Ενότητα 6: Κριτήρια κειμενικότητας Συνεκτικότητα - Προθετικότητα Διακειμενικότητα Περιστασιακότητα Αποδεκτότητα

Transcript

1 1 Ενότητα 6: Κριτήρια κειμενικότητας Συνεκτικότητα - Προθετικότητα Διακειμενικότητα Περιστασιακότητα Αποδεκτότητα Βιβλιογραφία: Αρχάκης, Α Γλωσσική διδασκαλία και σύσταση των κειμένων. Αθήνα: εκδ. Πατάκη. Beaugrande, R. & Dressler, W Introduction to Textlinguistics. London: Longman. Γεωργακοπούλου, Α. & Γούτσος, Δ Κείμενο και επικοινωνία. Αθήνα: εκδ. Πατάκη [ανανεωμένη έκδοση, πρώτη έκδοση 1999]. Renkema, J Discourse Studies: An Introductory Textbook. Amsterdam: John Benjamins. Συνεκτικότητα (coherence) Η κειμενική σύνδεση που επιτυγχάνεται βάσει της εξωκειμενικής γνώσης του αποδέκτη, π.χ.: Τα δίχτυα ξετινάχτηκαν από το κεραυνοβόλο σουτ. Ο διαιτητής σφύριξε και υπέδειξε οφσάιντ. Ένας αναστεναγμός ανακούφισης ξέφυγε από τα χείλη του τερματοφύλακα. Στο παράδειγμα αυτό δεν παρατηρούνται εμφανείς συνοχικές συνδέσεις, ανάλογες με αυτές που είδαμε παραπάνω. Παρ όλα αυτά το κείμενο είναι απολύτως κατανοητό και καθόλου προβληματικό. Οι συνδέσεις μεταξύ των προτάσεων επιτυγχάνονται βάσει της αναμενόμενης εξωκειμενικής γνώσης του αποδέκτη για τους κανόνες και τον τρόπο διεξαγωγής ενός ποδοσφαιρικού αγώνα. Το κείμενο δηλαδή δομείται με συνέπεια γύρω από μια εικόνα του κόσμου που αναφέρεται στο ποδόσφαιρο. Με τον ίδιο τρόπο, η γνώση του/της αποδέκτριας, και ειδικότερα η επίγνωση ότι η αρρώστια κάποιου/ας μπορεί να είναι η αιτία της

2 2 απουσίας του/της από το σχολείο, είναι αυτή που εξασφαλίζει την ερμηνεία του κειμένου και στο ακόλουθο παράδειγμα (βλ. Renkema 1993: 40): Δεν ήρθε στο σχολείο σήμερα. Ήταν άρρωστος. Προκειμένου να περιγράψει και να αναλύσεις τις σχέσεις συνεκτικότητας και τις εξωκειμενικές γνώσεις στις οποίες αυτές βασίζονται, η κειμενογλωσσολογία δανείζεται όρους από την ψυχολογία όπως αυτό των σχημάτων (schemata). Τα σχήματα αποτελούν νοητικές βάσεις δεδομένων, εγκατεστημένες στη μνήμη και διαθέσιμες όταν ανακληθούν για τις ανάγκες του σχετικού κειμένου. Στα νοητικά σχήματα, αναπαριστώνται με γενικευμένο τρόπο όσο και με ειδικό τυπικές καταστάσεις και χρησιμοποιούνται για τον/την αποδέκτη/τρια για τη (μερική έστω) πρόβλεψη των παραμέτρων μιας συγκεκριμένης περίστασης. Αυτού του είδους τα σχήματα ενεργοποιούνται στο μυαλό ενός/μιας αποδέκτη/τριας με έναυσμα τις λέξεις ή φράσεις-κλειδιά του κειμένου ή την ίδια την περίσταση της επικοινωνίας. Τα δίχτυα της εστίας του τερματοφύλακα ξετινάχτηκαν από την ορμή με την οποία έπεσε πάνω τους η μπάλα από το κεραυνοβόλο σουτ της μπάλας από τον αντίπαλο παίκτη κατά τον επίσημο ποδοσφαιρικό αγώνα των δύο ποδοσφαιρικό ομάδων. Ο διαιτητής του ποδοσφαιρικού αγώνα των δύο ποδοσφαιρικών ομάδων την ίδια στιγμή σφύριξε με τη σφυρίχτρα του διαιτητή του ποδοσφαιρικού αγώνα των δύο ποδοσφαιρικών ομάδων και ο διαιτητής του ποδοσφαιρικού αγώνα των δύο ποδοσφαιρικών ομάδων σφυρίζοντας υπέδειξε την παράβαση του αντίπαλου παίκτη κατά τον επίσημο ποδοσφαιρικό αγώνα των δύο ποδοσφαιρικών ομάδων. Ο αντίπαλος παίκτης κατά τον επίσημο ποδοσφαιρικό αγώνα των δύο ποδοσφαιρικών ομάδων ήταν εκείνη τη στιγμή του επίσημου ποδοσφαιρικού αγώνα των δύο ποδοσφαιρικών ομάδων σε θέση οφσάιντ. Ένας αναστεναγμός ανακούφισης του τερματοφύλακα της εστίας που δέχτηκε το κεραυνοβόλο σουτ του αντίπαλου παίκτη κατά τον επίσημο ποδοσφαιρικό αγώνα των δύο ποδοσφαιρικών ομάδων ξέφυγε την ίδια στιγμή από τα χείλη του τερματοφύλακα της εστίας που δέχτηκε το κεραυνοβόλο σουτ του αντίπαλου

