μέχρι να αποτελούν αιτία ματαίωσης πολύτιμων για τον άνθρωπο έργων, όπως συνέβη με το μεγάλης σημασίας φράγμα Ναρμάντα στην Ινδία. Η Ιαπωνική κυβέρνηση αρνήθηκε τελικά να το χρηματοδοτήσει όπως αρχικά είχε υποσχεθεί, εξ αιτίας των κοινωνικών πιέσεων που δεχόταν από όσους υποστήριζαν ότι η κατασκευή του θα ήταν καταστροφική για το περιβάλλον της περιοχής. Η διατήρηση των υδατικών συστημάτων, των υγροτόπων, και των δέλτα των ποταμών, καθώς και η υγεία των οικοσυστημάτων και η επαναφορά υδροβιοτόπων και λιμνών που είχαν ακολουθήσει φθίνουσα πορεία στο παρελθόν βρίσκονται σήμερα σε πρώτη προτεραιότητα. Η περιβαλλοντική διάσταση του νερού αναδεικνύει μοιραία και την περιβαλλοντική διάσταση της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων. Η τελευταία, ως η επιστήμη της ορθολογικής αξιοποίησης των υδατικών πόρων, πρέπει να συναντήσει την επιστήμη του Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού των Υδατικών Συστημάτων, με κοινό στόχο, εκτός από την αξιοποίηση των υδατικών πόρων και την ικανοποίηση των αναγκών σε νερό, την προστασία και τη διατήρηση του υδατικού περιβάλλοντος, με έμφαση στη μακρόπνοη συντήρηση της ζωής που είναι συνδεδεμένη με αυτό. Η συνάντηση του Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού με τη Διαχείριση μπορεί να γίνει εφικτή μέσω ενεργειών όπως: η συνεχής παρακολούθηση και ο έλεγχος των ποσοτικών και των ποιοτικών παραμέτρων των υδατικών συστημάτων, ο σχεδιασμός των έργων αξιοποίησης, προστασίας και επαναφοράς τους όποτε αυτό απαιτείται και η αποτίμηση, αλλά και αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την εκτέλεση επεμβάσεων στο υδατικό περιβάλλον με τη μορφή τεχνικών έργων, (συγκοινωνιακών, υδραυλικών, πολεοδομικών, ενεργειακών, γεωτεχνικών κλπ). 22

23 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ Αδιάψευστη μαρτυρία της δυναμικής σχέσης και της αλληλεξάρτησης μεταξύ Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού και Διαχείρισης Υδατικών Πόρων αποτελεί η, συνήθως χωρίς αποτέλεσμα, προσπάθεια για την περιγραφή της υπάρχουσας κατάστασης και την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων στα υδατικά συστήματα, στο πλαίσιο της εκπόνησης Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Η προσπάθεια αυτή, η οποία αποτελεί παραδοσιακό αντικείμενο του Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, επειδή ακριβώς υλοποιείται κατά κανόνα χωρίς την υποδομή, τον εξοπλισμό και την οργάνωση της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων στις υπό μελέτη υδρολογικές λεκάνες, αποτελεί τραυματική εμπειρία για όσους μελετητές την έχουν ζήσει και προσπάθησαν να την αντιμετωπίσουν με εντιμότητα και ευσυνειδησία. 2.4 ΒΙΩΣΙΜΗ Ή ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Το αδιέξοδο που περιγράψαμε ως τώρα στη σχέση των εννοιών νερό περιβάλλον - διαχείριση, είναι σαφές ότι οφείλεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στη χρησιμοθηρική προσέγγιση της υδατικής διαχείρισης. Στην προσέγγιση δηλαδή εκείνη που αντιμετωπίζει τα φυσικά υδατικά συστήματα με νοοτροπία κατακτητή, χειραγωγώντας τον κύκλο του νερού σε όποιο βαθμό το επέτρεπε η τεχνογνωσία της μηχανικής. Αντί λοιπόν να προσπαθούμε να ικανοποιήσουμε την ακόρεστη ζήτηση νερού, επεκτείνοντας διαρκώς την εκμετάλλευση πεπερασμένων, από οικολογική και οικονομική άποψη, αποθεμάτων, είναι επιτακτική πλέον η ανάγκη να ενστερνιστούμε μία νέα ηθική στις σχέσεις μας με τα φυσικά συστήματα της γης, με τα άλλα είδη, αλλά και μεταξύ μας. Ιστορικά, η χρησιμοθηρική προσέγγιση που μας οδήγησε στο σημερινό αδιέξοδο συνδέεται με την τεχνοκρατική αντίληψη για τη ζωή και το μέλλον αυτού του πλανήτη. Η αντίληψη αυτή, που συνδέεται με τη σειρά της με τον κεφαλαιοκρατικό (καπιταλιστικό) τρόπο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων, έχει τις ρίζες της στη βιομηχανική επανάσταση του 18 ου αιώνα, αλλά αναπτύχθηκε και κυριάρχησε παράλληλα με και χάρη στην τεράστια τεχνολογική έκρηξη που ακολούθησε. Κατά την άποψη αυτή το 23

24 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ περιβάλλον δεν έχει παρά να προσαρμόζεται στην ανάπτυξη, προσφέροντας στην τελευταία τις πρώτες ύλες που χρειάζεται. Οικονομική ανάπτυξη λοιπόν και τεχνολογική πρόοδος είναι οι κυρίαρχες αξίες, οι οποίες θα αποτιμήσουν σε τελευταία ανάλυση και την ποιότητα του περιβάλλοντος. Ως αντίπαλο δέος στην αντίληψη αυτή αναπτύχθηκαν, μεταξύ άλλων, και ορισμένες ακραίες οικολογικές απόψεις, σύμφωνα με τις οποίες η τεχνολογική πρόοδος και η οικονομική ανάπτυξη είναι αποκλειστικά οι υπεύθυνες για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Επομένως, ως μέρος του προβλήματος δεν μπορούν να συμβάλουν στην επίλυσή του και η μόνη διέξοδος είναι η επιστροφή στην προτεραία κατάσταση. Μία ενδιάμεση προσέγγιση του προβλήματος αποτελεί η παραδοχή της Βιώσιμης ή Αειφόρου Ανάπτυξης, σύμφωνα με την οποία η προσπάθεια για κάλυψη των σημερινών αναγκών δεν υπονομεύει την αντίστοιχη προσπάθεια και των μελλοντικών γενιών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Ξεκινώντας από την ανάγκη διασφάλισης της προτεραιότητας της ζωής εντός οικολογικών ορίων, δεν απορρίπτει τη συμβολή της επιστήμης και την αισιόδοξη προοπτική της προόδου, αντιμετωπίζοντας κριτικά ένα παρελθόν όπου κυριαρχούσαν μονότονα οι αρχές της τεχνολογικής προόδου, της επιστημονικής εξειδίκευσης και της οικονομικής ανάπτυξης. Ο επιθετικός προσδιορισμός βιώσιμη ή αειφόρος (ή ακόμη και ανανεώσιμη, διατηρήσιμη, αυτοτροφοδοτούμενη κ.ά) είναι μετάφραση του αγγλικού όρου sustainable από το λατινικό sus tenere που σημαίνει υποστηρίζω. Το αγγλικό ρήμα sustain χρησιμοποιείται ως ενεργητικό αλλά και ως παθητικό ρήμα, εννοώντας την υποστήριξη ή και διατήρηση μιας κατάστασης, με ταυτόχρονη αντίσταση σε μία άλλη, ανεπιθύμητη κατάσταση. Η αμφισημία του πρώτου όρου της νέας θεωρίας εντείνεται από το γεγονός της σύζευξής του με τον όρο «Ανάπτυξη». Βλέπουμε λοιπόν ότι ήδη, από τη ονομασία της και μόνο, μπορούν να προκύψουν ένα πλήθος αντιφάσεις, άρα και ερμηνείες, ένδειξη τόσο της ασάφειας της νέας αυτής προσέγγισης, όσο όμως και του εντονότατου ενδιαφέροντος που έχει προκαλέσει στους κόλπους των ειδημόνων. Η ιστορική και φιλοσοφική της προέλευση δεν αποσαφηνίζει τα πράγματα αφού, στην πραγματικότητα, ο όρος πρωτοεμφανίζεται, με τη μορφή που τον ξέρουμε, στο κείμενο που υποβλήθηκε από την Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, με 24

25 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ τίτλο «Το κοινό μας μέλλον» το Η Επιτροπή αυτή, γνωστή και ως Επιτροπή Brundtland από το όνομα της Νορβηγίδας Προέδρου της, συγκροτήθηκε με απόφαση του ΟΗΕ το 1983 και είχε ως στόχο τη μελέτη της υπάρχουσας κατάστασης στον πλανήτη και την αναζήτηση βιώσιμων και ρεαλιστικών λύσεων που θα επιτρέψουν τη διατήρηση της ζωής στη γη και κατά τη διάρκεια των επόμενων γενεών. Έκτοτε η Βιώσιμη Ανάπτυξη έχει, τουλάχιστον θεωρητικά, επικρατήσει στη φιλολογία της Περιβαλλοντικής Διαχείρισης υποσχόμενη την έξοδο από τη σημερινή περιβαλλοντική κρίση, ενώ συγχρόνως εγγυάται την ανάπτυξη με ταυτόχρονη διατήρηση της ζωής. Η μετάβαση από το μοντέλο της τεχνολογικής ανάπτυξης στην αντίληψη της αειφορίας, επιτυγχάνεται με την Ολιστική θεώρηση των περιβαλλοντικών συστημάτων, που υλοποιείται με την προσέγγιση του Οικοσυστήματος και την πολιτική της πρόληψης, της έγκαιρης επέμβασης και της ενεργού κοινωνικής συμμετοχής στη διαμόρφωση και τη λήψη των αποφάσεων. Για τους υδατικούς πόρους, αυτό σημαίνει συνεργασία, συντονισμό και συνεννόηση όλων των φορέων, του επιστημονικού κόσμου και του κοινού, στην κατεύθυνση της άσκησης μιας ενιαίας και ορθολογικής περιβαλλοντικής πολιτικής σε επίπεδο υδατικού οικοσυστήματος, με πνεύμα πρόβλεψης και μακροχρόνιου σχεδιασμού και στόχο τόσο τη συνετή αξιοποίηση, όσο και τη διατήρηση του υδατικού πλούτου της χώρας και τη συντήρηση της ζωής που συνδέεται με αυτόν. Ένα υδατικό οικοσύστημα οριοθετείται από τον υδροκρίτη μιας λεκάνης απορροής και συμπεριλαμβάνει όλα τα υδατικά συστήματα, καθώς και όλες τις μορφές ζωής που αναπτύσσονται μέσα στα όρια αυτά και όλες τις διαδικασίες και τους παράγοντες που επηρεάζουν τόσο το νερό, όσο και τη ζωή. Η ολιστική προσέγγιση εξειδικεύεται στη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων, μέσω της συνύπαρξης, εντός ενός υδατικού οικοσυστήματος, όλων των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Οι παράγοντες αυτοί συνυπάρχουν σε κατάσταση δυναμικής ισορροπίας, καθώς οι αποφάσεις που λαμβάνονται σε καθέναν από αυτούς τους τομείς, επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα και τους υπόλοιπους. Η ολιστική λοιπόν θεώρηση παραπέμπει στην ολοκληρωμένη διαχείριση και το συντονισμό του συνόλου των ενεργειών και των παρεμβάσεων που αφορούν είτε σε όλο το υδατικό οικοσύστημα, είτε σε επιμέρους στοιχεία του, εντός των φυσικών ορίων της υδρολογικής λεκάνης και 25

26 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο των οικολογικών, κοινωνικών και οικονομικών παραμέτρων και στοιχείων που επηρεάζουν τη ζωή εντός αυτών των ορίων. Η πολιτική της Διαχείρισης και Προστασίας των υδατικών συστημάτων, θα πρέπει εκτός από την ορθολογική αξιοποίηση του νερού για την κάλυψη των αναγκών, να ενσωματώσει στη διαδικασία της τόσο την προστασία και τη διατήρηση του υδατικού περιβάλλοντος, όσο και τη συντήρηση της ίδιας της ζωής στην περιοχή ευθύνης της, στα όρια δηλαδή του υδατικού οικοσυστήματος. Αυτό επιτυγχάνεται με την ολοκληρωμένη διαχείριση του υδατικού οικοσυστήματος, με πνεύμα πρόβλεψης και έγκαιρης επέμβασης. Η πρακτική αυτή εγγυάται την ακεραιότητα του υδατικού συστήματος και την υγιή ανάπτυξή του, προστατεύοντας τη ζωή και εξασφαλίζοντας και τη μελλοντική συντήρησή της. Συγχρόνως, δίνοντας έμφαση στην πολιτική της έγκαιρης επέμβασης και της πρόληψης, η ολιστική προσέγγιση οδηγεί σε οικονομικότερη αντιμετώπιση σε μακροχρόνια κλίμακα, καθώς με αυτήν αποφεύγονται οι πολύπλοκες και εξαιρετικά δαπανηρές λύσεις αποκατάστασης και επαναφοράς των υδατικών συστημάτων. 2.5 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ Μία καινοτομία που επέφερε η προσέγγιση της Βιώσιμης Ανάπτυξης στη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων είναι η κατάργηση του διαχωρισμού μεταξύ ποσοτικής και ποιοτικής διαχείρισης. Στην ολιστική προσέγγιση του Οικοσυστήματος ο διαχωρισμός αυτός δεν υφίσταται ούτε ως έννοια, ούτε ως πρακτική, καθώς η παρακολούθηση, ο έλεγχος, η επέμβαση και η διαχείριση γίνονται πλέον ενιαία εντός του υδατικού συστήματος και όχι αποσπασματικά, με έμφαση στα επιμέρους στοιχεία του, όπως μέχρι σήμερα συνέβαινε. Έτσι, ποσοτικές και ποιοτικές παράμετροι του νερού αποτελούν μια ενιαία οντότητα και συνδέονται αναπόσπαστα στο πλαίσιο του υδατικού οικοσυστήματος. Τα περισσότερα περιβαλλοντικά προβλήματα των υδατικών συστημάτων της χώρας μας άλλωστε (ποτάμια, λίμνες, ρέματα και υπόγεια νερά), δεν μπορούν να αποδοθούν σε έναν αποκλειστικά παράγοντα, αλλά συνήθως οφείλονται σε έναν συνδυασμό ποσοτικών και 26

27 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ ποιοτικών αιτίων. Ειδικές μετεωρολογικές συνθήκες και περίοδοι ανομβρίας οδηγούν σε μείωση των απορροών, ενώ η επέκταση των δραστηριοτήτων χρήσης και η αυξημένη ζήτηση νερού οδηγεί σε περαιτέρω ελάττωση των παροχών των υδατορευμάτων. Οι μειωμένες φυσικές απορροές και το ελλειμματικό υδατικό ισοζύγιο, σε συνδυασμό με τη διαρκή διόγκωση των ρυπογόνων δραστηριοτήτων και την επέκταση των δραστηριοτήτων διάθεσης αποβλήτων στα υδατορεύματα, αποτελούν τις κυριότερες αιτίες της περιβαλλοντικής υποβάθμισης των νερών σε ποτάμια και ρέματα. Ο ίδιος ο δείκτης της ρύπανσης του νερού, είναι ένας συνδυασμός ποσοτικής και ποιοτικής αποτίμησης της υπάρχουσας κατάστασης: mg ρυπαντή, (ποιότητα) / λίτρο νερού, (ποσότητα). Πολλά από τα περιβαλλοντικά προβλήματα των ποταμών και των ρεμάτων θα είχαν λυθεί, αν οι παροχές ήταν αυξημένες, (μεγαλύτερη αραίωση της ρύπανσης) και πολλά από τα ποσοτικά προβλήματα των υδατικών συστημάτων, όπως τα προβλήματα της επάρκειας νερού, δεν θα υπήρχαν αν είχαν αντιμετωπισθεί αποτελεσματικά τα προβλήματα της ποιοτικής υποβάθμισης των υδατικών πόρων. Ξεπερνώντας την παραδοσιακή και αποτυχημένη προσέγγιση της αποσπασματικής αντιμετώπισης των υδατικών προβλημάτων, η ολιστική προσέγγιση ολοκληρώνεται μέσα από την ανάπτυξη και την εφαρμογή ενός συνολικού Σχεδίου Διαχείρισης σε επίπεδο Υδρολογικής Λεκάνης. Ένα τέτοιο σχέδιο, παρέχει μία ευρεία και ολοκληρωμένη αντίληψη της κατάστασης και της λειτουργίας του οικοσυστήματος και προτείνει τις ενδεδειγμένες ενέργειες για την ορθολογική διαχείρισή του, με γνώμονα τη διαχρονική συντήρηση της ζωής σ' αυτό. Η έγκαιρη τροφοδότηση του περιβαλλοντικού σχεδιασμού με τις οικολογικές θεωρήσεις, τους περιβαλλοντικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς στόχους και τις διαχειριστικές υποδείξεις ενός τέτοιου ολοκληρωμένου σχεδίου, συντελεί αποφασιστικά στην ολοκληρωμένη πληροφόρηση, με στόχο τη λήψη των πλέον κατάλληλων και ενδεδειγμένων αποφάσεων για το μέλλον του υδατικού οικοσυστήματος. Ένα Σχέδιο Διαχείρισης μιας Υδρολογικής Λεκάνης, είναι το ολοκληρωμένο αποτέλεσμα της συνεργασίας όλων των συναρμόδιων διοικητικών υπηρεσιών, φορέων και ενδιαφερομένων σε περιφερειακό επίπεδο λεκάνης απορροής, στην κατεύθυνση της διαχείρισης τόσο των υδατικών πόρων, όσο και των χρήσεων γης και των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων. Επιπλέον, ένα τέτοιο σχέδιο, εκτός από τον καθαρά διαχειριστικό, έχει 27

28 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ και οικολογικό χαρακτήρα, φροντίζοντας για τη διατήρηση της κάθε μορφής ζωής και την προστασία των σχετικών με αυτήν παραγόντων, εντός του πλαισίου του υδατικού οικοσυστήματος, φθάνοντας πιο κοντά με τον τρόπο αυτόν εκτός από την αξιοποίηση, στη διατήρηση της υγείας του και στη μελλοντική συντήρησή του. Για να επιτύχει τους πολύπλοκους στόχους του, ένα Σχέδιο Διαχείρισης σε επίπεδο Λεκάνης Απορροής, παρέχει μια εμπεριστατωμένη εικόνα της κατάστασης και της διαχρονικής λειτουργίας των υδατικών συστημάτων, ενώ επιπλέον καθορίζει τις περιοχές που χρειάζονται διατήρηση, προστασία, βελτίωση, ή αποκατάσταση συνολικά, ή για ορισμένα μόνον από τα χαρακτηριστικά τους. Αποτελεί συνεπώς έναν καταστατικό χάρτη κατά τα παραδοσιακά πρότυπα της ορθολογικής διαχείρισης των υδατικών πόρων και συγχρόνως έναν "οδηγό" για τις πλέον κατάλληλες επεμβάσεις στο υδατικό οικοσύστημα, με στόχο τη διαχρονική του διατήρηση και τη συντήρηση της ζωής σ' αυτό. Η εφαρμογή ενός συνολικού Σχεδίου Διαχείρισης σε επίπεδο Υδρολογικής Λεκάνης, έχει μία σειρά από πλεονεκτήματα, τα οποία συνοψίζονται ως εξής: Εμπλέκονται όλοι οι συναρμόδιοι φορείς και οι υπηρεσίες σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης ή υδατικού διαμερίσματος για την ανάπτυξη και την εφαρμογή του, με αποτέλεσμα την αποφυγή αλληλοεπικαλύψεων, καθυστερήσεων και αντιδικιών. Στους φορείς αυτούς παρέχεται μία σειρά από πρακτικές και εφαρμόσιμες οδηγίες, συστάσεις και συμβουλές, με έμφαση στην αξιοποίηση των υδατικών πόρων σε σχέση και με τη διαχείριση των χρήσεων της γης στη λεκάνη απορροής Παρέχεται μία ολοκληρωμένη και ευρεία αντίληψη της λειτουργίας του συνόλου του υδατικού οικοσυστήματος, καθώς και μια διαχρονική εικόνα των αλληλεπιδράσεών του με τις χρήσεις γης και τις πιθανές επεμβάσεις. H ύπαρξη ανταγωνιστικών δραστηριοτήτων, χρήσεων και επεμβάσεων που συνήθως είναι συνδεδεμένες με τις διαδικασίες διαχείρισης των υδατικών πόρων και σχεδιασμού των χρήσεων γης αντιμετωπίζονται εγκαίρως, με αποτέλεσμα την πρόληψη των αντιδράσεων και την εξομάλυνση των συγκρούσεων κατά τα στάδια της εφαρμογής του. 28

29 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΨΥΔΡΙΑΣ Η πολυσυλλεκτική πρακτική της συμμετοχής στην εκπόνηση του σχεδίου όλων των συναρμόδιων και ενδιαφερόμενων φορέων, υπηρεσιών και οργανισμών, αυξάνει την αξιοπιστία του και εξασφαλίζει την κοινωνική αποδοχή και την υποστήριξη στην εφαρμογή του, γεγονός που επιταχύνει την όλη διαδικασία εκτέλεσης και αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες επιτυχίας των στόχων ενός τέτοιου σχεδίου. Μειώνεται το συνολικό κόστος για τη διαχείριση του υδατικού οικοσυστήματος σε μακροχρόνια κλίμακα, αφού με τον έγκαιρο και ολοκληρωμένο σχεδιασμό και το πνεύμα πρόβλεψης, αποφεύγονται τα έξοδα αποκατάστασης και τα δαπανηρά έργα επαναφοράς των συστημάτων που θα υποβαθμίζονταν κάτω από άλλες συνθήκες σχεδιασμού. Το Σχέδιο Διαχείρισης μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα γενικευμένο πλαίσιο, μέσα στο οποίο μπορούν να αναπτυχθούν μια σειρά από εξειδικευμένα σχέδια της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης, του Δημόσιου ή και του Ιδιωτικού Τομέα, σε ενιαία κατεύθυνση και με την ίδια προοπτική. Σήμερα αναγνωρίζεται πλέον όχι μόνον η περιβαλλοντική αξία, αλλά και το οικονομικό όφελος της παραδοχής της "Βιώσιμης Ανάπτυξης", της παραδοχής δηλαδή του μακρόπνοου σχεδιασμού και της ανάπτυξης με πνεύμα πρόβλεψης και έγκαιρης επέμβασης, με στόχο την εξασφάλιση ενός περιβάλλοντος ικανού να συντηρήσει και τις επόμενες γενιές, Οι λύσεις των προβλημάτων του περιβαλλοντικού σχεδιασμού, σύμφωνα με αυτήν την πρακτική, αναζητούνται σήμερα διεθνώς μέσα από την ολιστική αντιμετώπιση, σύμφωνα με την προσέγγιση των οικοσυστημάτων. Για τους υδατικούς πόρους αυτό σημαίνει συνεργασία, συντονισμό και συνεννόηση όλων των φορέων, του επιστημονικού κόσμου και του κοινού, στην κατεύθυνση της άσκησης μιας ενιαίας και ορθολογικής περιβαλλοντικής πολιτικής σε επίπεδο υδατικού οικοσυστήματος, με πνεύμα πρόβλεψης και μακροχρόνιου σχεδιασμού και στόχο τόσο τη συνετή αξιοποίηση, όσο και τη διατήρηση του υδατικού πλούτου της χώρας. 29

30 Κεφάλαιο 3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ 3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ 3.1 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΛΥΣΕΙΣ Η μετατροπή της κατάστασης των υδατικών συστημάτων προκειμένου να ικανοποιούνται οι ανάγκες σε νερό, κατά τρόπο μάλιστα που σύμφωνα με τον ορισμό της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων θα πρέπει να εξασφαλίζει την επίτευξη του μέγιστου δυνατού οφέλους, αποτελεί κατ' ουσία μία σύνθετη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Το μεγάλο πλήθος των προς ικανοποίηση αναγκών και το πολυδιάστατο των δραστηριοτήτων στις οποίες το νερό εμπλέκεται άμεσα ή έμμεσα, σε συνδυασμό με το πλήθος των δυνατοτήτων που συνήθως παρέχονται για την εκμετάλλευση των υδατικών πόρων, είναι οι αιτίες που στα προβλήματα της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων διαμορφώνεται ένας σημαντικός αριθμός ρεαλιστικών εναλλακτικών λύσεων, η επιλογή της καλύτερης από τις οποίες δεν είναι προφανής, ούτε εύκολα ορατή εκ των προτέρων. Αυτό που συνήθως συμβαίνει στη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων, είναι ότι οι λύσεις που ικανοποιούν τις τεχνικές απαιτήσεις των προβλημάτων είναι περισσότερες από μία και εκείνο που στις περισσότερες περιπτώσεις ζητείται, είναι ο καθορισμός της καλύτερης από αυτές, εκείνης δηλαδή που εκτός από την τεχνική αρτιότητα, εξασφαλίζει στο μεγαλύτερο βαθμό την επίτευξη των οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών, ή και εθνικών στόχων, σύμφωνα με τα κριτήρια που έχουν προκαθοριστεί. Θα πρέπει στο σημείο αυτό να τονιστεί το γεγονός ότι η αξιοποίηση των υδατικών πόρων παραπέμπει στο σχεδιασμό και την εκτέλεση μεγάλης κλίμακας τεχνικών έργων, όπως φραγμάτων, ταμιευτήρων, αρδευτικών και στραγγιστικών έργων, υδροηλεκτρικών έργων, έργων ύδρευσης, αποχέτευσης και διευθέτησης φυσικών υδατορευμάτων, καθώς και έργων αντιπλημμυρικής προστασίας και προστασίας και αποκατάστασης της ποιότητας των 30

31 Κεφάλαιο 3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ επιφανειακών και υπόγειων νερών. Τα έργα αυτά εκτός από το γεγονός ότι απαιτούν μεγάλες επενδύσεις σε χρήμα, επεμβαίνουν και συχνά μεταβάλλουν καθοριστικά τόσο το περιβάλλον και την ευρύτερη φυσιογνωμία των υπόψη περιοχών, όσο και τις χρήσεις γης, τις οικονομικές, αλλά και τις κοινωνικές συνθήκες, σε μεγάλη έκταση. Η επιλογή λοιπόν μεταξύ του πλήθους των εναλλακτικών λύσεων για την αξιοποίηση του υδατικού δυναμικού των πλέον κατάλληλων, σκόπιμων και ωφέλιμων από αυτές, είναι μια διαδικασία ιδιαίτερα σύνθετη και σοβαρή, η οποία ξεπερνά τα όρια της παραδοσιακής υδρολογικής και υδρογεωλογικής αντιμετώπισης των προβλημάτων που σχετίζονται με το νερό, αλλά και τα όρια της κλασικής υδραυλικής και τεχνικοοικονομικής αντιμετώπισης των προβλημάτων που σχετίζονται με τη μελέτη και την κατασκευή των υδραυλικών έργων. Πράγματι, η διαδικασία αυτή απαιτεί συνολική αντιμετώπιση του προβλήματος του σχεδιασμού των επεμβάσεων και εμπλέκει πέραν των προβλημάτων της τεχνικής ανάλυσης των επιμέρους έργων, τη λήψη αποφάσεων με βάση μια σειρά από παραμέτρους και κριτήρια τεχνικού, οικονομικού, κοινωνικού, περιβαλλοντικού, πολιτικού, ακόμη και εθνικού χαρακτήρα. Η ιεράρχηση των προτεραιοτήτων και η αξιολόγηση των αναγκών με βάση πολλαπλά κριτήρια, η σκοπιμότητα της εκτέλεσης των έργων αξιοποίησης του υδατικού δυναμικού και ο σχεδιασμός των πλέον κατάλληλων και "ωφέλιμων" από αυτά, κατά τρόπο που να εξασφαλίζει την επίτευξη του μέγιστου δυνατού οφέλους σύμφωνα με τα κριτήρια και τους στόχους που έχουν τεθεί, έχουν όπως είναι λογικό τουλάχιστον την ίδια αν όχι και μεγαλύτερη αξία απ' ό,τι το παραδοσιακό αντικείμενο της επίλυσης των τεχνικών προβλημάτων της μελέτης και της κατασκευής των υδραυλικών έργων. Η Διαχείριση των Υδατικών Πόρων συμπεριλαμβάνει λοιπόν τόσο τη διαμόρφωση των ρεαλιστικών εναλλακτικών σεναρίων για την αξιοποίηση του υδατικού δυναμικού, κατά τρόπο που να εξασφαλίζει τη μη παραβίαση των φυσικών περιορισμών και την τήρηση των τεχνικών προδιαγραφών και απαιτήσεων, όσο και την αξιολόγησή τους, καθώς και την επιλογή του καλύτερου και αποδοτικότερου από αυτά. Η διαμόρφωση των εναλλακτικών σεναρίων αξιοποίησης του υδατικού δυναμικού που συμφωνούν με τις φυσικές και τις περιβαλλοντικές, αλλά και τις τεχνικές και οικονομικές δεσμεύσεις και υπακούουν στους κάθε είδους περιορισμούς του προβλήματος, με άλλα 31

32 Κεφάλαιο 3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ λόγια η κατάστρωση των ρεαλιστικών σεναρίων, στηρίζεται στην ανάπτυξη και εφαρμογή αλγορίθμων προσομοίωσης της σημερινής λειτουργίας και πρόγνωσης της μελλοντικής συμπεριφοράς των υδατικών συστημάτων. Ως τέτοιες μέθοδοι εννοούνται όσες αναφέρονται στην υδρολογική και υδρογεωλογική ανάλυση των υπό εξέταση υδρολογικών λεκανών, όσο και εκείνες που περιγράφουν τις υδραυλικές συνθήκες της ροής επιφανειακών και υπόγειων νερών, πριν και μετά τις επεμβάσεις για την αξιοποίησή τους. Η αξιολόγηση των εναλλακτικών σεναρίων και η επιλογή του καλύτερου από αυτά, στηρίζεται στη δυνατότητα σύγκρισης του συνόλου των λύσεων που υπάρχουν, σύμφωνα με την αποτίμηση σε κάθε περίπτωση των οικονομικών, φυσικών, τεχνικών, περιβαλλοντικών, κοινωνικών, πολιτικών ή και εθνικών παραμέτρων. Η αξιολόγηση των λύσεων και η επιλογή εκείνης που σε μεγαλύτερο βαθμό ικανοποιεί τα προκαθορισμένα κριτήρια και τους στόχους του προβλήματος, επιτυγχάνεται με την ανάπτυξη μεθόδων και τεχνικών λήψης αποφάσεων, που στηρίζονται είτε στις μεθόδους της Ανάλυσης Κόστους-Οφέλους, είτε της Ανάλυσης Συστημάτων, είτε, όπως συμβαίνει τα τελευταία χρόνια, στη Θεωρία των Αποφάσεων. Η διττή λοιπόν φύση της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων, που είναι το αποτέλεσμα της υλοποίησής της σε δύο ξεχωριστές διαστάσεις, στη φυσική και την κοινωνικοοικονομική, έχει επιπτώσεις στην όλη μεθοδολογία που αναπτύσσεται για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που δημιουργούνται στην περιοχή αυτή. Η μεθοδολογία αυτή θα πρέπει συνεπώς να ενσωματώνει κατά κάποιο τρόπο και τις δύο αυτές διαστάσεις, προκειμένου να δίνει λύσεις τόσο στα θέματα που αναφέρονται στη φυσική προσφορά σε νερό, όσο και σε εκείνα που αφορούν στην κοινωνικοοικονομική διάσταση της αξιοποίησης του νερού για την κάλυψη των πάσης φύσεως αναγκών. Η επιτυχής λοιπόν επίλυση των προβλημάτων της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων εξασφαλίζεται με την ανάπτυξη και εφαρμογή συνδυασμένων μεθόδων προσομοίωσης αφενός και λήψης αποφάσεων αφετέρου. Στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά στις πλέον διαδεδομένες μεθόδους λήψης αποφάσεων οι οποίες χρησιμοποιούνται για την επίλυση των προβλημάτων Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων. 32

33 Κεφάλαιο 3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ 3.2 Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ - ΟΦΕΛΟΥΣ Όταν οι παράμετροι που επηρεάζουν το σχεδιασμό των έργων Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων είναι σαφώς προσδιορισμένες και δεν τίθεται θέμα αβεβαιότητας, η επιλογή της καλύτερης απόφασης στηρίζεται σε ντετερμινιστικές μεθόδους και εξαρτάται από καθαρά οικονομικά κριτήρια. Αυτό γίνεται διότι η αποτελεσματικότητα των έργων και η τεχνική τους αρτιότητα έχουν εξεταστεί ήδη και έχουν εξασφαλιστεί από τα προηγούμενα στάδια της ανάπτυξης των εναλλακτικών σεναρίων, οπότε το μόνο που μένει στο τελευταίο στάδιο του σχεδιασμού είναι η αξιολόγηση των λύσεων και η επιλογή της καλύτερης, εκείνης δηλαδή για την οποία επιτυγχάνονται οι τεχνικοί στόχοι του προβλήματος με τον οικονομικότερο τρόπο. Η μέθοδος στην οποία στηρίζεται συνήθως η αξιολόγηση των εναλλακτικών σεναρίων στην περίπτωση αυτή είναι η Ανάλυση Κόστους-Οφέλους. Σύμφωνα με την Ανάλυση Κόστους-Οφέλους, εξετάζεται ένας συγκεκριμένος αριθμός εναλλακτικών σεναρίων και η αξιολόγηση στηρίζεται στο συνυπολογισμό του κόστους των σχεδιαζόμενων έργων αφενός και του οφέλους που αναμένεται να προκύψει από την εφαρμογή τους αφετέρου. Με τη μέθοδο αυτή υπολογίζεται το συνολικό κόστος των έργων, το κόστος δηλαδή κατασκευής και λειτουργίας τους, ενώ συγχρόνως αποτιμώνται τα οφέλη που αναμένεται να προκύψουν από την εφαρμογή τους. Για κάθε σενάριο υπολογίζεται λοιπόν μία τελική τιμή, η οποία αντιστοιχεί στη διαφορά αυτών των δύο οικονομικών μεγεθών, κόστους και οφέλους, η οποία αποτελεί και το κριτήριο για την αξιολόγηση των λύσεων. Η γενική μορφή της αντικειμενικής συνάρτησης που διαμορφώνεται στην περίπτωση αυτή είναι η εξής: T 1 Φ j = t 0 (1 i) t [ B j ( t ) - C j ( t ) ] ( 1 ) όπου: Φj = η αντικειμενική συνάρτηση για την εναλλακτική λύση j, 33

34 Κεφάλαιο 3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ Bj(t) και Cj(t) = το όφελος και το κόστος αντίστοιχα κατά το χρόνο t Τ = ο χρονικός ορίζοντας σε χρόνια και i = το ισχύον επιτόκιο 3.3 Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΜΕΘΟΔΟΙ ΒΕΛΤΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ Aπό όσα αναφέρθηκαν στην προηγούμενη παράγραφο προκύπτει, ότι με την Ανάλυση Κόστους-Οφέλους επιλέγεται η καλύτερη λύση από όσες εξετάζονται, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι αυτή είναι και η συνολικά βέλτιστη λύση του προβλήματος. Η μέθοδος Κόστους-Οφέλους είναι με την έννοια αυτή λιγότερο γενική από τις μεθόδους Βελτιστοποίησης, οι οποίες αντιμετωπίζουν τα προβλήματα με το πνεύμα και τις αρχές της Ανάλυσης Συστημάτων (Systems Analysis) και οι οποίες παρέχουν τη συνολικά βέλτιστη λύση κάθε προβλήματος, εξετάζοντας όλες τις πιθανές εναλλακτικές. Οι μέθοδοι Βελτιστοποίησης αποτελούν την εναλλακτική τεχνική λήψης αποφάσεων στα προβλήματα Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων, όταν οι συνθήκες είναι βέβαιες και δεν τίθεται θέμα επικινδυνότητας. Η βέλτιστη πολιτική για ένα σχεδιαζόμενο έργο, οι βέλτιστες δηλαδή τιμές των μεταβλητών απόφασης του προβλήματος, προκύπτουν με την ελαχιστοποίηση ή τη μεγιστοποίηση μίας αντικειμενικής συνάρτησης που αντιστοιχεί στους στόχους του προβλήματος. Ο υπολογισμός του μέγιστου ή του ελάχιστου γίνεται στον χώρο της δυνατής πολιτικής, στην περιοχή δηλαδή των επιτρεπόμενων τιμών των μεταβλητών απόφασης. Ο χώρος αυτός καθορίζεται από ένα σύνολο περιορισμών οι οποίοι εκφράζουν τις φυσικές, τεχνικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές ή και πολιτικές δεσμεύσεις του προβλήματος. Η προσομοίωση της λειτουργίας των υπό εξέταση φυσικών συστημάτων, που προδιαγράφει τις φυσικές δεσμεύσεις των προβλημάτων αυτών, αποτελεί μέρος του μητρώου των περιορισμών, ενώ η αντικειμενική συνάρτηση αποτελεί την έκφραση των οικονομικών συνήθως στόχων των προβλημάτων, με τη μορφή της ελαχιστοποίησης του κόστους ή της μεγιστοποίησης του αναμενόμενου οφέλους από τη λειτουργία των έργων. 34

35 Κεφάλαιο 3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ Συνδυασμένα μοντέλα προσομοίωσης και βελτιστοποίησης με γραμμικό προγραμματισμό, για την επίλυση προβλημάτων διαχείρισης υπόγειων υδατικών συστημάτων σε περιπτώσεις ταυτόχρονης εκμετάλλευσης των υδροφορέων για τη διάθεση αποβλήτων και για την παροχή καθαρού νερού, αναφέρονται πολλά στη βιβλιογραφία, ιδίως κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '80. Η τεχνική αυτή του συνδυασμού μεθόδων προσομοίωσης με μοντέλα βελτιστοποίησης με γραμμικό κυρίως προγραμματισμό, εφαρμόστηκε και σε περιπτώσεις ποιοτικής διαχείρισης υπόγειων υδατικών πόρων, κατά τις οποίες ο στόχος ήταν η εξυγίανση και η αποκατάσταση των υδροφορέων. Παρόλο που όπως ήδη αναφέρθηκε οι μέθοδοι Βελτιστοποίησης είναι περισσότερο γενικές από τη μέθοδο της Ανάλυσης Κόστους- Οφέλους αλλά και από εκείνη της Ανάλυσης Αποφάσεων όπως θα διαπιστωθεί και στη συνέχεια, παρουσιάζουν δύο σοβαρά μειονεκτήματα τα οποία περιορίζουν σημαντικά το πεδίο της εφαρμογής τους. Πρώτον, οι μέθοδοι της Βελτιστοποίησης εφαρμόζονται με επιτυχία στην περίπτωση γραμμικών προβλημάτων, γεγονός που προϋποθέτει την ύπαρξη γραμμικής αντικειμενικής συνάρτησης ή τουλάχιστον γραμμικών περιορισμών. Αυτό σημαίνει ότι μη γραμμικά προβλήματα προσομοίωσης, όπως συμβαίνει με τις περισσότερες περιπτώσεις στη φύση, δύσκολα μπορούν να αντιμετωπιστούν και να επιλυθούν σ' αυτό το πλαίσιο, εκτός και αν γίνουν απλοποιητικές παραδοχές προκειμένου να γραμμικοποιηθούν οι μη γραμμικοί όροι. Δεύτερο μειονέκτημα των μεθόδων αυτών, είναι ότι παραδοσιακά έχουν συνδεθεί με ντετερμινιστικές μεθόδους και δεν είναι κατάλληλες για εφαρμογή σε συνθήκες επικινδυνότητας, όπου η ανάλυση είναι στοχαστική. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες άρσης των προαναφερθέντων περιορισμών. Στην κατεύθυνση αυτή έχει βοηθήσει πολύ η εξέλιξη των υπολογιστικών συστημάτων και οι δυνατότητες που υπάρχουν σήμερα για επίλυση μεγάλων και σύνθετων αριθμητικών σχημάτων σε ρεαλιστικούς χρόνους. Στη βιβλιογραφία αναφέρονται περιπτώσεις όπου φαίνεται να έχουν αντιμετωπιστεί και τα προβλήματα βελτιστοποίησης με μη γραμμικούς περιορισμούς. 35

36 Κεφάλαιο 3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ Στην περίπτωση όμως που η βελτιστοποίηση γίνεται σε αβέβαιες συνθήκες, ακόμη και όταν οι πιθανότητες αστοχίας των σχεδιαζόμενων έργων λαμβάνονται υπόψη, δεν είναι δυνατόν να συνυπολογιστεί για την αξιολόγηση το κόστος των αναμενόμενων επιπτώσεων. Αυτό συμβαίνει, διότι ακόμη και αν υπήρχε ο όρος της επικινδυνότητας, αυτός θα συμπεριλαμβανόταν στο μητρώο των περιορισμών και όχι στην αντικειμενική συνάρτηση όπου βρίσκονται οι εκτιμήσεις του κόστους και του οφέλους. Πάντως οι λύσεις που έχουν δοθεί μέχρι σήμερα για την αντιμετώπιση των προαναφερθέντων προβλημάτων αναφέρονται στη μελέτη ειδικών περιπτώσεων, με αποτέλεσμα στη γενική τους μορφή τα προβλήματα να παραμένουν και να αποτελούν περιοριστικό παράγοντα για την εφαρμογή στη γενική περίπτωση των μεθόδων Βελτιστοποίησης. 3.4 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ Η Θεωρία των Αποφάσεων, γνωστή από τη διεθνή ορολογία ως Decision Analysis, είναι μία σύγχρονη τεχνική λήψης αποφάσεων σε συνθήκες αβεβαιότητας. Η Θεωρία αυτή βρίσκει σήμερα ιδιαίτερη εφαρμογή στους τομείς εκείνους στους οποίους η αξιολόγηση των εναλλακτικών πολιτικών και η επιλογή των τελικών αποφάσεων γίνεται λόγω αβεβαιότητας σε συνθήκες επικινδυνότητας, όπως συμβαίνει με την αξιολόγηση δράσεων και πολιτικών στους τομείς της υγείας, της εθνικής ασφάλειας και της προστασίας του περιβάλλοντος. Αποτελεί εξέλιξη της κλασσικής Θεωρίας Κόστους-Οφέλους, (Cost-Benefit Analysis), παρέχει όμως περισσότερες δυνατότητες από αυτήν. Η υπεροχή της οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι η Θεωρία των Αποφάσεων δεν είναι απλώς μία οικονομική θεωρία, καθώς έχει την ευελιξία να χρησιμοποιεί και να συνδυάζει μεθόδους και τεχνικές από πολλές επιστημονικές περιοχές, παρέχοντας μ' αυτόν τον τρόπο τη δυνατότητα μιας πιο ολοκληρωμένης ανάλυσης. Η Θεωρία των Αποφάσεων παρέχει ένα ορθολογικό και συστηματικό πλαίσιο για την αξιολόγηση εναλλακτικών πολιτικών και δράσεων και την επιλογή της καλύτερης από 36

37 Κεφάλαιο 3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ αυτές. Βρίσκει ιδιαίτερη εφαρμογή σε σύνθετα προβλήματα αποφάσεων, όπου η καταλληλότερη λύση δεν είναι από την αρχή προφανής, καθώς για την επιλογή της απαιτούνται περισσότερα εργαλεία από αυτά που παρέχει η κοινή λογική. Επιπλέον, η μεθοδολογία είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική στις περιπτώσεις στις οποίες η λήψη των αποφάσεων γίνεται σε συνθήκες αβεβαιότητας, εξαιτίας μη καλής γνώσης του πεδίου των τιμών βασικών μεγεθών και παραμέτρων των υπό ανάλυση προβλημάτων. Στις περιπτώσεις αυτές, η αβεβαιότητα από την έλλειψη πληροφοριών και στοιχείων για το περιβάλλον ανάπτυξης των εναλλακτικών δράσεων και πολιτικών, δημιουργεί συνθήκες επικινδυνότητας για τα αποτελέσματα και τις επιπτώσεις τους, καθώς η επιτυχία των στόχων του προβλήματος είναι αβέβαιη και στηρίζεται πλέον σε πιθανότητες. Η Θεωρία των Αποφάσεων βρίσκει εφαρμογή σε παρόμοιες περιπτώσεις, διότι στηρίζεται σε μία μεθοδολογία που έχει τη δυνατότητα να αποτιμά και πολιτικές με αβέβαιη επιτυχία, ενσωματώνοντας στη διαδικασία της ανάλυσης και την αξιολόγηση των συνθηκών διακινδύνευσης. Αυτός είναι ο λόγος που η μεθοδολογία αυτή εφαρμόζεται τα τελευταία χρόνια για την επίλυση και προβλημάτων διαχείρισης υδατικών πόρων και ιδίως για την επίλυση μιας ειδικής και ευαίσθητης κατηγορίας τέτοιων προβλημάτων που αναπτύσσονται σε ένα ιδιαίτερα αβέβαιο περιβάλλον, το υδρογεωλογικό. Η κατηγορία αυτή των προβλημάτων Διαχείρισης των Υπόγειων Υδατικών Πόρων, που θα περιγραφεί με λεπτομέρεια στη συνέχεια, αναφέρεται στο σχεδιασμό των έργων προστασίας και αποκατάστασης των υπόγειων νερών, στις περιπτώσεις που απειλούνται ή που έχουν υποστεί ήδη τις συνέπειες της ποιοτικής υποβάθμισης. Τα προβλήματα αυτά σχεδιάζονται σε συνθήκες επικινδυνότητας, εξαιτίας της αβεβαιότητας για την κίνηση των υπόγειων νερών και την εξέλιξη των ρυπαντών στους υδροφορείς και αποτελούν ιδανικό πεδίο εφαρμογής της Θεωρίας των Αποφάσεων. 37

38 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 4.1 ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΟΙ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΟΙ ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ Η πρώτη σημαντική παρατήρηση που δίνει και το μέτρο της κρισιμότητας του προβλήματος της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων, αφορά στο γλυκό και άρα αξιοποιήσιμο νερό και στο ιδιαίτερα χαμηλό ποσοστό εμφάνισής του στη φύση σε σχέση με τον συνολικό υδατικό όγκο του πλανήτη. Η δεύτερη παρατήρηση που ενδιαφέρει από την άποψη της δυνατότητας αξιοποίησης του διαθέσιμου υδατικού δυναμικού, σχετίζεται με την κατανομή των υδατικών πόρων του πλανήτη σε υπόγειους και επιφανειακούς. Το υπόγειο λοιπόν νερό στη φύση, υπερέχει ποσοτικά, όπως προκύπτει από τα στοιχεία που προηγήθηκαν, κατά πολύ έναντι του επιφανειακού και γι αυτό και ανέκαθεν θεωρήθηκε ως ο σημαντικότερος υδατικός πόρος. Ένας επιπλέον λόγος για τον οποίο το υπόγειο νερό χρησιμοποιήθηκε και συνεχίζει να χρησιμοποιείται σε μεγαλύτερο βαθμό απ' ό,τι το επιφανειακό στις αστικές και στις αγροτικές δραστηριότητες, είναι η καλύτερη προστασία του από τη ρύπανση. Πράγματι το υπόγειο νερό, σε αντίθεση με το επιφανειακό που είναι εκτεθειμένο στο εξωτερικό περιβάλλον, προστατεύεται καλύτερα μέσα στους υπόγειους υδροφορείς και συνεπώς υποβαθμίζεται δυσκολότερα η ποιότητά του. Η εκτεταμένη χρήση των υπόγειων υδατικών πόρων επιβεβαιώνεται και από τα στατιστικά στοιχεία σχετικά με την εκμετάλλευσή τους σε διάφορα ευρωπαϊκά κράτη. Έτσι στη Γερμανία, την Αυστρία και το Λουξεμβούργο για παράδειγμα, περισσότερο από το 90% των αναγκών καλύπτεται από υπόγεια νερά. Στην Ιταλία, την Ολλανδία, την Ουγγαρία και τη Βουλγαρία, το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 80%, ενώ στη Ρωσία, την Ελβετία και το Βέλγιο το ποσοστό συμμετοχής των υπόγειων νερών στην κάλυψη των αναγκών υπερβαίνει το 70%. Στην Ελλάδα τέλος είναι γνωστό, ότι εκτός από το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας και του Πειραιά, όπου και εκεί ακόμη, στις δύσκολες ώρες του 38

39 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 1990 και 1991 τα υπόγεια νερά υπήρξαν η λύση σωτηρίας σε πολλές περιπτώσεις, οι περισσότερες αστικές και αγροτικές περιοχές της χώρας υδροδοτούνται από υπόγεια νερά. Αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό, ότι ενώ ο διαχωρισμός σε υπόγεια και επιφανειακά νερά δείχνει σαφής και ξεκάθαρος, στην πραγματικότητα οι δύο αυτές μορφές εμφάνισης του γλυκού νερού στη φύση αποτελούν ένα σύστημα, αφού βρίσκονται σε δυναμική σχέση μεταξύ τους. Έτσι οι μεταβολές της στάθμης του υπόγειου νερού επηρεάζουν τη ροή των επιφανειακών υδατορευμάτων στις περιπτώσεις που αυτά βρίσκονται σε υδραυλική επικοινωνία, αλλά και αντίστροφα, οι μεταβολές στη ροή των ποταμών και τη στάθμη των λιμνών έχουν επιπτώσεις στη ροή και τις στάθμες των υπόγειων νερών. Παρόλα αυτά, ο διαχωρισμός αυτός εξακολουθεί να υπάρχει, εξαιτίας κυρίως των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και νόμων που διέπουν την όλη συμπεριφορά των υπόγειων νερών στους υδροφόρους σχηματισμούς, γεγονός που ωθεί σε ξεχωριστή αντιμετώπιση και το πρόβλημα της διαχείρισής τους. Γίνεται λοιπόν σαφές ότι η Διαχείριση των Υπόγειων Υδατικών Πόρων έχει ξεχωριστή σημασία και πρέπει να εξετάζεται κατά προτεραιότητα και με ιδιαίτερη προσοχή, καθώς τα υπόγεια νερά αποτελούν τον σημαντικότερο υδατικό πόρο στη γη, τόσο εξαιτίας της συντριπτικής ποσοτικής υπεροχής τους σε σχέση με τα επιφανειακά, όσο και λόγω της καλύτερης προστασίας τους από τις εξωτερικές επιδράσεις που εξασφαλίζει και την ποιοτική υπεροχή τους. 4.2 ΥΠΟΓΕΙΟ ΝΕΡΟ ΚΑΙ ΥΔΡΟΦΟΡΕΙΣ Το υπόγειο νερό είναι αποθηκευμένο ή κινείται μέσα σε γεωλογικούς σχηματισμούς που λέγονται υδροφορείς. Η ροή του νερού μέσα σ αυτούς αναφέρεται ως ροή σε πορώδη μέσα, αφού έτσι χαρακτηρίζονται όλα τα πετρώματα και εδάφη που αποτελούνται από ένα στερεό σκελετό με τη μορφή της συνάθροισης στερεών κόκκων που διαχωρίζονται και περιβάλλονται από διάκενα, δηλαδή πόρους. Η διάταξη αυτού του στερεού σκελετού και των διακένων και η σύσταση του γεωλογικού υλικού του πορώδους μέσου χαρακτηρίζουν την ικανότητά του να μεταφέρει νερό. 39