3 3 παίκτη κατά τον επίσημο ποδοσφαιρικό αγώνα των δύο ποδοσφαιρικών ομάδων. Η μη αποδεκτότητα του κειμένου οφείλεται στο ότι οι περισσότερες πληροφορίες του εύκολα μπορούν να προϋποτεθούν και κατά συνέπεια η παρουσία τους είναι περιττή. Οι προϋποθέσεις στηρίζονται στη γνώση που έχουμε στο μυαλό μας σχετικά με τον τρόπο διεξαγωγής ενός ποδοσφαιρικού αγώνα, η οποία και αποτελεί το νοητικό σχήμα ενός ποδοσφαιρικού αγώνα. Επομένως εκτός από τις γνωστές πληροφορίες, το κείμενο υποστηρίζεται επιπλέον από τις μη ρητά κατατεθειμένες προϋποθετικές πληροφορίες των νοητικών σχημάτων. Δεδομένου ότι υπάρχουν νοητικά σχήματα για διάφορες τυπικές περιστάσεις γεγονότων, δραστηριοτήτων μπορούμε γενικότερα να υποστηρίξουμε ότι ο πομπός αν εκτιμήσει πως το νοητικό σχήμα του/της αποδέκτη/τριας του είναι σε μεγάλο βαθμό αντίστοιχο με το δικό του αναφέρει κυρίως εκείνα τα στοιχεία που τροποποιούνται σε κάθε συγκεκριμένη περίσταση υποθέτοντας ότι τα υπόλοιπα εύκολα θα ανακτηθούν από το νοητικό σχήμα του/της αποδέκτη/τριας. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι για την ολοκληρωμένη ερμηνεία ενός κειμένου απαιτείται πολύ συχνά η ενεργοποίηση περισσoτέρων του ενός σχημάτων και η ταχεία μετακίνηση του/της αποδέκτη/τριας από το ένα στο άλλο ή η ταυτόχρονη χρήση πολλών μαζί.