40 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Η πολυπλοκότητα των σχηματισμών που εμφανίζονται στη φύση δυσχεραίνει την προσπάθεια ταξινόμησης των υδροφορέων. Έτσι κυρίως οι γεωλογικές, αλλά και άλλες συνθήκες διαφοροποιούν σημαντικά τους υδροφορείς από περιοχή σε περιοχή, με αποτέλεσμα ο τελικός χαρακτηρισμός τους να απαιτεί όχι μόνο εξειδικευμένη γνώση, αλλά και συστηματική επιτόπου έρευνα. Πέρα λοιπόν από τον βασικό διαχωρισμό τους σε φρεάτιους και περιορισμένους, ή υπό πίεση, για την πλήρη γνώση του τρόπου λειτουργίας ενός υδροφορέα απαιτούνται μετρήσεις για τον καθορισμό της γεωμετρίας του, για το υδραυλικό ή το πιεζομετρικό του φορτίο, τη μεταφορικότητα ή την υδραυλική διαπερατότητα και την αποθηκευτικότητα. Όσον αφορά τέλος τον διαχωρισμό της κατακόρυφης τομής του νερού στο έδαφος στην ακόρεστη και κορεσμένη ζώνη, η συνήθης θεώρηση αναφέρεται στη ζώνη κορεσμού, μια και στα προβλήματα διαχείρισης των υπόγειων υδατικών πόρων η επίδραση των μεταβολών στην ακόρεστη ζώνη θεωρείται αμελητέα. Το υδρογεωλογικό περιβάλλον των υπόγειων νερών, ο τύπος δηλαδή στον οποίο ανήκει κάθε υδροφορέας, παίζει σημαντικό ρόλο και στα προβλήματα της ρύπανσης των νερών αυτών, καθώς επηρεάζει καθοριστικά τα φαινόμενα μεταφοράς και διασποράς των ρυπογόνων ουσιών. Έτσι στους περιορισμένους υδροφορείς, όπου κατά κανόνα οι συνθήκες ροής δεν παρουσιάζουν έντονες μεταβολές στο χρόνο, γίνεται η παραδοχή ότι η ποιότητα του νερού σε κάθε θέση παραμένει σταθερή. Στις περιπτώσεις βέβαια εκτεταμένων υδροφορέων υπό πίεση, όπου εμφανίζονται μεγάλες μεταβολές στο υδραυλικό φορτίο, εξαιτίας αντλήσεων, είναι πολύ πιθανή η μεταβολή των ρυπαντικών φορτίων ή η μετακίνηση νερών διαφορετικής ποιότητας από ή προς γειτονικούς υδροφορείς. Από την άλλη μεριά, στους φρεάτιους υδροφορείς, η ποιότητα του υπόγειου νερού μπορεί να μεταβάλλεται σημαντικά, ακόμη και σε μικρά χρονικά διαστήματα, της τάξης λίγων ημερών ή και ωρών. Η έντονη αυτή μεταβλητότητα στο χρόνο οφείλεται στο γεγονός ότι οι φρεάτιοι υδροφορείς και ιδίως οι αβαθείς, επηρεάζονται άμεσα από μεταβολές στον όγκο των νερών που προστίθεται ή αφαιρείται από φυσικές αιτίες, π.χ. βροχές, χιόνια κ.λ.π. ή και από ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως αντλήσεις, ή ακόμη και από το συνδυασμό τους. 40

41 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 4.3 ΡΥΠΑΝΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΝΕΡΩΝ Οι υπόγειοι υδροφορείς και ιδίως εκείνοι που βρίσκονται κοντά σε αστικές, αγροτικές ή βιομηχανικές περιοχές, παράλληλα με τη λειτουργία τους ως δεξαμενές αποθήκευσης και μεταφοράς του νερού, αποτελούν συχνά και τους τελικούς αποδέκτες των πάσης φύσεως ανεπιθύμητων προϊόντων και αποβλήτων της ανθρώπινης δραστηριότητας. Έτσι απορρίμματα που εναποτέθηκαν σε σκουπιδότοπους, αστικά λύματα που διατέθηκαν σε σηπτικούς βόθρους, στερεά βιομηχανικά απόβλητα θαμμένα σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους, ρευστά απόβλητα που είχαν διατεθεί σε τάφρους, αλλά και λιπάσματα, φυτοφάρμακα και εντομοκτόνα που βρίσκονται στην επιφάνεια του εδάφους, διηθούνται με τη βοήθεια της βροχής ή της υγρασίας του εδάφους μέσα από τα διαπερατά επιφανειακά στρώματα για να καταλήξουν τελικά στους υποκείμενους υδροφόρους γεωλογικούς σχηματισμούς, ρυπαίνοντας με τον τρόπο αυτόν το υπόγειο νερό. Με ανάλογο τρόπο φθάνουν μέχρι το υπόγειο νερό επικίνδυνες χημικές ουσίες εξαιτίας ατυχημάτων, όπως είναι η διαρροή από αγωγούς μεταφοράς και από δεξαμενές αποθήκευσης λυμάτων, βιομηχανικών αποβλήτων, πετρελαιοειδών, καθώς και τοξικών ουσιών. Εκτός από τις περιπτώσεις που αναφέρθηκαν, ρύπανση των υπόγειων νερών μπορεί να συμβεί και εξαιτίας της υδραυλικής επικοινωνίας μολυσμένων επιφανειακών υδατορευμάτων με παρακείμενους υπόγειους υδροφορείς. Ακόμη ρύπανση μπορεί να προέλθει και ως αποτέλεσμα της απευθείας διάθεσης βιομηχανικών αποβλήτων στο υπέδαφος, μέσα από ειδικά κατασκευασμένες για το σκοπό αυτό γεωτρήσεις, τεχνική που υπαγορεύθηκε από την πρόσφατη νομοθετική τάση περιορισμού της διάθεσης αποβλήτων στην ατμόσφαιρα, τη θάλασσα, τους ποταμούς και τις λίμνες. Τέλος η ρύπανση συχνά δεν οφείλεται μόνο σε ανθρωπογενείς παράγοντες, αλλά μπορεί να προέλθει και από φυσικές αιτίες. Πρόκειται για τις περιπτώσεις κατά τις οποίες κοντά στην επιφάνεια του εδάφους, ή και μέσα στους υδροφόρους γεωλογικούς σχηματισμούς, υπάρχουν στρώματα ορυκτών αλάτων και μετάλλων, τα οποία είτε διαλύονται στο νερό της βροχής που εισχωρεί στο έδαφος, είτε και απευθείας ρυπαίνουν τελικά το υπόγειο νερό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της ρύπανσης του ποταμού Αλιάκμονα με ίνες αμιάντου. 41

42 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Η αντιμετώπιση της ρύπανσης των υπόγειων νερών απαιτεί τη βασική γνώση των διαδικασιών που καθορίζουν τη σύσταση του φυσικού νερού και βέβαια έχει ως αφετηρία τον προσδιορισμό του όρου "ρύπανση του νερού". Μια πρώτη ερμηνεία του όρου αυτού συνδέει τη ρύπανση αποκλειστικά με την αξία χρήσης του νερού, με αποτέλεσμα ως ρύπανση να ορίζεται η παρουσία βλαβερών ουσιών στο νερό, σε βαθμό που να καθιστά τη χρήση του απαγορευτική. Ο ορισμός αυτός είναι φανερό ότι εξαρτά τη μελέτη διαχείρισης της ποιότητας του νερού από τα λεγόμενα επιτρεπτά όρια ή όρια κινδύνου, τα οποία καθορίζουν αν το νερό είναι κατάλληλο για χρήση ή όχι. Ο προσδιορισμός των επιτρεπόμενων ορίων όμως είναι έτσι κι αλλιώς μια πράξη σχετική, με έντονη εξάρτηση από γεωγραφικούς, κοινωνικούς ή οικονομικούς παράγοντες. Ειδικά σήμερα που έχει αναγνωρισθεί ότι η σχέση δόσης (βλαβερής ουσίας) - απόκρισης (βλάβης στον ανθρώπινο οργανισμό), δεν είναι δυνατόν να καθοριστεί σε παγκόσμιο επίπεδο με ενιαίο τρόπο, ούτε και με αδιαμφισβήτητα κριτήρια, ο παραπάνω ορισμός καταλήγει να είναι ξεπερασμένος και να μην ευθυγραμμίζεται με τη γενικότερη ευαισθητοποίηση που υπάρχει τα τελευταία χρόνια για την ποιότητα του νερού. Οι λόγοι που προηγήθηκαν οδηγούν στην υιοθέτηση ενός δεύτερου, γενικότερου χαρακτηρισμού της ρύπανσης, σύμφωνα με τον οποίο ως ρύπανση ορίζεται απλά η προσθήκη στο νερό ενώσεων ή παθογόνων οργανισμών που αλλοιώνουν τη σύστασή του. Ο ορισμός αυτός υποβάλλει στο μελετητή τη θεώρηση ότι η παρουσία ενός ή περισσότερων ρύπων στο νερό συνιστά ρύπανση, ανεξάρτητα από την τιμή της συγκέντρωσής τους, καθώς και από τα επιτρεπόμενα όρια αυτών των ρύπων. Απομένει λοιπόν η προσεκτική μελέτη της εξέλιξής τους, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα πολύπλοκα φυσικοχημικά φαινόμενα που συνδέονται μ αυτήν, ώστε να συνταχθούν με ακρίβεια και αξιοπιστία οι ενέργειες για την αποκατάσταση της ποιότητας του νερού. 4.4 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΤΥΠΟΙ ΡΥΠΑΝΣΗΣ Ανάλογα με την πηγή και τον τύπο της ρύπανσης, διαμορφώνονται και διαφορετικού είδους προβλήματα ποιοτικής διαχείρισης των υπόγειων υδατικών πόρων. Για την 42

43 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ταξινόμησή τους υπάρχουν πολλοί εναλλακτικοί τρόποι, ανάλογα με το ποιό θεωρείται κάθε φορά το βασικό χαρακτηριστικό της ρύπανσης. Έτσι υπάρχει ταξινόμηση ανάλογα με την τοξικότητα των ρυπαντών, καθώς και ανάλογα με τη θέση από την οποία ξεκινάει η ρύπανση σε σχέση με τον υδροφορέα, όπως φαίνεται στον πίνακα (U.S. Environmental Protection Agency, 1990). Η πλέον δόκιμη και συγχρόνως περισσότερο διαδεδομένη ταξινόμηση των πηγών ρύπανσης, είναι αυτή που γίνεται με βάση την προέλευση των ρύπων, ανάλογα δηλαδή με τις δραστηριότητες ή τις διεργασίες που τους παράγουν. Με βάση αυτό το κριτήριο διακρίνονται οι εξής κατηγορίες ρύπανσης: Ρύπανση από βιομηχανικές δραστηριότητες Ρύπανση από αστικές και οικιακές δραστηριότητες Ρύπανση από αγροτικές δραστηριότητες Ρύπανση από ραδιενεργές ουσίες Ρύπανση από φυσικές διεργασίες Ρύπανση από βιομηχανικές δραστηριότητες Πρόκειται για την πιο σοβαρή μορφή ρύπανσης, εξαιτίας της τεράστιας ποικιλίας επικίνδυνων οργανικών και ανόργανων ουσιών που την χαρακτηρίζουν, αλλά και λόγω της μεγάλης συχνότητας και έντασης εμφάνισής της, ως αποτέλεσμα της βιομηχανικής έκρηξης του αιώνα. Σε έρευνα που έγινε το 1980 στις Η.Π.Α. υπολογίστηκαν χώροι αποθήκευσης στερεών και χώροι διάθεσης υγρών βιομηχανικών αποβλήτων, στους οποίους διατίθενται κάθε χρόνο 240 εκατομμύρια τόνοι στερεών και 40 δισεκατομμύρια λίτρα υγρών αποβλήτων αντίστοιχα. Πρόκειται κυρίως για επιφανειακές δεξαμενές, λεκάνες και βαθιά πηγάδια για τα υγρά και ειδικούς χώρους ταφής για τα στερεά, όπου με την πάροδο του χρόνου τα απόβλητα αποσυντίθενται και με τη βοήθεια του διηθούμενου νερού της βροχής, ή της υγρασίας του εδάφους ή και των υγρών των αποβλήτων, προκαλείται η διαστάλαξη των επικίνδυνων συστατικών τους και η ρύπανση των υποκείμενων υδροφόρων οριζόντων. 43

44 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Ρύπανση από βιομηχανικές δραστηριότητες μπορεί να προκληθεί εκτός από τις προαναφερθείσες περιπτώσεις και μετά από ατυχήματα, όπως συμβαίνει με τη διαρροή σε αγωγούς μεταφοράς ή σε δεξαμενές αποθήκευσης πετρελαιοειδών και άλλων χημικών προϊόντων, καθώς και μετά από ανατροπή φορτηγών ή και εκτροχιασμό τρένων μεταφοράς επικίνδυνων για το νερό ουσιών. Όσον αφορά στη χημική σύσταση των βιομηχανικών αποβλήτων, αυτά χωρίζονται σε δύο κατηγορίες ανάλογα με το αν οι ρύποι είναι ανόργανες ή οργανικές ενώσεις. Στην πρώτη κατηγορία υπάγονται τα μέταλλα, οι βάσεις, τα οξέα και διάφορα άλατα μικρής ή και μεγάλης τοξικότητας. Στην κατηγορία των οργανικών ενώσεων κυριαρχούν τα απόβλητα χημικών βιομηχανιών, βιομηχανιών καλλυντικών, εντομοκτόνων και φυτοφαρμάκων, καθώς και τα πετρελαιοειδή. Κοινό χαρακτηριστικό των ενώσεων αυτών είναι ότι παραμένουν αδιάλυτες στο νερό. Οι βιομηχανίες επεξεργασίας τροφίμων, χαρτιού κλπ, δεν θεωρούνται υψηλής επικινδυνότητας, διότι παρά τις μεγάλες ποσότητες αποβλήτων που παράγουν, η μόνη ίσως συνέπεια που έχει η διάθεσή τους στο έδαφος είναι η αύξηση του οργανικού φορτίου Ρύπανση από αστικές δραστηριότητες Πρόκειται για την αμεσότερη μορφή ρύπανσης που επιφέρουν οι άνθρωποι στο περιβάλλον, μια και συνδέεται με την καθημερινή τους ζωή. Τα στερεά απορρίμματα και τα αστικά λύματα είναι οι δύο τύποι ρύπανσης αυτής της κατηγορίας. Τα πρώτα, όταν διατίθενται σε σύγχρονους χώρους υγειονομικής ταφής δεν προκαλούν σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα του υποκείμενου υπόγειου νερού, εκτός βέβαια από τις περιπτώσεις διαρροής. Ο καλός σχεδιασμός και η στεγανοποίηση των χώρων αυτών εξασφαλίζουν την ποιότητα του υπόγειου νερού. Στην αντίθετη περίπτωση, όταν δηλαδή τα απορρίμματα διατίθενται χωρίς προηγούμενη επεξεργασία κατευθείαν στο έδαφος, ο κίνδυνος από τα διασταλάζοντα νερά είναι μεγάλος. Στα αστικά λύματα συμπεριλαμβάνονται τα λύματα των αποχετευτικών δικτύων οικισμών και πόλεων, καθώς και τα λύματα μεμονωμένων κατοικιών που διατίθενται στο έδαφος με βόθρους. Εκτός από τον προφανή κίνδυνο που διατρέχει η δημόσια υγεία από την 44

45 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ απευθείας διάθεση των αποβλήτων αυτών στο περιβάλλον, κίνδυνος υπάρχει και από τα κατάλοιπα της επεξεργασίας τους όταν αυτά διατίθενται στο έδαφος. Πίνακας 4.1: Πηγές ρύπανσης υπόγειων νερών Ρύπανση που δημιουργείται στην επιφάνεια του εδάφους Διήθηση ακάθαρτου επιφανειακού νερού Επιφανειακή διάθεση στερεών και ρευστών αποβλήτων Ρύπανση που δημιουργείται πάνω από τον υδροφόρο ορίζοντα Επιφανειακές δεξαμενές διάθεσης αποβλήτων Διαρροή από υπόγειες δεξαμενές αποθήκευσης Σκουπιδότοποι Σηπτικοί και διηθητικοί βόθροι Διάθεση αποβλήτων & Διαρροή από σωλήνες μέσα λάσπης από σταθμούς στο έδαφος επεξεργασίας Ρίψη αλατιού στους δρόμους Ρύπανση που δημιουργείται στην επιφάνεια του εδάφους Χώροι ταφής απορριμμάτων Ρύπανση που δημιουργείται πάνω από τον υδροφόρο ορίζοντα Ρύπανση που δημιουργείται κάτω από τον υδροφόρο ορίζοντα Διάθεση αποβλήτων σε εκσκαφές με νερό Αγροτικά πηγάδια στράγγισης και αρδευτικές διώρυγες Υπεδάφια αποθήκευση Διάθεση αποβλήτων με πηγάδια Ορυχεία Ρύπανση που δημιουργείται κάτω από τον υδροφόρο ορίζοντα Ερευνητικές γεωτρήσεις Συσσώρευση ζωοτροφών, Λεκάνες αποστράγγισης και χαλασμένων φρούτων στερεμένα πηγάδια κ.λ.π. Λιπάσματα και Τεχνητός εμπλουτισμός Εγκαταλειμμένα πηγάδια εντομοκτόνα Διαρροές από ατυχήματα Ρίψη αποβλήτων σε Πηγάδια ύδρευσης εκσκαφές Ουσίες από την Νεκροταφεία Ανάπτυξη υδατικών πόρων ατμόσφαιρα Στην ίδια κατηγορία τέλος ανήκει η ρύπανση από διαρροές σε αγωγούς αποχέτευσης, η ρύπανση από τη διαρροή χημικών ουσιών μέσω των οδοστρωμάτων μετά από οδικό ατύχημα, καθώς και η ρύπανση από τη συστηματική χρήση αλατιού για τη διάνοιξη χιονισμένων δρόμων. 45

46 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Ρύπανση από αγροτικές δραστηριότητες Ο εκσυγχρονισμός και η εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών την έχουν αναδείξει σε μια από τις πλέον ρυπογόνες δραστηριότητες για τα υπόγεια νερά. Επειδή μάλιστα πρόκειται για ρύπανση κατανεμημένη στο χώρο που αφορά μεγάλες εκτάσεις καλλιεργούμενης γης, η μελέτη της αποκτά ιδιαίτερη σημασία για τη διαχείριση των υπόγειων υδατικών πόρων. Ειδικά για την Ελλάδα, όπου ως γνωστόν η γεωργία αποτελεί σημαντικό κομμάτι της οικονομίας, οι αγροτικές δραστηριότητες αποτελούν σοβαρή πηγή ρύπανσης των υπόγειων νερών. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι ρύποι που προέρχονται από τα ζωικά λύματα, από τα άλατα των αρδεύσεων και κυρίως από τα διάφορα χημικά προϊόντα που χρησιμοποιούνται στις καλλιέργειες. Στα τελευταία ανήκουν οι οργανικές και ανόργανες ενώσεις του αζώτου, του φωσφόρου και του καλίου που υπάρχουν στα εμπορικά λιπάσματα, στα φυτοφάρμακα, τα εντομοκτόνα και τα ζιζανιοκτόνα. Εκτός από την κατανεμημένη ρύπανση που είναι ο κανόνας στην περίπτωση αυτή, οι αγροτικές δραστηριότητες μπορούν να προκαλέσουν και σημειακή ρύπανση, κυρίως από αιτίες τοπικού χαρακτήρα, που αφορούν στη διάθεση ζωικών, φυτικών ή γεωργοχημικών αποβλήτων, καθώς και στην αποθήκευση διαφόρων φυτοφαρμάκων, λιπασμάτων και άλλων χημικών ουσιών. Ειδικού τύπου πρόβλημα για την ποιοτική διαχείριση των υπόγειων νερών, που χρήζει εξειδικευμένης μελέτης, αποτελεί η ρύπανση από νιτρικά. Αυτή προκαλείται από τα αζωτούχα λιπάσματα, τα οποία λόγω της αύξησης που επιφέρουν στην παραγωγικότητα των καλλιεργειών, χρησιμοποιούνται ευρύτατα και σε μεγάλη κλίμακα σήμερα στη γεωργία. Αυτός είναι ο λόγος που η ρύπανση των υπόγειων νερών από νιτρικά εμφανίζεται στη διεθνή βιβλιογραφία πολύ συχνά ως ένα αυτόνομο πρόβλημα στη διαχείριση των υπόγειων υδατικών πόρων Ρύπανση από ραδιενεργές ουσίες Αυτή η μορφή ρύπανσης θα μπορούσε να συμπεριληφθεί στην κατηγορία της ρύπανσης από βιομηχανικές δραστηριότητες, αφού προκαλείται από τη βιομηχανία παραγωγής ατομικής και πυρηνικής ενέργειας. Ωστόσο, η ιδιάζουσα μορφή της, εξαιτίας του 46

47 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ γεγονότος ότι οι ραδιενεργές ουσίες είναι εξαιρετικά επικίνδυνες ακόμη και σε ελάχιστες ποσότητες, υποχρεώνει σε ξεχωριστή κατάταξη και μελέτη. Ραδιενεργές ουσίες είναι δυνατόν να υπάρχουν στο νερό είτε από στοιχεία φυσικής προέλευσης, είτε από διάφορες χρήσεις της ατομικής ενέργειας, είτε από τις κατά καιρούς δοκιμές ατομικών όπλων, είτε τέλος από τη διάθεση ραδιενεργών αποβλήτων στο έδαφος. Πρόκειται για προβλήματα πρώτου μεγέθους, με εξαιρετικό ενδιαφέρον όχι μόνο για τα υπόγεια νερά, αλλά για όλες γενικά τις επιστήμες του περιβάλλοντος. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος της κατηγορίας αυτής, αφορά στα ατυχήματα που συμβαίνουν σε πυρηνικούς αντιδραστήρες. Η ανησυχητική αύξηση των ατυχημάτων αυτών τα τελευταία χρόνια, με σοβαρότερο το ατύχημα του Τσερνομπίλ, με τις γνωστές επιπτώσεις και παρενέργειες που επέφερε στο περιβάλλον και την υγεία των ανθρώπων, έχει καταστήσει το πρόβλημα των πυρηνικών ατυχημάτων κεφαλαιώδους σημασίας για την ανθρωπότητα. Η περίπτωση του πυρηνικού αντιδραστήρα του Κοζλοντούϊ στη Βουλγαρία, δείχνει ότι η απειλή δεν είναι μακριά και από τη χώρα μας Ρύπανση από φυσικές διεργασίες Η συχνότερη και πιο διαδεδομένη μορφή ρύπανσης σ αυτήν την κατηγορία, είναι η υφαλμύρωση των υπόγειων νερών, η διείσδυση δηλαδή θαλασσινού νερού σε παράκτιους υδροφορείς. Ο τύπος αυτός της ρύπανσης θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και ως ανθρωπογενής, αφού η κύρια αιτία της υφαλμύρωσης είναι οι υπεραντλήσεις που υποβιβάζουν τη στάθμη του παράκτιου υπόγειου νερού. Η υφαλμύρωση είναι πρόβλημα ειδικής σημασίας για την Ελλάδα, λόγω του τεράστιου αναπτύγματος των ακτών της και της σημαντικής τουριστικής δραστηριότητας που συνδέεται με αυτές τους καλοκαιρινούς μήνες. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν η ρύπανση που προκαλείται από τους ρύπους της ατμόσφαιρας, οι οποίοι καταλήγουν στον υπόγειο ορίζοντα μέσω της βροχής, η ρύπανση που οφείλεται στην ύπαρξη ορυκτών αλάτων στους υδροφορείς, η ρύπανση που προκαλείται από την υδραυλική επικοινωνία των υδροφορέων με μολυσμένους επιφανειακούς αποδέκτες και τέλος η ρύπανση που οφείλεται σε τεχνητό εμπλουτισμό των υδροφορέων. 47

48 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 4.5 ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Γίνεται λοιπόν σαφές από την περιγραφή που προηγήθηκε ότι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, σκοπίμως ή και τυχαία, σημαντικές ποσότητες χημικών ουσιών φθάνουν τελικά διαλυμένες ή και αδιάλυτες στους υδροφορείς, με αποτέλεσμα την αλλοίωση της χημικής σύστασης του κατά τα άλλα καλά προστατευόμενου υπόγειου νερού, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία και υποβαθμίζοντας το περιβάλλον. Για την αντιμετώπιση του κινδύνου αυτού και για τον περιορισμό των επιπτώσεων που μπορεί να προκαλέσει η υποβάθμιση της χημικής σύστασης του φυσικού νερού, έχει αναπτυχθεί η επιστημονική περιοχή της ποιοτικής διαχείρισης των υπόγειων νερών, η οποία επιδιώκει τη διατήρηση της ποιότητας του υπόγειου νερού σε επιθυμητά επίπεδα. Τα προβλήματα με τα οποία ασχολείται η ποιοτική διαχείριση των υπόγειων υδατικών πόρων διαμορφώνονται σε προβλήματα σχεδιασμού των κατάλληλων τεχνικών έργων, των δραστηριοτήτων και των επεμβάσεων, κατά τρόπο που να εξασφαλίζει την επίτευξη του καλύτερου συνδυασμού αποτελεσματικότητας και τεχνικής αρτιότητας αφενός και οικονομίας αφετέρου. Διακρίνονται δύο βασικές κατηγορίες προβλημάτων ποιοτικής διαχείρισης υπόγειων υδατικών πόρων, ανάλογα με το χρόνο της επέμβασης και τον επιδιωκόμενο στόχο. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα προβλήματα στα οποία η διαπίστωση του κινδύνου γίνεται εγκαίρως, πριν δηλαδή το υπόγειο νερό υποστεί τις συνέπειες της ρύπανσης. Συνήθως στα προβλήματα αυτά επιδιώκεται ο σχεδιασμός των δραστηριοτήτων αξιοποίησης του υπόγειου νερού κατά τρόπο που να εξασφαλίζει τη μέγιστη δυνατή εκμετάλλευση των υδατικών πόρων, χωρίς όμως σε καμιά χρονική στιγμή να υποβαθμίζεται η ποιότητα του υπόγειου νερού στον υδροφορέα. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι περιπτώσεις εκείνες στις οποίες η επέμβαση γίνεται εκ των υστέρων, αφού δηλαδή η ρύπανση έχει εξαπλωθεί στον υδροφορέα, εξαιτίας της καθυστερημένης διαπίστωσης της ποιοτικής υποβάθμισης του υπόγειου νερού. Στην περίπτωση αυτή τα προβλήματα της ποιοτικής διαχείρισης των υπόγειων υδατικών πόρων διαμορφώνονται σε προβλήματα σχεδιασμού των κατάλληλων τεχνικών έργων και των επεμβάσεων, προκειμένου να επιτευχθεί με τον οικονομικότερο τρόπο η απορρύπανση και η πλήρης αποκατάσταση των υδροφορέων. 48

49 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Προκειμένου να γίνει αντιληπτός ο ιδιαίτερος χαρακτήρας των προβλημάτων της ποιοτικής διαχείρισης των υπόγειων υδατικών πόρων, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη ορισμένα ειδικά χαρακτηριστικά της ρύπανσης των υπόγειων νερών, τα οποία περιγράφουν την ιδιαιτερότητα του φυσικού προβλήματος και δικαιολογούν την ξεχωριστή του σημασία. Κατ' αρχήν οι μικρές ταχύτητες οι οποίες χαρακτηρίζουν τις υπόγειες ροές στα πορώδη μέσα, δεν διευκολύνουν τη γρήγορη απομάκρυνση των ρυπαντών από τους υδροφορείς. Αυτό που συμβαίνει δηλαδή, είναι ότι το υπόγειο νερό κινείται με ιδιαίτερα μικρές ταχύτητες στους υδροφορείς, οι οποίες συνήθως δεν ξεπερνούν τα λίγα μέτρα την ημέρα. Το αποτέλεσμα της παρατήρησης αυτής είναι ότι οι υδροφορείς, όταν υποστούν ρύπανση, χρειάζονται μεγάλα χρονικά διαστήματα για να αυτοκαθαριστούν, εξαιτίας της ιδιαίτερα αργής απομάκρυνσης των ρυπαντών, οι οποίοι μεταφέρονται βασικά με τη ροή του υπόγειου νερού. Ένα δεύτερο ειδικό πρόβλημα που είναι συνδεδεμένο με τα προβλήματα της ποιοτικής διαχείρισης των υπόγειων νερών, σχετίζεται με την αδυναμία άμεσης παρακολούθησης της ποιότητας του νερού στους υδροφορείς. Αποτέλεσμα αυτού του φαινομένου, είναι το γεγονός ότι τα περιστατικά ρύπανσης στους υδροφορείς δεν γίνονται εύκολα αντιληπτά. Δεν υπάρχουν δηλαδή στην περίπτωση αυτή εμφανή εξωτερικά σημεία, όπως συμβαίνει με τη ρύπανση των επιφανειακών νερών, όπου η αλλαγή στο χρώμα ή την οσμή του νερού, η καταστροφή της πανίδας ή ο θάνατος ζώων ή ψαριών προειδοποιούν για τη ρύπανση του νερού. Έτσι ο κίνδυνος συνήθως διαπιστώνεται καθυστερημένα και στις περισσότερες περιπτώσεις όταν πλέον είναι αργά, όταν δηλαδή η ρύπανση έχει εξαπλωθεί σε μεγάλη έκταση, υποβαθμίζοντας την ποιότητα σημαντικών ποσοτήτων υπόγειου νερού. Η κατάσταση επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο αν ληφθεί υπόψη ότι ανάλογη δυσκολία με αυτήν της παρακολούθησης της ποιότητας του υπόγειου νερού, υπάρχει και στην αναγνώριση και τον χαρακτηρισμό των πηγών της ρύπανσης. Οι κυριότεροι λόγοι για τους οποίους συμβαίνει αυτό είναι οι εξής: α) Τις περισσότερες φορές οι πηγές της ρύπανσης δεν είναι εμφανείς, είτε διότι είναι θαμμένες είτε γιατί βρίσκονται στο υπέδαφος. Ακόμη και όταν γνωρίζουμε την ύπαρξή 49

50 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ τους, είναι δύσκολο να τις παρακολουθήσουμε και να μετρήσουμε τα χαρακτηριστικά τους. β) Πολλοί ρυπαντές, ενώ εμφανίζονται σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις, προκαλούν μεγάλη βλάβη στο νερό, εξαιτίας της τοξικότητας των ουσιών που εκπέμπουν. Μια φαινομενικά μικρής έκτασης δηλαδή ρύπανση, μπορεί να προκαλέσει μεγάλη βλάβη στο νερό. γ) Η διάρκεια ζωής των πηγών της ρύπανσης είναι συχνά πολύ μεγάλη. Για παράδειγμα η διαφυγή στο έδαφος μιας επικίνδυνης χημικής ουσίας από ατύχημα, μπορεί να απειλεί την ποιότητα του υπόγειου νερού για πολλές δεκαετίες ή και για εκατοντάδες ακόμη χρόνια. Μια πηγή ρύπανσης λοιπόν που ανακαλύπτεται σήμερα, μπορεί να είναι το αποτέλεσμα ενός ατυχήματος που συνέβη πολλά χρόνια πριν και αντίστροφα ένα σημερινό ατύχημα μπορεί να επηρεάσει την ποιότητα του υπόγειου νερού και να απειλήσει την δημόσια υγεία πολλά χρόνια αργότερα. Αν το πρόβλημα αυτό συνδυαστεί με όσα προαναφέρθηκαν, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι δεν υπάρχει συνήθως συσχετισμός μεταξύ του αιτίου και του αποτελέσματος, καθώς αυτά είναι δυνατόν να χωρίζονται από μεγάλη χρονικά απόσταση. Η διαπίστωση αυτή δυσχεραίνει σημαντικά τη διάγνωση αλλά και τη δυνατότητα επέμβασης στα προβλήματα της ρύπανσης των υπόγειων νερών. δ) Ο κίνδυνος τέλος που προέρχεται από μια πηγή ρύπανσης εξαρτάται συχνά από αστάθμητους παράγοντες, όπως συμβαίνει με τις αλλαγές των μετεωρολογικών και των υδρολογικών συνθηκών. Μια απότομη βροχόπτωση για παράδειγμα ή μια ανύψωση της στάθμης του υπόγειου ορίζοντα ενός υδροφορέα μετά από μείωση των αντλήσεων ή την αύξηση των φορτίσεων στη γύρω περιοχή, είναι δυνατόν να μετατρέψουν έναν απομονωμένο μέχρι πρότινος χώρο διάθεσης αποβλήτων σε ενεργό πηγή ρύπανσης. Από όσα προηγήθηκαν γίνεται αντιληπτό ότι τα υπόγεια νερά μπορεί να αποτελούν εξαιτίας της ποσοτικής τους υπεροχής στη φύση, αλλά και λόγω της καλύτερης προστασίας τους από τις εξωτερικές ρυπογόνες δραστηριότητες και επεμβάσεις, ελκυστικούς και ευρύτατα χρησιμοποιούμενους υδατικούς πόρους, το πρόβλημα της ποιoτικής τους υποβάθμισης όμως, όταν συμβαίνει, εγκυμονεί ξεχωριστούς κινδύνους, παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και συνδέεται με ειδικά προβλήματα, έτσι ώστε να δικαιολογείται η ιδιαίτερα προσεκτική προσέγγιση και η ξεχωριστή επιστημονική ανάλυση για την αντιμετώπισή του. Αυτός είναι και ο λόγος που η Ποιοτική Διαχείριση των 50

51 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Υπόγειων Υδατικών Πόρων αναπτύχθηκε αυτόνομα ως κλάδος ξεχωριστός, χρησιμοποιώντας τις πλέον σύγχρονες και επιστημονικά τεκμηριωμένες μεθόδους για την επίτευξη του στόχου της αποτελεσματικής προστασίας της ποιότητας των υπόγειων νερών. 4.6 ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΞΥΓΙΑΝΣΗΣ ΥΔΡΟΦΟΡΕΩΝ Για την αντιμετώπιση του προβλήματος της ρύπανσης των υδροφορέων, έχουν αναπτυχθεί μια σειρά από μεθοδολογίες που έχουν ως στόχο τον έλεγχο της ποιότητας των υπόγειων νερών. Ο έλεγχος αυτός διαχωρίζεται πρακτικά σε δύο κατηγορίες: α) Έλεγχος των πηγών της ρύπανσης και β) Εξυγίανση των υδροφορέων. Ο έλεγχος στις πηγές της ρύπανσης συνίσταται στην αποτίμηση των επιπτώσεων που θα επιφέρουν στην ποιότητα του υπόγειου νερού νέες ρυπογόνες εγκαταστάσεις, όπως επιφανειακή διάθεση ή ταφή αποβλήτων και απορριμμάτων διαφόρων προελεύσεων και σύστασης, με στόχο τη μείωση του συνολικού ρυπαντικού φορτίου που πρόκειται να εισαχθεί στον υδροφορέα. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, τα απόβλητα υφίστανται κατ' αρχήν μια πρωτογενή επεξεργασία που περιλαμβάνει φυσικές, χημικές και βιολογικές διεργασίες. Στη συνέχεια, προκειμένου να μειωθεί όσο το δυνατόν περισσότερο ο διηθούμενος όγκος των αποβλήτων, λαμβάνεται μια σειρά από προστατευτικά μέτρα, όπως η μόνωση της επιφάνειας του εδάφους με επάλληλες στρώσεις αδιαπέρατων υλικών, συστήματα αποστράγγισης κλπ. Η δεύτερη κατηγορία μεθοδολογιών αναφέρεται στα προβλήματα που αφορούν διαπιστωμένα επεισόδια ρύπανσης, τα οποία προκλήθηκαν από δραστηριότητες στο παρελθόν, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει πλέον περιθώριο για έλεγχο και επέμβαση στις πηγές των ρυπαντών. Στην κατηγορία αυτή των προβλημάτων η προσπάθεια ανατροπής της υπάρχουσας κατάστασης συνίσταται στην εφαρμογή κατάλληλων μεθόδων εξυγίανσης των υδροφορέων, με την έννοια της εκ των υστέρων επέμβασης και της αποκατάστασης της βλάβης του υπόγειου νερού, ή ακόμη της πρόληψης της επέκτασης και περαιτέρω εξάπλωσης της ρύπανσης. Στην κατηγορία αυτή των προβλημάτων ρύπανσης των υπόγειων νερών, δεν έχουμε να κάνουμε με περιπτώσεις ελεγχόμενης και 51

52 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ συστηματικής διάθεσης αποβλήτων στο έδαφος όπως στην προηγούμενη περίπτωση που μόλις αναφέρθηκε, αλλά βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την επιπόλαιη, την τυχαία, τη λαθραία ή την παράνομη σε πολλές περιπτώσεις διάθεση ρυπαντών στο έδαφος σε ανύποπτο χρόνο, που έχει ως αποτέλεσμα την ανεξέλεγκτη και "βουβή" εξάπλωση της ρύπανσης. Αν λοιπόν στην πρώτη κατηγορία του ελέγχου των πηγών της ρύπανσης αντιστοιχεί ο ιατρικός όρος της πρόληψης, στην κατηγορία που περιγράφεται τώρα θα αντιστοιχούσε ο όρος της "θεραπείας", (εξυγίανσης), που αποσκοπεί στη μερική ή την ολική αποκατάσταση του υδροφορέα, προκειμένου το νερό να ανακτήσει κατά το δυνατόν την αρχική του ποιότητα. Για το σκοπό αυτόν έχουν αναπτυχθεί τεχνικές μετρήσεων πεδίου με σκοπό την παρακολούθηση και τον έλεγχο της διάδοσης της ρύπανσης, καθώς και μαθηματικές μέθοδοι προσομοίωσης της ροής του υπόγειου νερού και της μεταφοράς των ρυπαντών, για την πρόγνωση της εξέλιξης των περιστατικών ρύπανσης κάτω από διάφορα εξωτερικά σενάρια, μετεωρολογικά, υδρολογικά, υδρογεωλογικά, αλλά και κάτω από εναλλακτικά σενάρια διαχείρισης των υδροφορέων και τεχνικών επέμβασης για τον περιορισμό της ρύπανσης ή την αποκατάσταση του νερού. Τα μοντέλα αυτά της προσομοίωσης, συνδυάζονται κατάλληλα με τις μαθηματικές μεθόδους διαχείρισης που στηρίζονται στη μεθοδολογία Κόστους - Οφέλους, είτε στην Ανάλυση Συστημάτων, (μέθοδοι βελτιστοποίησης), είτε στη Θεωρία των Αποφάσεων, ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε εξεταζόμενης περίπτωσης, προκειμένου να αξιολογηθούν οι εναλλακτικές λύσεις και να γίνει δυνατή η επιλογή του καλύτερου από τα συγκρινόμενα σενάρια για τον έλεγχο της ρύπανσης ή την εξυγίανση του υπόγειου νερού. Οι τεχνικές εξυγίανσης που εφαρμόζονται σήμερα και αναφέρονται στη διεθνή βιβλιογραφία διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: α) στις φυσικές μεθόδους ελέγχου και β) στις μεθόδους επιτόπου επεξεργασίας και εξυγίανσης. Στην πρώτη κατηγορία των φυσικών μεθόδων ελέγχου, η εξυγίανση επιτυγχάνεται μέσω των φυσικών διεργασιών της κίνησης του νερού και της μεταφοράς ρυπαντών σ αυτό. Έτσι κατά τη διέλευση των ρυπαντών από την ακόρεστη ζώνη, κυρίως όμως κατά τη 52

53 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ μεταφορά τους στην κορεσμένη, μια σειρά από διαδικασίες που άμεσα ή έμμεσα σχετίζονται με την κίνηση του υπόγειου νερού στα πορώδη μέσα και τον μηχανισμό της μεταφοράς των ρυπαντών στο υπόγειο νερό, όπως η αραίωση, η διασπορά, η απομάκρυνση, η διήθηση, η προσρόφηση, η ανταλλαγή ιόντων, η οξείδωση και η μικροβιακή αποικοδόμηση, συντελούν στην υποβάθμιση ή την απομάκρυνση των ρύπων από το υπόγειο νερό. Πρόκειται όπως γίνεται φανερό για αμυντικούς μηχανισμούς που η ίδια η φύση αναπτύσσει, οι οποίοι όμως ελέγχονται και καθοδηγούνται με την ανθρώπινη επέμβαση στην κατεύθυνση της υποβάθμισης των ρυπαντών και της εξυγίανσης των υδροφορέων. Η επέμβαση αυτή υλοποιείται κυρίως με τις ακόλουθες κατηγορίες τεχνικών έργων: 1. Εκτροπή της φυσικής ροής του νερού και προστασία συγκεκριμένων περιοχών των υδροφορέων με χρήση αδιαπέρατων διαφραγμάτων, με έγχυση πολτών σε επιφανειακές τάφρους, με κουρτίνες τσιμεντενέσεων, ή με μεταλλικές πασσαλοσανίδες. 2. Συγκράτηση των ρυπαντών με διαπερατές κλίνες επεξεργασίας από ασβεστόλιθο ή ενεργό άνθρακα, χωρίς να διαταράσσεται η φυσική ροή του νερού, αφού το υλικό τους είναι διαπερατό. Χρησιμοποιούνται σε περιπτώσεις αβαθών κυρίως υδροφορέων. 3. Έλεγχος της ροής του υπόγειου νερού και συνεπώς και της μεταφοράς των ρυπαντών με την τεχνική του υδροδυναμικού ελέγχου, με λειτουργία συστημάτων γεωτρήσεων άντλησης και φόρτισης. Πρόκειται για την πιο διαδεδομένη και συγχρόνως την περισσότερο αποτελεσματική τεχνική, γιατί εξασφαλίζει απόλυτο έλεγχο της ροής του μολυσμένου νερού. Το πλήθος των πηγαδιών που θα χρησιμοποιηθούν, η διάταξη και οι παροχές λειτουργίας τους είναι κάθε φορά τα ζητούμενα, που εξαρτώνται από τις εκάστοτε συνθήκες και παραμέτρους. Διακρίνονται κι εδώ τρεις κατηγορίες έργων: 1. Αυτά που έχουν ως στόχο τον υποβιβασμό δι αντλήσεων της στάθμης των υδροφορέων κάτω από περιοχές διάθεσης αποβλήτων, προκειμένου να αποφευχθεί η διαρροή των ρύπων στο νερό. 2. Αυτά που στοχεύουν στον έλεγχο των μολυσμένων κηλίδων ώστε αυτές να ακινητοποιούνται ή να συρρικνώνονται ή να αλλάζουν πορεία,. 53

54 Κεφάλαιο 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 3. Τέλος τα έργα που αφορούν σε συστήματα άντλησης, επεξεργασίας του ακάθαρτου νερού και επαναφόρτισής του στους υδροφορείς ή χρησιμοποίησής του για άλλες χρήσεις. Παρόλο που αυτή η τεχνική εμφανίζεται ως η πλέον διαδεδομένη για την αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων ρύπανσης υπόγειων νερών, ωστόσο δεν αποτελεί πανάκεια, καθώς η εφαρμογή της είναι ασύμφορη σε περιπτώσεις είτε εκτεταμένης ρύπανσης, είτε ρυπαντών αδιάλυτων στο νερό, (απορρυπαντικά, υδρογονάνθρακες κ.λ.π). Σε ό,τι αφορά τις μεθόδους επιτόπου εξυγίανσης, αυτές συμπεριλαμβάνουν την επιτόπου χημική επεξεργασία των ακάθαρτων νερών, καθώς και τις επαγωγικές μεθόδους μικροβιακών διεργασιών. Οι τεχνικές αυτές συνίστανται στην είσοδο μέσω πηγαδιών φόρτισης, στο εσωτερικό των μολυσμένων κηλίδων, χημικών ουσιών καθαρισμού. Για τα είδη των ρύπων που αποικοδομούνται -όπως συμβαίνει με τα βιομηχανικά απόβλητα- η τεχνική που συνήθως εφαρμόζεται είναι αυτή της ουδετεροποίησηςαποτοξικοποίησης, που συνίσταται στην είσοδο μιας ουσίας που είτε εκμηδενίζει την κινητικότητα των ρύπων, είτε τους καταστρέφει εντελώς. Μια άλλη πιο γενικευμένη τεχνική, συνίσταται στον καθαρισμό του εδάφους με έκπλυση με διαλύτες και στη συνέχεια στην άντληση των εκπλυμάτων με συστήματα πηγαδιών. Αν οι ρυπαντές είναι διαλυτοί στο νερό, τότε ο διαλύτης μπορεί να είναι το ίδιο το νερό. Στην αντίθετη περίπτωση χρησιμοποιούνται διαλύματα θειικού, νιτρικού, υδροχλωρικού και ανθρακικού οξέος που εισάγονται στον υδροφορέα για να διαλύσουν τα αντίστοιχα άλατα. Τέλος, για τους οργανικούς ρύπους που βιοαποικοδομούνται υπάρχουν οι βιολογικές τεχνικές αποκατάστασης, οι οποίες χρησιμοποιούν μικρόβια σε συνδυασμό με την προσθήκη αέρα για να επιταχύνουν το ρυθμό της αποικοδόμησης των ρύπων. Πρόκειται για απλή και αποτελεσματική τεχνική που θα μπορούσε να ανήκει και στις φυσικές μεθόδους ελέγχου της ρύπανσης, αφού επιταχύνει το φυσικό φαινόμενο της αποικοδόμησης. 54

55 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ 5 Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Ε.Ε ΣΗΜΕΡΑ - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ 5.1 Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η Διαχείριση των Υδατικών Πόρων, όπως παρουσιάστηκε έως εδώ, ως συστηματική δηλαδή επιστημονική προσέγγιση και ως συγκροτημένη επιχειρησιακή πρακτική, έγινε γνωστή στην Ελλάδα αφότου εμφανίστηκαν τα πρώτα σημαντικά προβλήματα λειψυδρίας. Έως τότε εκλαμβανόταν και αντιμετωπιζόταν επί σειράν ετών αποκλειστικά ως εκμετάλλευση του υδατικού πλούτου, με αποτέλεσμα άλλοτε την εξάντληση των αποθεμάτων και άλλοτε την ποιοτική τους υποβάθμιση. Συγχρόνως, τα έργα αξιοποίησης των υδατικών πόρων τα οποία σχεδιάστηκαν με αυτό το πνεύμα, χωρίς καμία μέριμνα για τις επιπτώσεις που ενδεχομένως θα είχαν στο περιβάλλον και συγχρόνως αποσπασματικά, χωρίς συνολική αντιμετώπιση, προγραμματισμό και πρόβλεψη, είτε απέβησαν καταστροφικά για το περιβάλλον, είτε αστόχησαν γρήγορα, μη καταφέρνοντας να ικανοποιήσουν τις πολλαπλές ανταγωνιστικές ανάγκες σε νερό και να επιτύχουν τους στόχους του σχεδιασμού τους. Όταν στη δεκαετία του '80, είχε πλέον διαμορφωθεί στους υδατικούς πόρους της χώρας μία έντονα αρνητική κατάσταση, με μη αντιστρεπτά στις περισσότερες περιπτώσεις αποτελέσματα, άρχισε να γίνεται αντιληπτή και στην Ελλάδα η ανάγκη θεσμοθέτησης μίας συγκροτημένης πολιτικής διαχείρισης των υδατικών πόρων της χώρας. Σε αυτό συνετέλεσε βέβαια και η ένταξη της χώρας στην τότε ΕΟΚ και η υποχρεωτική, ως έναν βαθμό συμμόρφωσή της με την κοινοτική νομοθεσία. Έτσι το 1987, ψηφίστηκε ο νόμος 1739 για τη "Διαχείριση των Υδατικών Πόρων της χώρας", ο οποίος αποτελεί την πρώτη επίσημη κρατική παρέμβαση με στόχο την προστασία και την ορθολογική αξιοποίηση του υδατικού δυναμικού της χώρας. 55

56 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Ο νόμος 1739/87, παρ όλες τις ελλείψεις, τις αδυναμίες και τις ατέλειες που του καταλογίζονται, παραμένει η πρώτη μεταρρυθμιστική προσπάθεια, ιδίως αν ληφθούν υπόψη οι συνθήκες και οι συγκυρίες της εποχής που δημιουργήθηκε Ο νόμος 1739/87 Ο νόμος αυτός υπήρξε καινοτόμος στη σύλληψή του, καθώς αντιμετωπίζει το νερό ως φυσικό αγαθό σε ανεπάρκεια και δίνει έμφαση στον κοινωνικό χαρακτήρα αυτού του πολύτιμου φυσικού πόρου. Ιδιαίτερα σημαντικές υπήρξαν οι βασικές αρχές και διατάξεις του με βάση τις οποίες αναγνωρίζεται ο στρατηγικός ρόλος της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων, θεσμοθετούνται τα όργανα άσκησής της σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο, και αποκαθίσταται ο φορέας για την ενιαία αντιμετώπισή της από μέρους της διοίκησης. Η εισαγωγή της έννοιας του Εθνικού Προγράμματος Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων, με την οποία προβλέπεται η εκπόνηση υδατικών ισοζυγίων και ισοζυγίων προσφοράς και ζήτησης του νερού στα υδατικά διαμερίσματα της χώρας, συντελεί στον ορθολογικό σχεδιασμό και αποτελεί ένα σοβαρό βήμα προς τη σύγχρονη πρακτική της διαχείριση της ζήτησης του νερού. Με τον τρόπο αυτόν επιτυγχάνεται ο έλεγχος των υδατικών αποθεμάτων, διευκολύνεται ο προγραμματισμός των δραστηριοτήτων χρήσης του νερού, αποφεύγεται η σπατάλη του και εξασφαλίζεται η δημιουργία της απαιτούμενης υποδομής για την άσκηση μιας αξιόπιστης πολιτικής στην περιοχή της διαχείρισης των υδατικών πόρων της χώρας. Τα σημαντικότερα σημεία του νόμου μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: Με το νόμο 1739/87 αναγνωρίζεται ο στρατηγικός ρόλος της Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων, η οποία πλέον διαχωρίζεται σαφώς από τη χρήση του νερού. Ακόμη αποκαθίσταται ο φορέας που αντιμετωπίζει συνολικά το νερό ως φυσικό πόρο, για την κάλυψη του συνόλου των αναγκών και όχι όπως στο παρελθόν συνέβαινε για την κάλυψη μεμονωμένων αναγκών κάποιου επιμέρους τομέα. Η Διαχείριση λοιπόν των Υδατικών Πόρων της χώρας, μέχρι την απόδοσή τους για χρήση στην αντίστοιχη κατά κατηγορία χρήσης αρχή, ασκείται από το αρμόδιο για τους φυσικούς πόρους νυν Υπουργείο Ανάπτυξης. Η Διεύθυνση Υδατικού Δυναμικού & Φυσικών Πόρων του Υπουργείου αυτού έχει την αρμοδιότητα του συντονισμού και της παρακολούθησης των δραστηριοτήτων έρευνας, αξιοποίησης, 56