4 4 Προθετικότητα (intentionality) Συνεχίζοντας τη διερεύνηση παραγόντων που συμβάλλουν στην αποτελεσματική σύσταση και κατανόηση ενός κειμένου και κινούμενοι πλέον πέρα από τη ρητή κειμενική επιφάνεια, θα αναφερθούμε στην επικοινωνιακή πρόθεση του πομπού, δηλαδή σε αυτά που επιδιώκει να πετύχει με τα κειμενικά του μηνύματα. Με άλλα λόγια, θα προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν τα όσα γράφονται ή λέγονται σε ένα κείμενο σε σχέση με ένα πλαίσιο συμφραζομένων. Από τις διάφορες απόπειρες προσδιορισμού και ταξινόμησης των βασικών γλωσσικών λειτουργιών ευρέως αποδεκτή είναι αυτή που προτάθηκε από τον Jakobson (1960). Αρχικά ο Jakobson εντοπίζει τους συστατικούς παράγοντες κάθε επικοινωνιακού γεγονότος και στη συνέχεια προσδιορίζει τις αντίστοιχες προς αυτούς γλωσσικές λειτουργίες Παράγοντες της επικοινωνίας Πομπός: αυτός/ή που στέλνει το μήνυμα Δέκτης: αυτός/ή στον/στην οποίο/α αποστέλλεται το μήνυμα Κανάλι: αγωγός μέσω του οποίου μεταδίδεται το μήνυμα (λ.χ. προφορικός ή γραπτός) Μορφή μηνύματος: οι γραμματικές και λεξικές επιλογές του πομπού π.χ. Ο Γιώργος έγραψε το βιβλίο, Το εγχειρίδιο συντάχτηκε από τον κύριο Γεωργίου. Θέμα μηνύματος: οι πληροφορίες που μεταδίδονται από τον πομπό Κώδικας: η συγκεκριμένη γλώσσα με τη γραμματική και το λεξικό της οποίας κωδικοποιείται το θέμα ενός μηνύματος. Καθένας από τους παραπάνω παράγοντες συνδέεται με μία κυρίως αλλά όχι αποκλειστικά γλωσσική λειτουργία, η οποία μπορεί να εντοπιστεί στο μεταδιδόμενο κείμενο.

5 5 Γλωσσικές λειτουργίες: - Εκφραστική (emotive): αφορά τον πομπό και δηλώνει την εσωτερική του κατάσταση και τη στάση του προς το μεταδιδόμενο μήνυμα π.χ. χρήση πρώτου προσώπου, επιφωνήματα, αξιολογήσεις (π.χ. υπέροχο, φοβερό, άθλιο, τρομερό) - Βουλητική (conative): αφορά τον/την δέκτη/τρια και επιδιώκει να επηρεάσει και να προσανατολίσει τη συμπεριφορά του/της π.χ. χρήση β προσώπου, προστακτική, κλητική πτώση (π.χ. Σταμάτα, Έλα δω, Γιώργο, κλείσε την πόρτα) - Φατική (phatic): αφορά το κανάλι επικοινωνίας, το ανοίγει, το διατηρεί ανοικτό ή το κλείνει (π.χ. εμπρός, ναι, χμ χμ, έγινε, εντάξει) - Ποιητική (poetic): αφορά τη μορφή του μηνύματος η οποία προβάλλεται εμφατικά (π.χ. χρήση της γλώσσας στα λογοτεχνικά κείμενα, στις διαφημίσεις, στα λογοπαίγνια, σχήματα λόγου, εκφραστικά μέσα) - Αναφορική (referential): αφορά τη μετάδοση περιγραφών και πληροφοριών για τον κόσμο (π.χ. τρίτο πρόσωπο ενεστώτα στα περιγραφικά κείμενα ενός τουριστικού οδηγού) - Μεταγλωσσική (metalingual): αφορά τον κώδικα αυτόν καθαυτόν. Με τη λειτουργία αυτή επιδιώκονται διευκρινίσεις, προσδιορισμοί, (π.χ. φράσεις «πώς προφέρεται η λέξη», «Τι σημαίνει αυτή η λέξη», «Δηλαδή;») Ορισμένες μακρο-λειτουργίες μπορούν να υποκατηγοριοποιηθούν σε μικρολειτουργίες π.χ. η βουλητική λειτουργία να υποδιαιρεθεί σε ερωτήσεις, προσταγές, παρακλήσεις, αιτήσεις. Οι αιτήσεις να υποδιαιρεθούν σε αιτήσεις για μια εξωγλωσσική πράξη (Δώσε μου το μπουκάλι με το νερό), αιτήσεις για πληροφορίες (Τι ώρα φτάνει το καράβι;), αιτήσεις για επιβεβαίωση (Η προβολή είναι στις οχτώ, έτσι δεν είναι;), αιτήσεις για αποσαφήνιση (Είπες ότι θα έρθεις αύριο, Πες μου τι ώρα ακριβώς).