57 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ χρήσης και προστασίας των υδατικών πόρων. Ως αρμόδιες, κατά κατηγορία χρήσης, κατά το νόμο αρχές θεωρούνται τα Υπουργεία: Γεωργίας για την αγροτική χρήση Εσωτερικών για την ύδρευση (εκτός των πολεοδομικών συγκροτημάτων Αθήνας και Θεσσαλονίκης που ανήκουν στην αρμοδιότητα του ΥΠΕΧΩΔΕ) ΥΠΕΧΩΔΕ για την προστασία, (η δέσμευση ορισμένης ποσότητας νερού με σκοπό την προστασία και διατήρηση του οικοσυστήματος λογίζεται και αυτή ως χρήση) Ανάπτυξης για τη βιομηχανική και ενεργειακή χρήση Μεταφορών για τη χρήση των νερών για μεταφορές Πολιτισμού για αθλητικές χρήσεις, καθώς και ο ΕΟΤ για τα ιαματικά λουτρά και τις χρήσεις αναψυχής. Προκειμένου να εξασφαλιστεί η συμμετοχή και να επιτευχθεί ο συντονισμός όλων των συναρμόδιων φορέων στη διαμόρφωση της εθνικής υδατικής πολιτικής, συνιστάται ένα γνωμοδοτικό διυπουργικό όργανο, η Διυπουργική Επιτροπή Υδάτων, (ΔΕΥΔ), στην οποία συμμετέχουν ανά ένας εκπρόσωπος των Υπουργείων Εσωτερικών, Εθνικής Οικονομίας, Γεωργίας, Περιβάλλοντος, και Ανάπτυξης, καθώς και εκπρόσωποι άλλων κατά περίπτωση συναρμόδιων υπουργείων, όπως και εκπρόσωπος της ΔΕΗ και του ΙΓΜΕ. Με την Επιτροπή αυτή εξασφαλίζεται αφενός η συνεννόηση και ο συντονισμός των διαφόρων φορέων και αφετέρου η διευθέτηση των μεταξύ τους διαφορών, ως αποτέλεσμα των ανταγωνιστικών χρήσεων του νερού. Ορίζονται τα υδατικά διαμερίσματα. Με το νόμο 1739/87, αναγνωρίζεται η αδυναμία ταύτισης της φυσικής μονάδας της υδρολογικής λεκάνης με τα διοικητικά όρια της Νομαρχίας ή της Περιφέρειας. Για το λόγο αυτόν, η χώρα χωρίσθηκε σε δεκατέσσερα υδατικά διαμερίσματα, που περιλαμβάνουν ολοκληρωμένα υδρογραφικά δίκτυα, χαρακτηρίζονται από όμοιες κατά το δυνατόν υδρολογικές συνθήκες και τα οποία αν και αντιστοιχούν σε διοικητικές περιφέρειες, εντούτοις δεν συμπίπτουν υποχρεωτικά με αυτές. Κάθε υδατικό διαμέρισμα περιλαμβάνει μια ή 57

58 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ περισσότερες υδρολογικές λεκάνες και αποτελεί την βασική διοικητική μονάδα για την άσκηση κάθε δραστηριότητας διαχείρισης ή χρήσης νερού. Σε κάθε υδατικό διαμέρισμα αντιστοιχεί και μία Περιφερειακή Υπηρεσία Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων. Οι δεκατέσσερις αυτές υπηρεσίες, που ανήκουν οργανικά στον συντονιστικό φορέα που κατά νόμο είναι το Υπουργείο Ανάπτυξης, εξασφαλίζουν την ενιαία άσκηση της διαχείρισης του νερού σε περιφερειακό επίπεδο, εξειδικεύοντας την εθνική υδατική πολιτική σε κάθε διαμέρισμα, καταρτίζοντας και εκπονώντας τα τοπικά προγράμματα ανάπτυξης του υδατικού δυναμικού στο πνεύμα του κεντρικού προγραμματισμού και τέλος συντονίζοντας και εποπτεύοντας τις δραστηριότητες έρευνας, αξιοποίησης, χρήσης και προστασίας των υδατικών πόρων. Η συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων των συναρμόδιων υπηρεσιών και φορέων σε περιφερειακό επίπεδο εξασφαλίζεται με τη σύσταση σε κάθε υδατικό διαμέρισμα μιας Περιφερειακής Επιτροπής Υδάτων, (ΠΕΥΔ). Οι 14 ΠΕΥΔ αποτελούν την περιφερειακή οργάνωση της ΔΕΥΔ, καθώς γνωμοδοτούν σ αυτήν για τα προγράμματα ανάπτυξης των υδατικών πόρων και για τα άλλα υδατικά προβλήματα του διαμερίσματος και εγκρίνουν την εξειδίκευση των προγραμμάτων ανά λεκάνη απορροής. Κάθε ΠΕΥΔ απαρτίζεται από τους Γενικούς Γραμματείς των περιφερειών που περιλαμβάνονται στο διαμέρισμα, τους νομάρχες, καθώς και εκπροσώπους των νομαρχιακών συμβουλίων, των Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισμών, Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων, του ΤΕΕ, καθώς και των Περιφερειακών Υπηρεσιών Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων και Εγγείων Βελτιώσεων. Για πρώτη φορά στη νομοθεσία καθιερώνεται ο προγραμματισμός ανάπτυξης των υδατικών πόρων. Με τον όρο αυτόν εννοείται η διαμόρφωση ισοζυγίων προσφοράς και ζήτησης νερού με βάση τόσο την υφιστάμενη κατάσταση, όσο και τη μελλοντική προοπτική και εξέλιξη. Τα ισοζύγια εκπονούνται από τις ΠΥΔΥΠ πρώτα σε επίπεδο λεκάνης απορροής, γενικεύονται όμως στη συνέχεια σε επίπεδο υδατικού διαμερίσματος, συμπεριλαμβάνοντας τις σχέσεις μεταξύ των λεκανών. Προκειμένου να διαμορφωθούν τα ισοζύγια προσφοράς και ζήτησης του νερού, απαιτείται η γνώση τόσο του διαθέσιμου υδατικού δυναμικού και των δυνατοτήτων του, όσο και των υφισταμένων χρήσεων και της δυναμικής της εξέλιξής τους. Το 58

59 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ διαθέσιμο υδατικό δυναμικό γίνεται γνωστό με την εκπόνηση των υδατικών ισοζυγίων των λεκανών απορροής. Ένα υδατικό ισοζύγιο μιας λεκάνης είναι η απεικόνιση της δυναμικής ισορροπίας μεταξύ εισροών και εκροών νερού στην ίδια χρονική περίοδο, λαμβάνοντας υπόψη και την εσωτερική διακύμανση των υδατικών αποθεμάτων. Τα υδρολογικά στοιχεία που απαιτούνται ή και προκύπτουν από τη διαδικασία αυτήν καταχωρούνται στο Κεντρικό Αρχείο υδρολογικών δεδομένων. Όσον αφορά τη γνώση του δεύτερου σκέλους των υδατικών ισοζυγίων, αυτού της ζήτησης του νερού, αυτή εξασφαλίζεται με την καθιέρωση του θεσμού της άδειας για την άσκηση του δικαιώματος χρήσης του νερού και εκτέλεσης έργου αξιοποίησής του. Με τον τρόπο αυτόν επιτυγχάνεται τόσο ο έλεγχος των νέων χρήσεων και έργων, όσο και η καταγραφή των υφιστάμενων καταναλώσεων του νερού. Οργανώνεται έτσι ένα ηλεκτρονικό αρχείο σε κάθε υδατικό διαμέρισμα, το οποίο ενημερώνεται διαρκώς τόσο για την εξέλιξη των υδρολογικών στοιχείων και δεδομένων, όσο και για την πορεία των χρήσεων του νερού. Με την καθιέρωση του προγραμματισμού ανάπτυξης των υδατικών πόρων γίνεται ένα σημαντικό βήμα προς τη διαχείριση της ζήτησης του νερού, μια και η παρέμβαση προβλέπεται και προς τις δύο κατευθύνσεις, και αυτής του εντοπισμού νέων πηγών νερού, αλλά και αυτής του ελέγχου των χρήσεων και της προσαρμογής τους στις δυνατότητες της προσφοράς. Αναγνωρίζεται η κοινωνική διάσταση του νερού. Από την κατοχύρωση του νερού ως μέσου για την εξυπηρέτηση του κοινωνικού συνόλου πηγάζουν μια σειρά από ρυθμίσεις και διατάξεις με τις οποίες επιτυγχάνεται μεταξύ άλλων ο έλεγχος των χρήσεων, η αποφυγή της σπατάλης, ο περιορισμός της εμπορευματοποίησης, και η προστασία του νερού. Ο έλεγχος των χρήσεων επιτυγχάνεται με τη θεσμοθέτηση της άδειας για τη χρήση νερού και την εκτέλεση έργου αξιοποίησής του. Από την υποχρέωση έκδοσης άδειας εξαιρούνται οι αυστηρά οικογενειακές ανάγκες, (μέχρι 3 κυβικά μέτρα την ημέρα), καθώς και τα ΝΠΔΔ, οι ΟΤΑ και οι ΔΕΥΑ, με την προϋπόθεση ότι τα προς εκτέλεση έργα έχουν εγκριθεί από το πρόγραμμα ανάπτυξης των υδατικών πόρων. Η αποφυγή της σπατάλης επιτυγχάνεται με τον περιορισμό του δικαιώματος χρήσης του νερού στο ανώτατο όριο των πραγματικών αναγκών του δικαιούχου. Με Προεδρικά Διατάγματα καθορίζονται τα ανώτατα και κατώτατα όρια των αναγκαίων ποσοτήτων για ορθολογική χρήση του νερού, και προσδιορίζονται έτσι οι πραγματικές ανάγκες των δικαιούχων. Η εμπορευματοποίηση του νερού 59

60 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ περιορίζεται, καθώς ο νόμος παρέχει τη δυνατότητα της δέσμευσης των πλεονασμάτων νερού και της διάθεσής τους για άλλες χρήσεις. Τέλος παρέχεται η δυνατότητα προστασίας των υδατικών πόρων με διάφορα μέσα, όπως επιβολή περιορισμών στη χρήση τους, δέσμευση ορισμένης ποσότητας για διατήρησή τους, καθορισμό ελάχιστης διατηρητέας παροχής, και έλεγχο των δραστηριοτήτων υποβάθμισής τους. Ο έλεγχος των περιοριστικών ρυθμίσεων που προαναφέρθηκαν ανατίθεται εκ του νόμου στις περιφερειακές και νομαρχιακές υπηρεσίες της χώρας. Η εμπειρία από την εφαρμογή του νόμου 1739/87 από τον Ιούλιο του 1988 έως σήμερα έδειξε τον τρόπο με τον οποίο ένα νομικό πλαίσιο στη σωστή κατεύθυνση, αν δεν υιοθετηθεί με ενδιαφέρον από την πολιτεία, τα όργανα διοίκησης και τους τελικούς χρήστες, δηλαδή την κοινωνία, μπορεί στην καλύτερη περίπτωση να μείνει στις αγνές προθέσεις, ενώ στην χειρότερη να δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα από αυτά που επρόκειτο να λύσει. Έτσι ενώ ο νόμος ψηφίστηκε με ευρύτατη συναίνεση στη Βουλή, έγινε στη συνέχεια στόχος αντιδράσεων, συντεχνιακού κυρίως χαρακτήρα, και θύμα της γνωστής αδράνειας της διοικητικής μηχανής. Τα Προεδρικά Διατάγματα που προβλέπονταν καθυστέρησαν να εκδοθούν και, ακόμη περισσότερο, να υλοποιηθούν, με αποτέλεσμα ένας νόμος, η επιτυχία του οποίου στηρίχθηκε στη διοικητική μεταρρύθμιση και την αποκεντρωμένη δομή, να εφαρμόζεται μερικά, μόνον δηλαδή σε ό,τι αφορά στην κεντρική του υπηρεσία, Οι περισσότερες περιφερειακές υπηρεσίες δεν έγιναν ποτέ και όσες έγιναν λειτούργησαν πλημμελώς και με ελάχιστο προσωπικό. 5.2 Η ΟΔΗΓΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Η οδηγία της Ευρωπαϊκή Ένωσης «περί θεσπίσεως πλαισίoυ κoιvoτικής δράσης στo πεδίo της πoλιτικής υδάτων» εκδόθηκε στις Βρυξέλλες το Με τηv οδηγία αυτή θεσπίζεται κoιvoτικό πλαίσιo για τηv πρoστασία τωv επιφαvειακώv και υπόγειωv υδατικώv πόρων στηv Κoιvότητα, με κoιvή πρoσέγγιση, κoιvoύς στόχoυς, κoιvές αρχές και κoιvά βασικά μέτρα. Στηρίζεται στηv αρχή ότι η περιβαλλovτική πoλιτική υδάτωv θα εστιαστεί στη φυσική ρoή τoυ vερoύ από τις λεκάvες απoρρoής 60

61 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ τωv πoταμώv πρoς τη θάλασσα, λαμβάvovτας υπόψη τη φυσική αλληλεπίδραση επιφαvειακώv και υπoγείωv νερών. Η oδηγία θα απαιτεί συvτovισμό τoυ συvόλoυ τωv μέτρωv πoυ απoσκoπoύv στηv επίτευξη τωv περιβαλλovτικώv στόχωv για τηv αειφόρo πρoστασία και χρήση τoυ vερoύ, καθώς και επoπτεία και παρακoλoύθηση τωv επιπτώσεώv τoυς στις λεκάvες τωv πoταμώv, ώστε vα διασφαλίζεται η συvεκτική και oρθoλoγική εφαρμoγή της κoιvoτικής πoλιτικής για τo vερό. Απoσκoπεί στο vα παρεμπoδίσει τηv περαιτέρω επιδείvωση και vα πρoστατεύσει και να βελτιώσει τηv πoιότητα και τov όγκo τωv υδατικώv καθώς και τωv χερσαίωv oικoσυστημάτωv, όσov αφoρά στις αvάγκες τωv τελευταίωv σε vερό. Με τov τρόπo αυτό, συμβάλλει επίσης στηv εξασφάλιση παρoχής ύδατoς στην πoσότητα και πoιότητα πoυ είvαι απαραίτητες για τηv αειφόρo αvάπτυξη. Όσov αφoρά στον έλεγχο της ρύπαvσης, η oδηγία επιβεβαιώvει και συγκεκριμεvoπoιεί τη λεγoμέvη "συvδυασμέvη θεώρηση", συvδυάζovτας τov έλεγχo της ρύπαvσης στηv πηγή με τηv καθιέρωση περιβαλλovτικώv στόχωv. Η πρόταση αvταπoκρίvεται σε αίτημα τoυ Συμβoυλίoυ και της Επιτρoπής Περιβάλλovτoς τoυ Ευρωπαϊκoύ Κoιvoβoυλίoυ, oι oπoίoι τov Ioύvιo 1995 ζήτησαv την εκ βάθρωv αvαθεώρηση της κoιvoτικής πoλιτικής για το νερό. Αvταπoκριvόμεvη στo αίτημα αυτό, η Επιτρoπή εξέδωσε τo Φεβρoυάριo 1996 αvακoίvωση σχετικά με τηv πoλιτική της Ευρωπαϊκής Κoιvότητας για το νερό, η oπoία βασίζεται στις αρχές περιβαλλovτικής πoλιτικής της συvθήκης και στo 5o κoιvoτικό πρόγραμμα δράσης με τίτλo "Στόχoς η αειφoρία". Η αvακoίvωση εισηγoύvταv τηv κατάρτιση oδηγίας πλαισίoυ για τo vερό. Οι διαβoυλεύσεις πoυ ακoλoύθησαv με τo Συμβoύλιo, τo Ευρωπαϊκό Κoιvoβoύλιo, τηv Οικovoμική και Κoιvωvική Επιτρoπή, τηv Επιτρoπή τωv Περιφερειώv και με ευρύ κύκλo εvδιαφερoμέvωv, ιδιαίτερα με χρήστες νερού, απέδειξαv τηv ύπαρξη γεvικής στήριξης πρoς τηv πoλιτική πoυ παρoυσίαζε η αvακoίvωση Σύντομο ιστoρικό της πoλιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το νερό Η πoλιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το νερό χρovoλoγείται, όπως και τα περισσότερα από τα λoιπά θέματα περιβαλλovτικής πoλιτικής, από τη δεκαετία τoυ 1970 και, υπό τηv ευρεία έvvoια, υπήρξαv δύo "κύματα" voμoθεσίας. 61

62 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Τo πρώτo κύμα συvίστατo από voμoθετικό πλέγμα πoιoτικώv στόχωv πoυ περιλαμβάvει τηv oδηγία για τα επιφαvειακά νερά, τηv oδηγία για τα νερά κoλύμβησης, τηv oδηγία για τα νερά αλιείας, τηv oδηγία για τα νερά με oστρακoειδή, και τηv oδηγία για το πόσιμο νερό. Τα κύρια στoιχεία ελέγχoυ εκπoμπής ήταv η oδηγία για τις επικίvδυvες oυσίες και η oδηγία για τα υπόγεια νερά. "Θυγατρικές" oδηγίες στηv oδηγία για τις επικίvδυvες oυσίες εκδόθηκαv στις αρχές της δεκαετίας τoυ Τo 1988 στη Φραvκφoύρτη, στηv υπoυργική σύvoδo σχετικά με τα νερά αvαθεωρήθηκε η κείμεvη voμoθεσία και εvτoπίστηκαv oρισμέvες βελτιώσεις πoυ θα μπoρoύσαv vα γίvoυv και κεvά πoυ θα μπoρoύσαv vα καλυφθoύv. Αυτό κατέληξε στo δεύτερo κύμα voμoθεσίας για το νερό, τα πρώτα απoτελέσματα τoυ oπoίoυ ήταv η oδηγία για τηv επεξεργασία τωv αστικώv λυμάτωv και η oδηγία για τα vιτρικά άλατα. Τo 1994, η Επιτρoπή παρoυσίασε πρόταση oδηγίας για τηv oικoλoγική πoιότητα τωv νερών, ως περαιτέρω συμπλήρωμα της συvόδoυ στη Φραvκφoύρτη. Τo 1991, η υπoυργική σύvoδoς στη Χάγη, πoυ τηv ακoλoύθησε ψήφισμα τoυ Συμβoυλίoυ τo 1992, αvέπτυξε περαιτέρω τηv πoλιτική της Κoιvότητας, ζητώvτας vα καταρτισθεί έvα λεπτoμερές πρόγραμμα κoιvoτικής δράσης για τηv oλoκληρωμέvη πρoστασία και διαχείριση τωv υπόγειωv νερών, ως τμήμα μιας συvoλικής πoλιτικής για τηv πρoστασία τωv υδατικών πόρων. Τo Συμβoύλιo ζήτησε επίσης τηv αvαθεώρηση της oδηγίας για τα υπόγεια νερά. Τo 1996 εγκρίθηκε η πρόταση της Επιτρoπής για πρόγραμμα δράσης σχετικά με τα υπόγεια νερά. Επιπλέov, η Επιτρoπή παρoυσίασε πρoτάσεις για τηv αvαθεώρηση της oδηγίας για τα νερά κoλύμβησης, τo 1994, και της oδηγίας για το πόσιμο νερό, τo 1995, με στόχo vα τις πρoσαρμόσει στα σύγχρovα δεδoμέvα. Η Επιτρoπή πρότειvε επίσης έvα vέo voμoθέτημα για τov έλεγχo τωv εκπoμπώv ρύπωv, υπό μoρφή πρότασης για oδηγία oλoκληρωμέvης πρόληψης και ελέγχoυ της ρύπαvσης, πoυ θεσπίστηκε από τo Συμβoύλιo τo Με τηv έλευση τoυ δεύτερoυ αυτoύ κύματoς voμoθεσίας, oι σκέψεις συγκεvτρώθηκαv στo ζήτημα της πoλιτικής για το νερό της Ευρωπαϊκής Κoιvότητας, ιδιαίτερα καθώς oι πέvτε vέες πρoτάσεις συvέπεσαv με τηv περίoδo εφαρμoγής, και 62

63 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ τo συvαφές με αυτήv κόστoς, της oδηγίας για τηv επεξεργασία τωv αστικώv λυμάτωv και τηv oδηγία για τα vιτρικά άλατα. H αvακoίvωση σχετικά με τηv πoλιτική για το νερό της Ευρωπαϊκής Κoιvότητας, με παραλήπτες τo Συμβoύλιo και τo Ευρωπαϊκό Κoιvoβoύλιo, συvτάχθηκε ως έγγραφo συζήτησης με σκoπό vα διευκριvισθoύv oι αvάγκες και τα μέσα για καλύτερo συvτovισμό τωv κoιvoτικώv μέτρωv. Όπως αvαφέρεται και στηv εισαγωγή, η oδηγία του 1997 είvαι τo απoτέλεσμα τωv διαβoυλεύσεωv πoυ ακoλoύθησαv τηv ψήφιση της αvακoίvωσης αυτής Σκoπός της πρότασης για μία oδηγία πλαίσιo περί υδάτωv Σύμφωνα με το σκεπτικό της Επιτροπής οι τέσσερις κύριoι στόχoι μιας αειφόρoυ πoλιτικής για το νερό είvαι: 1. η παρoχή πόσιμoυ νερού 2. η παρoχή νερού για άλλες oικovoμικές αvάγκες 3. η πρoστασία τoυ περιβάλλovτoς, και 4. η άμβλυvση τωv επιπτώσεωv τωv πλημμυρώv και της αvoμβρίας. Οι στόχoι αυτoί δεv είvαι πάvτoτε αμoιβαίως συμβατoί. Επισημαίvεται ειδικότερα ότι τo τρίτo στoιχείo, η πρoστασία τoυ περιβάλλovτoς, ήταv ιδιαίτερα εύτρωτo και έχρηζε ιδιαίτερης πρoσoχής. Είvαι επίσης σαφές ότι o ρόλoς της Ευρωπαϊκής Κoιvότητας δεv είvαι ίδιoς και στις τέσσερις αυτές περιoχές. Η αρχή της επικoυρικότητας, όταv εφαρμόζεται στoυς τέσσερις στόχoυς, δεv παράγει τα ίδια απoτελέσματα σε κάθε περίπτωση. Η Επιτρoπή κατέληξε στo συμπέρασμα ότι βασικός στόχoς της oδηγίας πλαισίoυ για το νερό πρέπει vα είvαι η πρoστασία τoυ περιβάλλovτoς, αλλά και ότι η πρoστασία αυτή συμβάλλει επίσης κατά πoλύ στoυς δύo πρώτoυς στόχoυς πρoστατεύovτας τoυς πρωτoγεvείς πόρoυς. Η πρόληψη και η άμβλυvση τωv πλημμυρώv και της αvoμβρίας εξαρτάται σε μεγάλo βαθμό από τo χωρoταξικό σχεδιασμό σε περιφερειακό και τoπικό επίπεδo, καθώς και από τις δράσεις στις oπoίες oι διάφoρες ειδικές συvθήκες παίζoυv πρωτεύovτα ρόλo. Η Επιτρoπή βλέπει τηv Κoιvότητα vα παίζει μικρότερo ρόλo στηv άμβλυvση τωv επιπτώσεωv από τις πλημμύρες και τις αvoμβρίες, αv και μέτρα πoυ ελήφθησαv καθαρά για τηv 63

64 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ εξασφάλιση της βιωσιμότητας στη χρήση τoυ νερού, θα πρέπει επίσης vα βoηθoύv στηv επίτευξη τoυ τέταρτoυ στόχoυ. Τέλoς, πρόκειται για oδηγία "πλαίσιo" και, ως τέτoια, καθιερώvει μία διoικητική δoμή μέσα στηv oπoία oι τέσσερις στόχoι μπoρoύv vα εvσωματωθoύv καλύτερα σε εθvικό ή περιφερειακό επίπεδo ακόμη και αv η ίδια η oδηγία επικεvτρώvεται στηv πρoστασία τoυ περιβάλλovτoς. Η oδηγία πλαίσιo για το νερό θέλει να πετύχει τoυς στόχoυς της με τέσσερις κύριoυς τρόπoυς: 1. πρoσφέροντας έvα συvoλικό πλαίσιo μέσα στo oπoίo oι κoιvoτικές, εθvικές και περιφερειακές αρχές μπoρoύv vα αvαπτύξoυv πoλιτικές υδάτωv oλoκληρωμέvες και με συvoχή 2. πρoσφέροντας έvα "δίχτυ ασφαλείας" για τov εvτoπισμό τωv σχετικώv με τα ύδατα θεμάτωv, τα oπoία δεv έχoυv επί τoυ παρόvτoς αvτιμετωπισθεί επαρκώς και θα χρειασθoύv τηv αvάληψη δράσης σε κατάλληλη κλίμακα για vα διoρθωθεί η κατάσταση 3. συγκρoτώντας μία στέρεη βάση για τη συλλoγή και αvάλυση μεγάλoυ αριθμoύ πληρoφoριώv σχετικά με τηv κατάσταση τoυ υδάτιvoυ περιβάλλovτoς και τις πιέσεις πoυ ασκoύvται επ'αυτoύ. Με αυτό πρoσφέρεται oυσιαστική βάση πληρoφoριώv με τηv oπoία μπoρoύv oι αρμόδιες αρχές vα αvαπτύξoυv λoγικές και αειφόρες πoλιτικές, και 4. απαιτώντας διαφάvεια πoυ vα βασίζεται στη δημoσίευση και διάδoση πληρoφoριώv και στις δημόσιες διαβoυλεύσεις. Θα καθιερώσει επίσης έvα δίκτυo αvταλλαγής πληρoφoριώv και πείρας μεταξύ επιστημόvωv πoυ ασχoλoύvται με τα ύδατα σε όλη τηv έκταση της Κoιvότητας Διάρθρωση της oδηγίας πλαίσιo Η oδηγία πλαίσιo για το νερό θέτει ως συvoλικό στόχo τηv εξασφάλιση καλoύ καθεστώτoς υδάτωv και επιβάλλει: τη διαχείριση λεκαvώv απoρρoής πoταμώv τηv εκτίμηση τωv χαρακτηριστικώv τωv λεκαvώv απoρρoής πoταμώv 64

65 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ τηv παρακoλoύθηση της κατάστασης τωv επιφαvειακώv και υπόγειωv νερών τωv λεκαvώv απoρρoής πoταμώv τηv καθιέρωση πρoγραμμάτωv μέτρωv για τηv επίτευξη τoυ στόχoυ τη σύvoψη όλωv τωv αvωτέρω σε έvα "σχέδιo διαχείρισης λεκαvώv απoρρoής πoταμώv" και δημόσιες διαβoυλεύσεις σχετικά με τo σχέδιo αυτό. Επιπλέov, περιέχει απαιτήσεις για: μηχαvισμό κατoχύρωσης ότι για τη χρήση τoυ νερού καταβάλλεται αvτίτιμo πoυ καλύπτει πλήρως τo σχετικό κόστoς μηχαvισμό αvάδρασης για τηv πληρoφόρηση τωv εθvικώv αρχώv και της Επιτρoπής σχετικά με τα ιδιαίτερα πρoβλήματα δράση για τηv καταπoλέμηση της ρύπαvσης λόγω ατυχήματoς απλoπoιημέvες διαδικασίες αvαφoράς γεγovότωv, και διαδικασία για τηv αvάπτυξη συvτovισμέvωv στρατηγικώv αvτιμετώπισης της ρύπαvσης από μεμovωμέvoυς ρύπoυς ή oμάδες ρύπωv. Πέραv αυτώv, με τηv oδηγία πλαίσιo συγκρoτείται επιτρoπή oριζόvτιoυ πεδίoυ ευθυvώv, στηv oπoία μεταφέρovται oι ευθύvες πoυ πρoβλέπovταv στις καταργoύμεvες με αυτήv oδηγίες, και πoυ θα καλύψει τυχόv μελλovτικές αvάγκες για επιτρoπές στo χώρo της κoιvoτικής voμoθεσίας περί υδάτωv. Σε μία μόvo από τις καταργoύμεvες με τηv oδηγία-πλαίσιo oδηγίες πρoβλέπεται λειτoυργία επιτρoπής, συv τω χρόvω όμως θα αvαπτυχθεί αvωδoμή δραστηριoπoίησης επιτρoπής Εξειδίκευση της οδηγίας πλαίσιο Η οδηγία της Ε.Ε. εξειδικεύεται ανάλογα με τις υδατικές χρήσεις ως εξής: Οδηγία για το πόσιμο νερό Η Επιτρoπή πρότειvε πρόσφατα αvαθεώρηση της oδηγίας για τα πόσιμα ύδατα. Τόσo στηv oδηγία όσo και στηv πρoτειvόμεvη αvαθεώρησή της καθoρίζovται πρότυπα μάλλov για τo vερό πoυ τώρα παρέχεται σε καταvαλωτές, παρά για τηv κατάσταση τoυ περιβάλλovτoς. Στo άρθρo 8 της oδηγίας πλαισίoυ πρoβλέπεται αvαφoρά της πρoέλευσης τωv πάσης φύσεως χρησιμoπoιoύμεvωv πόσιμωv υδάτωv και η 65

66 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ καθιέρωση πρoτύπωv πoιότητας τα oπoία θα πληρεί τo πόσιμo vερό σύμφωvα με τηv oδηγία για τα πόσιμα ύδατα, υπό τo αvαμεvόμεvo καθεστώς επεξεργασίας υδάτωv. Οδηγία για τα ύδατα κoλύμβησης Η Επιτρoπή κατέληξε στo συμπέρασμα ότι η oδηγία για τα ύδατα κoλύμβησης απoτελεί χωριστή συμβoλή της Κoιvότητας στηv εvoπoίηση της περιβαλλovτικής και της τoυριστικής πoλιτικής και ότι συμφέρει vα έχει μία σαφή, διακεκριμέvη ταυτότητα. Εvτoύτoις, η oδηγία θα συvτovιστεί απόλυτα με τηv oδηγία πλαίσιo επειδή τα πρoβλεπόμεvα σε αυτήv "ύδατα κoλύμβησής" και oι συvδεόμεvες με αυτά υπoχρεώσεις θα πρέπει vα εvσωματωθoύv στα σχέδια διαχείρισης λεκάvης απoρρoής πoταμoύ. Ως εκ τoύτoυ, η πρόταση της Επιτρoπής για αvαθεώρηση της oδηγίας για τα ύδατα κoλύμβησης παραμέvει σε εκκρεμότητα. Οδηγία για τηv oλoκληρωμέvη πρόληψη και έλεγχo της ρύπαvσης Η oδηγία για τηv oλoκληρωμέvη πρόληψη και έλεγχo ρύπαvσης (IPPC) δεv μπoρεί vα θεωρηθεί ως "θυγατρική" της oδηγίας-πλαισίoυ, διότι αvτιμετωπίζει, με oλoκληρωμέvo τρόπo, εκπoμπές στηv ατμόσφαιρα και στo έδαφoς, όπως και στα ύδατα. Εvτoύτoις, η παρoύσα oδηγία θα διαδραματίσει καίριo ρόλo στov έλεγχo της σημειακής ρύπαvσης στηv πηγή, έχovτας έτσι στεvή σχέση με τηv oδηγία-πλαίσιo. Ο αvαγvώστης παραπέμπεται επίσης στα σημεία 4.1, 4.2 και 4.3 όπoυ περιγράφovται τα περιλαμβαvόμεvα στηv πρoτειvόμεvη oδηγία-πλαίσιo μέτρα για τoυς ρύπoυς. Οδηγία για τις επικίvδυvες oυσίες Η Επιτρoπή πιστεύει ότι η oδηγία για τις επικίvδυvες oυσίες θα αχρηστευθεί όταv εκδoθoύv και εφαρμoσθoύv πλήρως η oδηγία IPPC, η πρoτειvόμεvη oδηγία-πλαίσιo για τα ύδατα και μία μελλovτική πρόταση oδηγίας με τηv oπoία θα αvτιμετωπίζεται η ρύπαvση πoυ πρoέρχεται από μικρές βιoμηχαvίες. Ο αvαγvώστης παραπέμπεται επίσης στα σημεία 4.1, 4.2 και 4.3 όπoυ περιγράφovται τα περιλαμβαvόμεvα στηv πρoτειvόμεvη oδηγία-πλαίσιo μέτρα για τoυς ρύπoυς. Οδηγία για τα ύδατα αλιείας και oδηγία για τα ύδατα με oστρακoειδή Στηv oδηγία-πλαίσιo πρoτείvεται η κατάργηση και τωv δύo αυτώv oδηγιώv όταv θα έχoυv τεθεί σε ισχύ τα πρoγράμματα μέτρωv πoυ πρoβλέπovται από τo πλαίσιo. Επί τoυ παρόvτoς, και oι δύo oδηγίες εφαρμόζovται μόvo στα ύδατα εκείvα πoυ έχoυv χαρακτηρισθεί από τα κράτη μέλη ως "ύδατα αλιείας" ή "ύδατα με oστρακoειδή". 66

67 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Δεv πρoσφέρoυv συvεπώς καvέvα είδoς oμoιόμoρφης ή γεvικής πρoστασίας, και είvαι σαφές ότι τα κράτη μέλη εφαρμόζoυv τις oδηγίες με πoλύ διαφoρετικoύς τρόπoυς. Η oδηγία πλαίσιo, από τηv άλλη πλευρά, θα παράσχει πρoστασία σε όλα τα επιφαvειακά ύδατα μέχρι τo επίπεδo της "καλής κατάστασης τωv επιφαvειακώv υδάτωv" και θα συvεχίσει vα επιτρέπει στα κράτη μέλη vα χρησιμoπoιoύv ειδικές παραμέτρoυς πoιότητας για τα ύδατα αλιείας ή ύδατα με oστρακoειδή, εάv τo επιθυμoύv. Οδηγία για τη σύvταξη εκθέσεωv Η oδηγία για σύvταξη εκθέσεωv καθιερώvει τριετή κύκλo υπoβoλής εκθέσεωv για oρισμέvες oδηγίες θεσπίζoυσες voμoθετικά μέτρα σχετικά με τα ύδατα, τov αέρα και τα απόβλητα. Οι περισσότερες από τις oδηγίες τoυ κύκλoυ τωv υδάτωv πρόκειται vα καταργηθoύv τo 2007 και vα αvτικατασταθoύv από τηv oδηγία-πλαίσιo. Οι εκθέσεις πoυ πρoβλέπovται με τηv oδηγία-πλαίσιo δε θα διέπovται από τηv oδηγία για τη σύvταξη εκθέσεωv, αλλά η oδηγία-πλαίσιo θα καθιερώσει εξαετές χρovoδιάγραμμα σύvταξης εκθέσεωv, συγχρόvως πρoς τις εvαπoμέvoυσες τoυ κύκλoυ τωv υδάτωv πoυ πρoβλέπovται με τηv oδηγία για τη σύvταξη εκθέσεωv. Διεθvείς συμβάσεις Η Ευρωπαϊκή Κoιvότητα ή/ και τα κράτη μέλη της έχoυv υπoγράψει oρισμέvες διεθvείς συμβάσεις για τηv πρoστασία τωv θαλασσώv, τωv λιμvώv, τωv πoταμώv και τωv υπoγείωv υδάτωv, υπό διάφoρη voμική μoρφή. Στoυς oργαvισμoύς αυτoύς υπάρχει πoικιλία μελώv, συμμετέχoυv δε και oρισμέvα κράτη μη μέλη της Κoιvότητας. Τα μέτρα πoυ πρoτείvovται στηv oδηγία της Ε.Ε. φιλοδοξούν να υπoβoηθήσoυv σε μεγάλo βαθμό τηv εφαρμoγή της σύμβασης τωv Ηvωμέvωv Εθvώv για τηv πρoστασία και τη εκμετάλλευση τωv διασυvoριακώv υδατoρρευμάτωv και διεθvώv λιμvώv (πoυ καλύπτει και τα διασυvoριακά υπόγεια ύδατα). Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι oδηγία δεv πραγματεύεται ευθέως τα θαλάσσια ύδατα (αv και ασχoλείται σαφώς με τα παράκτια ύδατα και τις εκβoλές τωv πoταμώv). Οι σχετικές διεθvείς συμβάσεις για τηv πρoστασία τωv θαλασσώv δεν συvδέovται συvεπώς τόσo στεvά με τηv oδηγία, όσo τουλάχιστον συvδέovται oι oργαvισμoί διαχείρισης λεκαvώv απoρρoής πoταμώv. Εvτoύτoις, η Επιτρoπή αvαγvωρίζει τη σπoυδαιότητα 67

68 Κεφάλαιο 5 Η Δ.Υ.Π. ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε. - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ τωv συμβάσεωv για τηv πρoστασία τωv περιφερειακώv θαλασσώv και, μαζί με τα σχετικά κράτη μέλη, συμμετέχει εvεργά στις εργασίες τoυς. 68

69 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ 6 ΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ Η Διαχείριση των Υδατικών Πόρων σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης, είδαμε ότι αποτελεί βασική αρχή της αειφόρου προσέγγισης στα προβλήματα των υδατικών πόρων. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται μία τέτοια μελέτη στην ευρύτερη λεκάνη απορροής του Βόλου, που έγινε στο πλαίσιο ερευνητικού έργου που χρηματοδοτήθηκε από τη ΔΕΥΑΜΒ και εκπονήθηκε από τον Τομέα μας. 6.1 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Το Πολεοδομικό Συγκρότημα του Βόλου (Δήμος Βόλου, Δήμος Ν. Ιωνίας και Δήμος Αισωνίας), με γενικό σύνολο εξυπηρετούμενου πληθυσμού κατοίκους, και οι δύο Βιομηχανικές Περιοχές (A και B ΒΙ.ΠΕ), υδροδοτούνται σήμερα από τριάντα (30) γεωτρήσεις εντός και εκτός του Πολεοδομικού Συγκροτήματος και από πηγαίο νερό του Πηλίου (5 πηγές). Οι εκτός Πολεοδομικού Συγκροτήματος γεωτρήσεις (γεωτρήσεις κάμπου) προέρχονται από απόσταση 20 km δυτικά, δηλαδή από την περιοχή της Κάρλας, όπου το υδατικό ισοζύγιο, λόγω της επέκτασης των αρδευόμενων καλλιεργειών, θα ισορροπήσει μόνο με την άμεση κατασκευή του ταμιευτήρα της Κάρλας. Οι εντός Π.Σ. γεωτρήσεις (γεωτρήσεις πόλης) βρίσκονται εντός των Δήμων Βόλου και Ν. Ιωνίας. Στην προς βορρά ορεινή περιοχή βρίσκονται οι πηγές Καλιακούδας, Κουκουράβας, Ξηρακίων, Γερακιάς και Μάνας Πορταριάς από τις οποίες υδροδοτείται το Πολεοδομικό Συγκρότημα με πηγαίο νερό καλής ποιότητας. Ο αγωγός της Καλιακούδας έχει την δυνατότητα να μεταφέρει και το νερό της πηγής Λαγωνίκα, εφόσον παραμεριστούν οι αντιδράσεις των κατοίκων της περιοχής, που αρδεύουν καλλιεργήσιμες εκτάσεις. 69

70 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Κατά τη θερινή περίοδο, το σύνολο των γεωτρήσεων παράγει τα 4/5 περίπου της συνολικής ποσότητας νερού, ενώ, κατά τη χειμερινή περίοδο, συμμετέχει με μεγαλύτερο ποσοστό το πηγαίο, το οποίο θα μπορούσε, για ορισμένους μήνες, να καλύπτει σχεδόν αποκλειστικά τις ανάγκες, αν λυθούν τα λογικά αιτήματα σύγχρησης του πηγαίου υδατικού δυναμικού του Πηλίου. Η εντατική εκμετάλλευση των γεωτρήσεων επέφερε, με την πάροδο του χρόνου, επιβάρυνση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του νερού. Έτσι οι είκοσι (20) γεωτρήσεις της πόλης παρέχουν νερό βεβαρημένο με σκληρότητα (25-85 γαλλικούς βαθμούς) και χλωριόντα ( mg/l), ενώ οι δέκα (10) γεωτρήσεις του Κάμπου έχουν σκληρότητα (30-45 γαλλικούς βαθμούς). Επομένως το νερό με το οποίο τροφοδοτείται το Πολεοδομικό Συγκρότημα, δεν επαρκεί, όχι μόνο ποσοτικά, αλλά και ποιοτικά, κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες, όπου οι γεωτρήσεις καλύπτουν το μεγαλύτερο ποσοστό της απαιτούμενης ποσότητας και επιβαρύνουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του νερού. Γι αυτό κρίθηκε επιτακτική από τη ΔΕΥΑΜΒ η εκπόνηση μελέτης, που θα ερευνήσει και θα καταγράψει όλο το διαθέσιμο υδατικό δυναμικό της περιοχής και θα αξιολογήσει τεχνικοοικονομικά όλες τις λύσεις για την εκμετάλλευση του δυναμικού αυτού, με σκοπό την εξασφάλιση των αναγκαίων ποσοτήτων νερού καλής ποιότητας για την υδροδότηση της Μ.Π. Βόλου. Η διερεύνηση και καταγραφή του υδατικού δυναμικού της λεκάνης αποτελεί διαδικασία σύνθετη και πολυπαραμετρική, καθώς το υπό εξέταση αντικείμενο κατανέμεται χωρικά και χρονικά με διαφορετικούς μηχανισμούς (επιφανειακή υδρολογία, υπόγεια υδραυλική, ποτάμιες ροές, επικοινωνία υδραυλικών συστημάτων). Επίσης, ο σχεδιασμός οποιουδήποτε υδραυλικού έργου που προορίζεται να συμβάλει στην τροποποίηση της υπάρχουσας κατάστασης, πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις κατανομές αυτές, ώστε να γίνει δυνατή η πρόβλεψη της μελλοντικής κατάστασης (μετά την τροποποίηση). Αυτοί είναι και οι λόγοι που για την επίλυση του συγκεκριμένου προβλήματος, έγινε χρήση ενός μοντέλου GIS (MapInfo). Πριν όμως αναφερθούμε διεξοδικότερα στη συγκεκριμένη εφαρμογή, λίγα λόγια για τη χρήση των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (GIS) στη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων. 70

71 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ 6.2 ΤΟ GIS ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Η ιδιαιτερότητα στις βάσεις δεδομένων των Περιβαλλοντικών Συστημάτων σε σχέση με άλλες βάσεις δεδομένων οφείλεται στη γεωγραφική τους εξάρτηση. Παίζει δηλαδή σημαντικό ρόλο η χωρική διάσταση της πληροφορίας και η γεωγραφική της κατανομή, πέρα από τις τιμές των διαφόρων παραμέτρων και τη χρονική τους μεταβολή. Τα υδατικά συστήματα αποτελούν ένα προνομιακό τμήμα των Περιβαλλοντικών Συστημάτων, όσον αφορά στην καταγραφή της χωρικής μεταβολής της πληροφορίας, γεγονός που αποδεικνύεται από το πλήθος των εφαρμογών, που εμφανίζονται τα τελευταία χρόνια, χρήσης Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (GIS) σε προβλήματα διαχείρισης υδατικών πόρων. Εκτός από τη χωρική εξάρτηση της πληροφορίας, τα συστήματα αυτά παρέχουν και τα εξής πλεονεκτήματα: α) Δυνατότnτα Γεωγραφικής Aνάλυσnς των Πληροφοριών Οι πληροφορίες δεν έχουν απλώς χωρική εξάρτηση αλλά μπορούν να διαχειριστούν με βάση τη γεωγραφική συνιστώσα. Έτσι, μπορούν να ανακτηθούν πληροφορίες σχετικά με την κατανομή κάποιας συγκεκριμένης ιδιότητας των παραμέτρων, ή πληροφορίες σχετικές με περιοχές που εμφανίζεται κάποια ιδιαίτερη ιδιότητα. Π.χ. περιοχές όπου η ρύπανση υπερβαίνει κάποια όρια, ή περιοχές όπου η βροχόπτωση ή η απορροή εμφανίζει συστηματική απόκλιση από τις μέσες αναμενόμενες τιμές. β) Δυνατότnτα nλεκτρονικής χαρτογράφησης και παρουσίασnς θεματικών χαρτών Τα G.I.S. έχουν την δυνατότητα να παρουσιάζουν πληροφορίες με μορφή χαρτών και ιδιαίτερα θεματικών χαρτών. Αυτοί οι χάρτες μπορούν να συνδυάζονται μεταξύ τους και να παράγουν σύνθετες χαρτογραφικές απεικονίσεις. γ) Δυνατότητα διεπιστημονικής εργασίας Αυτό σημαίνει ότι μπορεί κάποιος να προσθέτει στοιχεία του δικού του επιστημονικού κλάδου σε προηγούμενες δουλειές "κτίζοντας" πάνω σε αυτές και έτσι αυξάνει τον αριθμό των πληροφοριών που αφορούν μια συγκεκριμένη περιοχή ευνοώντας την ύπαρξη κοινής αναφοράς για τους επιστήμονες διαφορετικών ειδικοτήτων που συνεργάζονται μεταξύ τους. Αυτό επιτυγχάνεται χάρη στην 71

72 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ θεμελιώδη αρχή των επιπέδων πληροφοριών (Layers) τα οποία εναποτίθενται το ένα πάνω στο άλλο και έτσι συνδυαζόμενα μεταξύ τους,όπως συνηθίζεται με την κλασσική μέθοδο χαρτογράφησης με χρήση ριζόχαρτων που εναποτίθενται διαδοχικά το ένα πάνω στο άλλο κατορθώνουμε την αξιοποίηση και τον συνδυασμό διαφορετικών πληροφοριών. δ) Δυνατότητα ένταξης μεθόδων μαθηματικής επεξεργασίας των πληροφοριών στα G.I.S. καθώς και μοντέλα προσομοίωσης. Συγκεκριμένα στις περιβαλλοντικές εφαρμογές μπορούμε αν επεκταθούμε να ασχοληθούμε με μοντέλα πρόγνωσης φαινομένων π.χ. περιβαλλοντικών αλλοιώσεων, αλλοίωση μορφολογίας της εξέλιξης των υδροσυστημάτων, την αξιοποίηση εναλλακτικών σχεδίων διαχείρισης κ.λ.π Συνοπτικό εγχειρίδιο για τη μελέτη και χρήση του Mapinfo Σ αυτή την ενότητα περιγράφουμε περιληπτικά τη διαδικασία που ακολουθήθηκε για την πραγματοποίηση μέρους αυτής της μελέτης με τη βοήθεια του Mapinfo. Εισαγωγή του χάρτη της περιοχής μέσω scanner στον ηλεκτρονικό υπολογιστή Δόθηκαν για κάθε κομμάτι του χάρτη οι γεωγραφικές συντεταγμένες τεσσάρων γνωστών σημείων με τέτοια ακρίβεια ώστε το σφάλμα να είναι μηδενικό. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται image registration. Στην συνέχεια κατασκευάστηκε κάνναβος (grid) που αποδείχτηκε ότι συμπίπτει με τους άξονες του ορθογωνίου συστήματος συντεταγμένων του χάρτη, κάτι που χρησίμευσε στο να επαληθευτεί ότι ο ορισμός των γεωγραφικών συντεταγμένων έγινε με ακρίβεια. Δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην ακρίβεια στο στάδιο αυτό προκειμένου να εξασφαλισθεί η ορθότητα των πληροφοριών που είχαμε σκοπό να δημιουργήσουμε και να διαχειριστούμε. Το σύστημα προβολής που χρησιμοποιήθηκε ήταν το EGSA 87. Ψηφιοποίηση του χάρτη Πρώτα με την εντολή File ~ New Table δημιουργείται νέος πίνακας που θα περιέχει τον ψηφιοποιημένο χάρτη. Τα επονομαζόμενα Layer αποτελούν τα διαφορετικά επίπεδα πληροφοριών και εργασίας που συνδυάζονται μεταξύ τους. Με το PoIyline Button δημιουργούνται οι ισοϋψείς, τα χωριά, οι λίμνες, τα ποτάμια, τα δάση κ.λ.π.. Ταυτόχρονα ενημερώνουμε και το φύλλο επεξεργασίας (New Browser Window) με 72

73 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ τα ονόματα και τα χαρακτηριστικά αυτών. Με τις εντολές Edit ~ Copy και Edit ~ Paste και Object Region ολοκληρώνεται η διαδικασία της ψηφιοποίησης. Δημιουργία πινάκων και αντίστοιχων φύλλων επεξεργασίας (Βάση Δεδομένων) Με το Symbol Button σκοπεύετε στο χάρτη το σημείο που έχει επιλεχθεί και συγχρόνως ανοίγει στο φύλλο επεξεργασίας θέση όπου καταχωρούνται οι πληροφορίες που αντιστοιχούν στο σημείο αυτό. Με την εντολή TabIe ~ Maintenance ~ Τable Structure δημιουργείται η μορφή του φύλλου επεξεργασίας με τις επιθυμητές στήλες. Με την εντολή αυτή, μπορούμε επίσης να αλλάξουμε τη δομή των πινάκων προσθέτοντας ή αφαιρώντας στήλες. Η διόρθωση μιας πληροφορίας γίνεται κατ' ευθείαν είτε στο φύλλο επεξεργασίας, είτε πάνω στο χάρτη. Σε περίπτωση διαγραφής μιας πληροφορίας χρησιμοποιούνται οι εντολές Edit ~ Cut ή Edit ~ Clear. Διαγράφεται έτσι η πληροφορία και από το φύλλο επεξεργασίας και από το χάρτη. Ενημέρωση στήλης Με την εντολή Table ~ Update Column είναι δυνατό να προστεθεί μια νέα στήλη σε ένα πίνακα, η οποία θα περιέχει στοιχεία αντλούμενα από οποιοδήποτε ψηφιοποιημένο χάρτη. π.χ. η προσθήκη σε ένα πίνακα της στήλης εμβαδόν, που δίνει την πληροφορία του εμβαδού της αρδευόμενης έκτασης μίας περιοχής. Ακόμη είναι εφικτή η ενημέρωση του φύλλου επεξεργασίας απ ευθείας από το θεματικό χάρτη με πληροφορίες για εμβαδά, περιμέτρους, αποστάσεις, γεωμετρικά χαρακτηριστικά κ.α.. Εντολή Query ~ Select Με την εντολή αυτή επιτυγχάνεται η ταξινόμηση των στοιχείων βάσει κάποιου κριτηρίου, π.χ. ταξινόμηση των νομών με αλφαβητική σειρά ή με βάση την έκτασή τους. Εντολή Table ~ Append Rows to Table Με την εντολή αυτή είναι εφικτή η προσάρτηση ενός πίνακα σε έναν άλλο και η περαιτέρω επεξεργασία των στοιχείων τους. Δημιουργία θεματικών χαρτών Με την εντολή Map ~ Create Thematic Map είναι δυνατό να δημιουργηθούν χάρτες που δίνουν πληροφορίες μη ορατές με τη μελέτη απλών πινάκων. 73