6 6 Παραδείγματα Εκδρομές Σαββατοκύριακου Νοεμβρίου! 12/11: ΓΙΑΝΝΕΝΑ - ΜΕΤΣΟΒΟ, προσφορά: από 15!! 12/11: ΔΗΜΗΤΣΑΝΑ - ΣΤΕΜΝΙΤΣΑ - ΒΥΤΙΝΑ, από /11, 2ήμερη: ΒΟΛΟΣ - ΓΥΡΟΣ ΠΗΛΙΟΥ, από 59 Διακειμενικότητα (intertextuality) Υποδεικνύει ότι η παραγωγή και η κατανόηση ενός κειμένου εξαρτάται από τη γνώση που έχουν για άλλα ομοειδή κείμενα τόσο ο πομπός όσο και ο/η δέκτης/τρια. Για παράδειγμα, ένα μάθημα ιστορίας είναι κείμενο επειδή συνδέεται με και σε κάποιο βαθμό αντανακλά τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο όσα ειπώθηκαν στο προηγούμενο μάθημα ιστορίας. Το σύνολο των μαθημάτων της ιστορίας είναι κείμενο επειδή συνδέεται με και αντανακλά άλλα μαθήματα κ.ο.κ. Η διακειμενικότητα δηλαδή συνδέεται με την τυπολογία των κειμενικών ειδών. Κάθε κείμενο εντάσσεται μαζί με άλλα σε μια ευρύτερη κειμενική κατηγορία. Μεταξύ ομοειδών κειμένων παρατηρείται συσχετισμός μορφής ή/και περιεχομένου. Συνδέοντας τη διακειμενικότητα με τα νοητικά σχήματα μπορούμε να πούμε ότι κάθε κείμενο εντάσσεται μαζί με τα ομοειδή του σε μια ευρύτερη κατηγορία είδους λόγου/κειμένου (genre) η οποία ενεργοποιείται ως νοητικό σχήμα. Μεταξύ των πιο αντιπροσωπευτικών ειδών λόγου είναι αυτό της αφήγησης, της περιγραφής, της επιχειρηματολογίας. Τα είδη λόγου ως κατηγορίες κειμένων αποτελούν αναπόσπαστα συστατικά μιας πολιτισμικής και γλωσσικής κοινότητας, κοινωνικές κατασκευές που εξυπηρετούν

7 7 διαφορετικές κοινωνικές λειτουργίες. Έχουν διακριτικά (γλωσσικά και μακροδομικά) χαρακτηριστικά ανάλογα με το σκοπό που καθένα επιδιώκει να πραγματοποιήσει. Παράδειγμα Τα λυκάκια μισάνοιξαν την πόρτα και τι να δούνε; Τον Ρούνι-Ρούνι, το ύπουλο, κακό γουρούνι, με μια μαργαρίτα στο αυτί να χορεύει ταραντέλα. Κατάλαβαν αμέσως ότι ο Ρούνι-Ρούνι είχε αλλάξει και από ύπουλο, κακό γουρούνι είχε γίνει θαυμάσιο, καλό γουρούνι. Τα τρία μικρά λυκάκια, Ευγένιος Τριβιζάς Περιστασιακότητα (situationality) Υποδεικνύει ότι για να είναι αποδεκτό, ένα κείμενο πρέπει να είναι προσαρμοσμένο στην εξωκειμενική περίσταση επικοινωνίας και ότι ερμηνεύεται σε συνάρτηση με την περίσταση αυτή. Σύμφωνα με τον Halliday, ο προσδιορισμός της επικοινωνιακής περίστασης στο πλαίσιο της οποίας παράγεται και προσαρμόζεται ένα συγκεκριμένο (απλό ή μεικτό) κειμενικό είδος γίνεται βάσει των τριών ακόλουθων παραμέτρων: - του πεδίου (field) της επικοινωνίας, το οποίο αφορά το σχετικά με τι της επικοινωνίας - του τόνου (tenor) που χαρακτηρίζει την επικοινωνία και ο οποίος αφορά τη σχέση μεταξύ των συνομιλητών, λ.χ. οικειότητα, ισοτιμία, ανισοτιμία, απόσταση κτλ. - του τρόπου (mode) με τον οποίο διεξάγεται η επικοινωνία και ο οποίος αφορά το ρόλο που αναλαμβάνει η γλώσσα σε μια δεδομένη περίσταση, καθώς και το μέσο, λ.χ. προφορικό ή γραπτό, μέσω του οποίου πραγματοποιείται η επικοινωνία. Το πεδίο αναφέρεται στους διάφορους τύπους και σκοπούς των κοινωνικών δραστηριοτήτων που λαμβάνουν χώρα στο πλαίσιο μιας επικοινωνιακής περίστασης και στην επίδρασή τους στη μορφή των παραγόμενων κειμένων. Είναι,

8 8 λ.χ., προφανείς οι διαφορετικές λεξιλογικές επιλογές ανάμεσα σε μια επιστημονική ανακοίνωση από τη μια πλευρά και σε μια καθημερινή λογομαχία από την άλλη, αλλά και ανάμεσα στο πεδίο διοίκησης ενός νοσοκομείου και στο πεδίο της θεραπευτικής δραστηριότητας στο ίδιο νοσοκομείο (βλ. σχετικά Halliday &Hasan, 1985: 56). O τόνος (ή και ύφος) αναφέρεται στις ποικίλες κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των αλληλεπιδρώντων. Oι λιγότερο ή περισσότερο θεσμοποιημένες περιστάσεις επικοινωνίας προϋποθέτουν διαφορετικούς βαθμούς σχέσεων εξουσίας μεταξύ των συνομιλητών/τριών, διαφορετική συναισθηματική συσχέτιση, καθώς και διαφορετική συχνότητα επαφής. Η σχολική τάξη είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα επικοινωνίας προσώπων (εκπαιδευτικών και μαθητών/τριών) με ασύμμετρη (ιεραρχημένη) σχέση και με πιστοποιημένη κοινωνική απόσταση μεταξύ τους, κάτι που δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό, λ.χ., να προειδοποιεί ή και να απειλεί τους μαθητές όταν δεν ακολουθούν τις απαιτήσεις της σχολικής περίστασης. Ο τόνος έχει αναπόφευκτη επίδραση στα παραγόμενα κείμενα. Μπορούμε, λ.χ., να διακρίνουμε το μη τυπικό ύφος από το τυπικό ύφος. Το μη τυπικό ύφος συνήθως περιέχει καθημερινό λεξιλόγιο, ιδιωματισμούς, συντετμημένους τύπους, επαναλήψεις, διακοπές και επικαλύψεις, μικρά ονόματα, υποκοριστικά, ρήματα και εκφράσεις που δηλώνουν πιθανότητα και υποκειμενική γνώμη. Tο τυπικό ύφος συνήθως περιέχει λεξιλόγιο με γόητρο, χωρίς ιδιωματισμούς, πλήρεις τύπους, εκφράσεις που δείχνουν σεβασμό προς τους συνομιλητές. Επιπλέον, οι εναλλαγές των συνομιλητών γίνονται χωρίς διακοπές και επικαλύψεις, στις προσφωνήσεις χρησιμοποιούνται τίτλοι αντί για μικρά ονόματα, ενώ αποφεύγονται οι υποκειμενικές αξιολογήσεις (βλ. σχετικά Halliday &Hasan, 1985: Eggins, 1994: 67). O τρόπος αναφέρεται στο ρόλο που διαδραματίζει η γλώσσα στην εκάστοτε περίσταση επικοινωνίας. Μπορούμε να διακρίνουμε ένα συνεχές όπου καταγράφονται διαφορετικές περιστάσεις με ποικίλες δυνατότητες γλωσσικής ανατροφοδότησης μεταξύ των συμμετεχόντων. Ειδικότερα, στο ένα άκρο ενός τέτοιου συνεχούς μπορούμε να τοποθετήσουμε την περίσταση μιας αυθόρμητης, προφορικής συζήτησης μεταξύ οικείων προσώπων, στην οποία η γλωσσική ανατροφοδότηση είναι άμεση, ενώ στο άλλο άκρο του συνεχούς μπορούμε να τοποθετήσουμε την περίσταση της συγγραφής ενός βιβλίου, στην οποία δεν