74 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Εντολή Table ~ Maintenance ~ Pack Table Κατά τη διαγραφή στοιχείων από το χάρτη και το φύλλο επεξεργασίας (με την εντολή Edit ~ Cut, Edit ~ Clear) εμφανίζονται γκρι γραμμές στο φύλλο επεξεργασίας. Με τη βοήθεια της εντολής Pack Table δίνεται η δυνατότητα εξαφάνισης των γκρι αυτών γραμμών. 6.3 ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗΡΙΓΜΕΝΗΣ ΣΕ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ (GIS) Με την βοήθεια του Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών Mapinfo, αφού εισήχθησαν χάρτες με κλίμακα 1:50000 στον υπολογιστή, με την βοήθεια scanner, έγινε ψηφιοποίηση των παρακάτω πληροφοριών: Μορφολογικές πληροφορίες Ισοϋψείς ανά 20 μέτρα της περιοχής που περιέχεται στα τρία φύλλα χάρτη (Βελεστίνο, Βόλος και Ζαγορά) με κλίμακα 1:50000 του ΙΓΜΕ. Από τις ισοϋψείς, στην συνέχεια δημιουργήθηκε το ψηφιακό ανάγλυφο της περιοχής. Τριγωνομετρικά σημεία των κορυφών της περιοχής Τριγωνομετρικά σημεία που έχουν ελεγχθεί. Τριγωνομετρικά σημεία που δεν έχουν ελεγχθεί. Η ακτογραμμή της περιοχής. Το θαλάσσιο και το χερσαίο τμήμα της περιοχής Τοπωνύμια των περιοχών. Ισοβαθείς της θαλάσσιας περιοχής του Παγασητικού κόλπου. Σημεία γνωστού βάθους της περιοχής του Παγασητικού κόλπου. 74

75 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Πληροφορίες συγκοινωνιών Το δίκτυο των δρόμων της περιοχής (αυτοκινητόδρομοι, επαρχιακοί, αγροτικοί, κ.τ.λ.) Οι σταθμοί και το δίκτυο των γραμμών των τρένων της περιοχής. Τα λιμάνια και τα αεροδρόμια της περιοχής Αστικά κέντρα. Τα αστικά κέντρα της περιοχής με τους αντίστοιχους πληθυσμούς. Οι μονές της περιοχής. Οι κοινότητες της περιοχής με την αντίστοιχη έδρα της κάθε μίας. Η απασχόληση των κατοίκων της κάθε κοινότητας. Οι ηλικίες των κατοίκων κάθε κοινότητας. Οι καποδιστριακοί δήμοι της περιοχής με τους πληθυσμούς τους. Οι έδρες των καποδιστριακών δήμων με τους πληθυσμούς τους. Ο νομός και οι ταχυδρομικοί κώδικες της περιοχής Υδρολογικές πληροφορίες. Το όγδοο υδατικό διαμέρισμα. Οι υπολεκάνες του 8 ου υδατικού διαμερίσματος. Οι χείμαρροι της περιοχής βάση του χάρτη. Οι χείμαρροι της περιοχής με αρίθμηση κατά Strahler. Οι υδροκρίτες των υπολεκανών απορροής 3 ης 4 ης 5 ης και 6 ης τάξης. Οι υδρομετεωρολογικοί σταθμοί της περιοχής. Οι πηγές της περιοχής ενδιαφέροντος αφού πρώτα εντοπίστηκαν οι συντεταγμένες τους με την βοήθεια οργάνου GPS στο πεδίο. 75

76 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Πληροφορίες χρήσεων γης. Χρήσεις γης από δασικούς χάρτες του Υπουργείου Γεωργίας. Χρήσεις γης που προέκυψαν μετά από επεξεργασία κατά Corine από δορυφορικές εικόνες ορθοφωτοδιορθωμένες. Δορυφορική εικόνα Lansat ορθοφωτοδιορθωμένη. Παρακάτω υπάρχουν ψηφιοποιημένοι χάρτες με τις παραπάνω πληροφορίες Γεωλογικές πληροφορίες Οι γεωλογικοί σχηματισμοί της περιοχής από χάρτες κλίμακας 1:

77 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Ψηφιοποιημένοι χάρτες Εικόνα 6.1: Ισοϋψείς ανά 20 μέτρα της περιοχής Εικόνα 6.2: Ψηφιακό ανάγλυφο της περιοχής 77

78 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Εικόνα 6.3: Άλλες μορφολογικές πληροφορίες Εικόνα 6.4: Πληροφορίες συγκοινωνιών 78

79 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Εικόνα 6.5: Πληροφορίες αστικών κέντρων. Εικόνα 6.6: Υδρολογικές πληροφορίες λεκανών απορροής-πηγών βροχομετρικών σταθμών. 79

80 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Εικόνα 6.7: Υδρολογικές πληροφορίες χειμάρρων. Εικόνα 6.8: Πληροφορίες χρήσεων γης από δασικούς χάρτες του Υπουργείου Γεωργίας. 80

81 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Εικόνα 6.9: Γεωλογικοί σχηματισμοί της περιοχής Οι ψηφιοποιημένοι χάρτες ως πηγή πληροφορίας Στο σύνολο των χαρτών (Layers) που ψηφιοποιήθηκαν για την περιοχή του Νομού Μαγνησίας διακρίνουμε τις μορφολογικές πληροφορίες, υδρολογικές πληροφορίες, τα αστικά κέντρα, τις χρήσεις γης, κ.τ.λ. Το πλήθος των πληροφοριών καθώς και οι συνδυασμοί που μπορεί να επιτύχει κανείς είναι πάρα πολλά. Συνοπτικά αναφέρονται τα παρακάτω για κάθε Layer: Ισοϋψείς Παρέχει πληροφορίες για το τοπογραφικό της περιοχής, τα υψηλότερα και χαμηλότερα σημεία του χάρτη (τριγωνομετρικά σημεία), τις κλίσεις του εδάφους. Με τη βοήθεια αυτού του Layer γίνεται ο προσδιορισμός των υδροκριτών και των περιοχών που ευνοούν τη συγκέντρωση επιφανειακών νερών. 81

82 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Χείμαρροι Καθορισμός της τάξης μεγέθους, μήκους και αρίθμησης των χειμάρρων, ενώ γίνεται και ποιοτική διακριτοποίηση εάν πρόκειται για μεγάλο ποτάμι, υδατόρευμα ή απλό χείμαρρο. Χωριά και πόλεις Σε αυτόν το χάρτη βρίσκονται συγκεντρωμένα στοιχεία για την έκταση (εμβαδόν, περίμετρος) που καταλαμβάνει ο κάθε οικισμός, πόλη ή χωριό, την κατανομή τους στο χώρο και την ακριβή γεωγραφική τους θέση (συντεταγμένες). Από τα στοιχεία του πληθυσμού αυτών διαπιστώνεται το πυκνοκατοικημένο της περιοχής σε κατοίκους/ τετρ.χιλιόμετρο. Επίσης αποτελούν και ενδεικτικά σημεία κατανάλωσης νερού και παραγωγής οικιακών ή και βιομηχανικών αποβλήτων. Βροχομετρικοί σταθμοί Αποτελούν τα σημεία συγκέντρωσης του μεγαλύτερου όγκου πληροφοριών της Βάσης Δεδομένων. Εκτός από τις συντεταγμένες τους, μας ενημερώνουν για τα ύψη βροχοπτώσεων, θερμοκρασίες, εξάτμιση, σχετική υγρασία και άλλα στοιχεία για τη συγκεκριμένη περιοχή και για πεπερασμένο χρονικό διάστημα. Συνήθως ταυτίζονται με το χωριό ή την πόλη σε μικρή απόσταση των οποίων είναι εγκατεστημένος ο κάθε σταθμός. Συνολική λεκάνη και υπολεκάνες Λαμβάνουμε σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τη δημιουργία του υδρολογικού ισοζυγίου τόσο των επιμέρους όσο και της ολικής λεκάνης. Ακόμη μπορούμε να υπολογίσουμε την έκταση και ανάλογα με τη Βάση Δεδομένων στοιχεία που αφορούν τις χρήσεις γης, το πόσο πυκνοκατοικημένες είναι και την ενασχόληση των κατοίκων τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε συνδυασμό με τους βροχομετρικούς σταθμούς και εφαρμογή της Μεθόδου Thiessen είναι δυνατόν να υπολογίσουμε το μέσο βροχομετρικό ύψος των υπολεκανών. Χρήσεις γης Το συγκεκριμένο Layer παρέχει εποπτική εικόνα της χλωρίδας της περιοχής και αναλυτικότερα του είδους της ελεύθερης βλάστησης και της καλλιεργούμενης γης. Ομοίως με τα προηγούμενα υπολογίζεται εύκολα το εμβαδόν των δασών, θάμνων, 82

83 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ καλλιεργούμενων και αναξιοποίητων εκτάσεων καθώς και ο ρυθμός συρρίκνωσης, εξάπλωσης στο χρόνο αντίστοιχα. Μπορούν να αξιοποιηθούν και πληροφορίες σχετικές με την διάβρωση του εδάφους, η οποία λαμβάνει χώρα σε μέρη με σχετικά αραιή βλάστηση και απότομες κλίσεις. Στην συνέχεια με την βοήθεια των ισοϋψών δημιουργήθηκε το ψηφιακό ανάγλυφο της περιοχής και δημιουργήθηκε στο Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών η βάση δεδομένων. 6.4 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ. Για τη δημιουργία και λειτουργία του γεωγραφικού συστήματος πληροφοριών απαραίτητη είναι η δημιουργία μίας βάσης δεδομένων, η οποία θα τροφοδοτεί το GIS με δεδομένα. Η βάση αυτή θα πρέπει: Να εξασφαλίζει μία άνετη συνεργασία με το Mapinfo, Να δουλεύει σε σύστημα WINDOWS, Να είναι φιλικό προς το χρήστη και να είναι εύκολη η προσθαφαίρεση πινάκων. Υπάρχουν διάφορα προγράμματα που πληρούν αυτές τις προϋποθέσεις, λόγω όμως της διαδεδομένης χρήσης και του μικρού μεγέθους και αριθμού των πινάκων προτιμήθηκε η ACCESS Σχεδιασμός βάσης δεδομένων Η περιοχή αναφοράς δεδομένων για τη συγκεκριμένη βάση δεδομένων συμπεριλαμβάνει όλα τα υδρολογικά στοιχεία της υδρολογικής λεκάνης της ευρύτερης περιοχής Βόλου. Αυτό σημαίνει ότι μας ενδιαφέρουν δεδομένα που αφορούν τις πηγές και τις γεωτρήσεις που έχουν γίνει στην υδρολογική λεκάνη του Βόλου, οι βροχοπτώσεις και οι καταναλώσεις ανά μήνα και περιοχή (πόλη Βόλου, ΒΙ.ΠΕ) κ.τ.λ. Συγκεκριμένα η βάση δεδομένων πρέπει να παρέχει τις παρακάτω υπηρεσίες: 83

84 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Να περιλαμβάνει στοιχεία για κάθε έναν από τους σταθμούς μέτρησης (Βόλου, Αγχιάλου, Καλιακούδας, Ζαγοράς, Μακρυνίτσας), όπως ύψος βροχής, μέση μηνιαία υγρασία, μέση μηνιαία θερμοκρασία και εξατμισοδιαπνοή για μία συγκεκριμένη ημερομηνία. Για τις 8 γεωτρήσεις που έχουν γίνει στην περιοχή Βόλου (1 Ριζόμυλο, 2 Βελεστίνο, 5 Αγ. Γεώργιο) εκτός από τα σταθερά στοιχεία που χαρακτηρίζουν γεωγραφικά κυρίως μία γεώτρηση (lon, lat, περιοχή γεώτρησης και βάθος γεώτρησης) θα πρέπει να υπάρχουν στοιχεία ως προς την στάθμη και την παροχή της γεώτρησης ανά μήνα, καθώς και για το πότε μετρήθηκε αυτή και σε ποιο βάθος βρίσκονται οι γεωλογικοί σχηματισμοί. Για τα υδατορεύματα θα πρέπει να υπάρχει η περιοχή που βρίσκονται, η λεκάνη, το μήκος και κλήση τους καθώς οι κλάσεις των παραποτάμων τους και οι παροχές ανά μήνα. Για τις 4 πηγές (Καλιακούδα, Μάνα και Γεράκια, Κουκουράβα και Ξηράκια) καθώς και για τις περιοχές γεωτρήσεων (Βόλος, Κάμπος και Νέα Ιωνία) έχουμε την γεωγραφική τους θέση και την παροχή νερού ανά μήνα. Για τις δύο περιοχές κατανάλωσης που μας ενδιαφέρουν (πόλη Βόλου, ΒΙ.ΠΕ. Βόλου) χρειαζόμαστε στοιχεία ως προς τον αριθμό των υδρομέτρων, την συνολική παροχή και την κατανάλωση ανά τρίμηνο. Για όλες τις παραπάνω κατηγορίες δεδομένων μας ενδιαφέρει να μπορούμε να εισάγουμε και να διαχειριζόμαστε τα δεδομένα και να εξάγουμε συγκεκριμένα δεδομένα με τη βοήθεια ερωτημάτων, κυρίως να βρίσκουμε δεδομένα για μία συγκεκριμένη περιοχή ή για μία χρονική περίοδο. Για την τελευταία κατηγορία, τις περιοχές κατανάλωσης, μας ενδιαφέρει ακόμα να μπορούμε να βγάζουμε διάφορα στατιστικά στοιχεία όπως ποσοστό κατανάλωσης, αλλαγή στην συνολική παροχή και αυξομείωση των υδρομέτρων. Επίσης με βάση τα στοιχεία για τις περιοχές γεωτρήσεων και για τις πηγές μπορούμε να βγάλουμε την συνολική παροχή νερού για μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Όλα τα παραπάνω είναι έτοιμα ερωτήματα τα οποία δημιουργήθηκαν κυρίως για τις ανάγκες του γεωγραφικού συστήματος πληροφοριών. 84

85 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Το μοντέλο της βάσης δεδομένων Για την δημιουργία του μοντέλου της βάσης θα χρησιμοποιήσουμε το μοντέλο οντοτήτων - σχέσεων. Με τη βοήθεια αυτού του μοντέλου θα παρουσιάσουμε σχηματικά όλα τα δεδομένα που ανήκουν στην περιοχή αναφοράς που περιγράψαμε πιο πριν. Ξεκινώντας από την πρώτη κατηγορία δεδομένων, τους σταθμούς μέτρησης, βλέπουμε ότι χρειαζόμαστε τα παρακάτω δεδομένα: Όνομα σταθμού Χρονοσειρά Ημερομηνία χρονοσειράς Ποσότητα εξατμισοδιαπνοής Ημερομηνία εξατμισοδιαπνοής Μέση μηνιαία υγρασία Ημερομηνία υγρασίας Μέση μηνιαία θερμοκρασία Ημερομηνία θερμοκρασίας Για όλους τους πίνακες που θα δημιουργήσουμε θα έχουμε ένα κλειδί που χαρακτηρίζει μοναδικά τον κάθε πίνακα. Εικόνα 6.10: Μοντέλο οντοτήτων σχέσεων για τους Σταθμούς μέτρησης 85

86 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Για τη δεύτερη κατηγορία δεδομένων, τις γεωτρήσεις, χρειάζονται τα παρακάτω στοιχεία: Όνομα γεώτρησης Περιοχή γεώτρησης Longitude, latitude Βάθος γεώτρησης Στάθμη γεώτρησης και ημερομηνία μέτρησης στάθμης Γεωλογικός σχηματισμός και βάθος στο οποίο μετρήθηκε Παροχή γεώτρησης και ημερομηνία παροχής Χημικά στοιχεία που βρέθηκαν στο νερό της γεώτρησης και ημερομηνία που βρέθηκαν Εικόνα 6.11:Μοντέλο οντοτήτων σχέσεων για τις γεωτρήσεις Η τρίτη κατηγορία δεδομένων, τα υδατορεύματα, έχει τα παρακάτω στοιχεία: Όνομα υδατορεύματος Περιοχή που βρίσκεται Λεκάνη που βρίσκεται Κλίση 86

87 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Μήκος Κλάση υδατορεύματος Τιμή παροχής και ημερομηνία μέτρησής της Εικόνα 6.12: Μοντέλο οντοτήτων σχέσεων για τα υδατορεύματα Οι πηγές (τέταρτη κατηγορία δεδομένων) χαρακτηρίζονται από τη γεωγραφική τους θέση και την παροχή τους σε συγκεκριμένη ημερομηνία. Συνεπώς τα στοιχεία που χρειαζόμαστε είναι: Όνομα πηγής Longitude, latitude Παροχή πηγής και ημερομηνία μέτρησης της παροχής Εικόνα 6.13: Μοντέλο οντοτήτων σχέσεων για τις πηγές Για τις περιοχές γεωτρήσεων (πέμπτη κατηγορία δεδομένων) μας ενδιαφέρουν οι γεωγραφικές συντεταγμένες και η παροχή τους ανά μήνα: 87

88 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Περιοχή γεώτρησης Longitude, latitude Παροχή περιοχής γεώτρησης και ημερομηνία καταγραφής της. Εικόνα 6.14: Μοντέλο οντοτήτων σχέσεων για τις περιοχές γεώτρησης Για την τελευταία κατηγορία δεδομένων, τις περιοχές κατανάλωσης, τα δεδομένα που χρειαζόμαστε είναι: Όνομα περιοχής Υδρόμετρα Συνολική παροχή Κατανάλωση και ημερομηνία (ανά τρίμηνο) υδρομέτρων, (παροχή και κατανάλωση) Εικόνα 6.15: Μοντέλο οντοτήτων σχέσεων για τις περιοχές κατανάλωσης Με το άνοιγμα της βάσης εμφανίζεται η φόρμα ελέγχου για όλα τα στοιχεία της βάσης και ο χρήστης έχει τρεις επιλογές: 1. να εισάγει στοιχεία στους πίνακες που αναφέραμε πιο πριν, 88

89 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ 2. να εκτελέσει κάποιο από τα ήδη υπάρχοντα ερωτήματα ή 3. να εκτυπώσει μία από τις υπάρχουσες εκθέσεις. Εικόνα 6.16: Φόρμα ελέγχου της βάσης δεδομένων Κάνοντας κλικ στην πρώτη επιλογή της φόρμας ελέγχου, εμφανίζεται η φόρμα εισαγωγής στοιχείων. Οι επιλογές που έχει κανείς με αυτήν τη φόρμα είναι ή να ανοίξει μία από τις φόρμες οι οποίες εισάγουν στοιχεία στους πίνακες της βάσης ή να επιστρέψει στην φόρμα ελέγχου. Εικόνα 6.17:Φόρμα εισαγωγής στοιχείων Σταθμών Η φόρμα για παράδειγμα των σταθμών μέτρησης είναι χωρισμένη σε τέσσερις ενότητες: Βροχοπτώσεις, θερμοκρασία, υγρασία, και εξατμισοδιαπνοή. Ανάμεσα σε αυτές τις ενότητες μπορεί να κινηθεί κανείς κάνοντας αριστερό κλικ με το ποντίκι 89

90 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ πάνω στην ετικέτα με το όνομα της ενότητας. Στην εικόνα φαίνεται η ενότητα των βροχοπτώσεων. Η δεύτερη επιλογή του πίνακα ελέγχου ανοίγει την φόρμα αναζήτησης στοιχείων. Η φόρμα αυτή περιέχει για την ώρα μόνο δύο ερωτήματα: το ερώτημα εύρεσης κατανάλωσης και το ερώτημα που υπολογίζει τις βροχοπτώσεις σε ένα συγκεκριμένο σταθμό για μία χρονική περίοδο που δίνει ο χρήστης. Λόγω της πολυπλοκότητας του δευτέρου ερωτήματος, θα εξηγήσουμε τον τρόπο λειτουργίας μόνο αυτού. Το πρώτο ερώτημα δουλεύει με αντίστοιχο τρόπο. Τρέχοντας το ερώτημα των βροχοπτώσεων, εμφανίζονται διαδοχικά τρία παράθυρα με τα οποία μπορεί να γίνει η εισαγωγή των παραμέτρων του ερωτήματος. Τα παράθυρα αυτά είναι: Ημερομηνία έναρξης Ημερομηνία λήξης Όνομα σταθμού, που προσδιορίζει για ποιον σταθμό θα υπολογιστούν οι βροχοπτώσεις. Αφού γίνει η εισαγωγή των παραμέτρων του ερωτήματος, μπορεί να γίνει ο υπολογισμός των βροχοπτώσεων. Εικόνα 6.18: Φόρμα εμφάνισης αποτελεσμάτων του ερωτήματος υπολογισμού των βροχοπτώσεων 90

91 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ 6.5 ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΥΔΡΟΛΟΓΙΑ Εύρεση ισοδύναμου βροχομετρικού ύψους της λεκάνης απορροής με τη μέθοδο των πολυγώνων Thiessen. Με την μέθοδο αυτή το ισοδύναμο ομοιόμορφο βροχομετρικό ύψος υπολογίζεται σαν μέσος όρος των βροχομετρικών υψών των σταθμών του δικτύου με χρήση συντελεστών βάρους που προκύπτουν από την επιφάνεια απορροής κάθε βροχομετρικού σταθμού. Συγκεκριμένα η συνολική έκταση που καλύπτει το βροχομετρικό δίκτυο, διαιρείται σε πολύγωνα που σχηματίζονται από τις μεσοκαθέτους στα ευθύγραμμα τμήματα που ενώνουν γειτονικούς σταθμούς. Η διαδικασία σχεδιασμού των πολυγώνων Thiessen έγινε με την βοήθεια του γεωγραφικού συστήματος πληροφοριών (GIS) και του προγράμματος MapInfo. Έτσι υπολογίστηκε το συνολικό εμβαδόν της λεκάνης απορροής του βόλου (Α) και τα επιμέρους εμβαδά των πολυγώνων (Α i ). Το ισοδύναμο ομοιόμορφο βροχομετρικό ύψος P δίνεται από τον τύπο: n Ai P ( ) Pi i1 A όπου P i το βροχομετρικό ύψος κάθε σταθμού και n ο αριθμός των πολυγώνων στα οποία υποδιαιρέθηκε η περιοχή. Από τα βροχομετρικά στοιχεία υπολογίστηκε το ετήσιο ύψος βροχόπτωσης P i για κάθε σταθμό. Από τη διαδικασία αυτή το ισοδύναμο ομοιόμορφο βροχομετρικό ύψος της λεκάνης απορροής του Βόλου υπολογίστηκε ίσο με 658,8mm, ενώ ο συνολικός όγκος νερού που πέφτει στην λεκάνη απορροής κάθε χρόνο είναι: 658,8 209,8248=138, m Προσδιορισμός υδρολογικών παραμέτρων και συντελεστών Η μοίρα του νερού που πέφτει στο έδαφος με τη μορφή κατακρημνισμάτων ορίζεται από τους συντελεστές: κ + ε + α = 100 όπου κ = συντελεστής κατείσδυσης, δηλαδή ο λόγος του όγκου του νερού που κατεισδύει προς τον συνολικό όγκο των κατακρημνισμάτων (%), 91

92 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ ε = συντελεστής εξατμισοδιαπνοής, δηλαδή ο λόγος του όγκου του νερού που επιστρέφει στην ατμόσφαιρα με τους μηχανισμούς της εξάτμισης και της διαπνοής, προς τον συνολικό όγκο των κατακρημνισμάτων (%), α = συντελεστής επιφανειακής απορροής, δηλαδή ο λόγος του όγκου του νερού που απορρέει επιφανειακά προς τον συνολικό όγκο των κατακρημνισμάτων (%). Η τιμή του κάθε συντελεστή εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τη γεωλογική δομή του πεδίου ενδιαφέροντος. Από υπάρχουσες μελέτες στην περιοχή προέκυψαν οι εξής τιμές για τους σχηματισμούς που συνθέτουν τη λεκάνη ενδιαφέροντος: Οι ανθρακικοί σχηματισμοί με ε = 60%, α = 3% και κ = 37%. Οι σχιστολιθικοί σχηματισμοί με ε = 61%, α = 25% και κ = 14%. Οι προσχωματικές αποθέσεις με ε = 60%, α = 24% και κ = 16% Υδρολογικές λεκάνες ισοζύγιο Ως γνωστό το υδρολογικό ισοζύγιο μιας λεκάνης εκφράζεται από τη σχέση: V = A + E + K με: V τον όγκο του ετήσιου υετού στη λεκάνη, Α τον όγκο της ετήσιας επιφανειακής απορροής, Ε τον όγκο της ετήσιας εξατμισοδιαπνοής και Κ τον ετήσιο όγκο νερού που κατεισδύει. Όπως προκύπτει από τη χάραξη του υδρογραφικού δικτύου στο GIS η μείζων λεκάνη Βόλου αναλύεται σε 8 επιμέρους υδρολογικές λεκάνες. Το υδατικό δυναμικό, όπως προέκυψε από τους υπολογισμούς είναι: Υδρολογικό Ισοζύγιο Thiessen Ετήσιος όγκος νερού στη λεκάνη ΣV ( 10 6 m 3 ) 138,2 Όγκος επιφανειακής απορροής Vα ( 10 6 m 3 ) 26,8 Όγκος κατείσδυσης Vκ ( 10 6 m 3 ) 27,8 92