9 9 υπάρχει δυνατότητα άμεσης επαφής και ανατροφοδότησης μεταξύ συγγραφέα και αναγνωστών. Η δυνατότητα άμεσης ή όχι ανατροφοδότησης σχετίζεται με το προφορικό ή γραπτό μέσο: Στην περίπτωση που χρησιμοποιείται το προφορικό διαλογικό μέσο, ο/η αποδέκτης/τρια μπορεί να έχει πρόσβαση στη διαδικασία παραγωγής του κειμένου και να παράσχει άμεση ανατροφοδότηση, ενώ στην περίπτωση που χρησιμοποιείται το γραπτό μονολογικό μέσο ο/η αποδέκτης/τρια προσλαμβάνει ένα τελικό προϊόν. Επιπλέον ο διαφοροποιημένος ρόλος της γλώσσας μπορεί να εντοπιστεί και σε ένα δεύτερο συνεχές στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται η βοηθητική πλαισιωμένη χρήση της γλώσσας ενώ στο άλλο άκρο τοποθετείται η συγκροτησιακή, αποπλαισιωμένη χρήση της γλώσσας. (Βλ. επίσης Ενότητα Προφορικός / γραπτός λόγος, απροσχεδίαστος vs προσχεδιασμένος, επαφικός vs μη επαφικός, πλαισιωμένος vs αποπλαισιωμένος) Ο δυναμικός συσχετισμός των τριών παραπάνω καταστασιακών παραμέτρων, δηλαδή το «σχετικά με τι» του κειμένου, το «μεταξύ ποιων» του κειμένου και το «πώς» του κειμένου, καθορίζει τη λειτουργική γλωσσική ποικιλία (register) στην οποία βασίζεται η τελική γλωσσική διαμόρφωση ενός κειμένου. Ενδεικτικά είναι τα ακόλουθα παραδείγματα: Τυχαία και σύντομη συνομιλία μεταξύ δύο φίλων στο δρόμο πεδίο κοινές εμπειρίες, «ελαφρύ» θέμα συζήτησης τόνος περίπου ισότιμες, μη τυπικές σχέσεις τρόπος προφορική διεπίδραση χωρίς οριοθετημένες συνεισφορές Επαγγελματική συνέντευξη πεδίο προδιαμορφωμένες ερωτήσεις, σχετικές με την εργασιακή θέση τόνος ανισότιμες, τυπικές σχέσεις, με το συνεντευξιαστή σε θέση ισχύος τρόπος προφορική και/ή γραπτή διεπίδραση με οριοθετημένες συνεισφορές

10 10 Αποδεκτότητα Υποδεικνύει ότι οι αποδέκτες/τριες ενός κειμένου είναι σε θέση να αναγνωρίσουν σε αυτό έναν ή περισσότερους συνεπιδρώντες παράγοντες, ώστε να δικαιολογήσουν αν και γιατί τα γλωσσικά στοιχεία που προσλαμβάνουν έχουν ενότητα και νόημα. Δεν είναι απαραίτητο ένας δέκτης/τρια να διαπιστώνει κάθε φορά την ύπαρξη όλων αυτών των διαστάσεων κειμενικότητας για να ένα κείμενο αποδεχτεί ως τέτοιο. Είναι βέβαια δυνατόν ορισμένοι/ες παραλήπτες/τριες, σε αντίθεση με κάποιους/ες άλλους/ες, να μην μπορούν να αναγνωρίσουν καμία συνάφεια σε ένα κείμενο, το οποίο τότε καθίσταται γι αυτούς/ές μη αποδεκτό.