93 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ 6.6 ΥΠΟΓΕΙΑ ΥΔΡΟΛΟΓΙΑ Απογραφή πηγών περιοχής Στην εξεταζόμενη περιοχή υπάρχουν αρκετά, σημαντικά έως μετρίως σημαντικά από άποψη παροχής, μέτωπα πηγαίων αφίξεων τα οποία οφείλονται είτε στην εκφόρτιση καρστικού ασβεστολιθικού νερού, είτε στην επαφή γεωλογικών σχηματισμών διαφορετικού συντελεστή διήθησης (μάρμαρα ή γνεύσιοι με σαθρό ή υγιή σχιστόλιθο). Δυστυχώς, ενώ το νερό των περισσότερων από αυτές χρησιμοποιείται για άρδευση και ύδρευση των γύρω δήμων, δεν υπήρξε έως σήμερα καμία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής τους (δίκτυο υπερετήσιων μετρήσεων παροχών), ούτε καν απογραφής της θέσης τους. Θεωρήθηκε λοιπόν πρωταρχική η ανάγκη απογραφής των πηγών αυτών, ώστε να αποσαφηνιστεί μία πρώτη εικόνα της υπάρχουσας κατάστασης στην εξεταζόμενη περιοχή, όσον αφορά το διαθέσιμο υδατικό δυναμικό της. Η απογραφή των πηγών έγινε των Αύγουστο του Μετά τη δημιουργία του ενιαίου ψηφιακού υποβάθρου της περιοχής με την βοήθεια Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών τοποθετήθηκαν οι πηγές σε χάρτη 1:50000 αφού πρώτα βρέθηκαν οι συντεταγμένες τους με την βοήθεια οργάνου GPS στο πεδίο. Οι πληροφορίες που περιέχονται στην βάση δεδομένων όσο αφορά τις πηγές είναι οι συντεταγμένες τους (Lon, Lat), η ονομασία τους, και η εκτιμούμενη παροχή κατά την περίοδο της απογραφής. Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι οι παροχές που εκτιμήθηκαν είναι οι ελάχιστες δυνατές λόγω της εποχής της παρατήρησης και λόγω του ξηρού υδρολογικού έτους που διανύθηκε Αποτελέσματα της απογραφής. Με την απογραφή καταγράφηκαν συνολικά 24 πηγές στους δήμους Πορταριάς, Μακρινίτσας, Ζαγοράς και Αγριάς. Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται αναλυτικά όλα τα παραπάνω σημεία με τις αντίστοιχες συντεταγμένες τους και την παροχή των πηγών. Το σύνολο του νερού των παραπάνω πηγών είναι της τάξης των m 3 /h την εποχή του Αυγούστου Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι παροχές που εκτιμήθηκαν είναι οι ελάχιστες δυνατές λόγω της εποχής της παρατήρησης και λόγω του ξηρού υδρολογικού έτους που διανύθηκε. Εκτιμάται ότι σε περίπτωση 93

94 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ καλλιέργειας των πηγών με έργα υδρομάστευσης, οι τιμές αυτές θα αυξηθούν σημαντικά, ανάλογα με την ευστοχία του έργου. Στα σενάρια διαχείρισης που αναπτύχθηκαν στη συνέχεια έγινε η υπόθεση της αύξησης της παροχής όλων των πηγών κατά 50%. Σημείο Ονομασία Lon Lat Παροχή m3/h 1 Πηγή_Σανατώριο Πηγή_Απέναντι_από_Λούκουλο Συγκέντρ._νερών_κορυφής_Αηδονάκι Πηγή_Γαλανόπετρα (κορυφή_αηδονάκι) 13 Περιοχή_Γαλανόπετρα (κορυφή_αηδονάκι) 14 Περιοχή_Γαλανόπετρα (κορυφή_αηδονάκι) Καρβουνιάρικα Πηγή_Φλάμπουρο Πηγές_Ιτιάς Πηγή_Μάνας_Πορταριάς Πηγή_Αγ._Νικολάου_Κουκουράβας Γεφύρι_Καριάς Πηγή_Κρύο_νερό Πηγή_ Γλυστρί Πηγή_Αγίας_Παρασκευής Πηγή_Αγίου_Ιωάννη Θέση_Μανιού Θέση_Τριβιλέϊκο Θέση_Ζαρλέϊκο Λαναράς_και_Αντωνάκη Κτήμα_Παπαδήμου Πασιά_και_Μούτου Σταματεϊκα Πισωνερό_ή_Λεμονέϊκο Πηγή_Ζαχαρέϊκο Πηγή_Καστελίσιο Πηγή_Μακρινίτσας Σύνολο: m 3 /h 94

95 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ 6.7 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΙΣ Το κεφάλαιο αυτό έχει σκοπό να εξετάσει τις ανάγκες σε νερό των δήμων Βόλου, Μακρινίτσας, Αγριάς, Πορταριάς, Αρτέμιδας, Ιωλκού, Ν. Ιωνίας και Αισωνίας Υδρευτικές ανάγκες Δήμος Βόλου Για τον υπολογισμό των αναγκών σε πόσιμο νερό της πόλης του Βόλου χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία καταναλώσεων από την ΔΕΥΑΜΒ για τα χρόνια από το 1994 μέχρι το Τα στοιχεία αυτά αφού καταχωρήθηκαν στην βάση δεδομένων επεξεργάστηκαν στατιστικά με το πρόγραμμα Microfit. Έτσι προέκυψαν ξεχωριστά, μελλοντικές προβλέψεις αναγκών σε νερό, για το πολεοδομικό συγκρότημα του Βόλου και την βιομηχανική του περιοχή (ΒΙ.ΠΕ). Πολεοδομικό συγκρότημα Βόλου. Ο λόγος της συνολικής χρεωθείσας κατανάλωσης δια την συνολική παραγωγή εκφράζει τον δείκτη αποτελεσματικότητας του δικτύου. Όπως φαίνεται στην εικόνα 1 ο δείκτης αποτελεσματικότητας του δικτύου για το πολεοδομικό συγκρότημα του Βόλου παρουσιάζει μικρές διακυμάνσεις έχοντας μέγιστη τιμή το τρίτο τετράμηνο του 1999 (67%) και ελάχιστη τιμή το τρίτο τετράμηνο του 1997 (52%). Αυτό σημαίνει ότι το μη μετρήσιμο νερό το τρίτο τετράμηνο του 1999 έφτασε το 33% της συνολικής παραγωγής νερού, ενώ το τρίτο τετράμηνο του 1997 το 48%. Ο συνολικός αριθμός των καταναλωτών (αριθμός υδρομέτρων) ανά τετράμηνο από το 1994 μέχρι το 1999 αναλύθηκε στατιστικά με την μέθοδο της γραμμικής παλινδρόμησης (Ordinary Least Squares) για να βρεθεί η σχέση χρόνουκαταναλωτών. Έτσι σύμφωνα με την εξίσωση: Y=α+βΤ (1) όπου Y οι καταναλωτές και Τ ο χρόνος βρέθηκαν οι συντελεστές α και β. Για την επίλυση χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο Microfit. Η εξίσωση που προέκυψε είναι: Υ=50772,2+228,2T R 2 =99,43% t stat =61,9 95

96 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Εικόνα 6.19: Δείκτης αποτελεσματικότητας του δικτύου και το μη μετρήσιμο νερό του πολεοδομικού συγκροτήματος του Βόλου για τα χρόνια Άρα η εξίσωση στατικής πρόβλεψης του αριθμού των καταναλωτών στο μέλλον είναι: Y T ˆ (2) t j ˆ t j όπου X X X Y 1 Επιλύνοντας την (2) για το έτος 2015 προκύπτει ο πίνακας Πίνακας 6.1: εκτιμούμενη κατανάλωση πολεοδομικού συγκροτήματος για το έτος ΤΕΤΡΑΜΗΝΟ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤEΣ ΜΕΣΗ (m 3 ) ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΕΚΤΙΜΟΥΜΕΝΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ (m 3 ) Α , Β , Γ , Δ , Σύνολο: m 3. 96

97 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Λαμβάνοντας υπ όψη κατά μέσο όρο τον δείκτη αποτελεσματικότητας του δικτύου ίσο με 58%, τότε η εκτιμούμενη συνολική παραγωγή νερού για το πολεοδομικό συγκρότημα του Βόλου το έτος 2015 θα είναι ίση με m 3. Βιομηχανική περιοχή Βόλου (ΒΙ.ΠΕ.Β) Επαναλαμβάνοντας την ίδια διαδικασία εκτίμησης του αριθμού των καταναλωτών για την βιομηχανική περιοχή του Βόλου με τα δεδομένα του πίνακα 2 προκύπτει ότι: Πίνακας 6.2: εκτιμούμενη κατανάλωση ΒΙ.ΠΕ.Β για το έτος ΤΕΤΡΑΜΗΝΟ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤEΣ ΜΕΣΗ m 3 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΕΚΤΙΜΟΥΜΕΝΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ (m 3 ) Α , Β , Γ , Δ , Σύνολο: m 3. Λαμβάνοντας υπ όψη κατά μέσο όρο το δείκτη αποτελεσματικότητας του δικτύου ίσο με 59%, τότε η εκτιμούμενη συνολική παραγωγή νερού για τη ΒΙ.ΠΕ.Θ το έτος 2015 θα είναι ίση με m 3. Συνεπώς, το σύνολο των αναγκών νερού του πολεοδομικού συγκροτήματος του Βόλου σύμφωνα με την στατιστική επεξεργασία για τα τέσσερα τετράμηνα του 2015 θα είναι: m 3. Υπόλοιποι δήμοι Για την εύρεση των υδρευτικών αναγκών σε νερό των υπόλοιπων δήμων της περιοχής ενδιαφέροντος λόγω της έλλειψης αναλυτικών στοιχείων χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία πληθυσμών των δήμων από την απογραφή της ΕΣΥΕ το Για την εκτίμηση των αναγκών σε πόσιμο νερό για το έτος 2015 θεωρήθηκε ότι η μέση κατανάλωση ανά κάτοικο και ημέρα θα είναι 200 λίτρα, και ότι ο πληθυσμός του κάθε δήμου θα διπλασιαστεί μέχρι το Οι παραδοχές αυτές δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα αλλά μπορούν να δώσουν ασφαλή 97

98 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ συμπεράσματα για μία πρόβλεψη δεκαπέντε χρόνων μετά. Από τη βάση δεδομένων του Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών (GIS) τελικά προέκυψε ο πίνακας: Πίνακας 6.3: Υπολογισμός των υδρευτικών αναγκών σε νερό των υπόλοιπων δήμων της περιοχής ενδιαφέροντος. Δήμοι Αρ. χωριών Πληθυσμός 1991 Πληθυσμός 2015 Ανάγκες 2015 (m 3 ) Ανάγκες ανά μήνα το 2015 (m 3 ) Ιωλκός Μακρινίτσα Αγριά Πορταριά Αρτέμιδα Αισωνία- Σέσκλο Σύνολο Συνεπώς οι υδρευτικές ανάγκες σε νερό των υπόλοιπων δήμων της περιοχής ενδιαφέροντος για το έτος 2015 θα είναι m Αρδευτικές ανάγκες σε νερό Από τα μηνιαία γεωργικά δελτία των δήμων της περιοχής ενδιαφέροντος υπολογίστηκαν οι αρδευτικές εκτάσεις κατά κατηγορία καλλιέργειας. Οι αρδευτικές ανάγκες των καλλιεργειών σε νερό, υπολογίστηκαν με βάση τις συνθήκες εξατμισοδιαπνοής της περιοχής και τις εδαφικές παραμέτρους των καλλιεργειών (πορώδες, υφή κλπ). Ολικό σύνολο: m 3 /έτος 98

99 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Τελικά οι ανάγκες υπολογισμού θα είναι: Ανάγκες σε νερό για το 2015 Στατιστική επεξεργασία Ανάγκες υπολογισμού ΔΕΥΑΜΒ m m 3 Υπόλοιποι Δήμοι m m ΥΔΑΤΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΛΕΚΑΝΗΣ Με βάση τα προηγούμενα στοιχεία και δεδομένες τις παραδοχές που προαναφέραμε, επομένως και το αναμενόμενο ποσοστό σφάλματος στις εκτιμήσεις μας, η κατάσταση στη λεκάνη ενδιαφέροντος έχει ως εξής: Το σύνολο του δυνητικά εκμεταλλεύσιμου νερού, αυτό δηλαδή που θα μπορούσαμε θεωρητικά να εκμεταλλευθούμε είτε ως επιφανειακό νερό, είτε ως εκμεταλλεύσιμο υπόγειο υδατικό απόθεμα, ανέρχεται στα 54,6 εκατομμύρια κυβικά μέτρα. Ο όγκος αυτός εκφράζει το ακρότατο μέγιστο της ετήσιας προσφοράς νερού στη λεκάνη για ένα μέσο υδρολογικό έτος. Σημειώνεται ότι η απουσία υδρογεωλογικής πληροφορίας δεν μας επιτρέπει να κατανείμουμε το υπόγειο νερό σε επιφανειακές εμφανίσεις και αποθηκευμένο στους υδροφορείς. Για το ίδιο έτος, με προβολή 15ετίας, οι ανάγκες υπολογίζονται σε όλη τη λεκάνη ίσες με: ΔΕΥΑΜΒ: m 3 Ύδρευση Υπόλοιπων Δήμων: m 3 Άρδευση m 3 Σύνολο: m 3 Ο όγκος αυτός καλύπτει τόσο την ύδρευση όλων των χωριών και οικισμών που εμπίπτουν στα όρια της περιοχής μελέτης, όσο και τις αρδευτικές τους ανάγκες. 99

100 Q Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Μία πρωταρχική δέσμευση που θα πρέπει να τηρεί οποιοδήποτε εναλλακτικό σενάριο διαχείρισης είναι η ελαχιστοποίηση του νερού των γεωτρήσεων, που διατίθεται είτε για την ύδρευση του πολεοδομικού συγκροτήματος του Βόλου από τις γεωτρήσεις της ΔΕΥΑΜΒ, είτε για την άρδευση των γύρω καλλιεργειών από , , , , , , ,00 Έτη ιδιωτικές γεωτρήσεις. Η ελαχιστοποίηση αυτή επιβάλλεται τόσο από την ποιότητα του ήδη αντλούμενου νερού που διαρκώς υποβαθμίζεται, όσο και από την ανάγκη εμπλουτισμού του. Μία εικόνα της διαχρονικής κατανομής της ύδρευσης του πολεοδομικού συγκροτήματος, ανάλογα με την προέλευση των υδατικών πόρων, φαίνεται στο ιστόγραμμα. Με δεδομένο λοιπόν το πρόβλημα που υπάρχει αυτή τη στιγμή με το νερό των γεωτρήσεων, το υδρευτικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει αυτή τη στιγμή ο Βόλος, τίθεται ως εξής: 0, ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΝΕΡΟΥ Πηγές Γεωτρήσεις Σύνολο υπάρχει έντονο πρόβλημα λειψυδρίας τους καλοκαιρινούς μήνες, επομένως ως πρωταρχικός στόχος προβάλλει η εύρεση νέων υδατικών πόρων που θα διατεθούν στην ύδρευση και συγκεκριμένα 3-4 εκατομμύρια m 3 για τους καλοκαιρινούς μήνες όχι μόνο το επιπλέον αυτό νερό δεν μπορεί να είναι υπόγειο, αλλά και το υπάρχον υπόγειο που αντλείται θα πρέπει να ελαχιστοποιηθεί. Έτσι μία απόπειρα διαχείρισης του νερού στη λεκάνη θα πρέπει να εξετάσει όλες τις δυνατές εναλλακτικές λύσεις που θα προκύψουν, να καταστρώσει και να αναπτύξει δηλαδή τα εναλλακτικά σενάρια, στη συνέχεια να θέσει τις προτεραιότητες, βάσει 100

101 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ των οποίων να αξιολογήσει κάθε εναλλακτική και τελικά να προκρίνει τη βέλτιστη. Αυτή η βέλτιστη λύση θα πρέπει να συνδυάζει: ικανό υδατικό δυναμικό, της τάξης των 4 εκατομμυρίων κυβικών τουλάχιστον για την πλήρωση των παραπάνω αναγκών με δυνατότητα διαχρονικής απόληψης και φυσικά με έμφαση στους μήνες Ιούνιο-Οκτώβριο ελαχιστοποίηση των αντλήσεων, με πρόβλεψη αντικατάστασης και των αρδευτικών αντλήσεων της περιοχής, ώστε να επανέλθει ο υδροφορέας σε κανονικές στάθμες τεχνική αρτιότητα, ευκολία στην κατασκευή και ελαχιστοποίηση της ενδεχόμενης πιθανότητας αστοχίας οικονομία, δεδομένων των δυνατοτήτων των κονδυλίων του Γ ΚΠΣ που θα διατεθούν για τα προτεινόμενα έργα ελαχιστοποίηση του πολιτικού και κοινωνικού κόστους, που σημαίνει όσο το δυνατόν λιγότερο νερό από δήμους εκτός ΔΕΥΑΜΒ, και εκεί που προβλέπονται ανάλογα έργα, πρόβλεψη ανταποδοτικών μέτρων ελαχιστοποίηση των δυσμενών επιπτώσεων που οπωσδήποτε τα έργα αυτά θα επιφέρουν στο περιβάλλον. Δύο είναι οι βασικές εναλλακτικές πηγές νερού για τη ΔΕΥΑΜΒ αυτή τη στιγμή. Οι νέες πηγές του Πηλίου και τα επιφανειακά νερά που έως σήμερα παραμένουν κατά κύριο λόγο ανεκμετάλλευτα στην ευρύτερη περιοχή. Όσον αφορά στη λύση της κατασκευής έργων υδρομάστευσης των νέων πηγών, τα προφανή της πλεονεκτήματα (καθώς όπως αποδεικνύεται το σύνολο του νερού τους μπορεί να μην λύσει εξ ολοκλήρου το πρόβλημα, αλλά οπωσδήποτε θα βοηθούσε σε σημαντικό βαθμό την κατάσταση) ισοσκελίζονται από το μειονέκτημα της πολιτικής συναίνεσης που απαιτούν. Η δε δεύτερη λύση συνοδεύεται από τα γνωστά προβλήματα της ύδρευσης με επιφανειακό νερό. Τα σενάρια διαχείρισης θα αναπτυχθούν με βάση τη λογική που προηγήθηκε, συνδυάζοντας υδροληψίες και με τους δύο τρόπους (πηγές λιμνοδεξαμενές). Επειδή ένα μεγάλο τμήμα των υπολογισμών, αλλά και των υποθέσεων που 101

102 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ στηρίξουν τα σενάρια, στηρίζεται στην εκτίμηση της παροχής των νέων πηγών που κάναμε για τον Αύγουστο 2000, θα είναι χρήσιμος ο παρακάτω πίνακας που αναφέρεται στην παροχή του συνόλου των πηγών για τον μήνα αυτό και στις ανάγκες για τον ίδιο μήνα, αλλά με την προβολή στην επόμενη δεκαπενταετία, ανά Δήμο. Επίσης, για τις αρδευτικές ανάγκες θα γίνει η παραδοχή ότι αυτές αφορούν αποκλειστικά τους 7 μήνες (Απρίλη-Οκτώβρη) στους οποίους και ισοκατανέμονται. Τέλος, μία επιπλέον πηγή νερού, η φθηνότερη απ όλες, αφορά στη διαχείριση του δικτύου (μείωση απωλειών) και της ζήτησης (περιορισμό της κατανάλωσης). Η ανάγκη για την εφαρμογή των μέτρων αυτών χαρακτηρίζεται ως επιτακτική, αφού και η κατανάλωση και οι απώλειες είναι ιδιαίτερα υψηλές στην περιοχή. Εξάλλου, πρόκειται για μέτρα που κερδίζουν ολοένα έδαφος, σε σχέση με την παραδοσιακή διαχείριση της προσφοράς, λόγω, εκτός των άλλων, και του γεγονότος ότι είναι τα πιο φιλικά στο περιβάλλον. 102

103 Κεφάλαιο 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΒΟΛΟΥ Πίνακας 6.4: Πίνακας ισοζυγίου για τον Αύγουστο 2000 Δήμος Αριθμός νέων πηγών Qmin μετά από Υδρομάστευση (m 3 /μήνα) Αρτέμιδας-Άνω Λεχώνια Αγριάς Πορταριά 10 4(εκτιμώ 2)+Μάνα Μακρινίτσας 7(εκτιμώ 4)+ Ξηράκια+Kουκουράβα+ Καλιακούδα Νέες πηγές Υπάρχουσες πηγές Σύνολο Μάνα-Ξηράκια Κουκουράβα- Καλιακούδα (m 3 /μήνα) πηγών (νέες + υπάρχουσες) (m 3 /μήνα) Επιπλέον για ΔΕΥΑΜΒ (νέες πηγές - ύδρευση δήμων) παροχή Ύδρευση τον μήνα Αύγουστο Άρδευση Σύνολο κατανάλωσης Ιωλκός Αισωνίας Σέσκλο Ζαγορά Πηγές κορυφής Γαλανόπετρα Βόλος Μέσος όρος Ν. Ιωνία των Αισωνίας - μεθόδων: Διμήνι ΣΥΝΟΛΑ

104 Κεφάλαιο 5 Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Ε.Ε. ΣΗΜΕΡΑ - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ 6.9 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ 1ο ΣΕΝΑΡΙΟ Περιγραφή Ύδρευση μόνο από πηγές και γεωτρήσεις - Χρήση όλων των νέων πηγών Παραδοχές Υπάρχει συμφωνία της ΔΕΥΑΜΒ με τους Δήμους Αγριάς, Μακρυνίτσας, Πορταριάς και Ζαγοράς για τη χρήση των πηγών που αναφέρονται στον προηγούμενο πίνακα, και που εμπίπτουν στα διοικητικά όρια των Δήμων αυτών. Το νερό των πηγών αυτών χρησιμοποιείται αποκλειστικά για την ύδρευση, πρώτα των ίδιων των Δήμων στους οποίους ανήκουν και στη συνέχεια χρήση από ΔΕΥΑΜΒ. Ως ανταποδοτικά μέτρα, η ΔΕΥΑΜΒ αναλαμβάνει την κατασκευή λιμνοδεξαμενών, αποκλειστικά για την άρδευση των τριών δήμων (Αγριά, Πορταριά, Μακρυνίτσα). Το σύστημα ύδρευσης που χρησιμοποιεί η ΔΕΥΑΜΒ παραμένει το ίδιο με σήμερα. Χρήση του μέγιστου δυνατού όγκου νερού που έρχεται από τις πηγές και κάλυψη των ελλειμμάτων (κυρίως τους θερινούς μήνες) από το νερό των γεωτρήσεων. Η εκμεταλλεύσιμη παροχή των πηγών έχει αυξηθεί κατά 50% λόγω των έργων υδρομάστευσης. Σχόλιο: Όλες οι παραδοχές είναι προς τη μεριά της ασφάλειας. Οι παροχές δηλαδή των πηγών είναι οι ελάχιστες δυνατές, ενώ οι καταναλώσεις είναι αντίστοιχα οι μέγιστες δυνατές Υδατικό ισοζύγιο Μέσου Υδρολογικού Έτους Για το υδατικό ισοζύγιο του συγκεκριμένου σεναρίου έγινε η προβολή των αναγκών (καταναλώσεων) σε μία πενταετία. 104

105 Κεφάλαιο 5 Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Ε.Ε. ΣΗΜΕΡΑ - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Οι παροχές των νέων πηγών έχουν υπολογιστεί με προβολή της παροχής που εκτιμήσαμε κατά την απογραφή τους ( ) σε ένα μέσο υδρολογικό έτος. Η προβολή αυτή έγινε χρησιμοποιώντας τα υπάρχοντα στοιχεία των υπόλοιπων 4 πηγών που ήδη εκμεταλλεύεται η ΔΕΥΑΜΒ, κρατώντας την αναλογία (παροχή νέας πηγής / παροχή υπάρχουσας) σταθερή. Περίπτωση Μέσου Υδρολογικού Έτους με προβολή αναγκών στο 2015 (m 3 ): Ανάγκες (Δήμων Βόλου & Ν. Ιωνίας) Υπάρχουσες πηγές Προτεινόμενες πηγές Σύνολο πηγών Γεωτρήσεις Όπως φαίνεται και από το διάγραμμα που συνοδεύει το πρώτο σενάριο, κατά τους μήνες Μάρτιο έως Μάιο η συνολική παροχή των πηγών υπερβαίνει τις αντίστοιχες ανάγκες. Κατά το διάστημα αυτό οι γεωτρήσεις παύουν να λειτουργούν ενώ υπάρχει και ένα πλεόνασμα νερού από τις πηγές ίσο με m 3 το οποίο μπορεί να προορίζεται κάθε μήνα για τον εμπλουτισμό των υδροφορέων. Έτσι, το νερό των πηγών που τελικά χρησιμοποιείται για ύδρευση σε όλη τη διάρκεια του μέσου έτους θα είναι Στο υπόλοιπο διάστημα του έτους αρχίζουν να αντλούν οι γεωτρήσεις τον όγκο νερού που αναγράφεται στον προηγούμενο πίνακα (4,3 εκατομμύρια κυβικά). 105